9

Chng 1
BI CNH X HI, V TR V VAI TR CA NHO GIO
DI TRIU NGUYN
1.1. IU KIN KINH T, CHNH TR - VN HA X HI TRIU
NGUYN
1.1.1. iu kin kinh t triu Nguyn
Bt u bng vic nh bi vng triu Ty Sn nm 1802, sau ba trm
nm phn tranh v ni chin, Vit Nam ng trc vn hi pht trin mi nu
c ng li ci cch v pht trin ng n v chnh tr, kinh t, vn ha x
hi. y cng l thi im bn l ca lch s i mi, pht trin cc dn tc
Chu . So snh vi cc vng triu phong kin ng thi Nht Bn
chng ta thy r iu . Nm 1600, tng t nh Nguyn, Tokugawa Ieasu
nh tan qun lin minh Daimyo trong trn i chin Sekigahara, chm dt
ni chin, thng nht Nht Bn v a t nc bc vo thi k Edo - giai
an ha bnh sut hn 250 nm (1603 1867). Di thi Edo, chnh quyn
nh nc Nht Bn phc hi, chn hng v xc nh Nho gio l c s trit
l chnh thng v l khung t tng cho h thng x hi trt t, n nh.
Khng gio cn c coi l nn hc vn chnh trong sch lc tr nc ca
chnh quyn Edo. Trong chnh sch vn tr thun ha nhn tm ca
Tokugawa, Nho hc c xem l nn tng v c chn l Quan hc mn
gio dc chnh yu ca nh nc. Tuy nhin n thi k Meiji (Minh Tr
(1868 1912) ch phong kin Nht Bn thc hin mt cuc duy tn
mnh m vi hng lat cc cuc ci cch quan trng trong nhiu lnh vc ca
i sng x hi song vn theo truyn thng c bng khu hiu Vng chnh
phc c. Ngha l khng ph b a v ca Thin Hong m cn khi phc
a v, quyn uy ti cao ca Thin Hong. Cc ci cch kinh t, gio dc ca
Nht Bn gip h trnh c ln sng xm lng ch ngha thc dn
 10

phng Ty. Vit Nam cng thi, cc ng vua triu Nguyn ngc li,
khng c ci cch, thay i g, m cn cng ngy cng bo th, cc oan
hn theo cc chnh sch truyn thng: Thin a bt bin, o dic bt
bin ri b quan ta cng, trng nng, c thng. Phn tch bi
cnh lch s cc triu vua Nguyn s cho thy cc chnh sch kinh t, chnh
tr, vn ha, x hi thi ny c c im chung l bo th, khp kn, ch gii
quyt nhng vn trc mt m khng c tm nhn lu di.
Nhng vn kinh t vi t cch l c s x hi ca nn gio dc Nho
hc triu Nguyn th hin tp trung ch s hu rung t, cc chnh sch
kinh t nh khuyn khch khn hoang, pht trin nng nghip, chnh sch
trng nng, c thng Na u th k XIX, nn kinh t Vit Nam ch yu
l nn kinh t nng nghip la nc, rung t l t liu sn xut ch yu v
l nn tng kinh t ch yu ca x hi phong kin Vit Nam. Song tnh hnh
rung t thi k ny phi i mt vi rt nhiu kh khn: rung t b
hoang, nng dn phiu tn, ni chin lm cho nn nng nghip cng tr nn
lc hu. Vn t ra cho triu Nguyn lc ny l xc nh li ch s hu
rung t, khi phc li sn xut, a nng dn v vi rung ng, n nh
lng x, n nh an ninh lng thc. Di triu Nguyn, ch s hu t
nhn v rung t pht trin hn cc triu i trc rt nhiu nhng vn
cha chim u th so vi s hu Nh nc v trn danh ngha, nh vua l ch
s hu ton b t ai trong c nc. Nh nc phong kin triu Nguyn cho
php rung t pht trin nhng vn duy tr ch rung cng nn qu trnh t
hu ho rung t b km hm. Trong cc vng triu Nguyn, s hu t
nhn tip tc c duy tr trong s qun l, kim sot cht ch ca nh nc.
y l mu thun rt cn bn trong ch s hu rung t. Rung t cng
thuc s hu nh nc lun l nn tng kinh t, l sc mnh ca triu
Nguyn, nhng nu rung t khng c khuyn khch pht trin th s
 11

khng c s cnh tranh, nn sn xut hng ha khng c c s pht trin

v v vy, thi k ny, cc nhn t t bn ch ngha cha ny sinh, kinh t
hng ho cha c iu kin pht trin. Mt x hi vi nn kinh t thun nng,
t cp t tc, khp kn nh th cng vi ch chnh tr phong kin trung
ng tp quyn chuyn ch th t n khng th ny sinh nhu cu ci cch. S
ra i, tn ti v pht trin s hu t nhn v rung t l mt nng ng,
pht trin ca ch phong kin, l xu hng pht trin x hi, nhng triu
Nguyn li ch trng, duy tr, m rng rung t cng pht trin cc khu
vc qun l trc tip ca nh nc, lng x, khng nh l bn cht ca
ch phong kin v s hu nh nc l c s kinh t - x hi vng chc
bo m cho n nh v tn ti ca ch phong kin .
Nh vy, xt cc nhn t kinh t khch quan ni ti ca x hi Vit
Nam na u th k XIX, chng ta thy nhu cu ci cch cha xut hin. Do
cc t tng ci cch v vn ha, gio dc cha c c s xut hin.
Ngay c Minh Mnh - mt v vua c coi l sng sut v cng rn nht triu
Nguyn nhn thc c tnh bt cp ca nn gio dc v o to nhn s
i vi qun l, iu hnh t nc nhng ng cng cha a c ra c
mt tng, bin php no nhm khc phc mt yu km ca nn hc
thut nc nh. Gio s Trn Vn Giu cho rng ch khi Php tin hnh xm
lc Vit Nam, khi nguy c mt nc cn k th nhu cu i mi, nhu cu
t cng dn tc mi tr nn cp bch.
Sau 1802, Nh Nguyn vn tip tc mt s cng vic t thi cc cha
Nguyn trc li nh vic khn hoang, m rng t ai canh tc, pht trin
nng nghip. Chnh sch khai hoang trong giai on sau ny l nhm lm giu
cho giai cp a ch v cng c c s x hi ca chnh quyn. Do vic khn
hoang v cp ot rung t ca ngi nng dn, ti vng t pha Nam
hnh thnh mt tng lp i a ch giu c, tp trung trong tay rt nhiu
 12

rung t. Tng lp i a ch tr thnh him ha ca ch phong kin.

Vua Minh Mng ni ngi, tip tc cng vic ca Gia Long nhng mnh tay
hn na, bin ton b cc n in loi 2 thnh n in loi 1, cho php
hng ho hoc sai quan li m dn lu vong i khai hoang, lp lng v n
in nh nc. Trn thc t, khong 7, 8 nm u triu Minh Mng, tnh hnh
rung t b hoang vn cn nghim trng. Chnh v vy, cc vua nh Nguyn
thc hin mt s bin php khuyn khch pht trin nng nghip, a nng
dn v vi rung t, ngn chn nn cp ot rung t ca a ch, cng
ho. Vic khai hoang vn c tip tc qua cc i vua Thiu Tr, T c.
C nhiu hnh thc khai hoang nhng quan trng nht l hai hnh thc doanh
in v n in.
Doanh in: c thc hin bng cch di dn lp p. Cc loi rung
khai khn theo hnh thc doanh in c xp vo hng t in qun cp,
ngha l ngi khai khn c quyn s dng nhng khng c chuyn
nhng v sau khi cht rung c cp cho ngi khc. Nm 1864, vua
T c quy nh rung no do nh nc cp vn khai khn th c gi
li mt phn ba lm t in, cn hai phn ba th lm cng in. Nm 1882, do
ti chnh thiu ht, nh nc khng cn iu kin cp vn, nn li quy nh
cho mt na s rung c lm rung t, mt na cn li lm cng in.
Minh Mng tip tc chnh sch khai hoang ca Gia Long, tin hnh hng lot
cc chnh sch trng nng, Nguyn Cng Tr chiu m dn phiu tn i
khn hoang, lp lng mang li kt qu Ninh Bnh, Thi Bnh. Cc tng
huyn mi c thnh lp, din tch canh tc c m rng. ng thi vi
vic khai khn rung hoang nhm mc ch kinh t, chnh sch khai hoang
ca triu Nguyn cn c tc dng trong vic gi gn bin cng. Nh trong
mt li d Minh Mng vit: Khai khn rung hoang cng l chnh sch
thit yu lm cho bin cng c y , nn gia tm chiu dn nhn
 13

khai khn, hoc sc cho in inh nm gi, lc c vic th nghim cn phng

b hn na, lc khng vic th ra sc cy cy, sao cho rung nng ngy mt
m mang, thc cha nm mt thm ln, cng l gip cho a phng bin
cng c vng bn [63,193].
n in: Trn thc t, hnh thc n in c cha Nguyn
nh vn dng t nm 1790. Nm 1802 vua Gia Long cho gii ng mt s
binh lnh, cp rung t v lp n in nhng vn tng tch l lnh. Sang thi
Minh Mng, vic s dng binh lnh i lp n in cng c y mnh. Vic
lp n in va gii quyt c vn kinh t ti chnh va p ng c
nhu cu an ninh. iu ng ch l cc n in (nht l Nam K) c
hnh thnh trn c s chim hu t nhn v rung t v nhanh chng bin
thnh s hu ln ca nhng vin qun n in. Vi ch trng khuyn
khch khai hoang nh trn, cc quan li a phng c dp chim ot lm
t hu nhng din tch rung t rt ln. Nguyn nhn chnh ca tnh trng
ny l chim ot v tp trung rung t ca a ch din ra ngy mt nghim
trng. Cho nn, ni ny rung t c c khai khn thm, th ni khc
nng dn li b cp mt rung, phi i lu vong. Ngay ni mi khai khn,
rung t cng li mt dn lt vo tay quan li, cng ho, nht l nhng a
ch ng ra chiu m ngi i khai hoang. V s bin i ca din tch rung
n in, c l, di thi Minh Mnh, din tch khai hoang ca lnh n in
kh nhiu, nhng khng phi tt c s rung t u c th c trng cy
lin tc v lu di. Bi v thi k ny hu nh ch tn ti loi n in th
nht ca binh lnh. Binh lnh thi k ny cng khng hon ton c nhn
ri, khng th di chuyn trong khi rung t phi c canh tc v chm
sc lin tc. Do , n cui i Minh Mnh nm 1840 ban hnh mt quy
nh t Khnh Ha tr vo Nam nhng ni c n in u lng trch
nhng rung thnh in, cho t phm qun nhn cy cy. n khi thu
 14

hoch, mt na np quan, mt na cho n dng. Cn khu lng th thi

khng cp na. Nhng rung t phm lm khng ht cho dn no tin gn
y cy cy np thu, sung lm cng in. Vi quyt nh ny mt b phn
rung t n in tch ra v mang hnh thc khc nhng vn l rung t
ca nh nc. Song quan h sn xut v hnh thc c thay i. Ngi trc
tip sn xut khng cn l binh lnh, m l t phm c quyn t do sn xut,
c quyn t tc m sng.
Di thi Thiu Tr, ch n in khng c ch , thm ch c
th b gii tn hu ht. Mt khc di thi Thiu Tr l giai on m nht,
khng c g c bit so vi cc vua Nguyn khc. Nm 1848 tr i, i vi
nh Nguyn, vn c bn t ra l cng c v n nh trt t ngay t
Nam K. V vy vn n in c t ra ngay t khi T c c Nguyn
Tri Phng vo lm kinh lc s vng t ny.
Ch n in Vit Nam trong na u th k XIX gp phn cng
c nn thng tr ca nh nc phong kin. Hnh thc n in b bi b hon
ton v tc thi k t khi thc dn Php xm lc nc ta. S kt thc
khng c ngha l mt du chm ht tt yu cho mt ci g mt vai tr ca
n. Ngc li, n in tng ng vai tr rt quan trng ca n qua my th
k, c bit l th k XIX. Thc dn Php s ch n in v chnh n
in sn sinh nhng chin s v cp ch huy cho cuc khi ngha Trng
nh lng danh trong lch s chng Php. Ch n in vi hai hnh thc
ni trn qu l mt thit ch tc dng v nhiu mt kinh t, x hi, chnh
tr, qun s. Hnh thc s hu nh nc v rung t ny c bit quan trng
trong vic bo v bin gii. Thc tin gp phn khng nh s tn ti
trong mt chng mc kh ln ca ch s hu rung t.
C th ni rng, chnh sch pht trin n in hon ton ph hp vi
ch rung t ca triu Nguyn, ng li pht trin cc loi hnh thc s
 15

hu v rung t, lm c s cho ch qun ch quan liu chuyn ch. n

in cn c em ban cp cho cng thn lm t in hay cho cc lng x
lm cng in lng x. Nh vy n in ng vai tr trng yu v nhiu lnh
vc i sng x hi thi Nguyn na u th k XIX nc ta.
Cng nh cc triu i trc kia, rung t trong c nc thuc quyn
s hu ca nh nc qun ch trung ng tp quyn, thn dn c ngha v
np thu cho nh vua. Nhng trn thc t, bn cnh cng in ca lng x
c cp nh k cho cc hng dn, vn tn ti v ngy cng pht trin t
in cc loi.
T in c mua bn, cm c v truyn cho con chu; khi cn trng
dng t in, nh nc c bi thng. V nguyn tc, t in b hoang b nh
nc sung cng kh c th pht trin, tri li ngy cng lu hp. cng
chnh l l do khin vua Minh Mng phi t ch cng in Nam K
nm 1837 nhm duy tr s ngi np thu v i lnh cho triu nh.
Cng in c giao cho lng x phn cp, khng c mua bn. Khi
cn thit, nh nc c th s dng rung t cng lng x (c bi thng
hoc min thu). Ngoi ra, cn mt s loi rung khc cng thuc din cng
in (tr su in, hc in, bn thn in) nhng ch chim t l rt nh.
Nm 1804, Gia Long ban hnh php qun in. Cch qun in l
bt ch nhiu thm cho ch t, li cng cng cho nhn dn, l php rt
hay[92, 836]. Ngay khi mi ln ngi, vua Gia Long phi ra lnh cm bn
rung t cng v quy nh cht ch vic cm c loi cng in cng th ny
bo m t cy cho mi ngi nng dn. o d nm Gia Long th 2
(1803) c ghi r: Theo l c th cng in cng th cho dn qun cp, em
bn ring l c ti, do nhn dn u c li c. T i Ty Sn b ht
lut c, dn gian nhiu ngi i rung cng lm rung t, cng c k t s
vic cng m cm bn rung t cng... phm x dn c cng in cng th
 16

u khng c mua bn ring, lm tri l c ti. Ai mua nhm th mt tin.

Song trn thc t chnh sch qun in khng c tc dng ng k, dn ngho
vn khng c rung t. Tnh trng chim ot rung t ca a ch, cng
ho cng nn rung t b b hoang, nng dn lu tn.
Bn cnh chnh sch qun in, vua Gia Long cho m nhiu n in
khn hoang. Sau khn hoang, nng dn cy cy vi nm ri b i v t thu
qu nng Nay cc ht Bc thnh dn yn, nhn dn hi bit hng theo gio
ho c th nhn c hi ny, a dn v rung t, khin yn nghip lm n,
dn c ca th c lng thng, bn trm cp tt phi tan i m ngm ho. V
li triu nh khai ho khng ci g trc vic dy dn trm ngh gc. Nay
vic dinh in giao cho khanh phm vic c th lm li cho dn, cho tu
tin m lm, nn ht lng xp t sm bo thnh cng, yn i lng trm
mong i [89,702-721].
Trong khi , vic cc vua Nguyn thi hnh chnh sch qun in, v
thc cht, l nhm m bo quyn li kinh t ca quan li, binh lnh. Trong
khi phn ln rung t c cp cho quan li, binh lnh, th rung cng lng
x b thu hp, s rung cn li cp cho nng dn cng t v ch l mt trong
nhng bin php tri buc ngi nng dn vo t chc lng x v thc
hin ngha v t thu, lao dch, binh lnh i vi nh nc phong kin.
Vua T c, trc tnh hnh t nc vo qung i gia, lng ngi
d phn bung lng, chnh tr v gio dc khng c sa sang, ding mi
khng chn hng c [67, 105] nn ra sc khuyn khch nhn dn khi
phc v pht trin nng nghip. Vua bo cc thn rng: thc l ca bu trong
nc, ngun sng ca dn, v th cho nn i xa mi trng vic lm rung.
Nay nn d cho khp cc a phng u sc cho ph, huyn, chu trong ht
ht lng khuyn khch dy v vic nng. V x thn no lu tn, rung t b
hoang, th phi gi dn v cy cy. Ring t ch no c th cy cy c m
 17

b hoang, th sc cho nhn dn n khai khn, c n cui nm k khai lm

s t i, do b chia tng hng lm bn tu ln, i ch nh thng pht, t
s khuyn rn[68, 129]. Triu Nguyn trit thi hnh chnh sch trng
nng c thng nn phc hi c nn nng nghip vn b sa st nghim
trng, trin min do cc cuc ni chin. Song chnh sch ny km hm s
pht trin ca cc thnh phn kinh t khc nh thng nghip, tiu th cng
nghip... C ni thng v ngoi thng u km pht trin. Cc ngnh ny
ch c duy tr mc thp, nhm p ng nhu cu ti thiu ca nhn dn
v phc v cho hong gia cng nh triu nh. Nhng quy nh kht khe
mang tnh ng cp v tiu dng m triu Nguyn t ra cng lm hn ch sc
sn xut trong nhn dn. Ch qun l rung t nh ni cng vi chnh
sch trng nng c thng l hai yu t c bn khin cho nn kinh t di
triu Nguyn vn mang c trng ch yu l nn kinh t tiu nng lc hu.
Triu nguyn v cc nh t tng ca triu i ny, chu nh hng ca
Nho gio lun coi dn l gc nc, quan tm n n vn gio dn v
dng dn. Thng qua Thp hun iu, Minh Mnh chnh yu cc chiu d,
cc chnh sch khai hoang, lp p, khuyn khch pht trin nng nghip, ngh
nng th hin c cc chnh sch nui dn v dy dn ca triu
Nguyn. Triu Nguyn thi hnh cc chnh sch trng nng, khuyn khch
nhn dn chm cy cy vi mc ch lm cho dn c no , giu c, nc
thnh, dn qu bi l dn ngho th nc lon. Vua Minh Mnh d rng: T
khi ln ngi n nay, ch ngh n vic thng yu nui dng nhn dn
[91,731]. Vua tng d b L: Vic u tin ca chnh s vng gi, khng g
ln bng vic lm cho dn c no [91,532]. Bi v, theo nh vua gc
ca sinh dn vic lm rung. Chm cy cy, th hng c ma; khng
cy, khng lm c th phi chu tng i. l l thng trong vic lm n
ca nh dn [91,382].
 18

Nh vy, kinh t nng nghip di triu Nguyn cha p ng c

nhu cu pht trin ca quc gia. Mc d thi hnh chnh sch trng nng,
nhng do s bt lc ca nh nc phong kin, chnh sch ny khng nhng
khng bo v v pht trin nng nghip m cn lm cho nng dn lm vo
cnh ai on, iu tn: Chnh sch nng nghip ca nh Nguyn, rt cc ch
nhm mu li cho giai cp thng tr, m bo cho dn ng su thu tp
dch m thi. Do cc chnh sch c mc ch phn ng nh th, chnh quyn
nh Nguyn ph hoi kinh t tiu nng ca nng dn, khuyn khch nn
chim hu rung t m mi t nn tham nhng, h thu lm b vn c c s
honh hnh nghim trng, nng dn cng i kh cng cc, ngoi ra cn l
nguyn nhn chnh ca thm trng nhn dn lu tn thng xuyn v ph
bin khp ba k lm n ra lin tip nhng cuc khi ngha ln lao, lm lay
ng tn gc r ch phong kin triu Nguyn [54,446].
Khi thc hin mt s chnh sch tin b i vi nng nghip th triu
Nguyn li sai lm khi p dng cc bin php c thng nhm hn ch s
pht trin cc nhn t thng mi trong nn kinh t. Chnh sch trng nng
c thng l c nguyn nhn su xa v mt t tng, lin quan n vic tn
sng o Nho di triu Nguyn. Xut pht t quan nim vng o trong
nn chnh tr - o c Nho gio, cc vua Nguyn coi bun bn l ngh mt
nn xp thng nghip ng sau tt c cc ngh khc. ng thi, do Vit
Nam l mt nc nng nghip nn mi khon chi thu trong ngn sch quc
gia u da vo ngun thu ch yu l a t. V th, nh nc phong kin Vit
Nam t ngh nng ln v tr hng u trong nn kinh t. Hn na, i ph
vi him ha cc nc phng Ty, ngay t thi Gia Long, chnh sch ng
ca, nh nc kim sot vic ngoi thng c thi hnh. Chnh sch ny
l biu hin c trng ca li t duy phong kin, khp kn. Thng nghip
trong v ngoi nc b c ch trong lc i hi cn phi c pht trin, cng
 19

nghip nh n v th trng qu eo hp. V vy, ti chnh quc gia kh cn,

ti lc nhn dn ngy cng km st: Nguyn nhn ch yu ca tnh trng ny
chnh l mu thun gia nhu cu khch quan ca s pht trin ca nn kinh t
hng ho trong ton quc vi chnh sch c thng ca triu nh nh
Nguyn[30,153].
Nhng chnh sch hn ch thng mi lm nh hng nhiu n
s pht trin ca kinh t hng ha. Bn cnh , trong cc ngnh tiu th cng
nghip, tnh hnh khng c g mi. Nh Nguyn nm gi nhng cng xng
ln c sng, c tin, c tu. Nhng chnh sch trong cc ngnh tiu th
cng nghip km hm s pht trin ca kinh t, cc sn phm lm ra khng
c tham gia vo qu trnh ti sn xut, khng c hi nhp vo th trng
hng ha nn khng th tr thnh n by kch thch m rng sn xut, m
rng nn kinh t hng ha, to i ln cho yu t kinh t t bn ch ngha.
Thng mi, cng nghip b ngn tr, cc th trn khng thnh lp c, th
nn nhn dn lu tn trm trng tr nn trm trng. Triu nh khng th
gii quyt c bng chnh sch inh in. Chnh v vy con ng pht trin
t nhin ca kinh t Vit Nam lc y ch c th l con ng tin ln ca
cng thng t nhn v cng thng nh nc, ngha l con ng t bn
ch ngha, ni theo danh t lc y l ph quc cng dn hay l ng binh
thng[30,154]. Khi phi ng u vi nhng thch thc , nh Nguyn
bc l nhng nhc im v sai lm ca mnh dn n tht bi. khng
ch l tht bi ca mt vng triu m l tht bi ca mt dn tc, mt quc
gia, tht bi lch s ko theo nhng hu qu nng n v lu di. Bi t nc
Vit Nam na u th k XIX cn c ci cch, xy dng v pht trin i
ln. l mt i hi bc xc nhanh chng khi phc v pht trin kinh
t, khc phc nhng hu qu do chin tranh tn ph. Cc vua Nguyn tin
hnh khi phc v pht trin t nc v li ch ca vng triu h Nguyn
 20

v xy dng x hi theo m hnh truyn thng phong kin m hnh x hi

li thi, khng cn thch hp vi thi i na .
Nh vy, vng triu nguyn c gng phc hi, pht trin kinh t
theo m hnh phong kin truyn thng, da trn c s cc loi hnh s hu
rung t tng cha nhng mu thun kinh t ni ti cng cc chnh sch kinh
t khp kn, bo th, tr tr, l c s kinh t ca nn gio dc Nho gio
triu Nguyn v cng chnh l nguyn nhn su xa ca s tr tr, suy thoi ca
gio dc Nho gio triu Nguyn.
1.1.2. iu kin chnh tr - vn ha x hi
Nh nguyn ra i, tn ti khng ch trong bi cnh c bit ca t
nc v tnh hnh th gii c nhiu bin ng. Thng li ca ch ngha t bn
Ty u ko theo s pht trin ca ch ngha thc dn c v s giao lu
bun bn quc t. Trc s bnh chng ca ch ngha thc dn chu ,
hng lot nc chu ln lt ri vo ch h thc dn trong c Vit
Nam.
Trong bi cnh x hi phong kin Vit Nam giai on 1802 n 1919,
nh Nguyn ti c tn Nho gio nhm cng c v bo v a v, quyn li
ca triu i phong kin thng tr. Nho gio vi t cch l hc thuyt chnh
tr - o c c vai tr, v tr v nh hng nht nh n nhiu lnh vc ca
x hi phong kin triu Nguyn. Thc cht ca ng li, ch trng chnh
tr triu Nguyn l loi b cc m mu bo lon v trng tr cc cuc khi
ngha chng ph triu nh ca nhn dn v cc th lc ct c, phn lon
khc.
ng li chnh tr ca triu Nguyn c ngun gc t cc hc thuyt
Nho gio, cc vua Gia Long, Minh Mnh, T c, Thiu Tr u l nhng
ngi am hiu v sng bi Nho hc. Nguyn nh - Gia Long chn Nho gio
lm h t tng, cao Nho hc. Minh Mnh tip tc khng nh v nng cao
 21

hn na v tr ca Nho gio v Nho hc. T c l nh mt nh Nho thun

thnh, ng xng nhiu hot ng hc thut nhm khng nh hn na vai
tr, v tr ca Nho hc trong x hi. Vi mong mun duy tr di lu s tn ti
ca nn qun ch chuyn ch, nh Nguyn tm mi cch thc thi ng li
c tr, vn dng cc nguyn tc o c tam cng, ng thng, nguyn tc
chnh danh, tn qun quyn, xy dng mt x hi ho mc, tr bnh theo
l tng ca Nho gio. Nho gio vi t cch l hc thuyt chnh tr - x hi
c cc triu i phong kin Vit Nam t th k XI n na u th k XIX
s dng lm h t tng chnh tr, l cng c xy dng, qun l v bo v
triu i. V vy, Nho gio c nh hng su sc v ng vai tr quan trng
trong vic nh ra v thc hin ng li c tr, xy dng v thc thi php
lut, hnh thnh v pht trin nn gio dc khoa c nc ta di ch phong
kin. Tnh t khi tiu dit triu Ty Sn lp nn nh Nguyn n trc khi
thc dn Php xm lc, triu Nguyn to ra nhng iu kin ht sc
thun li cho s c tn Nho gio v thc hin Nho gio ho ton b i sng
x hi duy tr quc gia v a v thng tr ca mnh.
Cc nh vua Nguyn u l nhng ngi trc tip truyn b Nho hc v
o to Nho s, di s ch o ca Minh Mng, triu thn nh Nguyn xy
dng nn b Minh Mng chnh yu, th hin t tng phc hi o Nho v
xut pht t cc yu t tch cc ca nh Nho tr nc.
Tuy nhin, theo mt s tc gi, i vi Pht gio, o gio, triu
Nguyn khng c chnh kin, quan im, thi r rng. Cc vua Nguyn lo
s gio l nh Pht c th phng hi n hc thuyt Khng gio thng tr
nhng vn mun khai thc gio l nh Pht nhm h tr cho thc h
Khng gio. n thi vua T c, nhng sc ch chn chnh o Pht li
c ban hnh, nhm gim bt s s tng trong cha chin cn nh lm
cha mi, c chung t tng () u cm c. S cha c ngi no
 22

chn tu th l trng phi khai lit h tn ca h np quan, bit r s

tng [65,136].
Vua Minh Mng khi xem lm chay cha Thin M, nhn bo
quan hu rng: Nh Pht dng thn o dy i, o Khng ch dy
lun thng l mn dng hng ngy, song tm li chung quy u dy ngi
ta lm iu thin m thi. K ra ngi ta sinh ra vng tri t, nn lm
iu thin, nn trnh iu c. i vi o Pht dy ngi bng thuyt ho
phc, bo ng, ta khng nn nht khi cho l d oan. Mt vic khuyn
ngi lm iu thin ca nh Pht, du thnh nhn sng li cng khng th
i b i c [92,718].
Mc d, nh Nguyn hn ch Pht gio trong i sng chnh tr, nhng li
th ni trong i sng tm linh, Pht gio vn c nhn dn coi trng, c
nh Nguyn s dng thu phc lng dn v nhng mc tiu chnh tr ca h.
Biu hin r nht l vic cc vua Nguyn cho xy, sa cha chin, nht l Hu,
lm l cu o, siu cho nhng binh lnh cht trn Nm 1840, H Ni, Hi
Dng, Bc Ninh c dch l, vua sai cc s kinh n lm n chay cha Pht
Tch (Sn Ty) trong 21 ngy m cu an. Cc vua cn m trai n, php hi
cc cha Hu khi c i tang, i khnh, chc th, cu phc. Cc l Vu lan,
Pht n u c t chc long trng hng nm.
B my nh nc phong kin c nh Nguyn t chc theo thit ch
qun ch chuyn ch, tp trung mi quyn hnh vo tay nh vua, y l s
tip tc thit ch qun ch thi L (th k XV), nhng c nng ln mc tp
trung cao hn, nhm ng ph vi nhng bin ng x hi. Chnh sch b
quan to cng l mt mt trong ton b chnh sch trng nng c thng
km hm cng thng nghip ca nh Nguyn v h qu l Vit Nam tr
thnh c lp, khp kn v thng mi, ngoi giao. V i ni, chnh sch y
lm cho t nc mt nhiu ngun li v bun bn, trao i hng ho vi
 23

nc ngoi, s thu nhp ca nh nc v ca nhng t nhn sn xut u st

km i v mt iu tai hi na l, n gy s chia r dn tc, lm cho hai
cng ng Lng, Gio trong x hi xung t, xa lnh nhau. ng li i
ngoi bo th, khp kn c cc vua Nguyn kin tr thc hin do nhiu
nguyn nhn. Xut pht t quan nim cho rng vic giao thng vi ngi
phng Ty c th lm suy i o c nhn dn, tri ngc vi mc ch
chnh tr ca Nho gio v c th dn ti phn lon nn triu nh khng thit
lp quan h thng mi chnh thc vi bt c quc gia no cho ti khi b buc
phi lm iu . C th thy rng: V li ch ca bn thn, triu Nguyn
thi hnh nhng chnh sch nhm mt mt th bp s phn khng ca cc
th lc tn d ca cc vng triu Ty Sn v L - Trnh, n p cc cuc ni
dy khc, mt mt th n nh x hi v bo v ch quyn trn ton b lnh
th [81,23].
Cho ti thi Thiu Tr, chnh sch ngoi giao ca nh Nguyn vi
phng Ty ci m hn trc, thng mi c khuyn khch. Sau nm
1818, cc thng gia phng Ty khi phi tr thu nhp cng qu cao, ch
vi loi hng mi phi chu thu xut cng cn phn ln c min. Hot
ng thng mi ca Vit Nam vi cc nc lng ging khng th pht trin
t do khi cc quan chc nh thu nng ln thng mi, cn th tc li phin
phc. Ngoi ra, triu nh cn cm on mt s mt hng, mun bn phi c
giy php ring. Gung my hnh chnh ca nh Nguyn thi ny vn vin
nhiu l do cn tr, gy kh khn cho cc hot ng ca thng nhn, v
th m cc giao dch quc t chm pht trin. Cc trung tm thng mi ln
trc nh Hi An, Ph Hin, Thanh H do nhiu nguyn nhn tr nn nh
tr, thiu sinh kh. Ch c Thng Long, Bn Ngh, Gia nh vn cn tn ti
nhng khng pht trin. Vic ngn chn giao lu bun bn, hn ch, o p
thng nghip l do chnh sch c thng ca triu nh. Cc vua Nguyn
 24

cho rng: ca i v bn t ra l c chung [ngh nng l] gc m c

ch [ngh bun l] ngn, triu nh khng phi thiu v tin ti, vn khng
coi vic y l cn phi c hay khng, duy tr bn con bun gian gio phn
nhiu t nh gi thp cao, h nn nht khi theo theo li cu xin ca
chng! [64,265], vic bn lu go, tng nghim d rn cm cho ai
cng nghe bit c Nu ai vi phm, tc th chiu theo lut tri l cm ra
bin, t thng vi nc ngoi, s khp vo ti cht v h thuyn bun i
ngoi quc, khi ra ca bin, nu xt thy c ch lu go, v khi v, bt c
mang theo thuc phin, th chun cho lp tc c thc, bo quan; nu thin v
giu gim khng pht gic, s tr ti nng [91,402].
Chnh sch thu kho, kim sot nng n v phc tp, thm ch nm 1834
Minh Mng cn ra lnh cm nhn dn hp ch do lo s phong tro khi ngha
ca nng dn lan rng. Thng nhn ngoi quc n xin thng thng u b t
chi. Cc hot ng bun bn vi nc ngoi ch yu l mua sm vt dng
qu tc. Mun pht trin t nc phi m rng ngoi thng, phi m ca t
nc, phi to ng lc cho kinh t hng ho pht trin, gii phng sc sn xut
x hi Song chnh sch b quan to cng khp kn, tht li ca cc vua
Nguyn lm cho t nc tr tr, lc hu, khng tin kp cc nc pht trin
phng Ty. iu khin nc ta suy yu, khng sc ng u vi nhng
kh khn, thch thc mi ca thi i.
Sang i Minh Mng, tnh cht chuyn ch chnh tr pht trin cao
song song vi vic hn ch quyn hnh ca cc cp a phng. Nh vua t
thm C mt vin, ly 4 i thn cc b b sung vo cng nh vua bn
bc nhng vic qun quc trng yu; li t thm Tn nhn ph l c quan
qun l cng vic ca hong tc. B my nh nc qun ch chuyn ch
ngy cng xa ri thc t, bo th, c chp, km hiu lc ri tr nn lc hu
trc nhng tro lu canh tn v u ha na u th k XIX.
 25

S cao cc hc thuyt chnh tr ca Nho gio nh nhng chn l

tuyt i, vnh hng y triu Nguyn sa vo tnh trng bo th c chp v
mi mt, c bit l quan h giao lu vi vn ha phng Ty. Nhn thc
nh gi Nho gio nh mt cng c thng tr v t tng, triu nguyn s
dng Nho gio, c bit trong vic cng c vng quyn, tranh th lng dn,
n nh x hi, vi cc nguyn tc tam cng ng thng, ng li nhn
chnh, l tng xy dng mt x hi ha mc v c k cng. Gia Long cho
rng Nho gio chnh l hc thuyt duy nht c kh nng p ng y
nhng yu cu ca ch phong kin trung ng tp quyn, v ng a
Nho gio ln a v quc gio. iu ny khng khc so vi triu L, song
trong bi cnh x hi v triu nh nh Nguyn tip xc vi nn vn minh
Ty phng, nhn thy ha mt nc cn k th y l mt bc li v t
duy chnh tr, khng theo kp xu th ci cch trong khu vc. Chnh sch i
ngoi sai lm ca cc vua Nguyn, bt u t Gia Long, c hon thin v
cng c bi Minh Mnh, c duy tr bi Thiu Tr v T c l mt trong
nhng nguyn nhn quan trng lm Vit Nam tr nn lc hu so vi nhiu
nc ng thi. Chnh sch ng ca, b quan to cng, t c th trong nn
vn ho Nho gio a Vit Nam ti tnh trng tr tr v mi mt. Mc d,
cc vua Nguyn lun c Ngi i thm st tin tc cc nc xung quanh, vua
Minh Mnh tip xc vi bo ting Anh Hng Cng, triu nh lun s
dng hng ho ca phng Ty v cc nc ln cn, nhng tinh thn t tn
dn tc, t tng ni h ngoi di khin h c tuyt vic tip thu, hc tp,
ph bin cc tri thc vn ho phng Ty. T tng phng th th ng, tiu
cc i vi s xm nhp ca vn ho, vn minh phng Ty nhm phng trnh
nguy c xm lc t hng ny chng t s bt cp ca giai cp lnh o nh
Nguyn trong chin lc xy dng v bo v t nc.
Nh chng ta bit, cc yu t vn ha, vn minh phng Ty
 26

xut hin Vit Nam t rt lu trc khi qun Php tin hnh cuc chin
tranh xm lc nc ta. Do thi v nhng ng li sai lm ca vua cha
nh Nguyn nn cc yu t ny khng c iu kin pht huy nh hng trong
i sng x hi. Ch n khi Php chim xong ba tnh min ng Nam K,
tin hnh xy dng c s vt cht ca khu vc thuc a ny nhm lm bn
p cho tin trnh xm lc ton b t nc Vit Nam th cc yu t vn
ho; vn minh mi c iu kin nh hng mnh hn ti x hi Vit Nam.
Nm 1868, Php khnh thnh S Bu in Si Gn. Trng hc ting Php
v o to thng ngn c thnh lp nm 1864. Cng trong nm , thc
dn Php pht hnh c bo ting Php v bo ting Vit. Cc thit ch mi
ca x hi thc dn ln lt c thit lp ba tnh b chim ng ny v dn
dn lan to theo bc chn xm lc ca Php. Cng trong thi gian ny, T
c thc hin li vic c ngi ti cc nc ln cn kho st tnh hnh v c
cc phi on i thng thuyt vi Php nhm chuc li ba tnh mt. iu
ny to iu kin cho mt s quan chc ca ta c tip xc vi vn ho,
vn minh Ty phng. Chnh nh cc cuc kho st v thng thuyt ny m
mt s quan li ca triu nh mi nhn thc c tnh th him ngho nh
ngn cn treo si tc ca vn mnh dn tc, nhn thc c con ng tt
yu phi canh tn, t cng t nc mong thot khi ha vong quc. Cc
ngh ci cch Vit Nam thi k ny ra i trong bi cnh nh vy.
Nghin cu s xut hin cc t tng canh tn thi k ny, chng ti nhn
thy hu ht cc bn iu trn u do cc ch s c tip xc hoc trc
tip hoc gin tip vi vn minh, vn ho phng Ty xng. Hai nhn t
khch quan dn ti s xut hin cc ngh ci cch Vit Nam na cui th
k XIX l s xm lc ca thc dn Php v s tip xc vi vn minh
phng Ty. Nhng mi ch l cc nhn t khch quan. c c cc t
tng canh tn t nc th khng th thiu nhn t ch quan, c th l nng
 27

lc t duy ca nhng ngi xng. Nhng gng mt tiu biu ca xu

hng ci cch thi k ny c th k n ng Huy Tr, Nguyn Trng T,
Phm Ph Th, Nguyn L Trch... Cc nhn vt ny u c ti luyn v
trng thnh trong mi trng Nho gio. Bn thn Nguyn Trng T, mc
d theo ui ni ca Khng sn Trnh gn hai chc nm tri nhng cng
ph kch lit li hc v dng ca nh Nho. Nhng t tng ci cch trn
nh hng khng nh n nn gio dc Nho gio ng thi,
Trong i sng vn ha x hi thi ny, cc hot ng hc thut v
kho cu Nho gio c duy tr thng xuyn, nhm phc hng v tn sng
Nho hc. T c dch sch Lun ng sang ch Nm truyn b t tng
Nho gio su rng trong nhn dn. In n, ph cp rng ri trong x hiNh
thp t hiu, Thp hun iu gio ho, n nhn lun cho nhn dn.
Trong lnh vc gio dc, o to nho s, triu Nguyn hy b tt c cc
chng trnh gio dc cp tin ca vua Quang Trung, ngng vic s dng ch
Nm, quay tr li dng ch Hn v theo ui ng li ging dy Nho hc
Ch Hn tr thnh cng c chnh thc truyn t t tng, vit vn bn,
giao tip trong hng ng quan li, gii Nho s.
Li gio dc v khoa c Nho hc mang trong n nhng hn ch tt yu,
nhng t oan m n phi sinh ra nh li t chng, tm trch, h vn,
cng, nghin ngm kinh s Trong bui thnh thi, khoa c Nho hc cha
bc l nhng hn ch . Cng v sau, gio dc v khoa c cng bi bn,
thnh ngh, k xo cng cao, rn ra cng tinh vi, nhng mi t mi ngy
cng nng n v thnh mt nguy c, mt lc tc ng cng lm suy yu Nho
gio, lm tha ha Nho phong s kh. K s th k XIX phn ln b ng v b
tri buc cht ch bi quan im, t tung Nho gio lc hu, li thi, xa l
vi nhu cu ci cch, thay i x hi.
 28

Khi nh gi vai tr ca triu Nguyn i vi tin trnh lch s Vit

Nam, c kin cho rng nh Nguyn c cng trong vic thng nht t nc
vi s hon chnh cng vc quc gia, thng nht th trng, tin t; ngc
li cng c kin khng nh Gia Long cng rn cn g nh Ch c
thc t lch s mi c th nh gi ng nhng cng trng ca nh Nguyn
cng nh nhng hn ch dn n t nc ta tng bc b thc dn Php xm
lc, v cui cng t nc ri vo tay thc dn Php. Cuc chn hng ca
nh Nguyn khin cho a v quan trng ca Nho gio c ti lp, nhng
cng ging nh ngn n sp tt bao gi cng bt cht sng ln mt ln cui
cng [85,133].
Theo nh nh gi ca cc hc gi, triu Nguyn na u th k XIX
cng l mt nh nc mnh, nhng n tr thnh mt th tai ha ca dn tc
v nhn dn ta. Chnh n l cng c n p mi xu hng tch cc trong nhn
dn, chn ng ln sng u tranh i dn quyn, dn ch ... X hi Vit
Nam na u th k XIX cha ng nhiu mu thun C nhng mu thun
triu Nguyn gii quyt ng hng, tch cc, nhng c nhng mu thun
triu Nguyn nh chu bt lc lun qun v b tc, nn cui cng triu
Nguyn lm vo s khng hong ton din v trin min dn n t nc
b xm lc [61,51].
1.2. NHO GIO V GIO DC NHO GIO TRC TRIU NGUYN
1.2.1. Khi qut tin trnh Nho gio v gio dc Nho gio trung i
Thi Bc thuc, Nho gio cha c ch ng trong x hi Vit Nam,
qu trnh pht trin Nho gio Vit Nam trong thi k ny chu nh hng t
nhng thay i v chnh tr - x hi ca Trung Quc. Nhng kin thc ca
Nho s Vit Nam ch yu da vo l thuyt ca Nho gio. Kinh in ca Nho
gio cung cp cho h nhng kin thc nhm phc v cho triu nh phong
kin, gio dc nhn dn, xy dng nhng quy tc ng x trong cuc sng
 29

hng ngy. Trong chiu hng i ln ca t nc, nho s Vit Nam khai
thc mt tch cc ca Khng gio xc nh nhng tiu chun o c,
xy dng l sng ca con ngi, to nn sc mnh tinh thn to ln ca ton
th nhn dn i vi t quc. Nhng dn v sau, x hi tr nn tr tr, gii
cm quyn tr nn bo th, th Nho s tr nn gio iu. H li ly nhng li
c k bin minh cho s tr tr v bo th y [47,38].
T th k XI tr i, khi ch phong kin tp quyn Vit Nam c
xc lp, Nho gio th hin c vai tr l h t tng ca quc gia c lp.
Xut pht t nhu cu cng c nh nc qun ch tp quyn v trt t ca x
hi phong kin, nhu cu pht trin vn ho gio dc, nh L tng bc to
iu kin cho Nho gio pht trin. V th, tuy khng c tn sng v c nh
hng mnh m nh Pht gio nhng Nho gio vi nhng u th ring bit
ca mnh c c hi theo s pht trin ca vic hc m vn ln ln ln,
chm chp m chc chn. iu ny c nh du bng mt s s kin sau:
nm 1070, L Thnh Tng cho xy dng Vn Miu ti kinh thnh Thng
Long, p tng Chu Cng, Khng T v 72 v tin hin; nm 1075, nh L
m khoa thi u tin l khoa thi Minh kinh bc hc v Nho hoc tam trng
chn ngi dy Nho hc, tuyn chn quan li; nm 1076, nh L cho xy
dng Quc t gim, lc u l trng dnh cho con em qu tc nh L hc
tp; nm 1095, L Cao Tng m k thi Tam gio l nhng biu hin r
rt nht ca vic la chn v pht trin Nho gio vi t cch l h t tng
chnh thng ca nh nc phong kin Vit Nam thi k c lp t ch; l s
khng nh vai tr, v tr nht nh ca Nho gio trong kin trc thng tng
ca x hi phong kin VIt Nam.
n thi Trn (1226-1400), do yu cu cng c ch phong kin, b
my nh nc cn c tng cng, gio dc khoa c c t chc thng
xuyn o to tng lp quan li b sung vo b my nh nc. Do vy,
 30

Nho gio c nh hng rng ri hn, mnh m hn i vi con ngi v x

hi phong kin Vit Nam so vi trc y. Tng lp Nho s ngy cng ng
o, quan li trong nh nc c nhiu ngi xut thn t nho s. H l nhng
ngi i din cho giai cp a ch, nm a v quan trng trong b my nh
nc. Nho gio pht trin nhanh chng hn cui th k XIII, tng lp nho s
chim c mt a v quan trng trong b my nh nc. Cc khoa thi
c m u n hn do nhu cu nhn ti ca nh nc v do nhu cu vn
ho ca cc tng lp x hi. Nm 1232, nh Trn t hc v cho ch thi c
Nho hc l Thi hc sinh - hc v cao nht, nm 1247, t l Tam khi (ba
ngi cao nht ca khoa thi Thi hc sinh): Trng nguyn, Bng nhn,
Thm hoa.
Cui i Trn, Nho gio chim u th hn so vi Pht gio c lnh
vc chnh tr, vn ho, song cng khng cu vn ni nh Trn khi suy vong.
X hi xut hin nhng khng hong, mu thun ni ti trong ni b giai cp
phong kin. Pht gio c nhng biu hin lm tn hi quc gia nh: cha xy
qu nhiu, s si ng cTh k XIV cng l thi k xut hin tng lp
qu tc v quan liu nho s trong x hi. Lc lng ny ngy cng ng o,
c v tr, vai tr ln i vi s pht trin ca x hi Vit Nam. c bit xut
hin giai cp mi trong x hi: giai cp a ch ang tr thnh mt th lc
kinh t - chnh tr ch yu trong x hi.
Vo na cui th k XIV, x hi i Vit lm vo khng hong trm
trng, mt ma, i km xy ra nhiu ni, nng dn ni dy, nh Trn ngy
mt sa o H Qu Ly lt nh Trn, hnh thnh vng triu H tn ti
t nm 1400 n nm 1407. Nhm mc ch duy tr s n nh x hi, khc
phc mu thun ni b, to ra nhng tin pht trin t nc v bo v nn
c lp, ch quyn quc gia, H Qu Ly c hng lot nhng ci cch v
kinh t, vn ho Nhng bin i y to ra din mo mi cho Nho gio.
 31

Chnh sch hn n, hn in ca ng hn ch c th lc ca qu tc
nhm tp trung quyn lc vo chnh quyn trung ng, chuyn dn ch
qu tc sang ch qun ch quan liu, tng cng hn na sc mnh kinh t
cho nh nc. Nh nc phong kin Vit Nam ng u l H Qu Ly
quy nh li ch hc v thi c nhm o to i ng Nho s mi, tuyn
quan li ch yu bng thi c Nho hc. H Qu Ly to ra nhng iu kin
nht nh c tn Nho hc, Nho gio thng qua cc chnh sch gio dc,
cc hot ng hc thut nh vit sch Minh o gm 14 thin bn v Nho
gio, ph phn Tng Nho, cao Chu Cng hn Khng T, son sch Thi
ngha bng ch Nm ng gp vo vic ph bin nn vn ho Nho hc.
Trong thi gian nc ta b nh Minh xm lc (1407 - 1427), Nho hc
c nh Minh s dng, tr thnh cng c thng tr v n dch nhn dn ta.
Nh Minh m rng cc trng Nho hc nhm o to tng lp Nho s mi,
truyn b vn ho Trung Hoa, sch v Nho gio c a vo Vit Nam
nhiu nht t trc n nay. Sau khng chin chng qun Minh thng li,
Nho gio c cc triu i phong kin Vit Nam s dng nh l mt trong
nhng cng c ch yu n nh t nc sau chin tranh, c bit l trong
vic t chc xy dng v pht trin m hnh nh nc phong kin khc thi
L - Trn l m hnh nh nc qun ch trung ng tp quyn.
Qua nhng bin i v cc mt vn ho, t tng di cc triu i
phong kin Vit Nam t th k X n th k XIV, c th nhn thy, s tn ti,
bin i v pht trin ca Nho gio c xu hng ngc li vi Pht gio v
o gio. Trong khi th lc Pht gio v o gio c chiu hng suy gim
dn th th lc ca Nho gio ngy cng tng tin, t ch lc u mi ch l
mt nn vn ho gio dc c nh nc phong kin chp nhn trn nguyn
tc dng lm hc thuyt tr nc ti ch chim u th so vi Pht gio trong
cc lnh vc chnh tr, vn ho t tng. Nho gio ang trn tr thnh mt
thc h thng tr x hi.
 32

1.2.2 V tr c tn v t tng, vn ha, o c Nho gio nh L

Th k XV di thi L S, cc vua Thi T, Thi Tng, Nhn Tng
c nhng c gng a Nho gio thm nhp su trong lnh vc chnh tr,
chi phi su rng hn trong i sng x hi, v lc ny, Nho gio vn cha
thc s tr thnh h t tng thng tr tuyt i v hon ton trong x hi,
cha thc s chi phi mnh m ti tp qun, li sng ca nhn dn. Thm ch,
ngay trong tng lp cm quyn, Nho thut, nho s cha c sng thng.
iu ny c ghi chp rt r trong sch i Vit s k ton th, Lch triu
hin chng loi ch n thi L Thnh Tng (na cui th k XV) vi
nh hng v vai tr ca ng, Nho gio mi thc s tr thnh h t tng
thng tr trong x hi, thm nhp, kim sot mi mt ca i sng x hi v
ng tr trong cc th ch ca nh nc.
L Thnh Tng tm thy Nho gio nhng nhn t cn thit n
nh tnh hnh chnh tr lc by gi v nhanh chng ging ln nh mt ngn c
t tng. iu ny c th hin cc bi vn nh i trong cc k thi tuyn
chn ngi trng nguyn mt hnh thc thi c bit bng s i thoi gia
nh vua v s t v cc vn t tng v nhng vn chnh tr - x hi quan
trng nht ca t nc hay nhng xut, hin k sch v vic xy dng t
nc ca cc cng s i vi nh vua v triu nh, mt Nho s vit: iu ct
yu ca vic tr nc l lm sng t nn thnh hc, ly lm gc cho vic
chnh nhn tm tr t thuyt. Thn mong tm lng ca b h noi theo tm lng
ca cc tn vng, tn sng gio ha, nghim cn vic hc hnh cho nhn
lun vua ti, cha con sng t rng ngi, o l tam cng, Ng thng huy
hong rc r, nh th th trn s c vua ca ngi hong rc r, di c dn ca
ngi hong rc r, trn s c vua theo ng chnh kinh, di s khng c ngi
t by. Lng ngi nh m c chnh, d oan d m b tr, trm quan
c sa sang ct nhc, chnh s c hng thnh vng bn, t nn do m tr
 33

b, hiu lc do m r rng, hiu qu nn chnh tr cng nh m c hnh

thnh [82, 78].
pht trin mi mt ca t nc, bo v vng chc ch quyn, c
lp quc gia, L Thnh Tng to iu kin thun li Nho gio nh
hng v chi phi n tt c cc lnh vc ca i sng x hi, tip tc kin
quyt, trit nht ng li c tn nho gio:
- a ra chnh sch, bin php hn ch Pht gio, o gio: khng cho
xy thm cha, qun. Cc nh s, o s t 50 tui tr ln, c o c mi
c hnh o, h phi tri qua mt k thi kinh in ca Pht gio hay o
gio, khng phi hon tc.
- y mnh qu trnh Nho gio ho triu nh v x hi, trong vic
quan trng hng u l tng cng gio dc Nho hc v hon thin ch
khoa c, xut chnh bng con ng khoa bng. Nhng ngi t c
Nh nc cao bng rt nhiu nghi thc mang tnh quc gia, c t chc, vi
nhng qui nh cht ch nh: l xng danh, treo bng, ban o mo, i yn
tic, l vinh quy bi t, khc tn vo bia (bt u t nm 1442 thi L
Thnh Tng) lu danh mun i. Nhng bin php tn vinh Nho s v
cao hc tp thi c gp phn quan trng pht trin gio dc trong nc.
S hc tr i hc ngy cng nhiu, s ngi i thi ngy cng ng. Ring ch
trong 38 nm thi L Thnh Tng tr v c n 12 khoa thi Hi v tuyn
chn c 501 tin s. Hai con s ny u ln hn tng s ca c hai i nh
L v nh Trn cng li. Chnh nh nhng chnh sch tch cc trn m vic
thi c di thi ng c xem l thnh t nht trong lch s gio dc v khoa
c thi phong kin Vit Nam. L Thnh Tng khng ch l mt ng vua ti
nng v nhit huyt trong gio dc m cn li nhng cng trnh ln trong
lch s v vn ho nc nh nh:
- Bin son lut, bin t tng v php tr nc ca Nho gio thnh
 34

php lut ca x hi. y l b lut c xy dng hon chnh v mang m

du n t tng v php tr nc ca Nho gio. Lut Hng c c xy
dng nhm bo v ch quyn v s thng nht ca quc gia, bo v th ch
tp quyn m nh cao ca n l hong h L: B lut Hng c ra i
nh du s vng mnh ca thng tng kin trc phong kin v s hon
chnh ca ch phong kin Vit Nam [80,279].
Di triu L Thnh Tng cc tn ngng dn gian cng c hng
theo mc ch nh nc ha v Nho gio ha. Cc phong tc Truyn
thng, l hi lng x cng c nh nc t chc nhm lm cho ngi dn
d dng quen v chp nhn trt t x hi Nho gio, tm qun i nhng mu
thun, bc xc trong i sng thc t. C th ni, triu i L Thnh Tng,
Nho gio c vai tr ln trong vic a x hi phong kin Vit Nam pht
trin cao v thnh tr trong lch s quc gia i Vit thi phong kin.
Tm li, di thi Nh L, Nho gio tr thnh ch da duy nht v
mt l lun cho nh nc phong kin tp quyn; nhng hc thuyt ca Nho
gio c xem nh khun vng thc ngc; nhng gio l Nho gio tr thnh
lut l mang tnh chun mc i vi cc lnh vc ca i sng x hi. y l
thi k thnh vng, rc r nht ca Nho gio Vit Nam.
1.2.3. c im, vai tr ca gio dc Nho gio nh L
* c im ca gio dc Nho gio nh L
Th nht, gio dc Nho gio thi L l o to ra i ng quan li phc
v cho giai cp thng tr mt cch trung thnh, tn ty.
Thi k nh L c xem l mt trong nhng thi thnh tr ca ch
phong kin Vit Nam vi nh nc phong kin trung ng tp quyn vng
mnh, t nhiu nh cao trn cc mt chnh tr, kinh t, x hi, c bit ch
hc tp, khoa c v trng dng hin ti c ch trng v tr thnh mu
mc cho thi sau. Nh cc triu i phong kin trc, chu nh hng Nho
 35

gio v t tng gio dc Nho gio m mc ch nn gio dc thi L cng

l dy o l lm ngi, nhm o to nhng con ngi lun suy ngh,
hnh ng ph hp vi nhng chun mc o c ca Nho gio. Qua cc b
quc s Vit Nam, chng ta thy ni dung ging dy, hc v thi c trong h
thng trng lp t a phng n kinh thi L ch yu l nhng t
tng trong cc thuyt Tam cng, Ng thng, chnh danh nh phn v cc
Nho s ty theo a v, chc phn ca mnh m em ci tri thc y, ci o
c y c hc hnh o.
Bn cnh vic dy o l lm ngi, nn gio dc Nho gio nh L
cn c mc ch quan trng khc l o to ra i ng quan li c ti nng
qun l v thc hin c hiu qu ch trng, ng li ca triu L. l
nhng con ngi u t c o c, c tr thc Nho hc, c chn la k
cng thng qua con ng thi c h l nhng ngi c y cc phm cht:
nhn, l, ngha, ch, tn. R rng di thi L, mc ch gio dc, khoa c
Nho gio c xc nh r hn, nht qun hn m thc cht l o to tng
lp quan li - Nho s - tr thc theo t tng Nho gio c kh nng gip vic
tr quc, an dn, bnh thin h. iu ny th hin r qua ch ban cp bng
lc, chc tc v vinh danh cho nhng ngi t ca nh vua. V vy, mt
c im ca nn gio dc Nho gio thi L l to ra i ng quan li -
Nho s - tr thc c kh nng tr quc, an dn v phc v giai cp thng tr
mt cch trung thnh, tn ty.
Th hai, gio dc Nho gio thi L o to ra nhng nhn ti cho t
nc, tr thnh mt trong nhng truyn thng gio dc Vit Nam v c s k
tha gio dc Nho gio thi Nguyn.
T khi xc lp triu nh l s (1428) n khi L Thnh Tng tr v (1460 -
1497), nn gio dc - khoa c ngy cng pht trin, hon thin hn. Sau y l
nhng s kin v s liu minh chng cho thc t v nhn nh trn: Nm
 36

1427, khi cn bao vy thnh ng Quan, L Li m khoa thi u tin ca

thi L s, chn c 36 ngi trng tuyn b nhim lm An ph s cc l v
Vin ngoi lang cc b cc b. Nm 1429, L Li m khoa thi Minh kinh
thnh ng Kinh kho st li cc quan vn, quan v t t phm tr xung v
tuyn la thm nhng nhn ti ang n dt vo b my quan liu. Trong s
nhng ngi trng tuyn k thi ny, c ngi tr ln li lc nh nh S hc ni
ting Phan Ph Tin. Nm 1431, L Li m khoa thi Hnh T B (thuc
H Ni hin nay). Nm Thiu Bnh th 1 (1434), nh L s bt u quy nh cc
th l thi c v ban nh m khoa thi tin s: hn ti nm Thiu Bnh th 5
(1438), th thi Hng cc o, n nm th 6 (1439) th thi Hi o snh
ng. T v sau, c 3 nm mt khoa thi, t lm thng l. Ai u cho
Tin s xut thn theo th bc khc nhau [15,13]. ngoi ra, triu nh cn a ra
ni dung thi qua 4 k ( trnh by trn). Nhng th l trn khng c thc
hin y , c th l khoa thi Hi nm 1439 khng c t chc. Nm Nhm
Tut 1442, triu nh mi m khoa thi Hi u tin. K thi ny c 150 th sinh
v trng tuyn 30 ngi. Chn c Nguyn Trc Trng nguyn, Nguyn
Nh Bng nh, Lng Nh Hi Thm hoa, nh s hc Ng S Lin
Tin s xut thn.
n thi L Nhn Tng, L Thnh Tng tr v, ch khoa c ngy cng
pht trin vi nhng k thi Hi c hng ngn s t tham gia. Khoa thi Hi nm
1448 di triu L Thi Tng c 720 ngi th n khoa thi hi nm 1463 di
triu L Thnh Tng, s ngi thi tng ln 1400 ngi v n nm 1475 con
s tng ln 3200 ngi. Trong sut thi gian tr v, L Thnh Tng rt
quan tm n vn gio dc v khoa c nho gio. Thi L Thnh Tng, s
lng khoa c c t chc nhiu v thng xuyn hn trc.
Mt khc, thi gian ny quy ch thi c t ra kh nghim ngt. Chng
hn nh nm 1462, L Thnh Tng a ra nh l bo kt thi Hng
 37

cp ti cc vn l lch, o c ca ngi i thi v ni dung ca thi

Hng. Nm 1463, bt u thc hin nh l 3 nm mt ln thi Hi vo
nhng nm Su, Thn, Tut, T (tc l nm 1463,1466,1469 - c 3 nm mt
ln thi). Cng trong nm 1463, triu nh t chc thi Hi chn s nhn trong
c nc. S ngi thi nm y l 14000 ngi, ly 44 ngi, k thi ny,
Lng Th Vinh Trng Nguyn. Nm 1472, di s ch o ca L Thnh
Tng, triu nh khng ch t chc thi Hi m cn a ra ni dung thi mi.
Vua ra vn sch hi v vng tr thin h. k ny c V Kit, Nguyn Ton
An, Vng khc Thut nht gip tin s cp . T nm 1473 n 1481
t chc c 4 ln thi. Nm 1484, thi Hi cc c nhn trong c nc. Vua ra
thi vn sch hi v nh Triu, Tng dng Nho s. K ny c Nguyn
Quang Bt, Nguyn Gic, Mai Duy Tinh tin s cp . Trong nm ny,
nh vua cho dng bia ghi tn cc tng s t khoa thi Nhm Tut 1442 n
nay. T nm 1487 n nm 1496 i vua L Thnh Tng, triu nh phong
kin t chc c 5 k thi Hi chn s nhn trong c nc ly tin s b
sung vo b my quan li ca triu nh.
Ngoi ra nh nc cn m ra cc k thi c bit, bt thng vi nhiu
nguyn do khc nhau.nh: Nm Thiu Bnh th 4 (1437), L Thnh Tng cho
thi vit, lm tnh, ly 690 ngi, b lm thuc Li cc nha mn trong ngoi.
Nm 1449, vua L Nhn Tng nh l k thi Li in chn ngi vo lm vic
trong cc cc kinh thnh. Nm 1467, vua L Thnh Tng m khoa thi Nho
thn, triu tp 30 vin quan tin s v thi kim tra xem hc nghip ca
tng ngi c tin b hay khng v cn c vo kt qu y m thng quan hay
ging chc. Cui nm 1467, vua L Thnh Tng m khoa thi Honh t cho vin
quan t t phm tr xung d thi kn chn ngi trng tuyn cho vo hc ti
B th gim. Nhng k thi ny c tnh cht kho hch li trnh Nho hc ca
cc quan li nh vic thng trng v qua m khuyn khch s hc ca
 38

tng lp s phu. Nhng k thi ny khng c thi hn nht nh, ch khi no cn

th triu nh mi m khoa thi.
Nh vy, khoa c thi L Thnh Tng l thnh t nht. Trong vng
100 nm, nh L t chc 31 ln thi vi s ngi l 1007 ngi, th
ring thi L Thnh Tng c 12 khoa thi Hi vi 501 ngi Tin s,
trong c 10 ngi Trng Nguyn. Nu so snh con s y vi tng s
2898 ngi Thi hc sinh v Tin s t thi L n thi Nguyn trong
c 30 ngi Trng nguyn, th chng ta thy rng ch trong vng 37 nm
di triu L Thnh Tng, tng s Tin s chim khong 17%, trong s
Trng nguyn chim n 30% tng s Tin s v Trng nguyn trong lch s
khoa c nc ta. thi L Thnh Tng, s lng ngi gn bng mt na
(501 ngi) so vi c triu L (1428-1527). l nhng con s c ngha
ln lao trong nn gio dc ca ch phong kin, ni ln mt thi i thnh
tr ca Nho gio, ca nn gio dc v thi c Nho hc trong triu L . Trong
phn Khoa mc ch (sch Lch triu hin chng loi ch), Phan Huy Ch
nhn xt nh sau: Khoa c cc i, thnh nht l i Hng c. Cch ly
rng ri, cch chn ngi cng bng, i sau cng khng th theo kp
[15,18]. Gio dc pht trin li gp phn ch yu vo vic a tnh hnh kinh
t - x hi triu i ny n nh, pht trin v thnh t. Nh vy, vi quy
ch thi c nghim minh, ch gio dc thi L o to ra hng lot quan
li trong b my phong kin quan liu ng thi cng sn sinh ra nhiu nh
vn, nh th, nh s hc li lc cho dn tc.
Th ba, nn gio dc khoa c thi L cha ng nhng gi tr tch cc
v nhng hn ch.
Thi L cng ch trng ti mt hc quan (trnh v thc lc Nho hc
ca qiuan li) khng ch ca i ng quan li m c i ng dy hc. Vi
phng chm l dy ngi khng bit mi, ngi thy thi nh L rt
 39

gng mu trong vic thc hin quy ch gio dc. h lun c trch nhim dy
cho hc tr thi quen hc khng bit chn v c v ch hc tp tr
thnh nhn ti t nc. Nho gio thi nh L gp phn to ln v hiu qu
vo vic to ra mt i ng dy hc hi t y cc phm cht: o c,
uyn thm Nho hc, tn tm vi s nghip trng ngi cho t nc. Vic
thng xuyn kim tra li trnh ca ngi dy nng cao cht lng dy
hc triu L l nhng im tin b m chng ta cn phi tip thu, k tha v
pht huy hn na trong vic pht trin nn gio dc ca nc ta hin nay.
Qu trnh gio dc Nho hc, cc khu dy, hc v thi c c nh L
cao phng php hc kt hp vi hnh - mt phng php o to i
hi ngi hc, ngi thi khng ch bit tip nhn y v nm vng nhng
tri thc Nho hc m cn phi c nng lc vn dng nhng kin thc hc
vo trong hot ng thc tin, vo x hi cu i, gip nc ng nh yu
cu ghi trong sch i hc: cch vt, tr tri, thnh , chnh tm, tu thn, t
gia, tr quc, bnh thin h, phng php i ti mc ch ny th hin tp
trung v r nht trong ni dung v yu cu ca thi vn sch. Di triu L
Thnh Tng, nh vua thng ra thi v o tr nc, v thi cuc yu cu
th sinh phi em nhng iu c hc phn tch v lun gii cc vn
chnh tr thc tin.
Ngoi ra, triu L cn coi trng v cao phng php hc i i vi
hnh nhm o to i ng quan li khng ch c o c v thc lc Nho hc,
phi bit v phi c nng lc thc hnh trong cng vic gip vua tr quc, an dn.
Nhng phng php dy, hc trn phn no truyn ti c ni dung gio dc
ch yu v hng dn cho ngi hc bit cch vn dng nhng kin thc hc
vo thc tin cuc sng, gp phn khng nh vo vic cng c v pht trin ngy
cng vng chc v th ca ch phong kin thi L.
Nh vy, nn gio dc - khoa c thi L cha ng nhng gi tr tch cc
 40

v nhng hn ch. Hn ch ch yu ca nn gio dc, khoa bng ca triu L

l ch pht huy c trong mt chng mc nht nh, bi n ch tp trung
th, hng vo o to con quan, nh giu l ch yu. Trong nn gio dc
phong kin , lun lun c s phn bit ng cp, cm ph n v con chu
nhng ngi lm ngh cm ca c tham gia; ni dung o to ch yu nhm
vo thi, th, Bc s, ch trng nhiu n dy o l m cha quan tm ng
mc n truyn t kin thc khoa hc; li hc c nghip, g b, phng php
tm chng trch c ph phim, vi ni dung vay mn xa ri thc t, kh c
th pht trin tr tu sng to cn cho nn vn ha dn tc.Mt khc, xt mt
gc no , thi L ni ring, din ra theo mt n tuyn, gp nhiu
chc nng v nhn cch vo mt con ngi. Chc quan thi phong kin Vit
Nam va l nh tri thc c lp, va l mt nh chnh tr, by ti b l thuc
vo nh vua v triu nh, va l ngi qun l (cai tr dn chng) va l
ngi iu hnh chuyn mn. Chnh mt con ngi a nhn cch a chc
nng dn n s thiu nng ng, hoc t ly khai ca ngi quan chc
trong nhng giai on lch s khng cn thnh th v sau ny. Cng chnh v
nhng l do m ch o to v tuyn dng quan chc ca nh nc thi
L lm hn ch nng lc iu hnh cng vic qun l nh nc ca b my
chnh quyn.
Vai tr ca gio dc nho gio thi L
Nhn thc v qun trit ch trng: mun c nhn ti, trc ht phi
chn ngi c hc, php chn ngi c hc th thi c l u [15,13] di
triu L c bit thi L Thnh Tng quan tm ti vn vai tr ca gio dc
trong c khoa c. Ch khoa c nh L t mc thnh t nht v
phng cch o to, tuyn chn quan li han thin nht trong lch s gio
dc phong kin Vit Nam.
i tng i hc, i thi thi k ny c m rng n tng lp bnh dn.
 41

Cn c theo tiu chun cho nhng ngi i hc, i thi ca triu L th h phi
l nhng ngi c o c. Nhng ngi ti nng, uyn thm Nho hc t
u c th tin thn bng con ng khoa c. Hiu c vai tr quan trng
ca gio dc Nho hc i vi vic t chc, qun l x hi theo trit l Nho
gio. L Thi T h chiu cho trong nc dng nh hc, dy d nhn ti,
trong kinh c Quc T Gim, bn ngoi c nh hc cc ph l [82,29], vic
gio dc c trin khai thc hin t trong gia nh, lng x cho n cc ph
l, chu v kinh . Nh nc khuyn khch vic gio dc trong gia nh.
Trong thi k ny nhiu gia nh c ng ngi t vi cc th h khc
nhau, tiu biu nh gia nh Thn Nhn Trung c bn cha con ng chu
ng triu. Trng hc kinh , chu, ph, l l do nh nc qun l.
kinh ngoi trng Quc T Gim ra cn nhiu trng hc khc, nh: Ng
Tin Cn Thi Cc, Chiu Vn Qun, T Lm Cc, Trung Nh Gim, Sng
Vn Qun. Ngoi ra cn c cc lp hc t thc nhng a phng do nhng
thy l vn, nhng vin quan li hu tr m ra thu np rng ri hc sinh
nhiu thnh phn khc nhau. H thng trng lp Nho hc khng phi do
Nh nc t chc v qun l m nhn dn cn tch cc kt hp vi Nh nc
hoc t ch ng tham gia t chc qun l. Tnh hnh ny khng ch c
tip tc m cn c m rng pht trin hn na di triu i L Thnh
Tng.
V phng din chnh tr, nn gio dc Nho gio c vai tr ln trong
vic to lp mt b my nh nc qui c vi h thng quan li c o c v
c nng lc Trong sch Lch triu hin chng loi ch, Phan Huy Ch nhn
xt v iu ny nh sau: Bn triu i Hng c, php dy, php thi cng
ch c kinh ngha, ly ngha ty t li ,nu khng phi l ngi hc rng
hiu su th khng lm ni; t lc dng c c s v cng vic bn triu; th ph
th hoc theo li Ly Tao, hoc theo li vn tuyn khng c th Cch ng ngn
 42

hay tht ngn, li bt vn ca L Bch hay li lin chu, c khi dng s truyn
v sch ngoi, cng t cnh, nu khng xem rng ch t v cc s v khng c
vn ngh di do, cng khng lm c. Nhng ngi c hc u phi ngh
lm sao cho quyn thnh bi, cn c sc u m lm h ngi khc. K dt
ch lo khng lm quyn nn khng dm vo thi. V th khng c ci t mua
vn bn vn na. Ngi thi ri cn phi c sch, i bt k phi thi li,
nh Dng Nh Chu v hc nghip khng tin, b trut lm t tha, Nguyn
Qu Nh v ng ch lm th lc vn, phi ra lm tri huyn. Xem th th bit cc
quan chm lng khng qung mt nhn lm, cho nn thi c by gi c
nhiu ngi gii, n nay vn cn khen ngi [15,33-34].
Ngoi ra, nn gio dc triu L cn c vai tr Nho gio ha mi mt i
sng x hi v con ngi, bn cnh ni dung trong sch kinh in Nho hc,
ngi i hc cn c hc cc sch Nhp mn: Tam t kinh, Minh tm bo
gim, Minh o gia hun, u hc ng ngn, S hc vn tn. l sch dng
cho tr nh v ngi mi i hc, m ni dung ca chng l nhng tri thc c
tnh bn l ca Nho gio, qua bc u hnh thnh o lm ngi, cch c x
c o c theo tinh thn ca Nho gio trong cc mi quan h ca con ngi
Sau khi trnh kh hn th mi hc n T Th, Ng Kinh. Tt nhin trong
hai loi sch ny, cc vua thi L c bit cao loi sch kinh in ca Nho
gio. Trong bi d khuyn hc, L Thnh Tng ni rng: kinh l mt th chp
o l, phi ng sc m ging gii tm. S l kho sch ghi chp vic lm, phi
ht lng m uy xt. Kho php tc ca thnh hin dng nn tm ci l
ng nhin ca s l vt. Chnh li ni khng cn g bng Kinh Thi, Kinh Th,
Thi Th chm tt c [52,194].
Vai tr ca gio dc Nho gio thi L cn th hin vic cao gio
dc o c con ngi, t c ln trn ti, ti th km c mt vi phn
[52,106], nn ni dung dy hc thi k ny khng nhng l nhng tri thc
 43

v o c, m cn l phng php tu dng v thi hnh o c, cng

nhng cch ng x trong cc quan h x hi ca con ngi v c bit l
nhng tri thc cng nhng kinh nghim, nhng bi hc cn thit cho nh vua,
ngi cm quyn vn dng trong vic tr nc, an dn theo ng li c
tr, nhn tr m tt c u c trnh by r trong cc sch nh T th,
Ng kinh, cc sch kinh in ca Nho gio.
Vic hc Quc T Gim di triu i L, c bit di triu L
Thnh Tng nh vua a ra nhiu quy nh c tnh cht bt buc i hi
gim sinh phi bit cch vn dng nhng tri thc sch v c trong T th,
Ng kinh - nhng kin thc Nho hc vo vic qun l x hi thng qua vic
by t k tr nc trong bi lm ca mi ngi. C ngha l chu nh hng
ca ni dung gio dc ca Nho gio v xut pht t mc ch gio dc thi
k ny, th hin trong ni dung gio dc l i hi ngi i hc phi bit em
nhng kin thc c hc p dng vo cuc sng v bit vn dng n vo
vic gip vua tr nc tc l vo vic tu, t, tr, bnh.
Mc d, vua ti nh L sng nho, trng o nhng nn gio dc khoa
c thi k ny c xem l chn mui v ni dung v hnh thc. Cng nh s
nghip gio dc ca bt k quc gia no thi , gio dc, thi c nc ta tp
trung thc hin mc tiu dy lm ngi v truyn b o lm ngi m ci
o nht nh phi hng ti xy dng nhng chun mc o c va
mang tnh cht ring ca con ngi gia nh, va mang tnh cht con ngi x
hi ph hp vi nhng gi tr vn ha truyn thng Vit Nam v ph hp vi
nhng gi tr vn ha thi i. Chnh v l m mt s ni dung tch cc ca
o nho c cc ng vua thi L tip thu trit nhng theo mt nhn
sinh quan v mt h quy chiu hon ton khc, l: Ly con ngi Vit
Nam v t quc Vit Nam l trung tm, ly dn tc Vit Nam lm gc. Thng
qua vic dy con ngi hc trong sch v, hc qua s trao truyn gia cc th
 44

h, hc i kt hp vi vic hc qua thy, qua bn m nn gio dc khoa c

thi L s hng con ngi n ch nhn, a con ngi v ch hiu, dn
con ngi n ch trung, khuyn con ngi v ch ngha, l nhng gi tr
hng xuyn v bt bin ca bt k x hi no. Chng nhng th, nn gio dc
dy v rn luyn con ngi sng mt cch hng thin, chnh trc,
thng thn, cng minh, thanh cao, trong sch d bt c hon cnh no.
Cc vua nh L l ngi ng u v trc tip ch o cng tc gio
dc, khoa c. Triu nh coi vic gio dc, m khoa thi kn k s l vic lm
u tin trong php tr nc, l mt b phn c bit quan trng trong ton b
hot ng ca nh nc phong kin, gn vi s hng vong ca triu i, ng
thi l lnh vc trng yu gi vng c , m mang gio ha, sp xp
chnh s, gn gi k cng, xy dng, cng c nn tng chnh tr ca ch ,
do phi c thc hin nghim chnh, cng khai, nghim ngt, thng
xuyn, nhm la chn c nhng ngi ti c xng ng.
Bn cnh , nn gio dc, khoa c c vai tr khng nh, bo v
cng c, ca ngi v duy tr ch ngha tn qun phong kin, chng minh cho
s trng tn ca ch phong kin l hp quy lut, lm cho h t tng
phong kin v nhng gi tr tt p trong truyn thng vn ha dn tc cng
nhng tinh hoa ca vn ha nhn loi chim v tr ch o trong i sng tinh
thn; cng c, tng cng s thng nht v t tng, to ra s on kt ton
dn, gi vng v m rng s nh hng ca ch phong kin Vit Nam,
o to c mt tng lp quan li t trung ng n a phng c nng
lc, o c, bn lnh tr quc. Gio dc thi L lun lun gn lin vi
vic thi c chn la nhn ti v m nn nhn vn, khai ha thin h. Triu
nh ht lng chung k s v tin dng k s, giao cho h nhiu trng trch ln
lao h tha ch trung thnh cng hin cho t nc.
C th ni rng, nn gio dc, khoa c thi L c vai tr quan
 45

trng trong vic pht trin t nc, t chc x hi, o to i ng quan

li tr thc Nho gio c o c, nng lc v trung thnh vi ch
phong kin v nhng nhn ti (Nguyn Tri, o Cng Son, Nguyn
Thin Tch, Nguyn Trc, Lng Th Vinh, Thn Nhn Trung, Quch
nh Bo, Nhun, Phan Phu Tin, Ng S Lin), gp phn lm rng
r lch s v vn ha Vit Nam. Chnh h l nhng ngi trao truyn, gi
gn v pht trin nhng gi tr vn ha tinh thn ca cha ng li v bin
chng tr thnh bt t. Nhng tin s y l sn phm ca mt thi thnh tr
v pht trin n nh cao ca nn vn ha, gio dc dn tc.
 46

Chng 2
MC CH, I TNG, NI DUNG V PHNG PHP
CA GIO DC NHO GIO TRIU NGUYN
2.1. MC CH, I TNG CA GIO DC NHO GIO TRIU NGUYN
2.1.1. Mc ch gio dc Nho gio triu Nguyn
Xt v mt th gii quan, Nho gio truyn thng rt ch trng n s
hp nht gia tri v ngi. T Khng, Mnh, Trnh, Chu cho n Lc,
Vng u cho rng thin nhn cm ng, thin nhn tng d tc thin
o v nhn o l lin thng, cm ng v hp nht. Mnh m Nho gia
thng nhc nh l: hiu c o ngi tc l hiu o tri. Nu nh
Khng t bn rng: Cha th th ngi, lm sao c th th qu, cha bit s
sng lm sao bit c s cht, th Mnh t ni: hiu thu ht ci tm con
ngi th bit c ci tnh ca n. Hiu c ci tnh ca n th hiu c
tri. V vy m trong nn gio dc Nho gio, trit l nhn sinh lun l ht
nhn t nhn tnh m suy ra thin l, t o lm ngi i ti o
tri. Nu hiu trit l gio dc l l lun trit hc v gio dc v l nh
hng mang tnh bn cht chung nht ca mt nn gio dc th trit l gio
dc Nho gio l o l ngi. Tuy mi thi k, mi giai an vn ng
lch s khc nhau m cch hiu trit l gio dc Nho gio c ni dung khc
nhau, song trit l o lm ngi th hin bng mu ngi qun t vi cc
phm tnh, chun mc c bn l bt bin. Trn phng din l tng, o
lm ngi ca ngi Qun t c th hin c th 3 phm tnh: Nhn,
Tr, Dng.
Th nht l Nhn, theo ngha rng, c th hiu Nhn l con ngi c
gio dc, c vn ha, Khng t xem l qu trnh ngi ha con ngi.
y l phm tnh quan trng hng u, m theo k s l c hnh - ci
gc lp thn ca Chnh s, vn chng v ngn ng..
 47

Phm tnh th hai l Tr l nng lc tr tu ca ngi Qun t t

n cch vt cng l m Khng t cho rng l tri thc v bn thn con
ngi yu mn v th phng con ngi vi l tng ni thnh, ngoi
vng, nh vy mc ch ca tr l Ni thnh - ci l tng, chn thc bn
trong.
Phm tnh th 3 l Dng, l bn lnh sng ca ngi Qun t,
phm tnh ny i hi phi c nm lng v th hin trong i sng hnh
ng v giao tip, ng x ca ngi Qun t, c tm gn 6 iu sau: S
Mnh tri; s li ca Bc Thnh nhn; s chnh mnh; ngho m khng hn;
giu sang m khng m ui, cung m; bo lc khng th khut phc.
Trong lch s gio dc Nho gio Vit Nam, tit l ny c thm
nhun, thc hin mt cch tch cc, t triu l, trn n thi Nh L, tuy mi
thi c nhng c im khc nhau, nh Nguyn Tri khng nh:
Tuy mnh yu c lc khc nhau
Song ho kit thi no cng c.
( trch: Bnh Ng i co, Nguyn Tri )
Nn gio dc Nho gio thi y sn sinh nhng hin nhn qun t.
Nh tr thc Chu Vn An u th k XIV sng chi: Ho kh d bng thin
a bch, Cao phong do i thy sn trng (tri t soi chung vng ho kh,
nc non cn mi np cao phong), m trong kin vn tiu lc, L Qi n
tn vinh ng l: bc thanh cao nht. Nu nh Nguyn Tri c xem nh
sao khu vng vc sng, nh con chim Hng hc bay gia tri xanh, th Cao
B Qut con ngi: nht sinh th bn hoa mai (sut cuc i ch bit ci
u trc hoa Mai m thi). n triu Nguyn, trit l gio dc vn c
tun th theo hng ngy cng nghim ngt hn v c th hn vi s sng
bi, c din Nho hc mt cch thi qu trit l o lm ngi b chuyn
thnh o lm quan v mu ngi qun t thi Nguyn nhn mnh n kh
 48

nng: tr quc, bnh thin h vi chun mc nht thnh bt bin: Tam

cng, ng thng.
Mc ch gio dc Nho gio triu Nguyn l o to ra nhng ngi
qun t, c ti ton din, ph nc, gip i, v vy nhim v l o to
nn nhng con ngi nhn, ngha, trung, chnh. Triu Nguyn coi gio dc
l cng c o to ngun nhn lc, bi dng nhn ti cho t nc, ng
thi dng tam cng, ng thng lm cng c truyn b o lm ngi
trong nhn dn. Bi l, ngi qun t l ci gc tin ln tr bnh, k tiu
nhn l thm bc i n ha lon, Ngi qun t hc l v mnh, khng
phi hc lm quan. V mnh, cho nn hc sut i. K hc lm quan th
ch hc khi cha c lm quan, n khi c lm quan th thi khng hc
na [81,116] v Sc kin thc c hn v s l th v cng. Hc gi khng
qu bit ht, ch qu bit cho n ni n chn; khng cn nh ht, ch ct
nh cho tinh tng [81,116].
Cc vua triu Nguyn ch trng n vic hc hnh thi c Nho hc,
trc mt v lu di l o to, tuyn chn v b sung cho b my phong
kin quan liu, chuyn ch to ln va c xy dng trn phm vi c nc:
dng khoa mc kn ly k s, vn l ng chnh[94, 117] v t ra
khoa thi ly nhn ti, vn mun c nhiu nhn ti cho nh nc
dng [90, 384]. Vua Minh Mng nhn r vai tr trng yu ca vn ho, gio
dc, t tng trong cng vic cng c chnh quyn: mun c nhn ti trc
phi gio ho. Nay kinh s s hc gi cn t bi php dy cha y .
Trm mun dng nh Quc hc v qun Sng vn t by gio ho, khin
cho hc gi bn phng nhm hp kinh s, ai hc tin ch th u cp lng
lm, hc lu khng tin th trch pht, nh th hc tr bit s khuyn rn, m
nhn ti ngy thm thnh vng [91, 933]. Tuy nhin, thc tin cho thy mc
ch gio dc triu Nguyn l o to nhn lc, bi dng nhn ti, o to
 49

tng lp nho s lm quan nhm thc hin c hiu qu nhiu ch trng,

nhiu hot ng ca Nh nc phong kin ni chung. Vua Gia Long, Minh
Mnh tch cc khi phc, pht trin nn gio dc Nho hc nhm chn
hng vn ha, m mang vic hc v tuyn chn quan li c thc lc Nho hc.
Nm 1803, vua Gia Long cho t trng Quc t gim kinh , nm 1807,
Gia Long m khoa thi Hng u tin; nm 1822, vua Minh Mng m khoa
thi Hi v thi nh u tin. Vua Thiu Tr v vua T c cng u n m
cc khoa thi ly nhn ti, kho quan, m cc n khoa Vua Minh Mng
ngh m n khoa, d rng: Lm cho i c thnh tr, o to ly nhn ti
l thnh in ca nc nh. Trm lu tm chung vic vn hc, t khoa thi
ly ngi c hc thc, n nh l c 3 nm mt ln thi, lm php nht nh.
Sang nm gp tit th ng tun ca trm, ng nn lm in l vui mng, thi
n cho bn hc tr Vy b L truyn bo cho hc tr cc ht bit chng
t rn da trc, p li ci tt ca ta sng thng vn hc [95,500-
501].
Nhm phc v mc ch , nhiu sch gio khoa mang ni dung gio
dc o c cho hc tr c bin son. Hc tr ngay t bui n hc thy
phi hc cc gio l v sut cuc i i hc c khi ra trng, thnh t
vn phi tu luyn, rn da sng theo cc nguyn tc ca o c y. Chnh
mc ch y to ra tm l coi trng vic i hc lm chnh s v to nn
t tng l ch c lm quan mi l cao qu, cn cc ngh khc l thp km,
quan nim mt ngi lm quan c h c nh to ra nhng con ngi
ch lo cu li cho bn thn v gia nh, lm lu m ngha v phc v dn, lm
li cho dn. Biu hin c th ca nh Nguyn l da vo Nho gio ch o
hot ng ca lnh vc gio dc, ly hc thuyt Hn nho v Tng nho lm ni
dung ging dy, hc tp, thi c v o to, tuyn dng quan li, nhn ti. Tt
c cng nhm bin Nho gio tr thnh cng c thng tr v tinh thn, lm c
 50

s l lun, nn tng v lun l o c cng c k cng v trt t c cu

giai cp x hi ph hp vi yu cu, li ch ca nh vua, ca giai cp phong
kin thng tr; pht trin cao ch phong kin tp quyn qun ch,
chuyn ch. Ngoi ra, gio dc triu Nguyn bt chc ch phong kin
Trung Quc nh gio dc, thi c, tuyn dng, t chc triu nh, bt chc s
nh gi con ngi, nh gi vn ha t tng, bt k thc t t nc. T
tng thot ly thc t, t tng bt chc ca triu nh phong kin nh
Nguyn l bc tng chn li ca ngi c ti. C th thy, s hc triu
Nguyn qu coi trng h vn, tch ri gia danh v thc. Tm li, mc
ch ca gio dc Nho gio thi Nguyn, trn vn bn vn l o to ra nhng
hin ti cho t nc, song trn thc t l: o to ra ngi lm quan, trung
thnh phc v cho nh Vua.
2.1.2. i tng gio dc
V mt l thuyt, i tng gio dc di triu Nguyn l hu gio
v loi (bt lun ngi no cng dy) [51,268] theo ng tinh thn ca Nho
gio. Song trn thc t khng phi ngi no cng c i hc, i thi m ch
l con em tng lp thng tr l ch yu. So vi cc triu i trc, i tng
gio dc di triu Nguyn c s thay i vi mc khc nhau cho ph hp
vi triu i song v c bn u da trn nn tng t tng Nho gia. C th,
thi L, i tng gio dc vn l con em tng lp thng tr, do Quc T
Gim ch l ni dnh cho Hong thi t; n thi Trn c thm con em Hong
tc v con em cc quan i thn c theo hc; n thi L S v nht l
di triu i L Thnh Tng, i tng hc y c m rng v c
quy nh cht ch: Quan v t chc Qun lnh, quan vn t chc Hnh khin
tr ln, ai c con ci t 5 tui tr xung, 9 tui tr ln c cho vo hu
Hong thi t. Ngy 15 thng ny ti hc ng im mc, quan Ni mt
vin ly danh sch. Quan vn t ng tr tr xung n i i trng, i
 51

trng tr ln; quan vn t Thng th xung n tht phm, ai c con trai t

17 tr xung, 9 tui tr ln ti nh quc hc hc quan ly danh sch dy
hc. Theo sch Lch triu hin chng loi ch, cng vo nm ny, vua L
Thi T h chiu cho qun dn cc l v nhng ngi n dt rng ni,
cng cc quan t t phm tr xung, ai tinh thng kinh s, th n c snh
ng thi. Nm y thi khoa Minh Kinh[15,13].
i vi thi Hng, thi nh Trn cha c quy nh v tiu chun d
thi, ai t thy c nng lc c th xin d thi. n i L t khoa thi Hng u
tin c l nhiu nht cng ch hn ch mc con em nh lng thin. Tiu
chun d thi ny c p dng trong i L, i Mc, i L Trung Hng.
Tiu chun i vi ngi d thi di triu Nguyn c quy nh nh cc
triu i trc nhng c b sung thm, chi tit ha thm phn l lch v o
c: phi l con nh lng thin, nhng nh phng cho con ht v nhng
k phn nghch, ngy quan c ting xu th bn thn v con chu khng c
d thi. Th sinh phi np giy thng thn cc sc tc l lch khai r ph
huyn x, tui tc cng l chuyn hc kinh no, l lch ng cha ra sao, khng
c gian di gi mo. Ngi i thi phi c o c v c chng nhn:
Cho quan bn qun cng bn x bo kt ngi no thc c c hnh th mi
c khai vo s ng th. Nhng ngi bt hiu, bt mc, lon lun, iu
toa du c hc vn vn chng, cng khng c vo d thi[15,14]. Rt
nhiu s t c ti nhng thi hng v khng tun theo ng th l ngt ngho
ca trng thi nht l l phm hy, c ngha l th sinh khng c dng
tn cc vua, tn cc cha Nguyn v tn khc ca Hong gia. y cng l mt
im hn ch khin cho vic gio dc v thi c di triu Nguyn thi Php
thuc mi ngy mt suy i.
i vi thi Hi, i tng d thi di triu Nguyn c quy nh:
nhng ngi thi C nhn d vo nh Gim hc c lit vo loi gim
 52

sinh, hay c c lm hnh tu 6 B, cc trn, tnh hc vic hay xin

nh t hc, hc t u c d thi. Nhng gim sinh xut thn l m sinh,
tn sinh qua kim tra xc nhn trnh nng lc d thi Hi, lp danh
sch bo cao ln B l v triu nh xin c d thi. Nhng gim sinh vn l
cng sinh ca cc ph huyn cha qua kim tra hoc cha thi Hng c
c v hc Quc t gim, nay qua kim tra v Quc t gim xc nhn
trnh thi, lp danh sch bo co ln xin thi. Mt im khc bit v i
tng d thi thi Hi di triu Nguyn so vi cc triu i trc l i
vi quan li, ni chung nh Nguyn khng cho cc quan i thi v s rng nh
th h ch hc hnh i thi m khng chm lo cng vic ang lm. i
vi thi nh, i tng d thi nh b t i hn thi Hi v thi Hng rt nhiu,
n ch bao gm nhng ngi trng cch thi Hi v mt s rt t php thi thm
m ch ring triu Nguyn i T c mi c.
iu kin c i thi di triu Nguyn c quy nh trong cc
chiu, iu l v thi Hng, thi Hi, thi nh, thm ch Lut Gia Long cng
c nhng quy nh v thi c. Nh nc c cc quy nh c th, cht ch v
tiu chun ca ngi i hc v i thi. Theo , cc th sinh t thi Hng ngoi
vic thng hiu kinh, s, vn chng cn phi khai r l lch 3 i, khai man
th d c thi cng b hu kt qu. Nhng hng ngi vi phm php lut, vi
phm cc quy phm, chun mc o c phong kin nh bt hiu, bt ngha,
lon lun u khng c tham gia thi. Ngay c Hong t, Hong tn cng
phi ra sc hc tp ti ph hoc nh quc hc: Sai chn con em tn tht
t 10 tui tr ln, 15 tui tr xung, cho vo hc nh quc hc [88,594] v
kn nhng ngi hc vn rng ri sung vic dy bo cc hong t, hong
tn [88,656].
Minh Mng nm th 2 d rng t xa cc nc nh lu di ton m
cc bc hin ti, m dy bo cho thnh ti, tt phi nh s hc hi con chu
 53

nh vua ra Cc ging hc, th kn chn thy bn, trc sau u ngi trung
chnh, mi ngn c thi t, tr li l chnh tr thnh ngi c phm cht
tt, c ch cho tn miu [89,73]. Cn vua Thiu Tr th cho rng t thi c
cc bc vng thng yu con em ca mnh, tt phi cn thn chn nhng
s ph, dy bo rn luyn nn c tt, c hng phc m lu di lm
phn du cho nh vua[89,74]. Vua Minh Mng tng bo th thn rng: hc
hiu l ni cha nhn ti, tt phi gio dc c cn bn th mi thnh ti. Trm
mun bt chc ngi xa, t nh hc nui hc tr, ng hu vn phong
dy ln, hin ti u ni, cho nh nc dng [91, 876]. Vi vua Thiu Tr
th, vic hc, c bc i hc, c bc tiu hc. i c: trong lng c nh hc
gi l tng, chu qun c nh hc gi l t, trong nc c nh hc gi l
hc, dy cho dn dn m tin ln c th t. Triu nh lc mi t ra hc
quan, cng theo ca i c li V li ti ngh ca con ngi ta, hoc
gii v chnh s,hoc gii v vn hc; ci o dng ngi cng u phi tu
ti m thi [63,55]. Cng vi vic m trng hc ca nh nc cn c m
hnh hc tp ca cc gia nh, cc thy m trng t. Vic hc v thi c
truyn b rng ri trong dn gian, ngi no c lc hc kh u c th m
trng t dy hc.
Xut pht t mc ch gio dc l o to ra i ng nhn ti nhm
phc v c lc cho nh nc phong kin v i tng gio dc c m
rng hn so vi cc triu i trc nn nh hng khng nh n cc tng
lp nhn dn v vy, ai cng mun c gng cho con em i hc. i vi nh
nc phong kin, Vic dy hc l chnh s trng i ca triu nh, cho nn
cc tnh u t chc c hc, khin cho dy d hc tr lm ci k hay v
vic tc thnh nhn ti [64,280]. Nh nc t chc hun o, gio th n
huyn, ph bi vic gio hc l chnh tr ln ca triu nh [88,97]. Do ,
cc bin php khuyn khch pht trin Nho hc c nh nc tin hnh nh
 54

t chc vinh danh nhng ngi t (truyn loa), tng h tr cho hc sinh
trng Gim trong c s h tr v sch v: Ta mun chn hng vn
gio, ban n cho bn s t, nn sc sai thu mua sch v chun b thng
cp m rng vic hc tp[94,497] v c tin: Vua thy sp n k thi
Hi, gia n cho hc tr, sai cp cho mi ngi 10 quan tin [92,476].
Nh vy, i tng gio dc di triu Nguyn mc d c m rng
song vic quy nh tiu chun i vi ngi c d thi rt kht khe, theo
tiu chun ny, thc t ch c nhng ngi thuc tng lp trn v con em nh
bnh dn c o c, c nng lc v iu kin hc tp th mi c i hc v
i thi. Nhng tiu chun trn chu s chi phi cht ch v nng n ca t
tng gio dc Nho gio v Nho gio lun lun cao con ngi c o c,
c tr thc Nho hc v tinh thng kinh s.
2.2. NI DUNG V PHNG PHP CA GIO DC NHO GIO
TRIU NGUYN
2.2.1. Ni dung ca gio dc Nho gio triu Nguyn
Khc vi nhiu nh Nho Vit Nam th k XVII-XVIII ch yu l ch
kinh bnh in Nho gio, cc vua quan v nh Nho di triu Nguyn li c
xu hng xy dng mt h t tng ring, chnh thng theo Nho gio.
Nguyn l gio dc Nho gio c th hin trong quan im v trit hc,
chnh tr, o c ca Nho gio. y c coi l nn tng c s t tng ca
ni dung gio dc di triu Nguyn. gi vng quyn thng tr, cc vua
Nguyn mun cng c li thc h phong kin b rn nt truyn b
rng ri hc thuyt Nho gio di danh ngha thun phong m tc.
V chnh tr, t tng ch yu vn l Nho gio nhng c nhiu im
tin b v mang mu sc Vit Nam. Cc vua triu Nguyn cho rng, ngi
lm chnh tr khng th tri mun ca dn, bi l dn l gc nc nn i
vi dn th n l vic ln nht, lo cho dn khng g bng lo dn i km.
 55

Ngi ng u phi thc s chm lo cho dn thng xuyn, ngh n dn,

mc ch v trch nhim ca nh nc l lm cho dn c no m v yn n.
Trong xy dng h t tng ring ca triu nh, vn o lm ngi
c t ln hng u, trong ni bt nht l t tng ca vua Minh Mnh.
ng t ra nhng tiu chun c th v o lm ngi t nn mng o c
cho mi ngi: Mi ngi dn trong x hi d l quan, nng dn, th th
cng, binh lnh hay cha, m, con ci trong gia nh cn phi c nhng c
tnh, nhng phm cht o c c th. Trong cc mi quan h c th, tng
ngi c nhng v tr, trch nhim khc nhau, Vua ti c ngha, cha con c
tnh thn, v chng c ring bit, anh em c th bc, bn b c tin cy
[94,232]. V cch dy con em cng nh hng su sc ca cc quan nim ca
Nho gio v chun mc ca Tam cng nh hiu, ; dy con em trng ngh
gc: Tnh nt phi bit trng hiu , chm ch lm rung. Trong lng phi
gi l, ngha, lim, s. Lu dn tm a thun phc, ngy mt tin ln ci
thic: Bc cao th c th thnh ti, nn c, lm rng v ca nh; hng thp
cng lm dn lng thin, gi c nghip nh [94,234]. Thng qua cc
tiu chun c th i vi tng i tng nhm th hin r mc ch hc, ni
dung hc ca Nho gio: Hc l ct hc ci o lm ngi Ta mun triu
dn cc ngi chm ch chnh hc, bit r lun l. o Nghiu, Thun ch c
hiu m thi, o Khng Mnh th ly nhn ngha lm u. l nhng
iu nn hc Nhng ngi lm hc tr, hc tp Thi, Th, t bit ngha l
[94,235].
Nh vy, o lm ngi, hay nn mng o c cn c mi ngi
c vua Minh Mng cho son ra v ban b rng ri trong nhn dn l mt
trong nhng hot ng lm cho phong tc thun hu hn, gp phn to nn
mt cch tip cn, cch ph bin su rng trong x hi ng thi nhng t
tng c bn ca Nho gio. Nhng mc ch cui cng l cng c, bo v
 56

a v v li ch ca giai cp phong kin thng tr. ng thi, y l mt

trong nhng c gng ca vua quan triu Nguyn nhm khng nh tnh
ng n, tnh quy lut trong vic ly Nho gio lm t tng chnh thng
triu i.
Mc d cc vua triu Nguyn u th hin t duy chnh tr sc bn, khi
t chnh s ln hng u. Song, h b hn ch bi cc t tng v tr quc an
dn khi ch b hp trong cc phm tr ca Nho gio v h t tng phong
kin: l ch coi trng nng nghip, cao vua sng ti hin, khng quan
tm n cng thng nghip, cng nh khoa hc k thut; ch trng n bo
v nn c lp dn tc v bin cng b ci.
Vi t tng chnh tr ca Nho gio l tn qun, cao vic cai tr,
qun l x hi bng o c nn tt c cch thc cai tr v qun l x hi y
u nhm mc ch xy dng mt x hi phong kin thnh tr. Ch phong
kin Vit Nam di triu Nguyn c cng c bi chnh sch cai tr v qun
l x hi di nh hng ca Nho gio. Theo , quan nim ca Nho gio v
mnh tri, c tr, o lm vua, v dn v vai tr ca dn c nh Nguyn
s dng hiu qu v trit trong xy dng v cng c h thng chnh tr ca
vng triu. Khc vi cc triu i phong kin Vit Nam trc y l coi
trng nhn ngha v t tng thn dn trong ng li cai tr, triu Nguyn
ngay sau khi thng nht t nc li c bit cao mnh tri trong vic
nh ra ng li cai tr. Nh Nguyn da vo mnh tri hp thc ha v
tr ca dng h thng tr, cng c v khng nh a v thng tr ca triu
Nguyn. Vua Gia Long, Minh Mnh, Thiu Tr, T c u coi mnh tri
l iu kin lm p lng dn, nm Minh Mnh th 11 c ra chiu rng:
Trm ngh vng gi t mng, tt t u xun ra lnh, hong tr gia
thng ban phc ln cho dn. Theo o tri ct nui ngi; gia c trch
cho cng vui v. Trm nay n nh tri gip, knh gi phc nh, khuya sm
 57

cn c, cng vic sn sc, n nay c 11 nm ri. Vn thng knh

tri, thng dn. Thc l nh Thng cho phc, Lit thnh ban n. T
trong n ngoi, u vng lnh khng tri, t quan n dn, cng thun ha
tin theo. Ngh n phc lnh rng ln, cng thm thn mt noi theo[93,5].
Vua Thiu Tr th ni: c Hong kho Thnh t Nhn hong ta,
vn dng ci c cng kin ca tri, gi lu thnh c o chnh, thun
mt c v knh tri, theo t, chm chnh, yu dn, ngh mu rng v lp tr,
gi nc, t php by mi. Giao, miu, triu nh, l nhc y , ng,
Ty, Nam, Bc, thanh gio rng xa. V cng th thy r s dp yn, uy
thanh lng ly nh trong th Giang Hn, vn tr th t ra nhng mc chnh
yu, php r rt nh sch Chu quan [61,276]. Vic cao mnh tri
khng ch bin h cho s thng tr ca vng triu Nguyn m cn l
phng tin cc vua Nguyn l gii nhng thnh cng hay tht bi ca
nhng chnh sch cai tr, khi thnh cng th coi l do nh tri mn ta;
khi c nhng thin tai, dch bnh th coi l do tri trch pht iu lm li
g ca vua hay do vic hnh ngc ng li qu nhiu Minh Mng c ln
b nn cng coi l tri: Ta li c ln i thuyn, thuyn mc cn, mui
thuyn b gy sp xung, bng nghe c ting rng rc, Ta ng ln ngonh
li, th ra ci vn ngi v. Vic y du l ngu nhin, song cng l c mnh
tri; v th, ngi ta khng lo xa nh l khng nn, nhng khng qu lo,
cng li khong c. Ch nn vui o tri, yn s mnh, n lc lm vic, th
nn gi gn nh li nc su, i trn vn mng mi c [93,468]. T tng
duy tm thn b chim phn ln trong sch v ca nh Nguyn v n lun
lun tc ng n con ngi v x hi ng thi. Mt s nho s khc c
tham vng c nhn, lc u khng tin mnh tri. H c vt qua s phn
bng cch c gng tro ln cc bc thang khoa c, nhng ch khc nghit
ca nh Nguyn khng cho php h vt qua s phn ca h. Kt cc h
 58

quay v vi mnh tri, ch bit n mnh tri, sc tri, h khng tha

nhn sc ngi. V vy, quan im mnh tri ca h cha nhiu yu t tiu
cc v th ng.
Bn cnh vic s dng mnh tri nh Nguyn cn s dng hc thuyt
Tam cng, Ng thng... vo trong qun l x hi chi phi cc mt,
cc lnh vc trong i sng x hi, cc mi quan h x hi ca con ngi.
Bt c l vn ch Hn hay vn Nm, vn chnh lun hay vn ch tnh ca
nh Nguyn u xoay quanh ti Tam cng, u ni ti ngha v
trinh, hiu, trung. Ni dung cc khi nim ca h th nng n, nht nho
nhng tc hi th li khng nh. Vua quan nh Nguyn ch mun ph n
cam tm vi s phn thp hn khng cn kh nng g c th gy tc hi
cho trt t x hi ng thi. phng nhng thanh nin b nh i theo
qun khi ngha chng li triu nh, nh Nguyn li ko h vo vic rn
luyn o hiu. Vua Gia Long tng ni: Trm c dy ch vt, nn khn
nguyn mi gi l m; hiu ln tn thn, th nhn o mi ht lun thng
[91,551].
Ging nh cc triu i phong kin trc, cc vua triu Nguyn thc
hin ng li tr nc cng u kt hp c tr vi php tr. Cc vua nh
Nguyn ch r rng: o tr dn gio ha nn lm trc. Nhng nay dn
mi tri qua thi lon, nhim thi xu lu, cha tin gio ha mi, trong
php tr mi lon, hnh pht khng th dng c. Cn phi ly lng knh
thng m lm cn thn th no thi[91,518], nhng mt khc th: Cng
vic ngy nay l i vi ngi thin th nn v v bng nhn c, i vi k
c th phi dy bo bng uy quyn. Dng c n c v uy quyn, mi l c
sch [94,425].
Nh vy, triu Nguyn dng ng li c tr ca Nho gio trong
ng li cai tr, y l s la chn tip ni s la chn ca cc triu i
 59

trc v h t tng thng tr, v m hnh nh nc nht l m hnh ca

thi L Thnh Tng. S khc bit y l ch, triu Nguyn tp trung
quyn lc tuyt i vo mt ngi, l vua. Do vy ng li cai tr, gio
dc, php lut s dn n nhng quan im chnh tr, chnh sch c on,
cc oan, khc nghit, i ngc li vi nhu cu pht trin khch quan. Ngay
khi ln ngi, Gia Long d rng: Hin nay nc mi c yn, dn ng
nga trng c mi. Bn ngi u nn tuyn dng c ha, v yn nhn
dn iu hao, khin dn ta u c yn nghip, cho xng s y thc.
[91,505]. Trong t tng ca nhiu nh vua di triu Nguyn, nh vua l
gc ca phong ha, phi l tm gng cho thin h, nh vua Minh Mnh
ni: ta l vua ca c nc, vn ngh su sc rng mnh l gc ca phong ha,
phi lm gng cho thin h. Vua khng nn cu an nhn, khng qu xa x,
nu vic g c li cho dn th c lm. V o lm chnh tr ct nui dn;
gn gi dn khng g hn sa mnh trc. Cy nn ngay th bng thng,
ngun nc sch th dng trong, tht chng ra ngoi 8 iu ca sch i hc,
2 ch ca o Trung dung, theo m sa mnh,lo vic dn, ng tip nhn
vt, trung vua, yn nc, vinh thn, ni ting, th l ti c ch ch thin .
Ngi xa ni: Vua phi bit ci kh v o lm vua, b ti phi bit ci
kh v phn lm ti. Cc ngi ch b qua mnh trm, lc no cng ph gi
yn cho dn c chu n nc lu di, cn g vui bng. [64,104].
nh hng ca Nho gio cn th hin vai tr, trch nhim o c
ca nh vua i vi dn. T ch cao vai tr ca dn (dn vi bang bn), coi
dn nh con, nhiu nh vua triu Nguyn xc nh cho chnh h: Vua m
yu dn nh con th dn cng coi vua nh cha m. T xa, Nghiu Thun tr
thin h, chng qua cng nh th m thi. Ta chng bng Nghiu, Thun, nn
ngh ly Nghiu, Thun lm khun php[94,35]. Minh Mnh lun t ra
nhim v ch ngh n vic thng yu nui dng dn [94,731]. Trong
 60

quan nim ca vua quan nh Nguyn, mt mt, dn l con tri, tri v lng
dn l mt, mt khc, vua l i din ca tri, thay tri tr dn, gio ha dn,
nui dng dn, do vy, vic u tin ca chnh s vng gi, khng g ln
bng vic lm cho dn c no [94,532] v vua l ch trong nc, vn
mun nhn dn trong nc khng mt ngi no khng c ni n chn
[94,370]. t nc thnh tr, mt trong nhng nhim v chnh tr c bn
ca ngi cm quyn l dng dn v v l o lm vua nn khng th
c mt pht no xao lng u cn [94,496]. Cc vua triu Nguyn nhn
thy s mng ca mnh l ngi chm dn, dng dn. H quan tm n dn,
cao vai tr ca dn; lun tu dng o c ca ngi lm vua; trng ngi
hin ti phc v cho tr nc an dn.
Nho hc triu Nguyn giai on ny thc s tr thnh ch da cho s
thng tr ca triu nh. Vi chiu bi Vua l con tri, vua l tri, cc
vua quan triu Nguyn thc hin s thng tr h khc. Vi l c ngha
qun thn v ng trung hiu, cc nh thn nh Nguyn Cng Tr,
Nguyn B Nghi, V Phm Khi ra sc tn st cc phong tro nng dn
t min xui n min ngc. Sng trong bu khng kh Nho hc, nhiu
thanh nin tr thc ly khoa c lm l tng sng, nh nho bnh dn xem vic
trau di nhng nguyn tc o c ca triu nh l l ng nhin. V c
bn, nhn dn di triu Nguyn chng Nho hc triu Nguyn. H chng
bng nhiu hnh thc: hoc l lng lng i theo Pht gio, o gio v nht l
Thin Cha gio. Cc cuc khi ngha ca nng dn ni ln chng li triu
Nguyn, nng dn chin thng u l o lm ngi theo Nho hc triu
Nguyn suy vi . Nho hc triu Nguyn tht bi trong vic n nh trt
t x hi v n p cc phong tro khi ngha ca nng dn. S tht bi ca
Nho hc triu Nguyn ni ln rng o Nho Vit Nam t sau th k XV
khng cn kh nng phc hng c na. Nh Nguyn ht sc cao nho
 61

hc song a v ca n khng ti no tr li nh thi L s. Bi l, giai cp

thng tr mt i vai tr lch s th h t tng ca n khng cn ng vng
trong x hi.
Ni dung gio dc o c di triu Nguyn nhn chung vn thc
hin ging cc triu i trc l dy o lm ngi, ni dung c th
hin r rng trong nhng sch gio khoa, trong ni dung thi c. V cc sch
c dng ging dy trong h thng nh trng di triu Nguyn v c
bn l cc cun sch nh: Tam t kinh, Hiu kinh, Minh o gia hun, Minh
tm bo gim, T th (i hc, Trung dung, Lun ng, Mnh t), Ng kinh
(Thi, Th, L, Dch, Xun Thu), hc Bc s, Vit s.
C th, sch Hiu kinh ch yu tp trung dy v o hiu ca ngi i
i vi cha m. Sch Minh tm bo gim l sch su tp nhng cu cch ngn
ca cc bc thnh hin dy con ngi sa tm rn tnh cho ngy mt tt
hn. Sch Minh o gia hun khuyn rn v lun thng o l, ch bo cch
tu thn x th. Sch Tam t kinh l sch dy ch dy v nhn tnh, l nghi, hiu
, cc iu thng thc v t nhin, x hi; ni n sch hc, nu gng
ngi chm hc, khuyn rn con tr tu ch hc tp
Ngoi s sch c bin son bi ngi Trung Quc ra, cn c khng
t sch v, ti liu phc v cho vic dy v hc, cng nh gio dc o c,
ch, ct cch con ngi Vit Nam, kch thch tinh thn hiu hc ca ngi tr
nh tui. Bn cnh , cn c thm sch u hc ng ngn thi l th nm
ting tr hc, cc sch Nht thin t, Tam thin t, Ng thin t v S hc
vn tn c ngha v gi tr trong vic dy vn ha v o c cho la tui u
sinh thu xa. Ni dung sch s hc nhm nh hng cho hc tr v hiu l,
trng ngha, noi gng tt hc hnh v tu luyn tnh cch, o c. Nhng
ngha kinh sch nh vy s thm su vo tm thc ngi hc tr thnh
nhng cu chm ngn thng nht, lm phong ph hn, su sc hn tri thc
 62

v li ng x trong i sng. V th, Nho sinh lun thm nhun o l tn s

trng o, ung nc nh ngun tr thnh mt truyn thng tt p ca
dn tc ta.
Ngoi ra, cc vua Nguyn cho b sung thm mt s ti liu khc
ngoi cc b sch gio khoa truyn thng, chng hn nm 1833, Minh Mng
giao cho b L tp hp 80 bi thuc th vn tam trng ca nh Thanh, in
thnh 31 b chia cho Quc T Gim v hc quan cc a phng. Nm 1845,
Thiu Tr sai son cun Thiu Tr vn quy t vn hi tp (loi sch m vn v
php lm th, vn da trn cun Vn ph ca nh Thanh nhng y , r rng
hn) Hai nm sau triu nh li cho khc in b Lch i s tng lun ban
cho cc quan i thn v cc trng trong ton quc.
T thi T c, nh vua c ch d cho cc trng hc ch n
nhng ni dung dy hc thit thc hn, yu cu hc tr phi hc thm c
nhng lnh vc nh lm rung, thu kha, sai dch, qun s, hnh lut, vc
chnh tr hin thi. Tuy nhin, ngoi vic hc tp ni dung trong sch T th,
Ng kinh, trong sut chc nm n sch hc sinh cn phi tp luyn cch lm
cc loi vn thi c. Ni dung kin thc c trnh by trong cc th loi: kinh
ngha, vn sch, th ph, chiu, ch, biu. Trong cc k thi hng v thi hi,
th t lm cc loi bi ny trc hay sau c thay i ty tng triu i, song
khng mt k thi no khng ra vi cc th loi . Ni dung bi ca cc k
thi cng thay i ty theo cc triu i, nhng thng kinh ngha v vn sch
khng thay i, bao gi cng thi k 1 v k 4. (Bng 1)
Nh trnh by, ni dung hc tp v thi c thi Nguyn vn b gn
trong Ng kinh, T th, lm th ph, son ch biu. thi lch s thng ly
t nhng s kin trong lch s Trung Hoa c trung i. Ngay thi Minh
Mng, nh vua nhn thy hn ch ny: Ci vn c nghip ch cu n
khun so c hu, tng bc ln nhau, vic hc nh th ch trch g nhn ti
 63

ngy cng thp km. Thi T c, Nguyn Trng T cng nhc li thc t
trn: Thu b hc nhng thin vn, a l, chnh tr, phong tc ca Trung Hoa
m hin nay thay i ri, ln ln li lm vic thin vn, a l, chnh tr,
phong tc ca nc Nam mi ni mt khc; thi b hc nhng vic l nhc,
yn tic, c x, chin tranh thi xa Trung Hoa, m ln ln th lm nhng
vic v l nhc, yn tic, c x, chin tranh nc Nam hin i. V ni
dung thi c vn ch yu l T th, Ng kinh (bi cnh l thi tin s Nghiu,
Thun, V v nh Chu. Lch s Trung Quc, Trit hc, L lun c bn v
chnh tr v nhn sinh quan, Lun l, Vn chng) Rt kinh nghim t
nhng hn ch trc y, triu nh Nguyn tng quy nh tiu chun nhn
ti cng nh h tng quy nh tiu chun ngha phu cho cc quan theo
m la chn, ngh, khng qua thi c thng l. Trong gio dc ti nng,
cc nho s phi c hc v kin thc lch s, khng ch l hc v s Trung
Quc m phi hc c s Vit Nam. V kin thc vn chng ch yu l Thi,
Th, L , Nhc. V kin thc qun l, hnh x l t gia, tr quc.
Trong xy dng h t tng ring ca triu nh, vn o lm ngi
trong t tng triu Nguyn ni bt nht l t tng ca Minh Mnh. o Nho c
mc tiu o to k s thnh ngi c c hnh, c nhn phm v chia ngi trong
x hi thnh hai dng: qun t v tiu nhn. Qun t l ngi c a v cao sang,
tiu nhn l ngi dn thng. Ngi qun t l ngi c t cch o c, c kin
thc v ti nng, c hnh vi ngn ng ng n. Chnh v vy, gio dc triu
Nguyn cng khng nm ngoi mc tiu trn l o to ra nhng ngi c, ti
ton din trung qun, i quc. Ngi qun t c nhng phm cht bn tin bt
nng di (ngho m khng hn), ph qu bt nng dm (giu sang m khng m
ui), uy v bt nng khut (bo lc khng th khut phc). Bn cnh , trong
gio dc o c, o hiu c xem l nn tng ca o trung. Hiu thun l o
t gia, m cng l gc ca o tr quc. Trong Nh thp t hiu: Ting hiu hu x
 64

bay b thnh, mnh trung dung trao chnh nhng ngi. Nh Nguyn cao ch
hiu, trit li dng ch hiu tr dn. Bn iu l hng cng ca Gia Long
ni: o lm ngi duy trung vi hiu. Trong mi Hun iu, Minh Mng t
hiu ln hng u, T c chnh thc nh ngha s trng hiu t thun tn cc
quan la chn ngi cho ng tiu chun: Phm con th cha m, chu th ng b,
sm ti xem xt ch n ng, thm nom sc khe n mun, theo nguyn, hu
h lc sng, chn ct khi cht, u l bit o lm con chu (iu l nm T c
th 11, 1858). Nh cm quyn phong kin c thc r v cng dng chnh tr ca
ch hiu. C hiu mi c trung, bt hiu m trung l khng th c. T tng ny
cn c vo mt ci trit l nn tng ca Nho gio l ly gia nh lm trung tm m
rng ra thnh nc, m rng ra na thnh thin h, xem nc m rng, m hiu l
ci trit l t gia th n cng l ci l tr quc v bnh thin h.
Di triu Nguyn, vic xc nh v ban hnh cc quy nh v ni dung
gio dc tng giai on c nhng sc d c th. Do mc ch ca ngi i
thi l t, mc ch t chc thi ca nh nc l ly ngi lm chnh s,
iu dn ti vic hc v thi bc l hn ch. R nht l vic chun b hc
quy, khin cho ngi dy ly m dy hc tr, v hc tr ly m hc v
thi, cho ging dy, kho kha ly m theo. Nhm khc phc hn ch
thc trng trc y trong thi Hng, thi Hi ch yu l theo li vn th t
chng, cu n, khun so, cc vua quan triu Nguyn ban hnh nhng
quy nh nhm ci tin, hon thin v c th ha quy ch dy, hc v thi Nho
gio. Vua Gia Long xung chiu quy nh vic thi c rng: Nh nc cu
nhn ti tt do ng khoa mc. Tin triu ta ch khoa c i no cng c
c hnh. T khi Ty Sn ni lon, php c hy b, s kh v m b tc. Nay
thin h c nh, Nam Bc mt nh, cu hin chnh l vic cn kp. tng
xung sc bn nh php thi: k nht th Kinh Ngha, k nh thi chiu,
ch, biu; k tam thi thi, ph; k t thi vn sch. Ly thng 10 nm nay
 65

m khoa thi Hng, sang nm Mu Thn m khoa thi Hi. Bn hc tr cc

ngi u nn di mi vic hc, p li ci n tn chung ngh vn
[91,691]. Minh Mng tip tc v pht trin s nghip gio dc , ng cng
a ra nhng quy ch, thay i cho ph hp. T ch nhn nh rng: Php
thi ca Trung Quc ch c 3 k. Ta li t thm mt k t lc, nhng vn lm
t ch n cu u tm thng, khng ng thi th ra thc dng. S hc ca
Trung Quc qu ch pht minh ra ngha l, khng cp nht ni theo li c.
C nghip nc ta xa nay ch ct c thuc sch c, thy ly th dy, tr
theo th hc, chuyn cn hc thuc lng, khng c g mi c, y cng l thi
quen theo nhau, cho l khng th th khng t c. n lc em dng
chng khi thiu st. Vy nn mt phen sa cha, mi phi [93,388], vua
Minh Mng t li php thi Hng, thi Hi, thay i li chnh n l
thi ca hc tr, sai Lc b hi ng vi Vin st chm chc, bn
nh qua ba k thi bng kinh ngha, th ph v vn sch. Thm ch, nh
nc t ra c nhng bi vn mu cho ngi dy, ngi hc theo m
dy m hc; ngi chm theo m d b nhn xt: Php thi Hng, thi
Hi trc tng i vn th tam trng, nay ngh: vic sa sang i mi,
nn phi c bn mu hnh vn cho hc gi d b nhn xt[93,581].
Ngoi thi Hng, thi Hi, thi nh, triu nguyn thng xuyn m cc
k thi Minh kinh v Li in (thi vit ch v lm ton) nhm kim tra hc
lc ca quan li tuyn la Li vin cho cc c quan nh nc.
Do ch thi c c tm quan trng nh vy nn cc vua triu Nguyn
t Gia Long, Minh Mnh, Thiu Tr, T c u c bit quan tm. Ch
khoa c lun c nh lp ri sa i, nhm thu c hiu qu. Mi nh
ch v khoa c lun ly khun mu khoa c thi L s, nhng cng c nhng
khc bit. Cng vi vic t chc hc tp, nh Nguyn cng khn trng t
chc thi c. Ngay t nm Gia Long th hai (Qu Hi -1803), triu nh
 66

xung chiu nh li php khai hc tr. T chiu c on: ngi no thng

vn l th cho min binh dch 1 nm, hoc na nm, mn hn th kho li.
Ngi no hc tin th cho min lnh v lao dch nh c, khng tin th trut
i t s khuyn khch. Hc tr cc ngi u nn gi thnh thc m c
gng hc tin ln, i khoa thi m d trng s c trng
dng[93,135].Th thc i khoa thi Nguyn vn t chc thi Hng a
phng, thi Hi kinh k. Thi Hng th m nhiu ni (nh v triu
Nguyn th c cc trng Tha thin, Gia nh, An Giang, Bnh nh, Ngh
An, Thanh Ha, Nam nh, H Ni, cn li thi Hi th cc th sinh hp li c
kinh . Hng thi chia lm bn k hoc trng (c khi ch c ba trng;
hoc thi c bn trng, ri mi theo vn bi m ly , nh hng; l y gi
l qun quyn; hoc trng k trc mi c vo k sau, trng c bn
trng th u c nhn, trng ba trng th u t ti. u c nhn ri mi
c d khoa thi hi. Hi thi cng chia lm bn trng. Trng c bn trng
mi c vo thi nh hoc nh thi (nh: sn vua) v hc tr lm vn sn
in nh vua, khng phi thi trng thi nh m k trc. Nhng ta nn
nhn nh thi khng phi l mt khoa thi ring m ch l k cui cng ca
khoa thi tin s. Ngi no nhiu s phn c ly tin s, t s phn c
ly ph bng.
- Khoa thi Hng: thi Hng c triu Nguyn t chc t nm inh
Mo - 1807, nin hiu Gia Long th 6. y l k thi c lp, v thi ny triu
Nguyn cha t chc c khoa thi Tin s. Khoa thi Hng ny l mt n
khoa. Trc ht, th sinh phi lm theo th l ng k c chp nhn t
cch th sinh tham gia cc k thi Hng c th: cc th sinh phi np cn
cc, khai r ph, huyn, x, tui tc cng l chuyn hc kinh no, l lch cha
ra sao, khng c gian di, gi mo. Nh phng cho, con ht v nhng k
phn nghch khng c thi. Cn c nh trn, r rng t cch ngi i thi
 67

tuyn c la chn kh k theo trnh hc vn v tiu ch phm hnh

ng thi.
V t chc thi, k thi hng thng c t chc cc ph l a
phng, ni c cc trng thi. Nh vy, trng thi Hng thi Nguyn c
t chc 6 trng: Sn Nam, Hi Dng, Sn Ty, Kinh Bc, Thanh Hoa, v
Ngh An. Sau ny, khoa Tin s c t chc th thi Hng l cp thi u tin
trong ba cp thi: Hng (cp a phng), Hi (Cp trung ng do B L ch
tr), nh hay in (cp trung ng, Hong ch tr). T khoa thi Hng
u tin n khoa thi Hng cui cng nm 1918, triu Nguyn t chc 47
khoa, ly khong 5000 C nhn.
Nhn chung, s ngi thi hng i Nguyn t hn so vi i L.
i Nguyn cc c nhn c vua cp m o v cho d yn. T kinh tr
ln c vo hi t vn hn x, c min lao dch sut i. Cng trong k
thi hng, nhng ngi trn c gi l hng cng (c nhn), c
nhiu quyn li hn, c ra lm quan; cn nhng ngi sinh (t ti)
khng c ra lm quan, v vy h phi thi li n khi no u hng cng
(c nhn) mi c th c b lm quan. C ngi thi hng n 2,3 ln cng
ch sinh . Ngi sinh 2 ln c dn gian gi l ng kp, ngi thi
sinh 3 ln c gi l ng mn. Ngi thi hng u hai k c gi l
ng nh trng, ngi c u k 3 c goi l ng tam trng. Nh Nguyn
m khoa thi Tin s u tin vo nm Nhm Ng - 1822 nin hiu Minh Mnh
th 3. Khoa Nhm Ng mi ly 3 Tin s, 1 nh gip Tin s xut thn
v 7 tam gip Tin s ng xut thn Nh vy, cc Tin s thi Nguyn
xp hng cng ging thi L. Ngay t khoa thi Tin s u tin ny khng
chn Tin s nht gip; cc khoa Tin s sau c nht gip cng khng ly
nht gip nht danh tc Trng Nguyn, ch ly nht gip nh
danh tc Bng Nhn v tam gip tam danh tc Thm Hoa. Khng phi
 68

v l do khng c ngi ti cao, m triu Nguyn quy nh: chc khng

t T Tng; tc khng phong Vng cho ngi ngoi tc; cung phi khng
lp Hong hu; nht gip khng ly Trng nguyn, t bt (bn khng) ny
nhm khng nh v tr ti cao duy nht ca Hong , trnh mi hnh thc
dn n phn quyn.
Khoa thi Tin s cng c c nh v thi gian thi l 3 nm: Thn,
Tut, Su, Mi, thi Hng tt phi t chc trc vo cc nm: T, Ng, Mo,
Du. T thi T c c t chc thm cc Ch khoa. T khoa thi tin s u
tin(1822), n khoa thi Tin s cui cng nm K Mi - 1919 nh Nguyn t
chc c 38 khoa thi. n nm Nhm Ng (1822), triu Minh Mng t chc
thi Hi, thi nh. K thu Tin s u tin c t chc, vua Minh Mng ra li
d nhc nh: Khoa thi Hi ny l khoa thi Hi u tin, l in l quan
trng, cc ngi nn rt mc cng bng ng ph li khuyn bo ca trm
[95,323]. Kt qu thi ln ny 5 quyn trng cch dng ln, vua Minh Mng
cho l t, sai ly thm c 3 v, cng l 8 Tin s.
Nm t Du (1825), Minh Mng th 6 bt u nh php thi Hng, thi
Hi. Trc y thi Hng 6 nm mt khoa m thi Hi cha nh, vua thy
hc tr trong ngoi ngy cng nhiu m triu nh th s phi c php nht
nh, bn nh l 3 nm 1 khoa thi. Thi Hng th ly cc nm: T, Mo,
Ng, Du; thi Hi th ly cc nm: Su, Thn, Mi, Tut. Nm Mu T (1828)
Minh Mng th 9 i Hng cng thnh C nhn, Sinh thnh T ti v m
khoa thi Hng Tha Thin Hu, Gia nh, Ngh An, ly c nhn 52
ngi [95,180]. Trong 20 nm ngi vua Minh Mng m c 6 khoa thi
Hi, chn c 76 v Tin s. Sang thi Thiu Tr, vic bi dng nhn ti
cng c ch trng, m lin tip 4 khoa thi nn nh thn Lm Duy Nghip
nhn xt: T c nh ch m khoa thi ly nhn ti khng i no thnh
bng i ny.
 69

Thi T c, v vua hay ch chung vn cng c gng m nhiu khoa

thi. T c rt coi trng vic nghe ging sch kinh in, ng l tc gi ca tp
mu sch khoa c ni ting: i sch chun thng. Trong 36 nm tr v (Mu
Thn -1848 Qu Mi 1883), nh vua cho m 15 khoa thi, ly 206 v
Tin s. K , cc i vua Kin Phc (Qu Mi 1883, Gip Thn 1884),
Thnh Thi (K Su 1889, inh Mi 1907), Duy Tn (1907 inh T -
1916), Khi nh (Bnh Thn -1916, t Su 1925), tng cng m c 12
khoa thi, chn 197 v Tin s).
- Khoa thi Hi: l k thi do triu nh t chc kinh cho nhng
ngi thi hng, nhm tuyn chn ngi c vo thi nh. iu l thi
hi c nh r nm 1835 nh sau: ln th nht k thi th nht. Cc c
nhn, gim sinh Kinh, cc trc cng T k tr v Nam d thi vo trng
ngy mng 4 thng 3, ln th nht 2 k thi th nht: cc c nhn gim sinh
Hu K tr v Bc d thi vo trng ngy 6. Ln th nht nht k thi th hai
vo trng ngy 11; ln th 2 k thi th 2 vo trng ngy 13. Ln th nht
nht k thi th ba vo trng ngy 18; ln th 2 k thi th 3 vo trng ngy
20. Ngy 29 treo bng[ 35,95].
V thi Hng, thi Hi, thi nh c thc hin u n qua cc triu
i t t vua Gia Long, Minh Mnh, Thiu Tr cho n T c vi s khoa
thi, s ngi t v cc hc v t c qua cc k thi. (Bng 2)
Cng nh cc triu i trc, t l xng danh treo bng vng, ban m
o, l vinh quy, dng bia Vn Miu n vic b nhim gi cc chc v
trong b my cai tri t nc c triu Nguyn c quy nh c th: l
xng danh. L ban m, o, ai. L ban yn. L ly t vinh quy. Cc tn khoa
ny u tr thnh quan li ca triu nh nu h mun. Sau , s c ngi
vng lng ri c binh lnh a v lng xa vinh quy bi t, mt vinh
d ti cao m ngy xa tt c cc hc tr u m c. Bn cnh , nh
 70

Nguyn cn quy nh ai u kha thi Hi th c gi l Thm hoa, u kha

thi nh th c gi l Tin s, tn h s c khc trn bng vng hay bia
, ri lu li cho mun th h sau. Cng cn phi ni thm rng, ngoi
nhng chnh sch i ng i vi cc Tin s, nh Nguyn cn c l khc tn
tui, qu qun v mt s thng tin v tin s khoa c ca cc Tin s chnh
bng (tc Tin s) ln cc tm bia v t cc Vn Miu. Qua 39 khoa thi
Hi, trong s 558 v khoa bng (tnh t ph bng tr ln) c 239 v chnh
bng (vn ban) c khc tn vo 32 tm bia dng ti Vn Miu; 10 v
chnh bng (v ban) c khc tn vo 2 tm bia dng ti V Miu.
Tuy nhin, vi nhng nguyn nhn lch s khc nhau, mt s v Tin s
b triu nh c tn khi bia , cng c v b triu vua ny c i nhng
qua triu vua khc c khc tn tr li, in hnh nht l trng hp ca Phan
Thanh Gin. Tt c nhng nh l mang tnh c n cng nhng chnh sch i
ng i vi cc Tin s minh chng rng, vic t chc cc khoa thi di
triu Nguyn khng ngoi mc ch tuyn chn nhn ti trong cc tng lp
nhn dn, th hin ch trng chiu hin i s trong vic tuyn dng b my
thng tr t nc to nn ngun ng vin, khuyn khch k s tham gia khoa
c. Do , vo thi Nguyn, Vit Nam xut hin nhiu nh khoa bng vi
nhng tn tui i vo lch s nh Phan nh Phng, Tng Duy Tn, Nguyn
Khuyn, Chu Mnh Trinh, Ng c K, Hunh Thc Khng H gp
phn lm rng r nhng trang s ng t ho ca dn tc.
Bn cnh cc k thi thng k nh thi Hng, Hi, nh, Sau khi cc tin
s vinh quy v qu hng th h tr li kinh d k thi na gi l thi ng ch
l k thi kim tra li ti nng ca cc ng ngh. Thc t c nhng ngi sau
khi thi , sc hc khng tin nn b h chc nh: Ngi thi ri cn phi
c sch, i bt k phi thi li, nh Dng Nh Chu v hc nghip khng tin,
b trut lm t tha, Nguyn Qu Nh v ng ch lm th lc vn, phi ra lm tri
 71

huyn. Xem th th bit cc quan chm lng khng cn qung mt nhn lm,
cho nn thi c by gi c nhiu ngi gii, n nay vn cn khen ngi
[15,34]. L thi ng ch c khi c p dng c khi khng. L thi ng ch thc
cht l mt ln kim tra cui cng sau khi thi hi v thi nh, gip cho triu nh
nh gi ng thc ti ca nhng ngi tin s b dng. i Nguyn
khng thi hnh l thi ng ch.
Bn cnh vic b dng nhng ngi Tin s, Ph bng, nhng i
tng thi hng khc cng c hng chnh sch i ng trong vic b dng
quan chc ca triu Nguyn. Sau k thi Hi, cc th sinh thi hng c th v
qu ch khoa thi tip, cng c th xin nhp hc trng Quc T Gim. Cc
th sinh v qu th c th c b vo cc chc nh Gio th (mt chc quan
chuyn trch gio dc mt ph), hoc chc Hun o (mt chc quan
chuyn trch gio dc mt huyn), nhng ch vi iu kin, cc chc ny
a phng m th sinh c tr b khuyt. Cc th sinh thi trt v nhp hc
trng Quc T Gim nu khng c nhu cu thi tip th 3 nm theo hc y
s c sung i Hu b cc tnh. Tuy nhin vic b dng ny s cn c vo
th bc t kt qu thi Hi ca cc th sinh m ct nhc theo th t u tin.
Ngoi ra, cc th sinh l con quan (m sinh) c p dng chnh sch u
tin b nhim nu h tin s, ph bng, c nhn. Trong trng hp ch
c t ti v theo hc trng Quc T Gim, nu thi tip cc k khc vn
khng , th phi i n nm 30 tui mi cho ra lm quan. Tt nhin khi b
nhim, danh sch ca h phi c cc quan Quc T Gim lp dng ln,
xt duyt v h phi tri qua k st hch

- Khoa thi nh: c nh r nm Minh Mnh th 3 (1822), nm Minh

Mnh th 4 (1823), nm Minh Mnh th 10 (1929). Ngoi thi Hng, thi Hi,
thi nh, triu Nguyn thng xuyn m cc k thi Minh kinh v Li
in (thi vit ch v lm ton) nhm kim tra hc lc ca quan li, tuyn la
 72

Li vin cho cc c quan nh nc. Ngoi dy v hc vn, thi Nguyn cng

c t chc dy v. Ni dung hc v gm cc mn v: tp xch, au, luyn
chn tay, nhy, cn, quyn, ao, kim, khin mc, tp bn, v kinh (xem
ngy, gi, thin vn, a l). Triu Nguyn cn tp trung xy dng Vn
Miu. Sau khi xy Vn Miu ti kinh Hu vo nm Gia Long th 9 (1808),
cc tnh trong khp t nc ln lt xy dng Vn Miu ti a phng.
Vic lp Vn Miu cho thy triu nh rt coi trng Nho hc v cao vic
gio dc. Vo nm 1835 di thi Minh Mng, theo kin ngh ca B L,
triu nh chun y cho xy dng V Miu nhm th hin s ch trng n
gio dc qun s v cao nghip v. Theo vua Minh Mng iu ct yu
trong vic tr nc phi gm c c vn ln v, khng th thin v mt bn. Do
vy vic xy dng V Miu l nn lm. Nm 1837 vua Minh Mnh cho m
khoa thi Hng v, m khoa thi Hi v vi nhng quy nh kh cht ch;
nh l ly cc nm Dn, T, Thn, Hi th m khoa thi Hng v; ly cc
nm T, Mo, Ng, Du m khoa thi Hi v.
iu l thi Hi v c nh r nm Minh Mnh th 3 (1822), php thi
khoa thi Hng v v khoa thi Hi v cn c nh r nm Minh Mnh th 18
(1837). Thiu Tr nm th 5 (1845) quy nh li ly cc nm T, Mo, Ng, Du
lm khoa thi Hng v v; cc nm Su, Thn, Mi, Tut lm khoa thi Hi v
v, u sau khi vic thi trng vn xong l c hnh n khoa thi v. V k thi
in cng theo sau vic thi Hi v v xong c mt thng. Nhng ngi c
php d thi Hng v l tt c qun nhn cc ht kinh v ngoi cng vi nhn
dn t Qung Bnh tr vo Nam v qun nhn cc hng n nm c khoa thi
Hng u cho php d thi Hng, ai tnh nguyn d thi. Th do thng qun,
thng th ht y kho hch s qua, ai c ngh thi v 3 k thi th cho php
c ngh gia hn din tp trc k thi 3 thng i ch. Cn v php thi th
u theo nm Minh Mnh 18 (1837).
 73

Nm 1846, vua Thiu Tr chun y vic m khoa thi v kinh nm nay l

vo trong thng 7, sau khi cc v thi vn vo trng th ln lt c hnh vic thi
v cng vo thi Hi mt lot. T c nm th nht (1848) c ngh quy nh nu
v sinh vo thi, theo tng thi k th gim bt dn (nht trng lit, khng c
vo k nh; nh trng lit, khng c vo k tam). n k phc hch
quy nh mi tn im bn 3 pht sng iu thng cho rng hi t; v k thi th
quy nh u hai ngy; phc hch 1 ngy, mi k u cch 1 ngy. Qua i
Nam thc lc chnh bin chng ta c th bit nm 1846 vua Thiu Tr m trng
thi v kinh s, ly 51 ngi. Nhng phi n nm 1865, vua T c mi
chnh thc cho m V khoa Tin s. Cng theo l 3 nm m mt khoa, php thi
cng ging i L nhng danh hiu th khc.
Cc vua triu Nguyn t Gia Long n T c u rt quan tm n
o to tuyn chn, nhn ti. K t thi Minh Mnh (1820), vic o to,
tuyn chn nhn ti ngy cng c chn chnh, m mang v i vo n np,
quy c. Tt c u nhm mc ch tuyn chn thm ngi ti b sung cho b
my qun l t nc. Trong ng li chnh sch , hnh thc khoa c l
phng tin chnh yu tuyn chn v s dng.
Theo s liu trong i Nam lit truyn ch tnh t thi Gia Long n T
c s ngi ti c tuyn chn qua khoa c l 247 ngi, cn khng qua thi
c l 99 ngi. Trong tuyn dng khng qua thi c thi Gia Long l ng
nht 38 ngi. Cn tuyn dng qua khoa c thi Minh Mnh l 95 ngi, thi
T c l 83 ngi. Vng triu Nguyn trc tip ginh ngi vua t Vng
Triu Ty Sn - Mt triu i t o vi c o gip dn dng nc (L
Ngc Hn - Ai T Vn). Sau ny triu Nguyn li t nc ri vo tay xm
lng, nhn dn chu n l, nn nhng thnh tu v vn ha m triu Nguyn c
gng k tha to dng c phn m nha trc hu th.
V mt gio dc, khoa c triu Nguyn t c nhng thnh tu
 74

c sc bn cnh nhng hn ch, bi nguyn nhn trng yu: Ch gio dc

khoa c vi nhng u vit thi Trung i v ang tr thnh lc hu trong
xu th lch s t Trung i chuyn sang Cn i. Nh Nguyn xy dng nh
Quc hc ti kinh Hu, t chc hc hiu ph huyn. V sch gio khoa
ngoi T Th, Ng kinh c Bc s (Bc s ch tm tt), Nam s cng c
bin son cng vi cc loi th: Hi in - a l - Lch s v tr thnh h
thng gio khoa th. Ch khoa c lun c nh lp ri sa i, nhm thu
c hiu qu. Mi nh ch v khoa c lun ly khun mu khoa c thi L
s, nhng cng c nhng khc bit. Bn cnh khoa thi Tin s cn t chc
nhiu Ch khoa, n khoa.
Nh vy, trong gio dc khoa c Nho hc, khng ch ch trng n
vic tuyn la ngi ti b dng vo h thng qun l nh nc m cn quan
tm n vic tip tc o to cng nh o to li cc quan vin ang nhim
chc nhm nng cao hn na trnh Nho hc cng nh nng cao nng lc
vn dng tri thc Nho hc trong vic qun l nh nc ca quan li triu
nh. Nhng ngi th c thng quan, tin chc, ai khng th b ging
chc, bi chc. Ngay c trong gio dc khoa c, hc quan cng phi tri qua
nhng k thi nh vy: Hc quan mi ht phn nhiu khng c ngi gii
cho nn s t t thy tn ti. Vy nay truyn lnh cho c, ph, b, n cc a
phng u st hch cc c hc, gio th v hun o thuc ht mnh, nu
c k hc thc nng cn, lm vic thiu st th ui i hoc tu rung
b[93,380].
n thi vua Thiu Tr: Vua cho l gio th, hun o cn phi l
ngi hc hnh tinh thn ng n, chc phn sing nng sa sang, mi c
th rn luyn c nhn ti. Bn sai quan hc chnh v quan a phng, hng
nm st hch mt ln, lm bn tu ln thng pht [65,335].
Ngoi ra gio dc trong gia nh cng chu nh hng ca Nho gio
 75

vi t cch l mt hc thuyt chnh tr - x hi, o c. i vi triu Nguyn

na u th k XIX th Thp hun iu l mt minh chng c th nht trong
vic quy nh v chun ha nhng ni dung gio dc trong gia nh. Hu ht
cc iu hun u cp n vic ngi l cha, anh, s trng, ai ny nn
chm con em, cc ngi, ngi lm cha m, huynh trng, u nn bit dy
bo con em, ngi lm cha anh trong nh u nn dy con em. Gio dc
trong gia nh y do ngi ng u gia nh thc hin, l cha, anh, s
trng; ni dung gio dc l dy con em bit hiu, , trung, tn, nhn,
ngha, l, tr. Tc l ch dy cho ngi ta tr thnh nhng ngi ph hp vi
yu cu ca ch phong kin, c th l con ngi phi bit cch knh
trng cha m, ha thun vi anh em, phc v nh vua, bit ng x th no cho
ph hp vi mi hon cnh sng.
Tm li, gio dc khoa c Nho hc di triu Nguyn vn c c
bit coi trng v l b phn quan trng ca h thng chnh tr theo Nho gio.
Cc khoa thi c t chc khng nm ngoi mc ch gio dc c v ti cho
cc nho s, nhng khng phi tt c nhng ngi t u c b dng
hoc buc phi ra lm quan. Tuy nhin, thi c c khc nhau t nhiu v cch
thc ty tng triu i nhng chung quy tt c u hng n ch cui cng
l dng thi c chn nhn ti, tuyn chn i ng quan li phc v c lc
cho b my nh nc qun ch trung ng tp quyn. Ci hc khoa c triu
Nguyn do trit l, mc ch v th ch, cu trc thi qui nh tr thnh
truyn thng cho vic tuyn chn quan li trong b my qun l hnh chnh
nh nc. Trc kia, vic b nhim, trng dng quan li c thc hin bi
nhiu cch. Cn t triu nguyn tr i vic tuyn dng quan li, b nhim
chc v u da trn cc k thi v con ng khoa c tr thnh din mo
chnh ca nn gio dc Nho gio triu Nguyn.
 76

2.2.2. Phng php dy v hc trong nn gio dc Nho gio triu Nguyn

Chu nh hng ca phng php dy hc thut nhi bt tc ca Nho
gio, phng php dy hc v thi triu Nguyn cng nh di triu i L
l hc thuc lng v ni li nhng ni dung, nhng li ni c hc, c
dy trong cc sch nhp mn, sch kinh in ca Nho gio. V vy ngi hc
trc khi ni li, trnh by li mt vn no trong sch Nho gio thng
c cu c nhn ni rng hay Thnh nhn ni rngv sau dn ra li dy
ca cc bc thnh nhn. Cch thc hc v dy u bt buc hc tr phi hc
thuc lng nhng cng chnh v vy m dn dn khi cng trng thnh, th
cng thu hiu hn. Trong khi thi, yu cu th sinh phi lm ng cch, t
hnh thc n ni dung khng c t lun t, thm bt nhng phn c
tnh khun cch, m th sinh phi y theo yu cu v ni dung bi thi m lm.
Chnh v vy trong cc k thi, vic lm bi ging ht nhau (trng kin) cng l
l ng nhin. Nhng trng hp ny khng b ph bnh m cn c xem
l ng v rt d . Ngi i hc cn phi t nghin cu sch v lm bi
di s hng dn ging dy ca thy. Cc gim sinh trng Quc T
Gim phi t c sch v nghin cu nhiu, mi thng ch c hai k ging
sch hc tr t tu sn trng nghe thy ging gii cc kinh truyn, sch v
ca Nho gio.
Cc trng Nho hc di triu Nguyn bc l khuynh hng tr v vi
phng php chnh hc truyn thng, nhm lm cho ngi hc thm nhun
su sc nhng li dy ca thnh hin trong T th, Ng kinh. l li hc
theo php ca ngi xa (php tin vng) l li hc thut nhi bt tc (k
li m khng sng to g thm). Hc ri phi hnh, lm theo nhng iu
hc mt cch nghim tc sa mnh theo l (khc k phc l).

Hnh thc cc bi lm thng g b trong nhng quy tc cht ch v

bng trc, nim lut, v i cu, i ch, khi i thi phi tun theo nhng
 77

trng quy phin phc nh king hy trong dng ch, trong cch vit i
vi tr em, khi mi bt u i hc, phi hc nhng cu trong Tam t kinh nh
Thin tch thng minh, thnh ph cng dng v tip theo l cu Nhn
chi s, tnh bn thin, tnh tng cn, tp tng vin tc l nhng quan im
trit hc, o c hc v gio dc hc c bn ca Nho gio, nhng hc sinh
trn di 10 tui kh m hiu r nhng cu nh: Tri cho thng minh, thnh
gip cng dng v Ngi chng mi, tnh vn lnh, tnh cng gn, tp cng
xa v khng c gii thch g thm. n 11, 12 tui hc T th, Ng kinh,
vi nhng cu trong sch i hc nh: i hc chi o, ti minh minh
c th tnh hnh nhn thc ca hc sinh cng cha c g khc, hc sinh
ch vic a hc thuc lng. Tuy cch hc nh vy nhng hc trn di 10
nm th hc sinh khng nhng nh m cng hiu c v c th lm bi, v
thm ch c nhng ngi c tm hiu bit rng v uyn bc c th hin qua
rt nhiu bi th, bi ph, bi bnh lun. Lc u c th ch l hc thuc lng
nhng hc lu ri cui cng cng hiu ra khi hc i hc li, hc thm, lm i
lm li, nghe bn nghe thy

Bn v phng php hc tp, Nguyn Vn Siu (1799-1872) vit

trong T th trch ging ca mnh nh sau: hc gi nn trc ht rng tm
nhng iu ghi trong kinh sch nh li c, vic lm xa, cng mi vt mi
vic m khng c k khng th nhn ra, nh th gi l hc. Ri cc ng,
tnh, ni, lm nhn thy vic ny l thin hp vi o l (vic kia l bt thin,
tri vi o l), lun lun em cht lng chnh vi c nhn v khng bao gi
qun s xt mnh, nh th gi l tp.

Phng php hc tp c truyn ny c th ni c cc s t nc ta

(v Trung Quc xa) s dng hnh ngn nm khng my ai thay i. Ci d
ca n l nu ch nhm vo khoa c, ngi hc s tip thu kin thc mt cch
th ng, thiu tinh thn sng to. Song cng c mt s ngi thc hin li
 78

dy ca Khng T Hc nhi bt t tc vng (ngha l ch c hc m khng

c suy th s mc la, ch c suy tng m khng c sch th s thiu lng
tin) quyt i n ngun gc ca o l. Chnh s cn c, t hc ny
khin hc tr thnh nhng con ngi uyn bc, nhng nhn ti ca t nc
mi thi k lch s.

Nh vy, phng php hc tp ca gio dc Nho gio, c th gi gn

l: t chng, khoa c. T Chng l ci hc mang tinh thn: thut nhi bt
tc (Ch thut li m khng c sng to g thm), do phng php hc tp
ch yu ca Nho hc thi Nguyn l hc thuc kinh ngha, vn sch, th ph
ct i thi, li hc t chng dn n vic ch hc thuc theo li tm
chng, trch c, kinh vin v tuyt i ha li thnh nhn m khng dm
thay i, sng to bt c iu g, trn thc t nhng Nho s c tinh thn
phng khong vi nhng kin gii ring thng b coi l phm hy, nh l b
nh trt, nng l t ti. Cao B Qut l mt v d, mc d ng c nhn
dn tn vinh l: Thnh Qut, ngay c vua t c cng phi tha nhn:
Vn nh Siu, Qut v Tin Hn, Thi o Tng, Tuy tht Thnh ng.
Song trong con mt ca triu nh Nh Nguyn, ng ch l k ni lon ngang
tng, bt trung, bt hiu v nh ng t nhn mnh ch l con so thm hi
ch v c th ni c ting ngi n ni ct mt u li. Cn phn hc
vn su xa v ngha l ca kinh sch mang tnh trit hc th rt t ngi theo
ui tham cu ti cng. Nu nhn li lch s t th k XVI n th k XIX
nhng ngi gii l hc c hu th truyn tng c khng nhiu.
2.1.4. Mt s nh gio dc tiu biu thi Nguyn

T triu L, gio dc Nho hc pht trin rng ri, hu nh khng c

lng x no ng bng m khng c cc lp hc ch Hn trnh nhp mn.
Hu nh tt c mi ngi theo Nho hc u l thy dy, dn ta quen gi l thy
. Thy va dy va hc, dy ht ch th hc sinh i hc thy khc. Gio
 79

dc Nho hc di thi Nguyn vn cn lu li nhiu tn tui cc thy gio ni

ting v o c kh tit, v hc vn uyn thm, v thnh tu o to, rn
luyn c nhiu ngi t, ng gp cho vic xy dng t nc trong cc
lnh vc chnh tr, qun s, kinh t, ngoi giao v vn ha.

Cui th k XIX c khng t nhng nh Nho yu nc m tn tui cn

c ghi li trong s sch v kh phch anh dng chng ngoi xm nh Nguyn
Hu Hun ( c nhn, th khoa 1832), Hong Diu (ph bng 1853), Tng Duy
Tn (tin s 1875), Phan nh Phng (tin s, nh nguyn 1877), Nguyn Thin
Thu (c nhn 1871), Phm Bnh (c nhn 1869)...Vo cui i nh Nguyn, c
xut hin ba s t thi u tam nguyn, u c ba k thi hng, hi nh.
l Tam Nguyn Yn Nguyn Khuyn (1835-1909), Tam Nguyn V Xuyn
Trn Bch San (1840-1878), Tam Nguyn n Th V Phm Hm (1864-1906).
Bn cnh , di triu Nguyn xut hin mt s cc bc tn s, nhng thy
gio ni ting nh: Nh B S, Phm Hi, V Tng Phan, L nh Din,
Nguyn c t, Ng Vn Dngtrong tiu biu nht l Nguyn nh
Chiu, Nguyn Trng T v Bi Dng Lch.

Bi Dng Lch (1758-1828) u Hong gip khoa inh Mi 1787, l

mt nh Nho uyn bc, hc rng hiu nhiu,ng khng ch hc su cc sch
v kinh truyn m cn nghin cu c sch khoa hc khc na c th cch
vt tr tri. Khi vit cc sch gio khoa, a ch, ng ng dng nhng
kin thc mt cch sng to v c ngha tin b nht nh. ng l ngi
kin quyt u tranh chng li cc tn gio, thc h Pht gio, o gio
cng nh t m tn d oan. ng cng son cun sch gio khoa di nhan
Bi gia hun hi (Sch dy tr trong gia nh h Bi), khi ng dy hc
Thng Long, nhm dy cho tr nhng kin thc ph thng nh tm tt nhng
kin thc c bn v vic sinh ra tri, t, ngi, vt, gii thiu lc s Bc
quc, nhng s tch nc Vit, truyn thng o hc v cui cng cun sch
 80

ra phng php hc tp ca tr em. Thc ra y l nhng kin thc

c cc bc tin Nho vit trong nhiu sch v, Bi Dng Lch chn
lc, sp xp li, t thnh nhng cu vn i nhau bng trc xen k gm
2000 cu, mi cu 4 ch dy cho tr hc. Vi 800 trang sch trong
phn ln l li nguyn ch ca tc gi. Qua th hin Bi Dng Lch l
ngi c hc vn uyn bc, t duy su sc, thit thc v khoa hc. Trong
Lch triu hin chng loi ch, Phan Huy Ch nh gi cun sch l
lc chp c i yu cc sch t s v tnh l, li gn, rng.

Qua tc phm ca mnh, Bi Dng Lch ph phn cch dy tr thi

l phn nhiu cho hc thuc lng quyn Thin t ca Chu Hng T,
ngi Trung Quc sng vo thi nh Lng. Theo ng tr con tuy c tr nh
tt, nhng hiu bit cn t i nu khng t theo cch lut c khng thun
ming m d sinh nn lng, khng bo r ngha th lng hiu mp m, nhn
nh khng c ng.

Mc d kin thc ch chn lc trong li cc bc tin Nho, nhng Bi

Dng Lch ng gp nhiu kin, t tng ring ca mnh, c bit c
kin hay v cch hc ca tr em. Ngoi Bi Dng Lch, di triu Nguyn
cn c rt nhiu nh gio dc ni ting khc. Ngi th hai c coi l nh tr
thc yu nc v l mt nh t tng gio dc li lc di triu Nguyn l
Nguyn nh Chiu. Nguyn nh Chiu sinh nm 1822 ti lng Tn Khnh,
huyn Bnh Dng, ph Tn Bnh, tnh Gia nh thuc vng ng Nai. Nhn
cch ca Nguyn nh Chiu l mt minh chng sng ng v tnh nng
ng ca con ngi. Cuc i d nghit ng, nhng s nghip ca con ngi
y khng v th m bung xui theo s phn. Vt qua s phn ng vng
trc sng gi ca cuc i, chnh l thi sng c vn ha, l nhn cch
cao p ca Nguyn nh Chiu. Trn cng v ca mt nh th, ci su sc,
thm thy trong th vn ca Nguyn nh Chiu chnh l ch ch khen, biu
 81

dng v ph phn, thng ght r rng, chnh t minh bch, hp o l,

thun tnh ngi, theo ng chun mc vn ha Vit Nam. Mt con ngi
tiu biu cho nhn cch Vit Nam trong thi k t nc y bin c, au
thng, nhng v cng v i. t nc b ngoi xm, ni nh tai bin, ni
mnh bi thng, bao nhiu nghit ng ca cuc i trt ln vai mt ngi m
la, s nghip cng danh na ng dang d. S thch thc nghit ng y t
ra cho Nguyn nh Chiu thi phi la chn li sng v cch sng nh
th no cho thch hp vi vai tr ngi tr thc trc thi cuc quc gia lm
nguy tht phu hu trch, v ng chn con ng sng, chin u, bng
ngi bt ch cng vi ci tm v nc phi ng v mt pha. L mt
mn sinh chm ch hc hnh, thi Hng, kh nng trnh i thi
Hi, li c sinh trng trong mt gia nh nh Nho, c rn luyn trong
khun kh n np Nho gio, iu chng t Nguyn nh Chiu tip thu
ni dung t tng Nho gio rt su sc.

Vo nhng thp nin u ca th k XIX, hu ht cc lp hc gia nh,

cc trng t thc thuc Nam B, cc ph huynh hc sinh u c mt nguyn
vng chung mong mun thy gio dy u tin cho con em h theo sch Minh
tm bo gim. y l tp sch lun l, gm nhng cu cch ngn chn lc
trong cc sch ca Khng T, Mnh T, Trang T ca o Pht, o
Lonhm rn luyn cho hc sinh v tm tnh, bi dng hiu hnh, nhn
ngha, khuyn mi ngi lm iu lnh, iu tt s c hng hnh phc, rn
k lm iu d, iu c, s kh trnh tai ha. Nhng i vi tng c nhn c th,
s tip thu nhng mc rt khc nhau v bc l thi ca tng ngi
trc nhng bin c cuc sng cng rt khc nhau.

Khc vi cc tr thc t lm quan, khc vi cc bc Nho s tiu cc

chn ngn thi cuc, i n, Nguyn nh Chiu mt tr thc gn c cuc i
mnh vi nhn dn, vi cuc u tranh chng ngoi xm, ginh c lp cho
 82

t nc. L mt Nho s, ng cng vn dng khi nim nhn ngha ca Nho

gio vi cch ngh ca ring mnh bin i ni hm ca n ph hp vi
yu cu ca t nc, ca nhn dn ta trong hon cnh nc si la bng,
trc nn xm lng ca thc dn Php. V vy, ch nhn i vi ng c
ngha l lng thng ngi, l s quan tm n cuc sng ca dn, khng
mang tnh giai cp, khng phn bit i x gia ngi v ngi trong x hi,
n khng ging khi nim nhn m bn tay sai bn x quan nim nhm
bin h cho bn xm lc cho vic tha hip u hng ngoi bang. V iu
ngha Nguyn nh Chiu lun lun nhc n cng gn lin vi li ch
nhn dn, ch khng ch ginh cho tng lp no c.

Khc vi quan nim ca Nho gio rng ch c ngi qun t v tng

lp thng tr mi lm c iu nhn, cn Nguyn nh Chiu cho rng
t bc hin ti n nhng ngi ngho kh, ai cng u thc hin c iu
nhn v khng xut pht t li ch c nhn nh Khng T thng ni: K
dc lp nhi lp nhn, K dc t nhi t nhn, (ci g mnh mun dng ln
th dng cho ngi, ci g mnh mun t th lm cho ngi t).

Nguyn nh Chiu ln ln trong hon cnh ch ngha t bn phng

Ty ang trn pht trin v ang tm cch xm nhp vo cc nc phng
ng trong c Vit Nam. Nm 1858 thc dn Php n ting sng u tin,
chnh thc xm lc nc ta. Trong hon cnh , vua quan nh Nguyn lun t
ra nhu nhc, tng bc ngh ha, nhng b i ti ch u hng.

Tm li, qun chng nhn dn, mt s s phu, quan li yu nc kin

quyt chng gic, sn sng x thn v nc. Nguyn nh Chiu thuc tng
lp tr thc yu nc dng vn th vch trn ti c xm lc ca thc dn
Php. Trn lnh vc gio dc, Nguyn nh Chiu xng ng l mt ngi
thy mu mc, ng dnh trn 30 nm cho vic dy d hc tr, ng dng hc
 83

thuyt Khng gio v Nho gio c dn tc ha, bnh dn ha truyn

th cho cc hc tr ca mnh. Va dy, va nghin cu sng tc, Nguyn
nh Chiu li nhiu tc phm c gi tr nh: Lc Vn Tin, Dng T
H Mu, Ng Tiu Vn p; ba bi vn t: Vn T S Dn Lc Tnh, Vn T
Trng Cng nh, Vn T Vong Hn M Ngha v mt s bi th Nm.
Trong tc phm ny, Nguyn nh Chiu cao mt cch trit nn lun
l c truyn Nho gio, tng t nh li sng v nhng iu ging dy ca
ng. Nguyn nh Chiu s dng hc thuyt Nho gio nhng khng cu n,
phc c, ngc li ph phn nhng lc hu, gy tc hi cho t nc. Bn
cnh , ng ph phn o Lo, o Pht, o Gia T v c o Nho na, ln
n nhng k da vo nhng mt tiu cc ca nhng hc thuyt ny a
qu hng, t nc vo cnh n l, lm than. Trong vic dy hc, Nguyn
nh Chiu ch r ci gc ca s hc hnh l nhn, ngha, l lng yu nc
thng nh. L mt ngi thy nhn hu, mt nh t tng gio dc c
nhng ng gp sng to trong vic truyn th Nho gio trn nhiu mt: mc
ch, ni dung v phng php gio dc.

Ngi th ba c coi l mt nh ci cch gio dc Vit Nam, nhng

ngh ci cch gio dc ca Nguyn Trng T nh hng n cc s
phu yu nc, tin b nh Phan Bi Chu, Phan Chu Trinh, Lng Vn Can,
Nguyn Quyn, h s l nhng ngi trc tip k tha v pht trin.
Nguyn Trng T sinh nm 1828 v mt nm 1871, ng l ngi rt thng
minh, khi cn hc trng, ng theo hc ch Hn v khng thch t chn
khoa c. V sau ng tr thnh thy gio dy ch Hn cho chng vin x oi,
Ngh An. ng c dp i rt nhiu ni v thu lm c nhiu kin thc tin
tin, nm bt c nhng bin i ln lao trn th gii, c bit l v khoa
hc, cng ngh

Trong nm 1861, ng xut nhiu ci cch mnh m trn nhiu lnh

 84

vc nhm i mi t nc. Ch tnh t nm 1863 n 1871, Nguyn Trng

T dng ln vua T c 43 bn iu trn, cp mt cch c h thng ti
hng lot vn cp thit nht ca T quc ng trc nguy c mt cn ngy
mt ngy hai s ti. Th m trc sau tt c cc ngh - nhng bn
ngh c th ni c vit bng mu v nc mt, bn ngh cui cng c
Nguyn Trng T vit ngay trn ging bnh, khi t thn ang ch ngoi
ca - u vp phi s th , lnh m t vua T c xung ti cc quan li
trong triu ngoi ni. Thm ch trc thi kin tr ca Nguyn Trng T,
vua T c c ln ni nng, c li qu trch va ch quan, va thin cn.
Mt trong nhng ngh ci cch quan trng l ngh ci cch gio dc,
ng gp c bit gi tr i vi s pht trin t tng gio dc Vit Nam
vo cui th k XIX u th k XX.

Vo cui th k XIX, mt s Nho s, v vua quan trong triu nhn

thy r s xa st ca Nho hc. Nhiu s phu tin b ni ln s chn ght li
hc t chng khoa c, song cng cha mt ai a ra ch trng, bin php
g kh d nhm thot khi tnh trng b tc ny. Duy ch c Nguyn Trng
T vi s thng minh lch lm, hc c nc ngoi, c tip xc vi nn
vn minh khoa hc phng Ty, cng vi tm lng yu nc nhit thnh
sm a ra mt chng trnh ci cch gio dc ca nc nh. Trong ngh
ca mnh, ng kch lit ph phn t tng bo th, tr tr, thi t kiu, t
ph ca cc quan li, s phu phong kin ng thi, vch r nhng hn ch,
tc hi ca nn gio dc t chng, khoa c.

ng khng nh rng trn th gii khng c mt nc no c li hc

ngc i l ton chuyn ngy xa sng v lm vic cho ngy nay, hc
mt th ca Trung Quc xa lm cho dn nc Nam i nay. l mt
vic lm v b c hi. ng ngh b li hc c, hc theo li mi, nm
bt c ci thc ti, hu dng, ng ni nu hc thc dng th kt qu c
 85

thc dng, nu hc h hn, th rt cc s phi hn h. Theo Nguyn Trng

T, nu b vic hc kinh s c hc vic binh, vic hnh, vic lut, ti
chnh kin trc, cy cy, canh ci v cc th mi l khc, s c th lm cho
dn giu, nc mnh. chn chnh vic hc, ng ch trng trc ht phi
xc nh ng n, r rng mc ch, ni dung v phng php hc tp ng
ni: Hc m bit, bit m lm lm cng vic thc t trong nc hin
nay v li vic lm hu dng cho i sau. Da trn phng chm, mc
ch gio dc , Nguyn Trng T ngh trong chng trnh gio dc cn
a ra nhng kin thc khoa hc t nhin, k thut cng nghip, nng
nghip nhm bi dng tr lc, c thc tin, tinh thn c lp sng to v
phng php thc nghim khoa hc cho hc sinh, gip cho ngi hc kt
hp hc vi hnh, tip thu c chn lc nhng ci tinh hoa hc thut ca nc
ngoi p dng cho t nc mnh.

Ni dung gio dc phi l cc b mn khoa hc mi nh thin vn,

ton hc, chnh tr, a l, lch s, a cht, nng hc, php l v ngoi
ngNi dung phi bm st thc tin t nc, gp phn gii quyt
nhng nhim v ca t nc trong cng cuc chng nguy c b ngoi bang
xm lc v pht trin nn kinh t quc dn ngy mt hng mnh.

Nguyn Trng T cng mnh dn bt vi triu nh nh Nguyn

thit lp mt nn h thng trng ph thng v trng chuyn nghip theo
kiu phng Ty, mau chng o to nhn ti cho t nc. ng cng a
ra ngh bin son ph bin khoa hc k thut, c ngi i du hc nc
ngoi, mi cc v gio s gii cc nc phng Ty vo gip ging dy,
ng thi c chnh sch khen thng kp thi i vi nhng ngi thi vo cc
khoa hc thc nghim ng cn ngh thay ch Hn bng ch quc m
trong ging dy v hc tp, bi v dng ngn ng dn tc th c th bt c
na cng phu tr c, dng n hc nhng vic thit thc v i sng s
 86

mang li nhiu li ch to ln cho t nc. Trong khi cha tm mu s mi,

theo ng: c th ci tin ch vit trn c s ly ch Hn lm gc ri c theo
quc m m khng cn gii ngha.

Nhng ngh ci cch gio dc ca Nguyn Trng T mang mt ni

dung ht sc tin b v rt thit thc vi hon cnh nc ta thi by gi. Tt
nhin, do nh hng ca Nho gio v Gia T gio, trong quan im ci cch
ca ng cng c nhng hn ch nht nh. ng cho rng s sa st ca hc
thut nc ta l do mi ngi khng nhn r ngi vua l qu, chc quan l
trng do hc thut cha c n np iu ny chng t ng cha thy r
nguyn nhn chnh l do s suy sp ca ch phong kin li thi, s bo
th, lc hu tr tr ca triu nh nh Nguyn khng khng khng chu chp
nhn cng cuc ci cch i mi. Bi vy, bao nhiu tm huyt, cng sc ca
ng a vo bn iu trn u b vua T c v cc triu thn xp tt c vo
kho sch c. Tuy cc ngh ci cch ca Nguyn Trng T khng c
thc thi nhng n cng nh hng ln n cc s phu yu nc, tin b.

2.3. BI HC LCH S T NN GIO DC NHO GIO TRIU NGUYN

2.3.1. c im c bn ca gio dc Nho gio triu Nguyn
Th nht, gio dc Nho gio triu Nguyn gp phn o to ra i ng
quan li phc v mt cch trung thnh, tn ty cho giai cp thng tr.
Triu Nguyn tip nhn m hnh o to quan li ca cc triu i trc,
c bit theo m hnh gio dc c hon thin t triu L, ni tip truyn thng
o to ngi ra lm quan bng con ng gio dc khoa c, sau khi nh bi
c nh Ty Sn cng vic trc tin ca vua Gia Long l xy dng mt b
my qun l Nh nc vi mt i ng quan li trung thnh, ti cn lm rng
ct. Vic tuyn b nhng ngi thc s c ti nng xut sc v s dng c ci
ti ca h l vic rt h trng i vi s thnh suy ca t nc. Vua Minh Mnh
th 16 d rng: Trong nc c ngi hin ti th cng tr bnh c rc r,
 87

cng nh ni sng c ngc chu th mi c nh sng, nhng ngi hin ti sinh

ra ch mun gp c vua. Nu ngi hin ti m dng th ng li tr bnh
trong nc mi c c[67,161]. Mc d nhn mnh vic tuyn dng nhn ti
song ch c nhng ngi no mt lng trung thnh, ra sc v triu nh th cho
ct b cn ngi no lng khng nghe ngng, hi c khc, th tu xin tr ti.
Trong b my nh nc Nguyn vi chc nm u thi Gia Long dodi ng
quan li phn ln l nhng cng thn cc cp cha qua khoa c. T Minh Mnh
tr i khoa c i vo n np v tr thnh ci l sn sinh ra i ng quan li. Ni
cch khc, tr thnh ngi c chc v tham gia trong b my qun l Nh
nc, nhn chung v nguyn tc h u phi qua mt thi gian o to.
Vic thi c c cc vua triu Nguyn dng lm phng tin pht hin
nhn ti v tuyn chn quan li, nhng trong thc t khng t nhng ngi ti
gii li khng cao, thm ch cn khng qua bt k mt cp thi tuyn no.
Chng hn, trng hp ca Phan Huy Ch lm quan di triu Minh Mnh, hay
V Vn Gii c cc vua Gia Long, Minh Mnh, Thiu Tr, T c s dng.
Mt khc cng khng t ngi do khun php ca trng quy hoc v nhng l
do no khng c hc hnh, thi c. i vi nhng ngi ny, nh Nguyn
c nhng bin php tin c, bo c ngi hin lng, ti c nhm mc ch
thu ht h tham gia xy dng b my nh nc.
Ngoi ra, s dng nhng ngi c nng lc, pht huy ti nng, tr
tu ca quan li, nhm phc v tn tu, trung thnh, nh nc Nguyn p
dng hng lot chnh sch khc nhau, c bit l ch i ng nh: cp pht
tin lng, ch chi cp bng lc hng nm, l dng lim cho tri ph, tri
huyn, ch tin tut, ch cp triu phc khi v hu, ch cp nga
trm cho quan vin v qu. Nh nc cn cp thm tin dng lim
ngoi lng bng cho cc quan tri ph, tri huyn, tri chu l chc quan gn
dn, ct cho h gi c lng thanh bch, lim khit [67,468].
 88

Tuy nhin, ch phong kin Vit Nam cao gio dc nhng ch

tp trung ch yu o to ra lm quan m xem nh vic o to con ngi
sn xut vt cht cho x hi: Lm quan khng nhng c quyn th c mi
ngi knh n m, s c nhiu rung, nhiu tin, v c sng mt cuc sng
phong lu hn tng lp khc. Trong x hi ngy xa, lm quan l a v m
nhiu ngi m c. Ngi dn thng mun khng b khinh r v chn p
th phi c gng hc tp v thi lm quan hoc b tin ra mua mt chc
quan hoc kt thn vi nh quan [45,33-34]. Cng ging nh nn gio dc
Vit Nam, gio dc triu Nguyn gp phn to ra i ng quan li nhm mc
ch phc v c lc cho giai cp thng tr. Vua quan nh Nguyn nhn mnh
ch trinh, ch hiu, khng phi l hi coi nh ch trung. H mun thng qua
nhiu bc thang cng c vai tr ca trung. Chnh Thiu Tr nhiu ln
ni: Triu nh dy ch hiu lm ngi ti trung, Dy iu hiu lm
ti trung l php ln ca triu nh (Quc triu chnh bin). T c th ra
sc ca tng nhng b ti cht cho s nghip ca vua l bit cch cht, cht
khn ngoan, cht ng ch (Bin c nht t lun vn tp). Nguyn c
t th nhn nh: Lm ti khng gp ng vua quyn hnh th khng by
c tit tho (Tr lun Nam Sn tng thoi). Vua quan nh Nguyn
mun mi ngi thc hin ch trung trong mt x hi c trt t n nh.
Quan im tam cng ca vua quan nh Nguyn t n mc khc
nghit. Trong , tt c ch cn m bo cho trn c quyn v hn i vi
di v di phi phc tng trn mt cch v iu kin, v bt c ai cng
phi sng cht cho vua Nguyn. S khc nghit y cha tng c trong lch
s Nho hc Vit Nam.
Th hai, gio dc Nho gio triu Nguyn gp phn o to ra nhng
nhn ti cho t nc.
Sang th k XIX, cng vi s ti xut hin ch phong kin trung
 89

ng tp quyn trong phm vi c nc l s phc hi a v c tn ca Nho

hc. Triu Nguyn t chc thi u n cc k thi Nho hc chn nhn
ti. Mt khc h nghin cu v s dng cc yu t vn c xem l tch cc
ca o Nho dy thn dn. Minh Mng l ng vua tiu biu cho vic ny.
Vua bo vi b L rng: Quc gia t Quc t gim l nui dng nhn
ti, nn chn nhng ngi c c vng v vn hc lm thy dy, cn chng
trnh ging dy cng nn chc lng m bn[69,83], ng li lm cho
thnh tr, tt phi thnh tu nhn ti trc, m phng php thnh tu phi bi
dng t trc mi c. Trm t khi cm quyn chnh n nay, ly s
dng dc nhn ti lm cn kp [69,85].
Thi Nguyn tip tc cng vic lm ca thi L mt cch cht ch
hn. Ni chung cc vua cha thi xa u rt coi trng vic thi c, coi thi c
v tin c l hai bin php quan trng bc nht pht hin nhn ti cho Nh
nc s dng xy dng v bo v t nc, gip cho t nc c c nn
thnh tr vng bn. Mc ch chnh ca thi c l chn la nhn ti cho b my
Nh nc. Vua Minh Mng xung chiu rng: tuyn c ngi hin nng l
vic ln ca nh vua, vy Quc gia ly ngi, phn nhiu theo trong khoa
mc chn dng [69,82]. Vua Gia Long cn c bit quan tm n vic tin c
ngi hin ti, hoc nhng ngi tng t triu L, hoc nhng ngi
cha t nhng sn sng ra lm quan vi vng triu mi. ng cn ch
n tng lp th gia vng tc c, tm cch vi nhng ngi c hc hnh ra
lm quan, va b sung cho i ng quan li cn thiu va thu phc nhn
tm, c bit tng lp s phu Bc H vn cn nng duyn n vi nh L; Nh
nc dng ngi, ai gii th ct ln, khng n h phn bit k Bc ngi
Nam [35,167]. Vic tuyn chn quan li khng ch p ng nhu cu ca b
my qun l hnh chnh m thc s phn nh ch trng m rng trong
vic dng ngi. Qua chng ta thy ch trng dng ngi hin ti ca
 90

vng triu Nguyn cng tng t nh vng triu L vi nh nc qun ch

quan liu trc y. iu ny cho thy qu trnh o to nhn ti di triu
Nguyn hon ton khc vi chnh sch dng ngi thn vi phng chm
tng t duy thnh (dng con em lm thnh tr) ca nh nc quan ch qu
tc thi L - Trn.
Trong ch kin Vit Nam thi xa, nn kinh t ch yu l th cng,
c th, hu nh c canh la v hoa mu, th cng nghip cha pht trin
my, tiu cng nghip cn thp km, thng nghip b chn p, khoa hc k
thut khng c iu kin pht trin. Do mc ch chnh ca thi c l o
to tuyn chn quan chc cho b my chnh, cho nn thi cng bao gm ba
loi hnh c bn thi c vn, thi v, thi li vin: thnh nhn lu n li khng
g bng gy dng cho ngi, m k vng gi ra n khng g bng m kha
thi chn ly k s, nay mun m rng ra khp nh nho, rng thm ci
c thnh hiu vn ca Hong kho. c n cho m n khoa, thi Hng vo
ma thu nm Tn T v thi Hi vo mu xun nm Nhm Ng, S t cc
ngi u nn di mi n c nghip hc, m tha hng phc lnh tha
mn ci la chn nhn ti ca trm [78,69].
C th ni rng, nn gio dc, khoa c thi Nguyn c nh hnh
v pht trin t nm 1802. Trong thi gian , triu Nguyn t chc c
cc k thi, tuyn tin s, l nhng ngi ti gii v mt s trong nhng tin
s ny l nhng nhn ti kit xut gp phn lm rng r lch s v vn ha
Vit Nam. Nh Nguyn cn tp trung xy dng Vn Miu, sau khi xy dng
Vn Miu ti kinh Hu vo nm Gia Long th 9 (1808), cc tnh trong
khp t nc ln lt xy dng Vn Miu a phng. Vic lp Vn Miu
cho thy triu nh trng Nho hc v cao gio dc. Theo vua Minh Mng:
iu ct yu trong vic tr nc phi gm c vn ln v, khng th thin v
mt bn. Vic xy dng V Miu l vic nn lm. T inh, L, L, Trn i
 91

no cng c ngi ti gii binh c mu lc, hung chi triu nh ta t lc

khai quc cho n giai on Trung hng, nhiu ngi ra mu gip nc,
cng lao rc r khng km g ngi xa, cn biu dng khuyn khch
nhn ti. Mc d, c nhng giai on b lng on, tiu cc trong gio dc thi
c. S tin s t thp (khong 1%), s cn li khng c trng dng,
ch yu lm ngh dy hc cc hng thn, lng x v nhiu nh nho ngho
mang trong lng tm trng bt mn vi triu nh. Nhng chnh nhng nh
nho ngho s l mt lc lng ng k trong cc cuc u tranh vi triu
nh phong kin sau ny.
Chnh v gio dc lun lun khng ngng m o to nhn ti cho quc
gia, mi c th duy tr s vn hnh bnh thng ca chnh v quc gia, v s
pht trin n nh ca x hi. ng thi, cng bi dng c s lng ln
lc lng trung kin cho x hi, tuy rng ch c s t k may mn c u
khoa c, c ln ca rng, nhng nhng ngi hc hnh cng khng phi l
ngi v dng, h u c nhng a v cao hn trong x hi, ngi c hc
thc thng thng u c s knh trng ca x hi. C th khng nh, hc
t chng, khoa c tr thnh c im ln v l dng ch o, l din mo
chnh ca Nho hc triu Nguyn ni ring v trong Nho hc Vit Nam ni
chung.
Th ba, gio dc Nho gio triu Nguyn cha ng nhng gi tr tch
cc v nhng hn ch.
Nho hc triu Nguyn l giai on cui cng ca Nho hc Vit Nam.
Nu nh Nho hc Vit Nam trong mt s triu i trc t nhiu c tnh cht
tch cc v li thi. V li thi, nn Nho hc triu Nguyn tht bi trong
vic n nh trt t x hi v tht bi hon ton trc th thch ca lch s.
Tuy nhin nn gio dc Nho gio triu Nguyn cng cha ng nhng gi tr
tch cc cng nh nhng hn ch nht nh.
 92

Gio dc Nho gio triu Nguyn l mt b phn trong nn gio dc

phong kin Vit Nam, n c nh hng khng nh n nn gio dc phong
kin, nhng nh hng tch cc khng ngng c pht trin v pht huy vai
tr to ln trong vic n nh v pht trin i sng x hi thi by gi. Gio
dc triu Nguyn va l cng c o to ngun nhn lc, bi dng nhn
ti cho t nc; o to nhng con ngi c kh nng tu thn, t gia, tr
quc, bnh thin h, ng thi l cng c truyn b o lm ngi trong
nhn dn. Do vy, triu Nguyn a ra hng lot nhng i ng vt cht
cng nh tinh thn u nhm mc ch thu ht ngi ti. Tuy nhin, vi mc
ch trn, thc t cho thy triu Nguyn ch ch trng n o to ngi ra
lm quan m xem nh yu t khoa hc k thut o to nhng con ngi
sn xut vt cht p ng nhu cu ca x hi. Bn cnh , gio dc triu
Nguyn coi Nho gio l cng c truyn b o lm ngi nn n nh hng
n l tng ca cc nh Nho. l nu gp thi th ra lm quan gip vua
tr quc, bnh thin h, cn ngc li nu trc tr th lui v dy hc truyn b
o thnh hin.
Ngoi ra, ni dung v phng php gio dc di triu Nguyn c
nhng im tch cc cng nh hn ch nht nh. Vi ni dung gio dc l
dy o lm ngi n phn nh trch nhim ca con ngi vi bn thn, gia
nh v x hi, t con ngi trong mi quan h vi x hi. T , tot ln
tinh thn khoan dung, con ngi sng c trch nhim vi nhau, cao t
tng tn s trng o nht t vi s, bn t vi s, tinh thn hiu hc, hiu
ngha, to ra nhng nho s vi phm cht ph qu bt nng dm, bn tin
bt nng di, uy v bt nng khut. V phng php gio dc to ra li hc t
chng, so rng, ging dy theo phng php kinh vin, gio iu, hon
ton tin tng tuyt i vo nhng li dy ca thnh hin. Phng php hc
ny hon ton ph hp vi ni dung ca Nho gio v yu cu ca ch
 93

phong kin song hn ch ca phng php ny l khng rn luyn c li

suy ngh c lp, sng to.
Gio dc nho gio triu Nguyn li trong cc th h hc sinh nh
trng phong kin nhiu truyn thng tt p: hiu hc, tn s trng o,
lim chnh v thng ngi. Song nn gio dc y cng o to ra nhng
lp ngi bo th, xa ri thc t, lc hu trc thi cuc, trc nhng bin c
ang tng ngy tng gi e do s mt cn ca dn tc. Mc d cn nhng
hn ch lch s song nn gio dc triu Nguyn vn lun l mt b phn quan
trng trong i sng vn ha tinh thn ca dn tc. Nn gio dc y li
cho chng ta nhng bi hc kinh nghim gp phn to ln vo cng cuc i
mi t nc.
2.3.2. Gi tr ca gio dc Nho gio triu Nguyn
Th nht, gio dc - khoa c Nho hc di triu Nguyn gp phn hnh
thnh cc gi tr truyn thng dn tc. Tip tc cng c v pht trin truyn
thng yu nc, hiu hc ca ngi Vit Nam, truyn thng coi trng ngi
dy, ngi c hc.
Khc vi cc nh nc qun ch qu tc trc nh L Trn dng
ngi thn l ch yu, nh nc qun ch quan liu Nguyn dng gio dc
khoa c nho gio lm phng tin ch yu o to ngi hin ti lm c
s cho vic tuyn chn quan li. Cng vi o to qua khoa c, phng thc
tin c v bu c c bo lu nh mt phng thc tuyn b hiu qu. Mc
d, chnh sch gio dc ca nh Nguyn tuy khng trnh khi nhng hn ch,
song c mt tch cc ng c tm hiu, tip nhn c chn lc v nhn thc,
vai tr, v tr ca gio dc, v t chc hc tp, thi c, xy dng i ng dy
hc. Ch gio dc v khoa c triu Nguyn to nn mt tng lp s t
tham gia vo cng cuc xy dng v bo v t nc; hnh thnh mt nhn
cch tr thc - nhng ngi c nng lc v phm cht cng hin cho
 94

dn tc trc nhng bin ng v thc thch ca thi cuc.

Gio dc Nho gio gp phn o to v rn luyn nhng con ngi c
kh tit thanh cao trong mi hon cnh, c lng dng cm, tinh thn x thn v
ngha. Khi bn v gio dc v o to con ngi, Nguyn Tri cho rng,
khng ch o to ngi ra lm quan, m cn m mang dn tr, gip ngi
tr thnh ngi lao ng c kin thc, i vi cc nh gio dc khc cng
cao vic hc, ng cho nh hc m ngi di cng ha khn, khng hc th
khn khng bng di. Vua Minh Mnh cho rng ngi hin ti l tr ct ca
quc gia, bi vy quc gia ch qu ngi hin ti l trn ht, hn c ngc ng
chu bu. Trong 21 nm lm vua, ng bn ln h chiu cu ngi hin ti
v nm no cng ngh cc quan tin c. Vic ct nhc, tin c phi ch
cng v t khng dng nhng vin quan v hc, hoc tht th cht phc
nhng tri thc li ngho nn, v nu c h, do t hc nn khng r lut l,
l khi x sai th php lut kh dung nh vy chng khc g lm hi h. V vy
cng nh cc triu i phong kin trc, u tp trung ht sc vo vic t
chc, qun l v nm chc cch thc thi c (thi Hng, thi Hi, thi nh; cc
hc v T ti, C nhn thi Hng, Trng nguyn, Bng nhn, Thm hoa,
Hong gip, Tin s, Ph bng thi Hi v thi nh). Do vy, chnh sch cn
bn l cn ti, tn hin, s nng, chiu hin i s l thu phc bc hin ti,
trng i tri thc.
Mc ch ca nn gio dc triu Nguyn cng nh cc triu i phong
kin trc l o to ra ngi qun t c kh nng tu thn, t gia, tr quc,
bnh thin h phc v c lc cho b my cai tr ca nh vua. Nn gio dc
phong kin coi trng lun l, l ngha, gp phn c bn xy dng nn tng
o c x hi, ng vai tr tch cc trong lch s Vit Nam, nh m c x
hi o c tt p, gia nh c s yn n. Thng qua vic to lp mt h
thng gio dc v thi c vi xu hng ngy cng chnh quy v cht ch, Nho
 95

hc triu Nguyn cng ng gp khng nh i vi vn hin ca nc nh,

gp phn thng nht ch gio dc v thi c Nho hc chnh quy trn phm
vi c nc, ng thi, thay i h thng hc v.
Khch quan m ni Nho hc triu Nguyn vn cn l phng tin th
hin lng yu nc, thng ni ca cc nh Nho yu nc thng dn, vn cn
l mt yu t ca truyn thng m qua y nh nho yu nc c th kch thch
c tinh thn qut cng ca dn tc. Th vn yu nc mang sc thi nho ca
cc nh t tng nh Phan nh Phng, Nguyn nh Chiu, Nguyn Xun n,
Phm Vn Ngh,... sc si mt tinh thn chin u cu nc, mt sc truyn
cm v li cun to ln. T c c tc phm Lun ng thch ngha ca, hay L
Vn Phc c tc phm Nh thp t hiu din ca, nhm gio dc con ngi
phi sng c nhn ngha o c, phi trung v hiu. Vi tinh thn tn s trng
o, vai tr ca ngi thy rt c tn trng v c t v tr cao trong x
hi. C th ni rng, truyn thng gio dc yu nc, hiu hc, coi trng ngi
dy v ngi c hc y gip con ngi tr nn hon thin hn trong nhn thc
v x hi, cch ng x trong cc quan h x hi gia ngi vi ngi. c
mt Nh nc mnh m v trng tn th vic o to v s dng i ng quan
li l mt vn cc k quan trng.
Tm li, nn gio dc Nho hc Triu Nguyn ni ring v nn gio dc
Nho hc Vit Nam ni chung o to nn nhng k s, bc i trng phu,
ngi qun t l nhng mu ngi l tng. Do vy, i vi truyn thng Vit
Nam th o c nhn ngha, tinh thn thn i l mt trong nhng ng lc cho
con ngi v dn tc Vit Nam vt qua mun vn th thch khc nghit ca
thin nhin cng nh chin thng mi k th xm lc trong lch s nc nh.
Th hai, gio dc di triu Nguyn to ra tng lp tr thc, cc
anh hng, danh nhn vn ha, ng gp ln cho vic xy dng vn ha dn
tc, to ra b my nh nc c tri thc.
 96

Gio dc Nho hc ch yu l gio dc o c, v vy nn gio dc y

to ra x hi c o c, to ra mu ngi cn thit cho x hi, p ng
nhng nhu cu ca x hi triu Nguyn - nhng nhn ti ng vai tr quan
trng trong vic xy dng v bo v t nc v mi mt. iu ny th hin
kh r qua nhng thnh tu vn hc, lch s di triu Nguyn, cc b s
c bin son cng phu nh Khm nh Vit s thng gim cng mc, i
Nam thc lc, Khm nh i Nam hi in s l c gi tr c v mt t
liu v t tng ca mt thi i.
Phng chm gio dc l i t gc, tc l rn luyn phm cht o c,
dy o lm ngi. Vi phng chm: Tin hc l, hu hc vn, nn gio dc
Nho hc Vit Nam trc ht cao nhng phm cht o c lm ngi, sau
mi dy kin thc Nho hc (vn chng) phc v cho thi c. Nn gio
dc y ng gp khng nh vo vic cng c nhng truyn thng tt p
ca dn tc Vit Nam qua nhng chng ng lch s, nng n ln thnh
nhng t tng n nh, thc y s pht trin ca t nc, nng n ln
thnh nhng t tng n inh, thc y s pht trin ca t nc, to nn
mt sc mnh to ln sut mt ngn nm gi vng c lp v chin thng
mi k xm lc Ngi ta cng bit rng nhng truyn thng tt p ca
Nho hc, nu c hiu trn lp trng mi, lp trng khoa hc v cch
mng, th s l ng lc thc y x hi v con ngi [75, 86]. Gio dc
di triu Nguyn to nn nhng tri thc lm quan v nhng thy thuc,
thy a l c t tng rt gn dn (l nhng nh tr thc ca nhn dn).
Chnh v vy, cui th k XIX c khng t nhng nh Nho yu nc m tn
tui cn lu li trong s sch cho ngn i vi tinh thn qut cng, anh dng
chng gic ngoi xm nh: Nguyn Hu Hun, Tng Duy Tn, Phan nh
Phng, Nguyn Thin Thut, Nguyn nh Chiu
 97

Th ba, nn gio dc triu Nguyn gp phn xy dng ct cch, tm hn

Vit Nam.
Nho hc triu Nguyn cung cp cho Nho s nhng kin thc gip
nh vua duy tr trt t x hi, gio dc nhn dn, xy dng nhng quy tc ng
x hng ngy, thit lp nhng tiu chun o c xy dng li sng ca
con ngi. to nn sc mnh tinh thn to ln ca ton th nhn dn i vi
T Quc. l mt li sng nng tnh ngha, on kt gn b vi h hng,
lng nc (v nc mt nh tan, lt th lt c lng). l mt cch hnh ng
theo xu hng gii quyt dung ho, qun bnh, da dm cc mi quan h,
ng thi cng khn kho gii ng bin tng nhiu ln bit ly nhu thng
cng, ly yu chng mnh trong lch s. Trong cc bc thang gi tr tinh
thn, Nho gio cao ch Nhn, kt hp cht ch Nhn vi Ngha, Nhn vi
c, bt nhn bt ngha ng ngha vi tht c. Nguyn Tri tng din t
quan nim Nhn Ngha - i lp vi cng bo, nng ln thnh c s ca
ng li tr nc v cu nc. Dn tc ta, tri qua lch s dng nc v gi
nc, vi mt nn vn ha lu i, phong ph, mang bn sc ring, y sc
sng xy dng, cng c v pht trin nhng truyn thng tt p ca dn
tc Vit Nam.
Theo quan nim ca nhn dn ta v ngh dy hc th ngi thy trc ht
l ngi tip thu o l lm ngi ca nhng th h trc truyn li cho th h
sau. Dy hc khng ch l dy ch m ch yu l dy cho hc tr o l lm
ngi. Thin chc ca ngi thy gio l pht huy v truyn li cho th h tr
nhng tinh hoa vn ha ca dn tc, ca nhn loi. V vy, ngi thy gio
gp phn hun c nn tm hn Vit Nam qua cc thi i, l cu ni gia qu
kh vi hin ti v tng lai ca dn tc. Trong , ngi thy l nhn cch, tm
hn v th cht con ngi ni chung. To dng ra ton b nhn cch con ngi,
ngi thy gio c trch nhim lm cho nhn cch y ngy cng tt hn, phng
 98

php nu gng ca bn thn, cm ha hc tr bng t tng v tnh cm ca

mnh, ng thi pht huy nng lc tr tu ca hc sinh. Ngi thy bao gi cng
l ngi c o c, o c th hin trc tin lng nhn i su sc, ngi
bit ch t thy mnh c trch nhim dy ngi cha bit ch, mi c hin
tng nht t vi s, bn t vi s, dy ht ch mnh th i hc thm v dy
tip. l ci gc ca lng nhn i c th hin trong thi tn ty vi ngh
dy hc ca ngi thy.
Di ch phong kin, nhng thy gio chn chnh khng t rng buc
mnh trong quan nim trung qun i quc. H ng v pha nhn dn, tn
thnh cch nhn ca nhn dn v hnh ng ng vi cch nhn . Hnh ng
y i t khng hp tc, khng ra lm quan vi triu nh. T khi Php n sng
sm lc nc ta, trong hng ng nhng ngi yu nc chng Php bng nhiu
hnh thc khc nhau, c nhng ngi thy gio chn chnh: Nguyn nh
Chiu, Phan Vn Nghi, Tng Duy Tn, Nguyn Quyn, Lng Vn Can, Phan
Bi Chu.Bt k giai on lch s no, ngi thy chn chnh bao gi cng
chn ng hng i cho mnh. Bit bao ngi thy nu cao tm gng tit
tho, giu sang khng mm lng i trng thay en, uy v khng khut phc;
khi ri vo tnh th bt kh khng th treo n t quan, th sng bn hn thanh
m vi gc thnh Nam lu mt gian, ly o hc lm nim vui, khng tha
hip vi bn gian thn, bt nhn, bt ngha. l nhng tm gng tiu biu
nh: Chu Vn An, Nguyn Bnh Khim, Cng c nhng thy gio nh nho
y ti nng, nhng sut i ch sng cht vi ngh dy hc, trnh xa ci b
danh li ca gii quan trng nh: V Tng Phan, on Huyn, L nh Din,
Nguyn Thip v.v C th ni, nhng t tng v o c, li sng c bit l
v gio dc ca Nho hc triu Nguyn ni ring v Nho hc Vit Nam ni
chung li nhng gi tr v cng to ln gp phn xy dng ct cch tm hn
Vit Nam.
 99

2.3.3. Hn ch ch yu ca gio dc Nho gio triu Nguyn

Th nht, gio dc triu Nguyn bc l bn cht bo th, n c, gio iu.
Cng nh trong nhiu triu i phong kin Vit Nam trc , di
triu Nguyn, ti liu ch yu c s dng trong h thng nh trng Nho
hc, trong vic dy, hc v thi l T th, Ng kinh vi phng php kinh
vin, gio iu, tin tng mt cch tuyt i vo nhng li dy ca cc bc
thnh hin. Nhng li dy phi hc thuc lng, lc u c th cha hiu
nhng hc i hc li, hc thm, lm i lm li, hc bn hc thy, lu dn cng
hiu ra. Chnh li hc ny to ra nhng con ngi thiu c c lp suy
nghi, thiu s ph phn Hu ht cc ti liu dy hc c vit bng ch
Hn. Hnh thc lm bi th c quy nh nghim ngt, cht ch. Li hc t
chng, vn th ph phim, khng c tc dng nhiu i vi i sng thc t.
Li hc ny bt ngun t vic hng nn gio dc thi c vo con ng h
danh, gii thch x hi t sch v, ph phn hin ti v d bo tng lai bng
m hnh qu kh khng bt ngun t thc tin phong ph v sinh ng ca
t nc. Hn na, l tng v phng php t tng ca Nho gio l ni
nh ngi xa ni, lm nh ngi xa lm; chnh iu ny rng
buc con ngi trong mun vn gio iu v l nghi. Vua Minh Mng c ln
cn phn nn vi cc nh thn rng: ci vn c nghip lm con ngi ta
lu lm ri Ch n cu khun so h lu, tng bc ln nhau Vic hc nh
th, ch trch g nhn ti ngy cng thp km.
Vi vic cao gio dc o c con ngi, t c ln trn ti, ti
th km c mt vi phn[52, 106]. Ni dung gio dc trong h thng gio
dc, thi c di triu Nguyn vn l nhng t tng, chun mc v quy phm
o c. Ngoi ra, trong thc ca vua quan v cc t tng chnh thng ca
tin thnh, tin vng v ch bng gio dc o c mi lm cho con ngi
tun theo Tam cng, Ng thng... Vi t tng Nho gio lm nn tng, h
 100

thng gio dc v thi c di triu Nguyn c xy dng vi mc ch o

to i ng quan li phc v cho triu nh. Mu ngi m nn gio dc khoa
c Nho gio cao khng phi l mt chuyn gia m l mt quan li, c kh
nng p ng yu cu tuyn dng ca nh nc, gn quyn li ca mnh vi
vng triu v tuyt i trung thnh vi nh vua. V th, trong h thng gio
dc ny, ngh chuyn mn khng c khuyn khch cao. Cc kin thc
dy v hc v th thng mang tnh phi thc t, so mn, rp khun. S bt
cp ca nn gio dc Vit Nam bc l trong ni dung ging dy (ch nhn
mnh o l thnh hin, khng quan tm tm hiu th gii khch quan, xa ri
thc t), trong mc tiu gio dc (o to i ng quan li phc v cho triu
nh), trong ti liu phc v cho dy v hc (t v chng loi v s lng),
trong nhng quy ch ngt ngho phi l ca vic hc v thi (quy nh ch vit,
king hu). Cng ging nh cc triu i trc, v ni dung dy, hc v thi
trong nn gio dc Nho hc triu Nguyn ch yu l Nho gio, tri thc ca
i ng quan li, nhn ti cng ch xoay quay cc kinh sch ca Nho gio v
vi mc ch l nhm phc v vng quyn, bo v ngai vng, bo v li ch
ca giai cp thng tr, xem nh vic o to con ngi p ng vi qu
trnh sn xut vt cht cho x hi. Do , to ra nhng con ngi phi thc
t, cn tr s pht trin ca x hi Tnh cht phn ng ca n l ch gio
dc con ngi ton tm ton phc v cho ch vng quyn, i lp vi
nhng quyn li chnh ng ca nhn dn, hn ch s t do pht trin mi c
tnh v ti nng [80,237].
Th hai, triu Nguyn ti c tn Nho hc dn ti tn ti li hc c nghip,
i su vo con ng h vn, xa thc t, ch tp trung gio dc o c m khng
quan tm n gio dc v khoa hc, k thut, cho nn khng th to ra c
nhng con ngi hon thin, khng c kh nng vn ti khi t nc ng
trc nhng bc ngot i hi phi pht trin ln mt thi i mi.
 101

Chnh vic hc v lm theo nhng li dy ca cc bc thnh hin mt

cch my mc nn to ra mt lp ngi khng c c sng to. Nhng
ngi i hc tip thu nhng tri thc Nho hc y mt cch th ng, gio iu,
phng thc hc v thi th ct thuc lng khng ch hn ch nhng yu
t tch cc ca Nho hc m cn to nn th h hc tr khng c tnh sng to.
Ngi hc khng th hin c mnh m phi tun theo nhng khun mu t
duy, vn phong c
Cc vua quan triu Nguyn khng phi khng nhn ra thc t , song
hu nh cha a ra c mt chnh sch, bin php gio dc no c th
lm thay i c nn gio dc khoa c Nho gio . Kinh in nho gia c
quan nim nh khun vng thc ngc vn l ni dung ca gio dc khoa c
thi Nguyn. l hc thuyt o to ngi qun t - mu hnh ca loi
ngi tr ngi vi phng chm tu, t, tr, binh (tu thn, t gia, tr quc,
bnh thin h). Vi mc tiu trn th con ngi c xem l trung tm ca x
hi, gia nh l nn tng ca nc nh, thin h dn n vic cao tu
dng v rn luyn c nhn, coi con ngi l con ngi x hi. Cht lng
gio dc l vn hay, ch tt truyn ti o l thnh hin, t to ra
nhng loi vn chng ph phim, so rng. Chnh iu ny nh hng
khng nh n l tng ca cc nh Nho, bi l nu gp thi th ra lm quan
gip vua tr quc, bnh thin h, nu trc tr th lui v dy hc truyn b
o thnh hin. Mc d, vic hc tp di triu Nguyn c m t tnh n
huyn, x nhng li l nhng kin thc li thi t hng trm nm trc. Cc
Nho s nhai i nhai li nhng iu c k t xa, khng pht huy c nhng
gi tr o c v nhng phm cht tinh thn lu i ca dn tc. Kin thc
ca ngi ng thi t vua quan cho n cc tng lp tr thc ch c ng
khung trong cc sch kinh in ca Nho hc. Cc Nho s ch thuc nhng
chuyn ngy xa m khng hiu c chuyn ngy nay, h hon ton x l
vi nhng thnh tu to ln m nhn loi t c trn mi lnh vc: khoa
 102

hc k thut, cng nghip, thng nghip, qun s, giao thng Trong gio
dc khoa c, do nh hng ca t tng trng nam khinh n, ging nh cc
triu i phong kin trc, di triu Nguyn, ngi ph n khng c
tham gia vo khoa c Nho hc. bo cha cho hnh vi bo th, phn tin
ho, cc nh nho triu Nguyn khng nhng coi thng, m cn ln n khoa
hc v cng ngh phng Ty. C ngi ni: My mc ch kho t lm nhc
tm (T c), c ngi cho rng: Lm ra my mc ng tr ngi trn
(V Phm Khi), c ngi cn ni r: Hng quc khng phi l hc k thut
phng Ty (Nguyn Xun n). H dm ui vi c hc: Giu ca ta l
nhn, ngha, l, tr (L Vn Phc), Sng cht nhn, n nm nhn
(Nguyn c t) Nhng con ngi y v l thuyt y km hm s pht
trin x hi, lm cho khuynh hng ci cch t nc theo chiu hng t
bn ch ngha ny sinh trong lc by gi khng c iu kin thc hin. Kt
cc l khng bao lu, ton ci Vit Nam ri vo s thng t ca thc dn
Php.
Thi trng nng, c thng, coi ngh nng l gc (nng vi bn),
cng thng l ngn (cng thng vi mt) hay t tng coi trng ngi thn
tc lm ln, chnh sch i ngoi th b quan ta cng t chi khoa hc k
thut phng Ty, vua T c ni: nhiu nh suy tn phng php khoa
hc Thi ty. Nhng theo cc lp thuyt ca phng Ty, th khng c ng
hnh tng sinh tng khc, nh vy ci hc ca h tri l v bt hp php
vi c nhn ri, th hi cn ly g m suy tn hc na; hay Hng quc
khng phi l hc k thut phng Ty. Nhng chnh sch y i ngc
vi li ch ca nhn dn v s tin ha ca lch s, km hm s pht trin ca
t nc, khng bao lu sau t nc Vit Nam ri vo ch thng tr ca thc
dn Php. Sang u th k XX, vi x hi Vit Nam, Nho hc ch cn l di
sn ca qu kh.
Cc hot ng kho cu Nho hc triu Nguyn khng phi pht
 103

trin Nho gio m khng nh s tin tng, trung thnh tuyt i ca ngi
hc i vi Nho gia. Triu Nguyn ti c tn Nho hc dn ti tn ti li hc
c nghip, i su vo con ng h vn, xa thc t. Gio dc Nho hc khng
quan tm n tri thc khoa hc, tri thc kinh t. i vi x hi Vit Nam na
u th k XIX th iu cng cho thy, gio dc Nho gio ni ring v
Nho gio ni chung, l mt s cn tr bc pht trin ca t nc, lm cho
t nc ngy mt lc hu v tt yu dn n mt nc khi thc dn Php
xm lc nc ta.
Cng do nh hng ca Nho gio vi t cch l h t tng thng tr,
gio dc nho hc gp phn to ra nhng con ngi t cao, t mn, lun cho
rng mnh bit ht vic i xa, thng t tri t. iu thc s nguy him khi
c nhng bin c ln xy ra m h cha tng c hc ti, h hon ton th
ng trc thc ti mi. Khoa bng chu nh hng ca Nho gio, mc d xt v
phng din gio dc, trong hc tp, thi c ch trng ti thc hc, coi trng
c tri v hnh, c c gng vn dng vn hc tp vo vic gii quyt nhng vn
thc tin ca t nc. Nhng nn gio dc triu Nguyn ch trng o
luyn con ngi nhn c, nht mc trung thnh vi vua (i din cho quc gia),
ch khng gi m nhng t ph sng to. Tt c nhng thay i v b sung ln
nh trong nn gio dc ch nhm hon thin cc quy ch thi c v cch thc t
chc mng li trng hc ch khng ng chm g n cu trc ca h thng
gio dc, ni dung c bn v phng php c bn ca nn gio dc , nn
chng ta thy nn gio dc phong kin nc ta ko di 1000 nm m khng
tri qua mt cuc ci cch no.
Th ba, nn gio dc Nho gio triu Nguyn o to ra nhng quan
li quan liu, th ng, tham danh vng v thiu sng to.
Cng khc vi mt s triu i tin b trc y l nhng triu i m
quyn li lc ban u cha i lp vi quyn li ca nhn dn, triu Nguyn
 104

tri li, t mt lng dn, n khng b tr th v cng hn h i vi nhng

ngi i theo phong tro Ty Sn, n p bc bc lt v cng tn t nhng
ngi dn ngi dn bnh thng. V vy, ngay t u, nhn dn coi n l
k th. D vua quan nh Nguyn c t tng bc triu i ca mnh l triu
thnh minh, vua ng Ngu, ti ng Ngu th s thng tr ca h khng
phi v th m tr nn vng vng, chc chn. H phi tm cng c a v ca
mnh. Phc hi Nho hc l mt bin php nh Nguyn tng cng s
thng tr.
V ni dung hc tp ch c th ph, vn sch, li g b ttrong khun
mu cng thc nn to ra cho ngi hc mt u c, ch bit bt chc,
m phng, hc vt, khng dm sng to, pht kin, t duy th vin vng. Mc
ch hc tp duy nht l hc lm quan (hc tc s).
Cc vua nh Nguyn u nhng ngi trc tip truyn b Nho hc v
o to Nho s. Gia long quy inh ni dung hc tp cho cc la tui; Minh
Mng v T c u t mnh ra u thi cho cc k thi Hi v thi nh;
Minh Mng, Thiu Tr, T c u c hng lot Thi tp v Vn tp, u
c nhng ti cho nh thn ng i. Di s ch o ca Minh Mng, triu
thn nh Nguyn xy dng nn b Minh Mng chnh yu, trong th hin
xu hng t tng phc hi o nh nho tr nc. T c cn din nm
cun Lun ng cho mi ngi u bit t tng ca Khng T. Vic
lm ca h l o to nn nhng con ngi c t tng v hnh ng
theo ng o Nho. S lng on t tng trn ca cc vua nh Nguyn
quy nh ngun gc k tha ca cc nho s triu Nguyn. Nu nh nho s ca
mt s triu i trc nng v vic tip thu t tng nhn ngha, quan im
thn dn ca Khng-Mnh, th Nho s triu Nguyn li ch trng k tha t
tng thn b ca Hn Nho, ch ngha duy tm khch quan ca Tng Nho,
ch ngha duy tm ch quan ca phi tm hc i Minh, t tng ng cp
 105

khc nghit i Thanh. Ngun gc khin Nho hc triu Nguyn l mt tp

i thnh nhng t tng duy tm trong lch s Nho hc.
S tht bi ca Nho hc triu Nguyn xt n cng l iu tt nhin v
cng ni ln rng o Nho Vit Nam t sau th k XV khng cn kh nng phc
hng c na. Nh Nguyn ht sc cao Nho hc, song, a v ca n khng
ti no li c nh thi L s. Bi l giai cp thng tr mt vai tr lch s th h
t tng ca n khng th ng vng trong x hi. Giai cp phong kin triu
Nguyn tr thnh tay sai cho Php. Nho hc triu Nguyn t ra bt lc v mi
mt, ng li chnh tr ca n khng cn sc li ko mi ngi, l tng
o c ca n khng cn xc ng lng ngi, phng php t duy bo th
gio iu khng cn tc dng g vi thc t.
Th t, nn gio dc triu Nguyn tch ri thc tin so rng v hnh thc.
Trong bi cnh lch s phc tp ca th k XIX, qua tip xc quan h
vi t bn phng Ty, cc vua Nguyn, c bit l Minh Mnh v mt s t
quan li thc thi nhn thc c ci lc hu, bt cp ca hc hnh thi c.
Nhng trc di sn nng n cng nh trc tnh hnh x hi c nhiu bin
ng, nh vua cng khng th mt lc thay i, ci t c. Do , vn
gio dc khoa c vn theo np c, tuy c phn m mang hn, em li mt s
tng trng nhiu v s lng ngi t. Chng trnh thi thi Nguyn
khng n nh, do trnh hc sinh ngy cng km, thi c th b bi, triu
Nguyn i php thi n 30 ln. N phn nh s khng hong v b tc
chung ca c thi thi i. Trong lc th gii bin ng, nhiu thay i v
nhng bin ng y c phn vang di vo Vit Nam th triu Nguyn chm
su trong vng bo th, buc cht hc hnh, khoa c vo li hc thi xa c,
ch c vn chng v kinh s khng ng g n vn ca i sng vi
nhng mt h trng hn kinh t v khoa hc. Nh Nguyn lng tng gia cc
chun mc, chnh thng theo Nho gio v yu cu phi tr li nhng vn
 106

thc t. Cuc khng hong dai dng ko di hng trm nm v th hin r vo

khoa c.
Vi hc thuyt Nho gio li thi, gio dc khoa c thi Nguyn c
pht trin nhng khng to nn c mt lp quan li c trang b kin thc
cp nhp, kh d iu hnh, x l mi vic qun dn b bn ph hp vi tnh
hnh mi. Nhn thc c iu lc hu, bt cp ca gio dc nhng vua Minh
Mnh v cc vua k nghip cho n T c cng khng c iu kin cn v
ci cch.
Nhng bi hc lch s v nn gio dc phong kin Vit Nam ni chung v
nn gio dc triu Nguyn ni ring c mt ngha v cng ln lao i vi thc
tin i mi gio dc v pht trin t nc ca Vit Nam trong giai on hin
nay. Bi l, gio dc v o to l mt vn ht sc quan trng trong i sng
chnh tr ca mi nc, l biu hin trnh pht trin ca mi nc.
 107

KT LUN

Triu Nguyn l mt trong nhng triu i li nhiu du n trong

lch s Vit Nam, c tch cc ln tiu cc, hn ch. Cng lao ln nht ca
triu nguyn l thc hin chnh sch cai tr trn c s ch phong kin tp
quyn thng nht t nc, m mang b ci, pht trin sn xut, ng thi to
ra nhng chuyn bin trong sinh hot vn ha tinh thn. Trong bi cnh lch
s phc tp ca th k XIX, qua tip xc quan h vi t bn phng Ty, nh
Nguyn t ra d dt vi t tng cch tn, khng chp nhn nhng g tri vi
thi quen truyn thng, m ch ch trng n vic lm nh th no o to
ra mt i ng quan li phc v c lc cho triu nh. Chnh v vy, khoa c
tuy c phn m mang, em li s tng trng v s ngi t nhng
khng to nn c mt lp quan li c trang b kin thc cp nht, kh d
iu hnh, x l mi vic qun dn b bn ph hp vi tnh hnh mi.
Di triu Nguyn khng thy mt ngi trng no chuyn vic dy
ngi ra lm quan nhng vic o to k s phc v cho b my nh nc
vn c quan tm. Kinh in Nho gia c xem l ni dung ca gio dc
khoa c triu Nguyn. i tng ca gio dc Triu Nguyn l hu gio v
loi (bt lun ngi no cng dy) ng vi tinh thn ca Nho gio. Mc
tiu ca nn gio dc triu Nguyn cng nh cc triu i phong kin trc l
to ra nhng ngi qun t - mu hnh ca loi ngi tr ngi vi phng
chm tu thn, t gia, tr quc, bnh thin h, theo ng chun mc ca quan
im phong kin. Cc Nho sinh hc theo li t chng khoa c, gio iu v
lc hu, mc d triu nh cng nhn thc c mi t y nhng v tr
thnh thi quen lu i nn kh c th sa cha c. Chnh mc tiu ny
bc l nhng hn ch trong gio dc l ch tp trung gio dc o to o
c, khng quan tm n gio dc v khoa hc t nhin, ton, khoa hc, k
 108

thut... khng th to ra nhng con ngi hon thin p ng vi nhu cu ca

thi i. Trn c s k tha gio dc khoa c c, loi b ch Nm, dng ch
Hn v tip thu thm kinh nghim ca nh Minh, nh Thanh, cc vua Nguyn
tng bc xy dng c mt h thng gio dc t trung ng n cc
trng tnh, trng ph, huyn do hc quan. Gio dc di triu Nguyn
khng c quan tm ng mc nn suy thoi c v cht lng ln s
lng. Cng v sau, nn gio dc y cng t hi, lc hu, cng vi chnh sch
ngoi giao b quan ta cng i vi phng Ty, a n hu qu l cnh n
l di thi thc dn Php.
Ch thi c nho hc di triu nguyn ko di n nm 1919 mi
chm dt hn. Trong hn mt th k, ni dung mn thi, thi c thay i t
nhiu song nhn chung, khng c g mi m so vi cc triu i trc. Hu
nh mi th l, quy ch v thi c, triu Nguyn u phc hi li theo l c ca
i L: cng thi Hng, thi Hi, thi nh, cng ly i khoa (tin s), trung
khoa (c nhn, t ti, cng c l vinh quy, l ban yn v ban m o. Nn gio
dc Nho gio triu Nguyn bn cnh nhng nhn t tch cc nh hng tt
n qu trnh pht trin nn gio dc phong kin ng thi n cn tn ti
nhng hn ch gy nh hng khng nh i vi nn gio dc Vit Nam hin
nay. Bi l, gio dc con ngi Vit Nam chu nh hng su sc ca t
tng Nho gio, khng ch trong gio dc m cn th hin trong phong tc,
tp qun, tm l, np sng Nn gio dc chnh thng Vit Nam hin nay
xt gc no vn cn chu nh hng ca nn gio dc Nho gio.
Chnh v vy, ni dung ca Nho hc tht su sc trong mi phng din,
thng qua vic lp mt h thng gio dc v thi c vi xu hng ngy cng
chnh quy v cht ch, Nho hc ng gp khng nh i vi vn hin ca
nc nh, trong c nn gio dc triu Nguyn, nhng truyn thng tt p
ca Nho hc, ci tinh thn c bn ca Nho gio vn c phn rt m mn v
 109

c r n su vo mi ngi nu c hiu trn lp trng mi, lp trng

cch mng trong thi i khoa hc ang tin b th s l ng lc thc y x
hi v con ngi. Nho gio trong s chnh tm, tu thn, nhng vn ly iu tr
tri, cch vt lm ct yu. Vy, em Nho gio m dung hp vi khoa hc ngy
nay, tng cng khng phi l tri vi tng ch ca Khng Mnh, phi ty
thi m bin i. Min l lc no cng gi ly nhn ngha lm gc, th cng
thay i bao nhiu li cng thch hp vi ci ch ngha ca Nho gio by
nhiu Mun hiu t tin ta, hn nhin l khng th khng tham gia vo vic
kho cu Nho gio y kh khn ny, bi v du mun hay khng, Nho gio
cng tng l mt phn mu tht ca i sng t tng v vn ha Vit Nam
[86,256].
Trong sut gn 10 th k, di cc triu i phong kin, nn gio dc
ca Vit Nam chu nh hng rt ln ca t tng Nho hc Vit Nam. Mc
d nn gio dc di triu Nguyn c nhiu hn ch v c nhng yu t cn
ph phn v lc b, nhng nu chng ta khai thc c nhng ht nhn hp l
v tch cc ca n, bit kt hp gia truyn thng vi hin i mt cch linh
hot v bin chng th s l nhng cng c hu ch gp phn qun l x
hi v hng ti gio dc con ngi ton din.
Bt k mt nn gio dc no bt k ni u, bt k giai on lch s
no u c nhng u v khuyt im ring ca n, iu quan trng l tm ra
nhng khuyt im y khc phc cho ph hp vi tng giai on lch s
khc. Mc d cn nhng hn ch nht nh, song nn gio dc triu Nguyn
c vai tr ht sc ln lao trong vic o to bi dng nhn ti phc v
c lc cho cng cuc bo v v xy dng t nc ca cha ng ta trong lch
s. Nn gio dc y li cho hu th nhng bi hc kinh nghim ng
cho chng ta ghi nh. Thng qua nhng hn ch v gi tr ca nn gio dc
triu Nguyn gip chng ta rt ra nhng bi hc ln cho s nghip gio dc,
 110

gp phn xy dng t nc ngy cng pht trin. T nhng bi hc phn

din, nhng kinh nghim tht bi y, chng ta cn loi b n trong thi i
hin nay: nhng li hc gio iu, nhi nht, khun so; vic hc tp sa vo
vn chng ph phim v l thuyt sung; kho bi hc sinh, bt hc sinh
hc thuc lng, li hc h danh, chy theo hc v, bng cp; t tng hc
lm quan mt ngi lm quan c h c nh. Gio dc Vit Nam vn loay
hoay trong ci kn gio iu, vn ra sc nhi nht cho hc sinh nhng kin
thc lc hu chng c my th l dng c trong thc tin cng vic, m
khng chun b cho h mt phng php suy ngh, mt tinh thn sng to,
mt thc trch nhim, mt k nng lm vic c lp v bit hp tc vi
ngi khc. Li hc khoa c Vit Nam cn b nng bi gio dc phong
kin nh: hc thuc lng, nng trch dn kinh in, chm tip cn vi thc t,
vi ng dng.
S pht trin ca mi quc gia, mi t nc c nhng c th ring,
nhng phong tc tp qun ring, c truyn thng, nn vn ha ring. Ngay mt
giai on lch s mi quc gian khc nhau cng c nhng iu kin khc nhau,
nhim v lch s khc nhau, bi vy, con ngi m h hng ti cng c nhng
nt khc nhau. Con ngi khng ch mang du n chung ca thi i m cn c
bn sc ring, kt tinh nhun nhuyn ca gi tr truyn thng biu hin trong ci
hin ti. Trong nhng nm gn y, c bit trong thi k i mi, ng trc
bi cnh trong nc cng nh quc t, ng ta a ra mc tiu cng nghip ha,
hin i ha, trong yu t con ngi l quan trng nht. Bi v, con ngi do
nhu cu ca mnh s thc y khoa hc pht trin. ng khng nh: Cng vi
khoa hc v cng ngh, gio dc v o to l quc sch hng u nhm nng
cao dn tr, o to nhn lc, bi dng nhn ti [26,107]. Vi mc tiu ny,
gio dc Vit Nam ang hng ti gio dc mt cch ton din, v mi mt v
nh nc c nhiu ch trng, chnh sch, bin php pht trin nn gio dc
ca dn, do dn, v dn.
 111

Hin nay, Gio dc, o to cn yu v cht lng, c cu o to cha

ph hp c nhiu tiu cc trong dy, hc, thi c Khoa hc v cng ngh cha
thc s tr thnh ng lc pht trin kinh t - x hi. C s vt cht ca cc
ngnh y t, gio dc, khoa hc, vn ha, thng tin, th thao nhiu thiu thn.
Vic i mi c ch qun l v thc hin khai ha cc lnh vc ny trin khai
chm [27,154]. V vy, a gio dc i ln khng phi p dng mt cch my
mc nhng mu c sn ca phng Ty vo p dng nc ta m phi c k
tha ca truyn thng nhng k tha phi rt ra nhng gi tr tinh hoa, phi
pht huy nhng yu t tch cc v tip thu c chn lc nhng yu t tin tin,
ch c nh vy mi sm a t nc ta thc hin thng li s nghip i mi
gio dc trong thi k cng nghip ha, hin i ha t nc.
 112

Bng 1: Bng ghi loi bi thi cc k thi

ca mt s kha thi hng qua cc triu i

NM TRIU
TH LOI CC BI THI
I
Minh Mnh Kinh ngha Th, ph Vn sch Phc hch: 1
1832 bi biu
T c Kinh ngha Vn sch Chiu, biu, Th, ph
1850 lut
T c Kinh ngha Chiu, biu, Vn sch
1850 lut
T c Kinh ngha Th, ph Vn sch Phc hch: 1
1876 bi chiu hay
biu
Kin Phc Kinh ngha Th, ph Vn sch Phc hch:
1884 Kinh ngha;
Th, ph;
Vn sch
 113

Bng 2: CC KHOA THI DI TRIU NGUYN T 1802-1884

(Thi hng [1] Thi hi [2] Thi nh [3])
S khoa thi S ngi t Tng s

TS cc ngi
Triu vua Thi hng Thi hi Thi nh n khoa T ti C.nhn P.bng t
loi

Gia Long 255 255

1802-1819 3 khoa
6 khoa, 05 khoa 02
Minh Mng 8 khoa s ngi (46 TS) 619 20 103 742
1820-1840 d thi l
969
5 khoa, 03 khoa
Thiu Tr 5 khoa s ngi (34 TS) 03 640 31 113 784
1841-1847 d thi
Hi 955
ngi
03 khoa, 11 khoa
T c 17 khoa s ngi (TS:61, 1864 157 91 2.112
1848-1883 d thi l PB:121) 03
990
ngi

33 khoa 14 khoa 19 khoa 08 khoa 3.378 208 307 3.893

c nhn ph bng tin s ngi
t

D thi:2.914 ngi
 114

PH LC HNH NH

Hnh 1 Hnh 2

Lng Minh Mng (Hiu Lng) Gia Long (1802-1819)

Hnh 3 Hnh 4

Phm phc ca quan vn v quan v Vua Minh Mng (1820-1840)

 115

Hnh 5 Hnh 6

Vn miu Hu Vua T c (1848-1883)

HNH 7 HNH 8

V quan ch triu Nguyn Kinh thnh triu Nguyn

 116

HNH 9

Khoa c thi cc cha Nguyn

HNH 10

Lng vua Minh Mng Hu

 117

HNH 11

Cng vo lng vua Minh Mng

HNH 12 HNH 13

Vua ng Khnh (1886-1888) Vua Thnh Thi (1889-1907)

 118

HNH 14 HNH 15

Thi thnh ca triu Nguyn (1802-1885) Lng tm triu Nguyn

 119

DANH MC TI LIU THAM KHO

1. o Duy Anh (1956), Lch s Vit Nam t ngun gc n cui th k XIX

(quyn thng) Tp san i hc S phm, H Ni.
2. o Duy Anh (1998), Vit Nam vn ho s cng (ti bn), Nxb. Tng
hp ng Thp.
3. o Duy Anh (2005), t nc Vit Nam qua cc i, Nxb. Vn ho
Thng tin, H Ni.
4. Nguyn Thanh Bnh (2005), Hc thuyt chnh tr x hi ca Nho gio v
s th hin ca n Vit Nam ( T th k XI n na u th k XIX), Lun
n Tin s Trit hc.
5. Nguyn Thanh Bnh (2007), T tng v o tr nc nh Nho Vit
Nam, Trit hc, (01), tr.28-36.
6. Phan K Bnh (2005), Vit Nam phong tc, Nxb. Vn ho thng tin, H Ni.
7. Nguyn Vn Bnh (2001), Quan nim Nho gio v cc mi quan h x hi, nh
hng v ngha ca n i vi x hi ta ngy nay, Lun n Tin s Trit hc.
8. Bi Hnh Cn, Minh Ngha,Vit Anh (bin son), (2002), Trng nguyn,
tin s, hng cng Vit Nam, Nxb. Vn ho Thng tin, H Ni.
9. Don Chnh v tc gi khc (2004), i cng lch s trit hc Trung
Quc, Nxb. Chnh tr Quc gia, H Ni.
10. Don Chnh (2000), Quan im ca Khng T v gio dc v o to
con ngi, Trit hc, (03).
11. Don Chnh ThS. Phm o Thnh (2007), Qu trnh chuyn bin t
tng chnh tr Vit Nam cui th k XIX u th k XX, Nxb. Chnh tr Quc
gia, H Ni.
 120

12. Gin Chi-Nguyn Hin L (2004), i cng trit hc Trung Quc, Tp

1, Nxb.Thanh Nin.
13. Gin Chi-Nguyn Hin L (2004), i cng trit hc Trung Quc, Tp
2, Nxb.Thanh Nin.
14. Phan Huy Ch (2007), Lch triu hin chng loi ch, Nxb. Gio dc, H
Ni, tp 1.
15. Phan Huy Ch (2007), Lch triu hin chng loi ch, Nxb. Gio dc, H
Ni, tp 2.
16. Qunh C, c Hng (2001), Cc triu i Vit Nam, Nxb. Thanh Nin,
H Ni.
17. Nguyn Trng Chun (ch bin) (2006), Lch s t tng trit hc Vit
Nam, Tp 1, Nxb. Khoa hc x hi.
18. Trng Vn Chung Don Chnh (ng ch bin) (2008), T tng Vit
Nam thi L - Trn, Nxb. Chnh tr quc gia, H Ni.
19. Phan i Don (1999), Mt s vn v Nho gio Vit Nam, Nxb. Chnh
tr quc gia, H Ni.
20. Nguyn ng Duy (1998), Nho gio vi vn ho Vit Nam, Nxb. Chnh
tr quc gia, H Ni.
21. Nguyn ng Duy (1998), Nho gio vi vn ho Vit Nam, Nxb. Chnh
tr quc gia, H Ni.
22. Quang m (1994), Nho gio xa v nay, Nxb Vn Ha, H Ni.
23. i Nam nht thng ch (1969), Nxb. Khoa hc X hi, H Ni, tp 1.
24. i Nam nht thng ch (1969), Nxb. Khoa hc X hi, H Ni, tp 2.
25. i Nam thc lc ch bin (1973), Nxb. Khoa hc x hi, H Ni, tp 28.
26. ng Cng sn Vit Nam (1996), Vn kin i hi i biu ton quc ln
th VIII, Nxb. Chnh tr quc gia, H Ni.
 121

27. ng Cng sn Vit Nam (2011), Vn kin i hi i biu ton quc ln

th XI, Nxb. Chnh tr quc gia, H Ni.
28. ng Cng sn Vit Nam (2000), Cc ngh quyt ca trung ng ng,
Nxb. Chnh tr quc gia, H Ni.
29. Chu Hy (1998), T th tp ch, Nxb.Vn ho thng tin, H Ni.
30. Trn Vn Giu (1958), S khng hong ca ch phong kin nh
Nguyn trc 1858, S kho, Nxb Vn ho, H Ni.
31. Trn Vn Giu (1993), S pht trin ca t tng Vit Nam t th k
XIX n cch mng thng Tm, Nxb Thnh ph H Ch Minh, tp 1.
32. Trn Vn Giu (1993), S pht trin ca t tng Vit Nam t th k
XIX n cch mng thng Tm, Nxb Thnh ph H Ch Minh, tp 2.
33. Trn Vn Giu (1993), S pht trin ca t tng Vit Nam t th k
XIX n cch mng thng Tm, Nxb Thnh ph H Ch Minh, tp 3.
34. Phm Minh Hc (2003), V gio dc, Nxb. Chnh tr quc gia, H Ni.
35. L Th Thanh Ho (1998), Vic o to v s dng quan li, Nxb. Chnh
tr quc gia, H Ni.
36. Phm Khc Ho (1990), K chuyn vua quan nh Nguyn, Nxb.Thun Ho
37. Hi khoa hc lch s Tha Thin Hu (2005), C Hu xa v nay, Nxb
Thun Ho, Hu.
38. Cao Xun Huy (1995), T tng Phng ng gi nhng im nhn tham
chiu, Nxb Vn hc, H Ni.
39. Trn nh Hu (1995), n hin i t truyn thng, Nxb.Vn ho, H Ni.
40. Trn nh Hu (1999), Nho gio v vn hc Vit Nam trung cn i,
Nxb.Gio dc, H Ni.
41. Trn nh Hu (2002), Cc bi ging v t tng phng ng,
Nxb.i hc Quc gia, H Ni.
 122

42. Trn nh Hu (2007), Tuyn tp, (Nhng vn trit hc v lch s t

tng), Nxb.Gio dc, H Ni, tp 1.
43. V Ngc Khnh (1985), Tm hiu nn gio dc Vit Nam trc nm 1945,
Nxb.Gio dc, H Ni.
44. Bu K (1990), Truyn triu Nguyn, Nxb Thun Ho, Hu.
45. V Khiu (ch bin), (1991), Nho gio xa v nay, Nxb. Khoa hc X
hi, H Ni.
46. V Khiu (1996), Bn v vn hin Vit Nam, tuyn 1, Nxb.Khoa hc X
hi, H Ni.
47. V Khiu (1996), Nho gio v s pht trin Vit Nam, Nxb.Khoa hc
X hi, H Ni.
48. V Khiu (1995), c tr v php tr trong Nho gio, Nxb. Khoa hc X
hi, H Ni.
49. Trn Trng Kim (1992), Nho gio, Nxb.Thnh ph H Ch Minh.
50. Trn Trng Kim (2006), Vit Nam s lc, Nxb.Thanh Ho.
51. Nguyn Hin L (dch v gii thiu), Lun Ng, Nxb.Vn hc, H Ni.
52. Phan Huy L (1960), Lch s ch phong kin Vit Nam, Thi k khng
hong v suy vong, Nxb.Gio dc, H Ni, tp 2.
53. Nguyn Th Long (1995), Nho hc Vit Nam Gio dc v thi c,
Nxb.Gio dc H Ni.
54. H Thc Minh (1997), Nho gio v vn ho phng Ty, Nxb.Gio dc, H Ni.
55. H Thc Minh (2001), o Nho v vn ho phng ng, Nxb. Gio dc,
H Ni.
56. Nguyn Th Nga, H Trng Hoi (2003), Quan nim ca Nho gio v
gio dc con ngi, Nxb.Chnh tr Quc gia, H Ni.
57. Nguyn Quang Ngc (ch bin) (2004), Tin trnh lch s Vit Nam,
Nxb.Gio dc, H Ni.
 123

58. Hu Ngc v tc gi khc (1987), T in trit hc gin yu, Nxb. i

hc v trung hc chuyn nghip, H Ni.
59. Nhng vn vn ho x hi thi Nguyn: K yu hi ngh khoa hc
ln th hai v thi Nguyn (1995), Nxb Khoa hc x hi, H Ni.
60. L Vn Qun (1997), i cng lch s t tng Trung Quc, Nxb. Gio
dc, H Ni.
61. Quc s qun triu Nguyn (1970), i Nam thc lc, Nxb Khoa hc x
hi, H Ni, tp 23.
62. Quc s qun triu Nguyn (1971), i Nam thc lc, Nxb Khoa hc x
hi, H Ni, tp 24.
63. Quc s qun triu Nguyn (1971), i Nam thc lc, Nxb Khoa hc x
hi, H Ni, tp 25.
64. Quc s qun triu Nguyn (1972), i Nam thc lc, Nxb Khoa hc x
hi, H Ni, tp 26.
65. Quc s qun triu Nguyn (1973), i Nam thc lc, Nxb Khoa hc x
hi, H Ni, tp 27.
66. Quc s qun triu Nguyn (1973), i Nam thc lc, Nxb Khoa hc x
hi, H Ni, tp 28.
67. Quc s qun triu Nguyn (1974), Minh Mnh chnh yu, B vn ho
Gio dc v Thanh nin, tp 1.
68. Quc s qun triu Nguyn (1974), Minh Mnh chnh yu, B vn ho
Gio dc v Thanh nin, tp 2.
69. Quc s qun triu Nguyn (1974), Minh Mnh chnh yu, B vn ho
Gio dc v Thanh nin, tp 3.
70. Quc s qun triu Nguyn (1974), Minh Mnh chnh yu, B vn ho
Gio dc v Thanh nin, tp 4.
 124

71. Quc s qun triu Nguyn (1974), Minh Mnh chnh yu, tp 5, B vn
ho Gio dc v Thanh nin, tp 5.
72. Trn Xun Sinh (2004), Vit s k yu, Nxb Hi Phng, Hi Phng.
73. Nguyn c S (2006), My vn Nho gio Vit Nam th k XVI
v XVII, trit hc, (9), tr.184.
74. Trn c Anh Sn (2004), Hu - Triu Nguyn mt ci nhn, Nxb. Thun
Ho, Hu.
75. Nguyn Vn Thnh (1995), Hong Vit lut l: Lut Gia Long, Nxb.Vn
ho Thng tin, H Ni, tp 1.
76. Nguyn Vn Thnh (1995), Hong Vit lut l: Lut Gia Long, Nxb. Vn
ho Thng tin, H Ni, tp 2.
77. Nguyn Vn Thnh (1995), Hong Vit lut l: Lut Gia Long, Nxb. Vn
ho Thng tin, H Ni, tp 3.
78. Nguyn Vn Thnh (1995), Hong Vit lut l: Lut Gia Long, Nxb. Vn
ho Thng tin, H Ni, tp 4.
79. Nguyn Vn Thnh (1995), Hong Vit lut l: Lut Gia Long, Nxb. Vn
ho Thng tin, H Ni, tp 5.
80. L S Thng (ch bin) (1994), Nho gio ti Vit Nam, Nxb. Khoa hc
X hi, H Ni.
81. L S Thng (1997), Lch s t tng Vit Nam, Nxb. Khoa hc X hi,
H Ni, tp 2.
82. Nguyn Vn Tnh (1997), Gio dc khoa c Nho hc, Nxb. Gio dc, H Ni.
83. Ng c Th (ch bin) (1993), Cc nh khoa bng Vit Nam, Nxb. Vn
hc, H Ni.
84. Nguyn Khc Thun (2005), Vit s giai thoi, Nxb. Gio dc, H Ni, tp 8.
85. Nguyn Khc Thun (2007), Tin trnh vn ho Vit Nam t khi thy
n th k XIX, Nxb. Gio dc, H Ni.
 125

86. Nguyn Ti Th (1998), Nho hc v Nho hc Vit Nam (Mt s vn

l lun v thc tin), Nxb. Khoa hc X hi, H Ni.
87. Nguyn Ti Th (1985), X hi phong kin vi s pht trin ca con
ngi Vit Nam trong lch s, Trit hc, (4), tr.111-125.
88. T th, Dch gi on Trung Cn, (2000), Nxb. Thun Ho, Hu.
Trung tm Khoa hc X hi v Nhn vn Quc gia, Vin S hc (dch)
(2005), Khm nh i Nam hi in s l, Nxb. Thun Ho, Hu, tp 2.
89. Trung tm Khoa hc X hi v Nhn vn Quc gia, Vin S hc (dch)
(2005), Khm nh i Nam hi in s l, Nxb. Thun Ho, Hu, tp 2.
90. Trung tm Khoa hc X hi v Nhn vn Quc gia, Vin S hc (dch)
(2005), Khm nh i Nam hi in s l, Nxb. Thun Ho, Hu, tp 2.
91. Vin Khoa hc X hi Vit Nam,Vin s hc (dch) (2004), i Nam
Thc Lc, Nxb. Gio dc, H Ni, tp 1.
92. Vin Khoa hc X hi Vit Nam,Vin s hc (dch) (2004), i Nam
Thc Lc, Nxb. Gio dc, H Ni, tp 2.
93. Vin Khoa hc X hi Vit Nam,Vin s hc (dch) (2004), i Nam
Thc Lc, Nxb. Gio dc, H Ni, tp 3.
94. Vin Khoa hc X hi Vit Nam,Vin s hc (dch) (2004), i Nam
Thc Lc, Nxb. Gio dc, H Ni, tp 4.
95. Vin Khoa hc X hi Vit Nam,Vin s hc (dch) (2004), i Nam
Thc Lc, Nxb. Gio dc, H Ni, tp 5.
96. Vin Vn hc (1998), Hong L Thnh Tng nh chnh tr ti nng,
nh vn ho li lc, nh th ln, Nxb. Khoa hc X hi, H Ni.
97. Trn Quc Vng, H Vn Tn bin son (1960), Lch s ch phong
kin Vit Nam, tp 1, Nxb. Gio dc, H Ni.
98. V Vn Vinh (1999), Mt s ni dung c bn ca t tng Nho gio Vit
Nam di thi Trn, Lun n Tin s Trit hc.
 126

99. Trn Nguyn Vit (2004), Phm tr c trong hc thuyt ca Khng

T, Trit hc, (3).
100. L Trn V (1964), Lch s t tng chnh tr Trung Quc, (Trn Vn
Tn dch), Nxb. S tht, H Ni.
101. Nguyn Hu Vui (2003), Gio trnh Lch s trit hc, Nxb. Chnh tr Quc
gia, H Ni.
102. William Durant (1007), Lch s vn minh Trung Quc, Nxb. Vn ho-
Thng tin, H Ni.