DOCUMENT

Phn th nht
THNG TIN CHUNG V TI

1. Li ni u
Trong nhng nm qua, kinh nghim v tri thc s dng cy thuc Nam cha
bnh ca ngi dn vng m Vn quc gia Tam o ng vai tr quan trng
trong vic bo v sc kho khng ch cho ngi dn trong vng m c nhng tnh,
thnh, vng khc trong khu vc pha Bc. c bit l i vi nhng ngi ngho.
Kinh nghim v tri thc s dng cy thuc ca ngi dn vng m VQG Tam
o l rt phong ph v a dng, bi l mt cng ng 7 dn tc khc nhau, vi
cc tri thc s dng khc nhau. Tuy nhin, vic thu hi cy thuc trong nhiu nm vi
khi lng ln khng ch phc v cho cc hot ng phng v cha bnh ti cng ng
m cn bun bn ti cc th trng cy thuc ln trong nc (Ninh Hip, Ngha Trai),
thm ch c xut khu sang Trung Quc qua ng tiu ngch,... dn n tnh trng
khan him v c nguy c bin mt ca mt s loi cy thuc ti vng ni Tam o.
Bn cnh , cng vi vic thc hin ch trng ca vng m v chuyn dch
c cu kinh t nng nghip theo hng sn xut hng ho a canh v bn vng. Nhiu
loi ging cy trng, vt nui cc tin b k thut mi c a vo sn xut nng
nghip, c ngi dn trong huyn ng h v n nhn. Trong , nghin cu gy
trng cc loi cy thuc c gi tr kinh t cao ang l hng i mi, khng nhng gp
phn tng thm thu nhp, m cn gp phn vo cng tc phng v bo v sc khe
cho nhn dn vng m, ng thi bo tn c cc tri thc bn a vt th v phi vt
th qu gi ca cc dn tc thiu s v s dng cc loi cy thuc Nam.

2. Tn ti:
Nghin cu cc gii php bo tn v pht trin bn vng mt s loi cy thuc
qu him v nguy cp ti Vn quc gia Tam o.

3. Ch nhim ti:
Th.S. Vn Tun Cn b Vn quc gia Tam o.

4. C quan thc hin ti:

Vn quc gia Tam o Tng cc Lm nghip.

5. Cp qun l ti:
Cp c s

6. C quan phi hp:

7. Thi gian thc hin ti:
1

04 nm, T thng 01/2009 n thng 12/2012

8. Kinh ph thc hin:

Tng s kinh ph: 400,0 triu ng. Trong :
- Ngn sch s nghip khoa hc: 400,0 triu ng
- Ngun khc

: 0 triu ng

9. L do nghin cu:
Trong ngun Lm sn ngoi g VQG Tam o, cy thuc chim mt v tr
quan trng v thnh phn loi cng nh v gi tr s dng v kinh t. Trong s , trn
80% tng s loi cy thuc l mc t nhin, ch yu trong cc qun h rng. Rng
cng l ni tp trung hu ht cc cy thuc qu c gi tr s dng v kinh t cao. Tuy
nhin, do khai thc khng ch n ti sinh trong nhiu nm qua, cng vi cc
nguyn nhn khc, ngun cy thuc mc t nhin VQG Tam o b gim st
nghim trng. Nh Ba Kch (Morinda officinalis How); Hong tinh hoa trng
(Disporopsis longifolia Craib),... phi a vo Sch Vit Nam v Danh lc
cy thuc Vit Nam nhm khuyn co bo v. V vy, bo v ti nguyn cy thuc
mc t nhin rng tr thnh yu cu cp bch, nhm phc v cho cc mc tiu
kinh t - x hi hin ti v tng lai. Xut pht t vn trn, chng ti xut tin
hnh nghin cu ti: Nghin cu cc gii php bo tn v pht trin bn vng
mt s loi cy thuc qu him v nguy cp ti Vn quc gia Tam o.

10.Tng quan tnh hnh nghin cu

10.1.Khi qut tnh hnh nghin cu v ti nguyn cy thuc trn th gii
10.1.1.Tnh hnh iu tra, nghin cu, nh gi ngun ti nguyn cy thuc
a. Tnh hnh iu tra, thng k ngun ti nguyn cy thuc
Trong tt c cc nn vn ha ca nhn loi t thi thng c n nay, con
ngi vn lun coi trng cy c nh l mt ngun thuc ch yu cha bnh v bo
v sc khe.
Theo thng k ca T chc Y t Th gii (WHO) n nm 1985, trn th gii
c khong 20.000 loi thc vt bc cao c mch v bc thp trong s cc loi
bit c s dng trc tip lm thuc, hoc l nguyn liu cung cp cc hot cht t
nhin dng lm thuc. Hin nay s loi cy thuc c s dng trn th gii c tnh
t 30.000 n 70.000 loi. Trong , vng nhit i chu c khong 6.500 loi
thc vt c hoa c dng lm thuc. n 6.000 loi, Trung Quc l 5.136 loi.
Hu ht cc quc gia bin son cc chuyn kho v cy thuc trn quy m
ton quc hoc vng lnh th. Nhiu cng trnh nghin cu cy thuc ca cc nc

c s dng rng ri v c gi tr khoa hc thc tin ln. iu tra, nh gi ngun ti

nguyn cy thuc c coi l c nhim v trng tm ca tt c cc quc gia.
Cho n nay nhiu ti liu qu ghi chp kinh nghim s dng ca ngi xa
vn cn lu truyn ti Trung Quc - quc gia c truyn thng lu i trong vic s
dng cy c tr bnh. Trong tp Thn nng bn tho ch r khong 5000 nm
trc y ngi Trung Hoa c i s dng 365 v thuc v cy thuc phng v
cha bnh. Vo i nh Hn (nm 168 trc CN) trong cun sch Th Hu cp
phng, tc gi thng k 52 n thuc tr bnh t cc loi cy c. Ti gia th k
XVI, L Thi Trn thng k 1.200 v thuc trong tp Bn tho cng mc.
Cc ti liu c xa v s dng cy thuc cng c ngi Ai Cp c i ghi
chp cch y khong 3600 nm trc vi 800 cy thuc v trn 700 bi thuc. Ngui
n c i cch y 2000 nm li ti liu v cng dng ca cy c lm thuc ca
ngi Hindu.
Cc nh thc vt ngi Php c coi l nhng ngi u tin ca Chu u
nghin cu v thc vt ng Nam , vi h sau nhng cnh rng nhit i cn tim
n rt nhiu gi tr. Vo nhng nm u th k XX, trong chng trnh nghin cu v
thc vt ng Dng, Perry cng b 1.000 loi cy v dc liu ti ng Nam
c kim chng v gn y (1985) tng hp thnh cun sch Medicinal Plants of
Eats and Southeast Asia,..v.v.
b. Nghin cu, nh gi v gi tr ca ngun ti nguyn cy thuc
cc quc gia ang pht trin c ti 80% dn s t ra tn nhim vi vic chm sc
sc khe bng y hc c truyn, m trong cy c l ngun thuc ch yu c s
dng. Trung Quc l nc ng dn nht th gii, li c nn y hc dn tc pht trin, nn
trong s cc loi cy thuc bit hin nay c n 80% s loi (khong 4.200 loi) l
c s dng theo kinh nghim c truyn ca cc dn tc.
Bn cnh cc phng thc dng cy thuc theo cch c truyn nh sc, thuc
cao, thuc ngm ru, thuc bt, thuc chm b v xoa bp, t nhiu nm nay,
ngi ta cn ch to ra hng trm loi thuc hin i, c hiu lc cha bnh cao, m
ngun gc l cc hp cht t nhin c chit xut t cy c. Phng php nghin cu
sng lc ha hc v dc l to thuc mi ngy cng c quan tm nhin hn
khng ch cc quc gia pht trin, m cn cc quc gia ang pht trin. Hin cha c
con s thng k no v tng khi lng nguyn liu cc loi thc vt mi nm, c
dng v mc ch lm thuc l bao nhiu. Ch on rng, s l mt khi lng rt
ln. Trung Quc, s dc liu (t thc vt) s dng trong y hc c truyn hng nm

t 0,7 1,0 triu tn, Nhu cu thuc t cy c Trung Quc vo khong 1.600.000
tn/nm, vi t l tng trng hng nm khong 9%. T l ny chu u v Bc M
khong 10% mi nm,..v.v.
Chng ta vn coi Hoa hng (Rosa spp.) l loi hoa biu tng cho sc p v
tnh yu, qu hng ca chng t nc Bulgary li coi y l mt loi cy thuc.
Ngi Bulgary dng c hoa, l, r lm thuc tan huyt v bnh ph thng. Ngy
nay, nhiu nghin cu cho thy trong cnh Hoa hng c cha mt lng tamin,
glycosyd, tinh du. Lng tinh du ny ngoi vic dng lm hng liu cn c kh
nng cha nhiu bnh.
Ngi n dng l cy Ba ch (Desmodium triangulare (Retz.) Merr.) sao
vng, sc c cha kit l, tiu chy. B cu v ( Breynia fruticosa (L.) Hook.f.) vn l
loi mc hoang di ph bin ti nhiu ni, t ai bit rng n c nhiu cng dng cha
bnh. Ngi Phillpipine dng v cy ny sc ung cm mu rt c hiu qu, tn bt
rc ln mn nht, l lot..v.v.
Ngi dn Malaysia ly cy Hng chanh (Coleus amboinicus Lour.) sc ly
nc cho sn ph ung; tr cc chng ho g, au c hng, s mi tr em,
Mt khc, theo s liu ca Trung tm Thng mi Quc t cho bit, nhu cu s
dng cy thuc cc nc cng nghip pht trin khng ngng tng ln, nm 1976
nhp khu 335 triu USD, n nm 1980 tng ln 551 triu USD (O. Akerele,
1991). Ch tnh ring 12 loi dc liu c nhu cu s dng cao M l: Bch qu,
Sm Triu tin, Ti, Kawa, nm 1998 t doanh s bn l l 552 triu USD,
v.v
Mc d chim t l nh hn thuc c ngun gc t ho hc v cng ngh sinh
hc, cy c lm thuc vn c bun bn khp ni trn th gii. Trn quy m ton
cu, doanh s mua bn cy thuc c tnh khong 16 t Euro mi nm. c 119 cht
tinh khit c chit tch t khong 90 loi thc vt bc cao c s dng lm thuc
trn ton th gii, trong c ti 74% cht c mi quan h vi kinh nghim s dng
ca cc cng ng, v d nh: theophyllin t cy Ch, reserpin t cy Ba gc, rotundin
t cy Bnh vi,... Ring Trung Quc, trong giai on t 1979-1990 c 42 ch phm
thuc mi t cy thuc c a ra th trng, trong c 11 ch phm cha cc bnh
tim mch, 5 ch phm cha ung th v 6 ch phm cha cc bnh ng tiu ho. D
on, nu pht trin ti a cc thuc tho mc t cc nc nhit i, c th lm ra
khong 900 t USD mi nm cho nn kinh t ca cc nc th gii th ba.

Ti Trung Quc, c khong 1.000 loi cy thuc thng xuyn c s dng,

chim 80% thuc bn trn th trng trong nc, vi tng gi tr (1992) l 11 t Nhn
dn t.
Hng Kng l ni c th trng thuc tho mc ln nht ca th gii, hng nm
nhp mt lng dc liu tr gi 190 triu USD, trong c 70% c s dng ti ch
v 30% c ti xut, trong khi ch c 80 triu USD thuc ty c nhp trong
cng thi gian. Trung bnh tin s dng thuc cy c ca ngi dn Hng Kng l 25
USD/nm.
Vic pht hin ra ho cht cha tr bnh ung th hiu nghim trong cy Thng
vng Thi Bnh Dng, mt loi cy bn a ca cc rng c Bc M mang li
li nhun kinh t cao. Trong vng hai mi nm qua ngnh cng nghip ch bin
Thng thnh thuc cha ung th mang li li nhun l 500 triu USD/nm,
nhng thuc ny ang c s dng rng ri Chu u v Chu . Hng dc phm
danh ting Biotech ca B mi nm iu tra nghin cu sng lc 1.500 n 2.000 loi
cy thuc t cc quc gia trn th gii.
Ti Nht Bn, 42,7% ngi dn s dng thuc c truyn cha bnh vi tng
chi tiu khong 150 triu USD (1983). Ti n , c 400 loi trong s 7.500 loi cy
thuc thng xuyn c s dng vi lng ln cc xng sn xut thuc nh.
Doanh s bn thuc tho mc cc nc Ty u nm 1989 l 2,2 t USD so vi tng
doanh s bun bn dc phm l 65 t USDv.v.
c. Nghin cu, nh gi v tim nng ca ngun ti nguyn cy thuc
Cc vng nhit i trn th gii, bao gm lu vc sng Amazon ca chu M,
ng Nam , n - Malaixia, Ty Phi cha ng kho tng cy c khng l cng
nh giu c v tri thc s dng, c tim nng ln trong nghin cu v pht trin dc
phm mi t cy c.
Trung Quc, ngoi nn y hc c truyn chnh thng ca ngi Hn (Trung
y), cc cng ng khng phi ngi Hn, vi dn s khong 100 triu ngi, cng c
cc nn y hc ring ca mnh, gi l y hc dn tc c truyn (Traditional Ethnomedicine) s dng khong 8.000 loi cy c lm thuc. Trong , c 5 nn y hc
chnh l y hc c truyn Ty Tng (s dng 3.294 loi), Mng C (1.430 loi), Ugur,
Thi (800 loi).
Theo mt hng khc, nghin cu cy thuc trn th gii c tp trung theo
cc mc ch ng dng c th. Nhiu cng trnh theo hng ny c cng b
trong nhng nm gn y: Cc cy cha bnh ung th, Cc cy thuc cha bnh tiu

ng, v.v... Ti nguyn thc vt l i tng quan trng sng lc tm cc thuc

mi. Vin Ung th Quc gia M u t nhiu tin bc sng lc n 35.000 trong
s trn 250.000 loi cy c trn khp th gii tm thuc cha ung th. Theo ngun
d liu NAPRALERT, n nm 1985 c khong 3.500 cu trc ho hc mi c
ngun gc t thin nhin c pht hin, trong 2.618 t thc vt bc cao, 512 t
thc vt bc thp v 372 t cc ngun khc. R rng l ngun ti nguyn thc vt v
tri thc s dng chng lm thuc cn l mt kho tng khng l, trong phn
khm ph cn qu t i.
Nghin cu tc dng cha bnh ca tng loi cy thuc v bn cht ho hc ca
dc liu c quan tm trn quy m rng ln. Nhiu nghin cu khng nh hu
ht cc cy c u c tnh khng sinh l mt trong nhng yu t min dch t nhin.
Tc dng khng khun l do cc hp cht t nhin hay gp: Sulfua, saponin (Allium
odium); becberin (Coptis chinensis Franch.); tamin (Zizyphusjuba Miller). Mi loi
cy vi tng cng nng tc dng, mi a phng li c s dng ring theo mt
bn sc dn tc.
Cha bnh bng cy c ang dn tr thnh xu hng ca th gii. Trong
khong 30 nm gn y, Vin Ung th Hoa K (CNI) iu tra nghin cu sng lc
hn 40.000 mu cy thuc, pht hin hng trm cy thuc c kh nng cha tr bnh
ung th, 25% n thuc M c s dng ch phm c dc tnh mnh c ngun gc
t thc vt. Madagsaca ngi ta dng cy Hng hoa (Catharanthus roseus) cha
bnh mu trng cho tr em v rt hiu qu, lm tng t l sng ca tr t 10 ln n
90%.
Nhn thc r gi tr cha bnh ca cc cy thuc chnh l cc hp cht t nhin
c hot tnh sinh hc cha trong nguyn liu, v vy nghin cu cy thuc theo cc
nhm hp cht c tin hnh v thu c nhiu kt qu tt. Tuy nhin, hng
nghin cu ny i hi kinh ph ln, trang thit b hin i v i ng chuyn gia c
trnh cao. Do vy, y l cc nghin cu c trin khai cc nc pht trin v
mt s cc nc ang pht trin. Cc cy thuc cha cc nhm hot cht ancanoit,
flavonoit, cumarin hin ang c quan tm nhiu,v.v...
10.1.2.Khi qut nghin cu, xc nh cc mi e da i vi ngun ti nguyn
cy thuc trn th gii
Suy gim ngun ti nguyn cy thuc l mt thch thc ln i vi s pht
trin ca x hi trong tng lai. bo tn v pht trin bn vng ngun ti nguyn
cy thuc trn tri t, cc nh nghin cu thng nht rng vic xc nh chnh xc cc
nguyn nhn hay cc mi e da gy ra hin trng trn l yu cu thc t. Bi l ch

khi xc nh chnh xc cc nguyn nhn, chng ta mi c th a ra cc bin php hu

hiu chn ch v ngn chn tc ng ca chng.
Mc d suy gim v cn kit ngun ti nguyn cy thuc c gy ra bi nhiu
nguyn nhn, tuy nhin, cc nh nghin cu thng nht quy chng vo cc nguyn
nhn chnh sau y:
a. Mt rng v thay i ni sng ca thc vt
Hu ht cc loi cy thuc trn th gii phn b v sinh trng tt trong cc
kiu rng. Mt s loi ch tn ti v sinh trng bnh thng trong mt kiu rng nht
nh. V vy, mt rng chnh l mt iu kin tn ti ca hu ht cc loi thc vt,
trong c cc loi lm thuc.
Theo ti liu mi cng b ca Qu bo v ng vt hoang d (WWF, 1998),
trong thi gian 30 nm (1960 1990) che ph rng trn ton th gii gim i
gn 13%, tc din tch rng gim i t 37 triu km2 xung 32 triu km2, vi tc
gim trung bnh 160.000 km2/nm. S mt rng ln nht xy ra cc vng nhit i,
Amazone (Braxin) trung bnh mi nm rng b thu hp 19.000 km2 trong sut hn
20 nm qua. Bn loi rng b hy dit ln l rng hn hp v rng n i l rng
60%, rng l kim khong 30%, rng m nhit i khong 45% v rng kh nhit i
ln n khong 70%. Chu l ni mt rng nguyn sinh ln nht,
khong 70%.
Ni n a dng sinh hc phi k n cc h sinh thi rng ma nhit i. Vai
tr ca cc h sinh thi rng ma nhit i rt quan trng, chng ch chim 5% din
tch b mt tri t, nhng c tnh chng cha c hn 50% tng s loi. Din tch
ban u ca rng ma nhit i v cc loi rng m nhit i khc chim khong 16
tri km2 (Primack, 1999). Nm 1982 da theo nh v s liu vin thm ch cn li 9,5
triu km2, v 3 nm sau b mt thm 1 triu km2 rng na. Hin nay trung bnh hng
nm mt 80.000 km2 rng v 100.000 km2 rng b suy thoi lm cho cu trc h sinh
thi rng hon ton b thay i.
S liu ca Vin nghin cu kinh t Ifo Munich, c cng b ngy 19/1/2006
cho bit t nm 1990 n 2005, din tch rng trn tri t gim 3%, tc trung bnh
mi ngy mt 20.000 hc ta rng. y l hin tng ng bo ng nhiu quc gia.
c bit l Brazil v Sudan, rng b ph v ti v trng cy C da v u tng
v cc loi cy sn xut nhin liu sinh hc, 47% din tch rng th gii hng nm b
thu hp trc ht l hai nc ny.

C nhiu nguyn nhn dn n lm mt rng trn th gii, tp trung ch yu

vo cc nhm nguyn nhn sau y:
-

M rng din tch t nng nghip: p ng nhu cu sn xut lng thc,

trong sn xut nh du canh l nguyn nhn quan trng nht. Rowe (1992) cho
rng, c n 60% rng nhit i b cht ph hng nm l do nguyn nhn ny. Hin
nay m rng din tch nng nghip Chu v Chu Phi ang xy ra vi tc
mnh hn so vi Chu M La Tinh; s d c tnh trng ngy cng gim din tch
rng ma nhit i l do vic m rng din tch t canh tc, mt s chuyn hon
ton thnh t nng nghip, ng c chn nui, cc trang tri trng cy cng
nghip, cy n qu v s khc l do khai thc g, ci. Trong th k qua, din tch
t canh tc trn ton th gii tng 74%, din tch t ng c tng 113%. Cng
trong thi gian , rng v cc thm thc vt cy g khc gim 21%,

Khai thc g v cc sn phm rng: Vic y mnh khai thc g cng nh cc ti

nguyn rng khc cho pht trin kinh t v xut khu cng l nguyn nhn dn n
lm tng tc ph rng nhiu nc. Hin nay vic bun bn g xy ra mnh m
vng ng Nam , chim n gn 50% lng g bun bn trn th gii. V d,
Malaisia rng nguyn sinh che ph gn nh ton b t nc vo nm 1990, n
nm 1960 c trn 1/2 din tch rng b khai thc g cho xut khu. Cn
Philippine, n nm 1980 rng b ph hy khong 2/3 din tch, trong khai
thc g cho xut khu chim mt phn ln,

Nhu cu ly ci: Cht ph rng cho nhu cu ly ci t cng l nguyn nhn quan
trng lm cn kit ti nguyn rng nhiu vng. Lng g s dng lm cht t
trn th gii tng t 600 triu m3 vo nm 1963 ln 1.300 triu m3 vo nm
1983. Hin nay vn cn khong 1,5 t ngi ch yu da vo ngun g ci cho
nu n. Ring Chu Phi c 180 triu ngi thiu ci un, Khai thc g ci
thc t khng lm bin mt cc cnh rng, nhng lm cho rng ngho kit v thay
i iu kin t nhin ca sinh cnh nh hng trc tip ti tn ti ca cc loi
thc vt.

Ph rng trng cy cng nghip v cy c sn: Nhiu din tch rng trn th
gii b cht ph ly t trng cy cng nghip v cc cy c sn phc v cho
kinh doanh. Mc ch l thu c li nhun cao m khng quan tm n lnh
vc mi trng. Thi Lan, mt din tch ln rng b cht ph trng sn
xut khu, hoc trng cca sn xut scla. Pru, nhn dn ph rng trng
coca, din tch trng cca c tnh chim 1/10 din tch rng ca Pru. Cc cy
cng nghip nh cao su, c du cng thay th nhiu vng rng nguyn sinh

cc vng i thp ca Malaisia v nhiu nc khc, c bit l Brazil v

Sudan, rng b ph v ti v trng cy C du, u tng v cc loi cy sn
xut nhin liu sinh hc, 47% din tch rng th gii hng nm b thu hp trc ht
l hai nc ny
-

Chn th gia sc: S chn th tru b v cc gia sc khc i hi phi m rng

cc ng c cng l nguyn nhn lm gim din tch rng. Chu M La
Tinh, c khong 35% rng b cht ph do nhng ngi sn xut nng nghip nh.
Phn cn li do chn th sc vt. Ring Nam M vic m rng din tch ng c
vi tc 20 nghn km2/nm trong giai on 1950 1980. Cn Braxin, khong
3/4 din tch rng b ph hy vng Amazone n 1980 c lin quan trc tip n
vic nui b,

Chy rng: Chy rng l nguyn nhn kh ph bin cc nc trn th gii v

c kh nng lm mt rng mt cch nhanh chng. V d, nm 1977 xy
ra chy rng nhiu nc thuc Chu u, Chu v Chu M. Ch tnh ring
Indonesia trong mt t chy rng (nm 1977) thiu hy gn 1 triu ha rng.
Cn M, trong nm 2000 c 2,16 triu ha rng b chy,

b. Khai thc qu mc v mc ch thng mi

T liu t T chc v Bo tn thin nhin v Ti nguyn thin nhin (IUCN)
cho bit, trong tng s 43.000 loi thc vt m c quan ny c thng tin, hin c ti
30.000 loi c coi l ang b e da tuyt chng cc mc khc nhau (World
conservation monitoring centre IUCN, 1992 v 1993). Trong tng s 30.000 loi
ny, ng nhin c rt nhiu loi c dng lm thuc.
Bangladesh c mt s cy thuc qu nh Tylophora indica (dng lm thuc
cha hen), Zannica indica (thuc ty x), trc kia d tm kim, nay tr nn
him hoi (A.S. Islam, 1991). Hoc l loi Ba gc Rauvolfia serpentina vn mc t
nhin kh ph bin n , Srilanca, Bangladesh, Thi Lan, mi nm khai thc
c khong 1.000 tn nguyn liu xut sang th trng u M, lm thuc cha cao
huyt p (ring n chim 40 50%). Song, do b khai thc lin tc nhiu nm
lm cho cy thuc ny mau cn kit. Mt s bang n chnh thc tm nh ch
khai thc loi Ba gc k trn (O. Akerele, 1991; L. de Alwis, 1991 v A.S. Islam,
1991). Mt loi cy thuc qu khc l Coptis teeta mc nhiu vng ng Bc n
, trc kia khai thc hng chc tn mi nm bn sang cc nc vng ng Nam ,
nay tr nn rt him, thm ch ang ng trc nguy c tuyt chng (O. Akerele,
1991).

Theo He Shan An v Cheng Zhong Ming, 1985 Trung Quc vn c mt s

loi Dioscorea spp. tr lng kh ln, trong thp k 50, tng khai thc ti 30.000
tn, hin b gim st nhiu, c loi thm ch phi trng. Mt vi loi cy dn tc
thuc qu nh Fritillaria cirrhosa (lm thuc ho) phn b ph bin vng Ty Bc
tnh T Xuyn nay ch cn st li 1 2 im, vi s lng cc th t. Hoc loi
Iphigenia indica c tc dng cha ung th, ch phn b rt hp vng Lijang v Dali
tnh Vn Nam, do b tm kim khai thc gay gt, hin c th b tuyt chng. Mt s
loi cy thuc qu khc nh Paris polyphylla, Gastrodia elata, Nervilia fordii, cng
l nhng v d in hnh v s tn ti mong manh ca chng Trung Quc (P.G.
Xiao, 1991).
S bin mt ca cc cy thuc l mt thm ha thc s, Sara Oldfield, tng
th k ca T chc bo tn cc vn bch tho quc t, nhn xt.
Phn ln dn s th gii, trong c 80% ngi chu Phi, hon ton ph thuc
vo dc tho cha bnh. Theo mt bo co ca t chc bo tn quc t Plantlife,
trn khp th gii c khong 50.000 loi cy c th dng lm thuc, nhng xp x
15.000 trong s ang i mt vi nguy c tuyt chng. Tnh trng thiu dc tho
xy ra Trung Quc, n , Kenya, Nepal, Tanzania v Uganda. C th ni gi tr
v li nhun m cy thuc em li rt ln. M mi nm li nhun thu c t cy
thuc khong 1,5 t USD. Trung Quc, ch ring vic xut khu cao n hon tn
cng cho doanh thu khong 2 t USD/ nm. Hin nay, phong tro dng cy thuc
phng v cha bnh trn th gii t ra mt vn cn lu tm: 2/3 trong s 50.000
loi cy thuc c s dng, khai thc t cc cy hoang di sn c nhng khng c
trng li b sung.
Theo mt nghin cu ca nh thc vt hc ngi Anh l Alan Hamilton, thnh
vin ca Qu Th gii Bo v Thin Nhin (vit tt l WWF), c ti 4.000 10.000
loi cy c dng lm thuc c nguy c b tit chng. Nguyn nhn khng phi hon
ton do s pht trin ca Y hc c truyn m theo tc gi l do th trng dc tho
Chu u v Bc M tng trng 10% mi nm trong vng 10 nm nay. Trn quy m
ton cu, doanh s mua bn cy thuc hng nm c tnh ln ti 16 t Euro.
Khai thc qu mc v mc ch thng mi l nguyn nhn ch yu khin dc
tho ngy cng tr nn khan him.
c. Cc nguyn nhn khc
Ngoi hai nguyn nhn chnh nu trn, ngun ti nguyn cy thuc (v ti
nguyn sinh vt ni chung) cn b e da bi nhiu nguyn nhn khc. Tuy nhin, so

10

vi hai nguyn nhn chnh, tc ng ca cc nguyn nhn ny cha ln, thm ch cha
c nh gi r rng.
-

S nhim mi trng do hot ng ca con ngi.

nhim mi trng hin nay ch yu c gy ra bi cc hot ng ca cc

trung tm cng nghip. Thc t cho thy cc m khai thc khong sn (than ,
bauxite, ch, thic,..) v cc nh my sn xut ha cht gy nh hng rt ln ti mi
trng. Mt s lnh vc cng nghip gy nh hng trn mt quy m rt ln. Mt s
nh my ha cht do khng x l cht thi tt c th gy nh hng trong phm vi
hng trm km dc theo cc con song.
-

Cc thm ha do thin tai

Trong s cc tc ng do thin tai, l lt v ng t l nguyn nhn gy tc

ng ln nht. Mt s trn lt ln lm ngp v hy hoi sinh vt trn hng trm km
vung. Sau cc trn lt ny, hu ht cc loi sinh vt trong c cy thuc b hy dit
trn mt phm vi kh ln.
Mc d ng t v st l t thng gy hu qu ln i vi tnh mng v ti
sn, tuy vy, cc nghin cu chi tit cho thy mt s v ng t gy tc ng khng
nh ti cc khu rng t nhin v cc loi sinh vt.
-

Tc ng do bin i kh hu

C th ni y l nguyn nhn c nhc nhiu n trong cc nghin cu gn

y, tuy nhin bng chng thc t v cc hu qu ca bin i kh hu gy ra i vi
ti nguyn cy thuc cn t v cha tht r rng. D on rng cc loi sinh vt ni
chung, trong c cy thuc ch yu b tc ng do nc bin dng lm mt ni sng
v tng cao nhit khng kh lm hn ch s thch nghi vi mi trng. C th y
s l yu t cn tnh n trong thi gian sau ny.
-

Do thc v nhn thc ca con ngi

thc v nhn thc ca con ngi tc ng tiu cc i vi ngun ti nguyn

cy thuc trc ht do thu hi cy thuc mt cch hy dit. Nhiu loi cy thuc b
khai thc trng hoc khai thc cc c quan sinh sn lm cho chng rt kh ti sinh
thm ch b hy dit trn mt phm vi ln.
Trong khng t trng hp, thm thc vt v km theo l cc loi sinh vt b
bin mt do quyt nh ca cc nh lnh o trong qu trnh pht trin kinh t x hi.
10.1.3.Khi qut tnh hnh nghin cu bo tn ngun ti nguyn cy thuc

11

Lo ngi trc tnh hnh vn ti nguyn cy thuc, cng nhng kinh nghim s
dng cy thuc ca cc cng ng ang b mai mt, nn ngay t hi ngh ln thc 40
ca T chc Y t th gii (WHO), thng 5 nm 1987 ti xc nh nhng quan im
chnh c a ra Hi ngh Alma Ata t nm 1979, l: cn phi khi xng
nhng chng trnh nhm nhn bit v gi tr, bo ch v trng trt, cng vi vic bo
tn cy thuc.
Thng 3 nm 1988, ti Chiang Mai Thi Lan, mt s T chc quc t (WHO,
IUCN, WWF) phi hp vi B Y t - Chnh ph Hong gia Thi Lan t chc mt
Hi tho Quc t u tin chuyn v bo tn cy thuc. T din n ca Hi tho ny,
mt ln na cc nh khoa hc khng nh v tm quan trng v vai tr to ln ca
cy thuc trong s nghip chm sc sc khe cng ng. ng thi, ku gi Lin Hp
Quc v cc quc gia thnh vin cng vi cc T chc quc t khc cn c nhng
hnh ng thit thc bo tn cy thuc. Bo tn cy thuc chnh l bo tn gi tr
a dng sinh hc (DSH), trong cc nn vn ha ca mi quc gia.
Tip theo Hi ngh Quc t Bo tn cy thuc, t chc Thi Lan nm 1988,
nm 1993 WHO, IUCN v WWF a ra mt ti liu Hng dn bo tn cy
thuc (Giudeline on Conservation of Medicinal Plants). y khng phi l loi ti
liu v phng php nghin cu, nhng nhng ngi bin son c ch cp t
khu iu tra nghin cu cho n tin hnh khai thc s dng, pht trin trng thm v
qun l cy thuc, u l nhng hot ng c lin quan v phc v cho mc ch bo
tn. Tuy nhin, cho cng tc bo tn cy thuc c hiu qu, cn phi cn c vo
tnh hnh ca mi quc gia, t a ra cc gii php v chng trnh hnh ng ph
hp.
Nm 1993 trn ton th gii c 8.619 khu bo tn, n nm 1997 c 12.754
khu bo tn c Lin hp quc cng nhn. Ngoi ra, cn khong hn 17.500 im
khc khng c a vo danh sch ca Lin hp quc v din tch nh hn 1.000 ha,
khng p ng c tiu chun ti thiu ca quc t. Tng din tch khong 8 triu
km2. D dng no, cc khu bo tn ny c qun l nhm mc ch bo v
nghim ngt cc dng ti nguyn cho n vic khai thc ti nguyn c kim sot
hoc c s dng theo mc ch khc, tt c cc khu bo tn u gp phn, bng
cch ny hay cch khc vo mc tiu bo tn a dng sinh hc.
Mc d con s v cc khu bo tn trn y l kh n tng, song chng cng
ch i din cho khong 6% tng din tch b mt tri t v ch c 3,5% tng din tch
t ai ca th gii thuc loi c bo b nghim ngt cho mc ch nghin cu khoa
hc. C l din tch cc khu bo tn nguyn v s khng bao gi vt qu 7 n 10%

12

din tch b mt tri t, v cc vng t cn li c tm quan trng sinh hc khc

c qun l cho mc ch sn xut, v.v
Mt khc, trn th gii hin nay c khong hn 1.500 vn thc vt, ang lu
gi v trng trt mt lng rt ln cc loi thc vt, c chng khong 80.000 loi
trong iu kin nhn to, mi vn khong vi trm n hng nghn loi, trong c
cc loi cy thuc (Heywood, 1992). Vn thc vt ln nht th gii l Vn Thc
vt Hong gia Anh Quc ti Kew lu gi khong 38.000 loi, trong bo tn rt
nhiu loi cy thuc. Vai tr quan trng ca cc vn thc vt trong vic bo tn a
dng sinh hc ni chung, cy thuc ni ring cng c minh ha bi vic m rng
mng li ca 19 vn thc vt M vi Trung tm bo tn thc vt. Ti y c
tnh c 3.000 taxon c hu M b e da tuyt chng.
Ngoi ra, cc vn thc vt cng tham gia vo chng trnh hi phc cc loi
thc vt nguy cp v cc h sinh thi b suy thoi. S ng gp ca cc vn thc vt
i vi cng tc bo tn loi m rng ra i vi cc loi ang b e da ngoi t nhin.
Theo hng ny, cc vn thc vt cung cp cy ging cho cc nghin cu v vng
trng cy cy thuc. Chng cng l ni trin khai cc hot ng gio dc k nng v
thc bo tn cho cng ng.
Tm li, bo tn cy thuc trn th gii hin c trin khai theo hai hnh thc
chnh:
-

Bo tn cy thuc theo hnh thc bo tn nguyn hay ti ch v (in situ); y l

hnh thc bo tn thc hin ti cc vn quc gia, khu bo tn thin nhin.
Theo hnh thc ny, cc loi cy thuc b e da c bo tn ngay ti ni
chng phn b hay tng phn b.

Bo tn cy thuc theo hnh thc chuyn v (ex situ): thng thc hin ti cc
vn thc vt, cc trang tri hoc vn rng. Hnh thc ny cn bao gm c
cc bin php bo tn trong cc phng th nghim v vin nghin cu (cc ngn
hng ht, ngn hng m,...)
hot ng bo tn t kt qu, nhiu hot ng khc c trin khai trong

c bit ch trng ti cng tc gio dc v bo tn, nng cao nng lc qun l

(hoch nh chnh sch, php lut, t chc hot ng) v k thut phc v cng tc
bo tn (k thut nhn ging, chm sc, bo v cy trng,).
Cho ti nay, cng tc bo tn cy thuc c nhiu thnh qu, cc phng
php nghin cu v trin khai c thng nht p dng trn phm vi th gii.

13

Tuy nhin, vic p dng cc phng php ny cn c s tnh ton ph hp vi thc t

tng quc gia.
10.2. Tnh hnh iu tra, nghin cu, nh gi v ngun ti nguyn cy thuc
Vit Nam
10.2.1.Tnh hnh iu tra, nghin cu v ngun ti nguyn cy thuc
a. Tnh hnh iu tra, thng k ngun ti nguyn cy thuc
Vit Nam nm dc trn bn o ng Dng, ko di theo hng bc nam vi
hn 1.600 km trn t lin, t 8o30 mi C Mau tnh C Mau n Lng C tnh
H Giang. Tng din tch phn t lin l 325.360 km2, ngoi ra cn nhiu o v
qun o ln, nh Ct B, Cng C, Bch Long V, Hn M, C Lao Chm, Hong
Sa, Trng Sa, Cn o, Ph Quc, Th Chu,
Nc Vit Nam c hnh dng hp v chiu ngang, ni rng nht ch khong 600
km, ni hp nht l hn 40 km. Trn , c ti 3/4 lnh th l i ni, vi nhiu dy
ni ln v cao nh Hong Lin Sn c cc nh Fan Si Png 3.143 m (cao nht ng
Dng), Ng Ch Sn 3.096 m, Phu Xi Lung 3.075 m. Dy Trng Sn chy dc bin
gii Vit Lo, v pha nam m rng ra thnh cc cao nguyn vi mt s nh ni nh
cao nh Ngc Linh 2.589 m, Ch Yang Sin 1.405 m, Bi p 2.287 m. Xen k vi cc
vng ni k trn l l mt h thng cc sng sui chng cht. Song ng ch nht l
hai con sng ln Hng H v Cu Long, to ra hai min Bc v Nam hai vng
ng bng chu th rng ln.
S chia ct mnh v phc tp ca b mt a hnh l nhn t quan trng to nn
s a dng cao trong bn sinh kh hu Vit Nam. Nm khu vc ng Nam ,
Vit Nam c kh hu nhit i gi ma nng v m. Trong , tnh nhit i gi ma
in hnh thy r cc vng ni thp pha Nam v thin dn sang kh hu nhit i gi
ma vng ni hay gn nh nhit i cc vng ni cao pha Bc.
Tt c nhng nhn t v a l, a hnh v kh hu k trn, gp phn to
nn Vit Nam c ngun ti nguyn ng thc vt phong ph a dng. Theo c
tnh c c s ca cc nh khoa hc, v thc vt bc cao c mch c ti 12.000 loi.
Bn cnh cn 800 loi Ru, 600 loi Nm v hn 2.000 loi To (Phan K Lc,
1998; Nguyn Ngha Thn, 1997). Trong , c rt nhiu loi v ang c trin
vng c s dng lm thuc (Nguyn Tp, 2002).
Trong lch s, Vit Nam c nhiu danh y nghin cu, thng k v cc loi
cy thuc. Chu Tin bin son cun sch Bn tho cng mc ton yu l cun
sch thuc u tin xut bn nm 1429. Tu Tnh, tn thc l Nguyn B Tnh (vo

14

th k XIV) bin son b Nam dc thn hiu gm 11 quyn vi 496 v thuc

nam, trong c 241 v thuc c ngun gc thc vt,...
Trong cuc khng chin chng thc dn Php, vi phng chm ca ng
ra t lc cnh sinh, t cung t cp, ngnh Y t c a thuc nam vo pht huy
vai tr to ln ca n, xy dng nn Toa cn bn, nu cc phng php cha bnh
bng 10 v thuc thng thng [65]. c bit, cc nh dc hc Vit Nam nghin
cu v s dng sng to nhiu cy thuc phc ph cng tc cha bnh trong khng
chin (sn xut thuc an thn t c Bnh vi, iu tr nhim trng bng cy Ry l
rch,..v.v.).
Sau cuc khng chin chng Php, cng tc su tm cc ngun ti liu v thuc
nam, t chc iu tra cy thuc v nghin cu thnh phn ho hc ca cy thuc c
trin khai mnh m. Trong s cc cng trnh c cng b ng ch b Dc liu
hc v cc v thuc Vit Nam gm 3 tp do Tt Li bin son nm 1957, nm 1961
ti bn in thnh 2 tp. Trong tc gi m t v nu cng dng ca hn 100 cy thuc
nam [44]. T 1962 1965 Tt Li li cho xut bn b Nhng cy thuc v v thuc
Vit Nam gm 6 tp. Ln ti bn th 7 (1995) s cy thuc ca ng nghin cu ln
ti 792 loi v gn y nht l ln ti bn th 13 (2005). y l mt b sch c gi tr
ln v khoa hc v thc tin, kt hp gia khoa hc dn gian vi khoa hc hin i.
Nm 1980, Huy Bch, Bi Xun Chng gii thiu 519 loi cy thuc,
trong c 150 loi mi pht hin trongS tay cy thuc Vit Nam. Vin Dc liu
(B Y t) cng vi h thng trm nghin cu dc liu, iu tra 2.795 x, phng,
thuc 351 Huyn, th x ca 47 tnh, thnh ph trong c nc, c nhng ng gp
ng k trong cc iu tra su tm ngun ti nguyn cy thuc v kinh nghim s
dng cy thuc trong Y hc c truyn dn gian. Kt qu c c kt trong Danh lc
cy thuc min Bc Vit Nam, Danh lc cy thuc Vit Nam, tp Atlas (bn )
cy thuc. V Vn Chi nm 1976, trong lun vn PTS. khoa hc ca mnh, ng
thng k 1.360 loi cy thuc thuc 192 h trong ngnh ht kn min Bc. n nm
1991, trong mt bo co tham gia Hi tho quc gia v cy thuc ln th II t chc
thnh ph H Ch Minh, tc gi gii thiu mt danh sch cc loi cy thuc Vit
Nam c 2.280 loi cy thuc bc cao c mch, thuc 254 h trong 8 ngnh. Trn c s
cc kt qu nghin cu ca mnh v cc ti liu cng b, nm 1997 ng bin
son v xut bn T in cy thuc Vit Nam. C th ni ti liu ny gii thiu
mt s lng loi cy thuc ln nht v y nht ca nc ta cho ti nay,..v.v. Bn
cnh , cc cng trnh nghin cu thnh phn loi cy thuc ca nhiu vng nc ta

15

 c thc hin. Sau nhiu nm iu tra, nghin cu, ti nay chng ta bit c
s lng cc loi thc vt lm thuc Vit Nam ln ti 3.948 loi.
Nhiu cng trnh iu tra thnh phn loi v kinh nghim s dng cy thuc ca
cc dn tc thiu s nc ta c tin hnh trong nhng nm va qua. Trong thi
gian 2000 - 2010, phng Thc Vt dn tc hc thuc Vin sinh thi v Ti nguyn
sinh vt trin khai nghin cu ti cc cng ng dn tc ngi H'mng, Dao, Tu D,
Mng, Thi, Kh M, Ty, Nng, Hoa ti cc tnh Lo Cai, Lai Chu, Sn La, Ha
Bnh, H Giang. Nguyn Ngha Thn v cng s nghin cu kh chi tit thnh phn
loi cy thuc ca dn tc Thi ti huyn Con Cung, tnh Ngh An. Trn Vn n
nghin cu kinh nghim s dng cy thuc ca ng bo dn tc Dao ti VQG Ba V.
Ty Th Hon nghin cu kinh nghim s dng cy thuc ca ngi Cao Lan ti Tuyn
Quang, Trn Th Dung nghin cu kinh nghim s dng cy thuc ca dn tc Bru Vn Kiu ti Qung Tr. Ngoi ra cn nhiu cng trnh nghin cu khc c cng
b. Kt qu ca cc nghin cu trn cho thy cc dn tc nc ta c nhiu tri thc qu
gi v kinh nghim s dng cy thuc c o phng v cha bnh. Nhiu bi
thuc dn tc c hiu qu iu tr cao c thu thp v a vo nghin cu thc
nghim. ng thi, pht hin nhiu loi cy thuc mi; c bit l cc cng dng
mi ca nhiu loi cy thuc. Nh vy, nghin cu cy thuc truyn thng ca cc dn
tc thiu s gp phn s dng hiu qu hn ngun ti nguyn cy thuc nc ta.
b. Nghin cu, nh gi v gi tr ca ngun ti nguyn cy thuc
Vit Nam l ni giao lu ca cc dn tc v cc nn vn ho, trong quan trng
nht l hai lung vn ho Trung Hoa v n ; l ngi nh chung ca 54 dn tc, trong
cng ng ngi Vit (Kinh) c dn s ln nht, ch yu phn b cc vng chu
th. Cc dn tc cn li ch yu phn b cc khu vc i ni, ni chim n 3/4 din
tch c nc, c thnh phn a dng, bao gm cc nhm dn tc Ty-Thi, Hmng-Dao,
Tng Min min ni pha Bc hin cn b con ang sinh sng Nam Trung Quc,
Lo, Thi Lan, Myanmar; cc nhm dn tc sinh sng min Trung v min Nam
thuc nhnh ngn ng Mn-Khmer c b con sinh sng Lo, Campuchia, Thi Lan;
nhm cc dn tc sinh sng dc ven bin min Trung v Ty Nguyn c quan h h
hng vi nhng dn c ang sinh sng Malaysia, Indonesia. Cc dn tc sinh sng
Vit Nam to nn mt hnh nh thu nh ca khu vc ng Nam .
Mi dn tc c tp qun, nim tin, tri thc v kinh nghim s dng cy c lm
thuc khc nhau. iu ny dn n s a dng v tri thc s dng cy thuc Vit Nam.
tha k cc kinh nghim qu bu trong y hc c truyn, thi gian qua ngnh
y t nc ta tp hp c 39.381 bi thuc kinh nghim dn gian gia truyn ca

16

12.531 lng y. C nhiu dc phm c pht trin gn y da trn tri thc s dng
ca cng ng, nh Ampelop, da trn kinh nghim dng cy Ch dy (Ampelopsis
cantoniensis (Hook. Et Arn.) Planch.) cha bnh ca ngi Ty Cao Bng, v.v...
Trong y hc dn gian, mi cng ng min ni (cp x) thng bit s dng t
300 - 500 loi cy c sn c trong khu vc lm thuc. Mi gia nh bit s dng t vi
cy n vi chc cy cha cc chng bnh thng thng cng ng . Mi cng
ng thng c 2 - 5 thy lang (hay hn) c kinh nghim s dng cy c lm thuc.
bo m cng tc chm sc sc kho ban u ti tuyn y t c s, B Y t
ban hnh Danh mc thuc thit yu, c quy nh 188 v thuc y hc c truyn
thit yu v 60 loi cy lm thuc cn trng ti tuyn x, gi l thuc Nam thit yu.
Theo kt qu iu tra tng i c h thng ca Vin Dc liu t nm 1961 n
nay, xc nh Vit Nam hin bit 3.948 loi cy thuc, thuc 307 h ca 9
ngnh v nhm thc vt bc cao cng nh bc thp (k c nm v to). C th Bng 1.
Bng 1: S loi cy thuc bit Vit Nam
S TT
1
2
3
4
5
6
7
8
9

Nhm / ngnh
S h
Nhm To (Alge)
19
Nhm Nm (Fungi)
12
Ngnh Ru (Bryophyta)
4
Ngnh L thng (Psilophyta)
1
Ngnh Thng t (Lycopodiophyta)
2
Ngnh C thp bt (Equisetophyta)
1
Ngnh Dng x (Polypodiophyta)
26
Ngnh Thng (Pinophyta)
11
(Ngnh Ht trn Gymnospermae)
Ngnh Mc lan (Magnoliophyta)
231
(Ngnh Ht kn Angiospermae)
Tng
307
(S liu iu tra ca Vin Dc liu)

S loi
52
22
4
1
25
3
128
38
3.675
3.948

Trong tng s 3.948 loi cy thuc bit n Vit Nam hin nay, phn ln
c s dng theo kinh nghim (truyn khu) trong nhn dn. S loi c xc minh
khoa hc v gi tr, c ch cha bnh (k c ngun ti liu ca nc ngoi) ch chim
khong 20 30%. Chng c s dng iu tr t cc chng bnh thng thng
mc phi trong cuc sng hng ngy, nh cm st, cm lnh, cm mu lm lnh vt
thng, n ung kh tiu, bong gn sai khp do ng, b nn gy xng, cho n
c mt s bnh nan y kh cha nh bnh tim mch, gan, thn kinh, tiu ng,
Trong mt s cng b gn y v 920 loi cy thuc, cc tc gi ca cng trnh lit

17

k ra c 64 loi bnh chng c iu tr bng cy thuc theo cch c truyn

(nhiu tc gi, 2004; Cy thuc v ng vt lm thuc Vit Nam; T.1 v 2). Mt s
loi bnh nan gii v gan, thn, au d dy, thp khp, b gy xng, cha rn cn,
nhn chung ngi dn t ra c tn nhim hn kho iu tr bng cy thuc theo kinh
nghim ca y hc c truyn.
Mt khc, tnh phong ph v s dng cy thuc trong Y hc c truyn cn th
hin kinh nghim ca tng c nhn hay ca mi cng ng dn tc. Trn mt s cy
thuc, mi b phn hoc sau khi ch bin, c th c s dng vi nhng cng
dng khc nhau.
S liu thng k ca ngnh Y t gn y cho bit, mi nm Vit Nam tiu th
t 30 50.000 tn cc loi dc liu khc nhau. Trn 2/3 khi lng ny c khai
thc t ngun cy thuc mc t nhin v trng trt trong nc. Ring t ngun cy
thuc t nhin cung cp ti trn 20.000 tn mi nm. Tuy vy, khi lng dc liu
ny trn thc t mi ch bao gm t 200 loi c khai thc v a vo thng mi c
tnh ph bin hin nay. Bn cnh cn nhiu loi cy thuc khc vn c thu hi s
dng ti ch trong cng ng, hin cha c con s thng k c th.
Cc dn tc thiu s trn th gii ni chung, v Vit Nam ni ring, do i
sng cn gn lin vi vic khai thc v s dng thc vt nn c nhiu kinh nghim v
tri thc qu trong lnh vc ch bin, s dng thc vt; c bit l cc kinh nghim s
dng cy thuc. Tuy nhin, cc tri thc v kinh nghim dn tc thng ch c s
dng v lu truyn trong mt phm vi hp (dn tc, dng h, gia nh), v vy khng
c pht huy phc v cho x hi v c nguy c tht thot rt cao. Nhn thc c
tm quan trng ny, trong khong hn 10 nm li y nghin cu cy thuc dn tc
(Ethnomedical plants) c c bit quan tm ti mt s c s ca nc ta v thu
c nhiu kt qu kh quan.
Mt khc, nghin cu v gi tr kinh t ca cy thuc Vit Nam hin nay, tm
thi c th chia ra mt s u mi tiu th nh sau:
- S dng lm thuc trong y hc c truyn, ch yu di dng thuc chn v
thuc thang, c lng t 20 30.000 tn / nm.
- L nguyn liu cho cng nghip dc, bao gm chit xut t hp cht nhin
lm thuc v sn xut thuc ng dc (sn xut bng my cc nh my
dc phm v x nghip), nhu cu gn 20.000 tn / nm.
- Dc liu xut khu mi nm t 5.000 n gn 10.000 tn, vi gi tr
khong 15 triu USD.

18

Trong nhng nm gn y, Vit Nam cn xut khu mt s bn thnh phm

thuc di dng hot cht nh berberin, palmatin, rotundin, rutin, Mt s doanh
nghip xut khu c thuc hot cht nh Artemisinin, Artesunat, v nhiu
dng thuc ng dc khc. Hin cha c nhng con s thng k y v tng gi
tr thng mi quc ni, cng nh xut khu v dc liu v thuc t dc liu ca
Vit Nam.
Trong khi cng nghip dc, c nc c 286 c s sn xut dc phm (bao
gm cc doanh nghip nh nc, cng ty, t hp sn xut, t nhn) ang sn xut
1.294 loi dc phm c sn xut t nguyn liu thc vt hoc cht chit xut t
thc vt, chim 23% s loi dc phm c php sn xut v lu hnh t nm 19952000, s dng 435 loi cy c. Nhu cu dc liu cho khi cng nghip dc khong
20.000 tn, v cho xut khu khong 10.000 tn/nm. Theo s liu nm 1998, Tng
cng ty Dc Vit Nam xut khu c 13 triu USD, trong dc liu, tinh du
v cc hot cht t cy thuc chim 74%. Tim nng cung cp dc liu c th t
500 - 800 t ng.
Cc cng ty dc s dng nhiu dc liu nh X nghip dc phm T. 26,
X nghip dc phm T. 3, Cng ty dc liu T. 1, Cng ty c phn TRAPHACO,
Bo Long ng, X nghip ch bin ng dc qun 5 (TP H Ch Minh). Ring
Cng ty C phn TRAPHACO hng nm s dng lng dc liu khong 500 tn ca
hn 100 loi cy thuc,
c. Nghin cu, nh gi v tim nng ca ngun ti nguyn cy thuc
Cng vi vic iu tra v thnh phn loi, kinh nghim s dng cy thuc ca
cc cng ng thiu s; nghin cu sng lc cc bi thuc dn tc ng dng rng
ri gp phn chm sc sc khe cng ng v pht trin kinh t xy dng c ch
trng nghin cu trong nhng nm gn y. T kinh nghim truyn thng ca dn tc
Ty, nhm nghin cu i hc Dc H Ni sn xut thnh cng thuc cha au
d dy t cy ch dy (Ampenopsis cantoniensis). Vin Ha hc cc hp cht Thin
nhin sn xut thnh cng thuc cha vim lot d dy t c Ngh vng (Curcuma
longa) da trn c s bi thuc dn gian. Vin Sinh thi v Ti nguyn sinh vt a
vo th nghim lm sng bi thuc cha ph i tuyn tin lit TLC-02, c pht
trin t bi thuc dn tc ang c nh gi v nghin cu thc nghim nhiu c
quan nghin cu; nghin cu hot cht c ch ung th ca dch chit t cy Ngi
(Ficus hispida) ti i hc Khoa hc t nhin; nghin cu cc bi thuc dn tc cha
si thn, vin gan ti Vin Y hc c truyn trung ng,..v.v. C th nhn thy, nghin
cu cy thuc dn tc khng ch gp phn s dng bn vng ngun ti nguyn cy

19

thuc ca t nc, m cn l c s sn xut cc loi dc phm mi iu tr cc

bnh him ngho. y thc s l hng nghin cu c trin vng ln trong lng lai.
Mt khc, cc nghin cu v thnh phn ha hc, dc l v kh nng s dng
cc loi cy thuc c bit c quan tm trong nhng nm gn y. Cc hp cht t
nhin trong cy c thng thy cc nhm hot cht nh: alkaloid, saponin,
flavonoid, coumarin, polysaccharide, anthranoid, Vi hng nghin cu ny, nhiu
loi cy thuc c s dng lm nguyn liu chit tch cc hot cht qu s dng
trong y dc hc: chit tch artemisiline iu tr bnh st rt t cy Thanh hao hoa
vng (Artermisia annua), chit tch 1-tetrahydropalmatine lm thuc an thn t c ca
cc loi Bnh vi (Stephania spp.), chit tch rutin t Hoa He (Sophora japonica), chit
tch curcumine t c Ngh vng (Curcuma longa) cha bnh vim lot d dy.
Hin nay trin vng s dng cy thuc Vit Nam iu ch cc loi thuc mi
iu tr cc bnh him ngho (HIV/AIDS, ung th, tiu ng,..v.v.) ang c tp
trung nghin cu ti Vin Khoa hc Cng ngh Vit Nam v ti mt s c quan y t
(Vin Dc liu, H Y H Ni, i hc Dc H Ni). T ht ca cy Chay
(Artocarpus tokinensis) cc nh khoa hc iu ch thnh cng cht auronol glycozit
lm thuc c ch min dch cha cc bnh lin quan ti h min dch (bnh nhc
c, luput ban , o thi cc tng ghp..v.v.), t l ca cy Bm bp (Mallotus
apelta) chit xut thnh cng cht maloapelta v sn xut dng thuc tim km
hm pht trin mt s dng ung th, v.v... Hin ti s loi thc vt nc ta a vo
chit xut hp cht lm thuc cn rt hn ch. Vi ngun ti nguyn thc vt (c
ng vt) phong ph, cng vi vn kinh nghim ethnobotanic v ethnomedicin ca cng
ng cc dn tc Vit Nam, hy vng, l ngun tim nng nghin cu, to ra
nhng loi thuc mi c hiu lc cha bnh cao.
10.2.2.Khi qut nghin cu, xc nh cc mi e da i vi ngun ti nguyn
cy thuc Vit Nam
Nhn chung, cc mi e da ti ngun ti nguyn cy thuc ca nc ta c th
nm trong cc nhm sau:
a. Cc mi e da trc tip
(1.)Mt rng v suy thoi a dng sinh hc
Din tch rng ca Vit Nam tri qua nhiu giai on bin ng khc nhau.
Theo thng k ca tc gi Paul Maurand (1943), nm 1943 Vit Nam c din tch rng
l 14,3 triu hecta, t t l che ph lnh th l 43%. T nm 1943-1975, din tch
rng b suy gim cn 11,2 triu hecta vi t l che ph l 34% (Vin iu tra quy
hoch rng, nm 1976).

20

Giai on 1976 n 1990 l thi k ti nguyn rng b khai thc mnh phc
v pht trin kinh t x hi ca t nc sau chin tranh. Din tch rng trong giai
on ny tip tc gim xung, din tch rng nm 1990 ch cn cha y 9,2 triu
hecta vi t l che ph ch t 27,8%.
Giai on 1990 n nay Chnh ph c nhiu bin php v chnh sch v u t
nn din tch rng dn c phc hi k c din tch rng t nhin v rng trng.
Nm 2005, din tch rng t trn 12,6 triu hecta vi che ph 37%.
Bng 2: Din bin din tch v che ph rng qua cc thi k
Nm
1943
1976
1980
1985
1990
1995
2000
2002
2003
2004
2005

Din tch rng (1000 ha)

Tng cng
Rng t nhin
Rng trng
14.300,0
14.300,0
0,0
11.169,3
11.169,7
92,6
10.683,0
10.180,0
422,3
9.891,9
9.308,3
583,6
9.175,6
8.430,7
744,9
9.302,2
8.252,5
1.049,7
10.915,6
9.444,2
1.491,4
11.784,6
9.865,0
1.919,6
12.095,0
10.005,0
2.090,0
12.306,9
10.088,3
2.218,6
12.616,7
10.283,2
2.333,5

che ph
(%)
43,2
33,7
32,1
30,0
27,8
28,2
33,2
35,8
36,1
36,7
37,0

Ha/u
ngi
0,57
0,31
0,19
0,14
0,12
0,12
0,14
0,14
0,14
0,15
0,15

Ngun: Vin iu tra Quy hoch Rng v Cc Kim lm, nm 2006

V cht lng, trc nm 1945 rng nc ta c tr lng g vo khong 200
300m /ha, trong cc loi g qu nh: inh, Lim, Sn, Tu, Nghin, Trai, G l rt
ph bin. Nhng cy g c ng knh 40 50cm chim ti 40 50% tr lng ca
rng. Rng tre na vi nhng cy tre c ng knh 18 20cm, na 4 6cm v vu 8
12cm rt ph bin (Hong He, 1998). Hin nay cht lng rng gim st ng
k, ch cn ch yu l rng ngho c gi tr kinh t khng cao. Tr lng g rng nm
1993 c tnh khong 525 triu m3 (trung bnh 76 m3/ha). Tc tng trng trung
3

bnh ca rng Vit Nam hin nay l 1 3m3/ha/nm, i vi rng trng c th t 5

10 m3/ha/nm.
S tn ph cc h sinh thi trn din rng lm suy thoi a dng sinh hc l
iu hin nhin, th s chia ct manh mn cc h sinh thi ra tng phn nh cng tc
ng khng nh n qu trnh lm suy gim v hu dit cc loi.

21

Do nhiu nguyn nhn lm cho din tch rng t nhin b gim st trong thi
gian qua ko theo s suy gim v a dng sinh hc i vi cc h sinh thi rng ni
chung.
S mt a dng sinh vt Vit Nam cng ging nh trn th gii ngy cng
mt gia tng, tc suy gim a dng sinh vt ngy mt tng do nh hng cc hot
ng ca con ngi vo t nhin. Trn thc t, tc suy gim a dng sinh vt ca
nc ta nhanh hn nhiu so vi cc quc gia trong khu vc. Nguyn nhn ca s mt
a dng sinh vt Vit Nam: c th nu ra mt s nguyn nhn ch yu dn n s
suy gim a dng sinh hc nh sau:
-

Khai thc g: trong giai on t nm 1985 n 1991, cc lm trng quc

doanh khai thc rng bnh qun 3,5 triu m3 g/nm, thm vo khong 12 triu m3 ngoi k hoch. S g ny nu qui ra din tch th khong 80.000 ha
b mt mi nm. Hn na, nn cht trm g xy ra nhiu ni, kt qu l rng
b cn kit nhanh chng c v din tch v cht lng, nhiu loi c nguy c
tuyt chng.

S m rng t nng nghip: m rng t canh tc nng nghip bng cch ln

vo t rng, t ngp nc l mt trong nhng nguyn nhn quan trng nht
lm suy thoi a dng sinh hc, trong c cy thuc. Qu trnh iu tra dc
liu ca Vin Dc liu B Y t, t nm 1970 1990 pht hin nhiu vng
rng c cy thuc phong ph nay hon ton b xa s, thay vo l nng
ry v cc cng trnh dn s. Nm 1972 1973, vng ni Hm Rng th trn
Sa Pa Lo Cai l mt khu rng rm rp, c nhiu cy thuc, k c cc loi qu
him nh: Sm v ip (Panax bipinnatifidus Seem.), Tam tht hoang (P.
stipuleanatus H. T. Tsai et K. M. Feng), Hong lin gai (Berberis julinae
Schneid.), n nm 1985, rng y hon ton b ph hy, trng ng
v cc loi cy trng khc. Tnh trng ny cn thy Dc Cun Ha Bnh, nay
l nng ch v nh . Nm 1983, trong khi tin hnh iu tra dc liu huyn
Tr My tnh Qung Nam, tnh trung bnh 1 h dn ngi KHo c 6 8 nhn
khu, mi nm trung bnh ph 1,2 hecta rng nguyn sinh trng la nng.
Trong cc khu rng ny c nhiu cy thuc qu nh Vng ng, Thin nin
kin, Ng gia b chn chim, Hong ng, cha kp iu tra v khai thc. Bn
cnh nn ph rng v mt t rng (do chy rng v l lt), vic khai thc rng
(ly g), trng mi thun loi (bch n, ke l trm, keo tai tng, thng,)
cng lm mt i nhiu loi cy thuc vn c trong cc tng cy bi v thm
ti .

22

Khai thc ci: hng nm, mt lng ci khong 21 triu tn c khai thc t
rng phc v cho nhu cu sinh hot trong gia nh. Lng ci ny nhiu gp
6 ln lng g xut khu hng nm.

Khai thc cc sn phm ngoi g: cc sn phm ngoi g nh song my, tre

na, l, cy thuc c khai thc cho nhng mc ch khc nhau. c bit, khu
h ng vt hoang d b khai thc mt cch ba bi.

Chy rng: trong s 9 triu ha rng cn li th 56% c kh nng b chy trong

ma kh. Trung bnh hng nm khong t 25.000 n 100.000 ha rng b
chy, nht l vng cao nguyn min Trung.

Xy dng c bn: nh giao thng, thu li, khu cng nghip, thu in,... cng
l mt nguyn nhn trc tip lm mt a dng sinh hc. V d: Hng chc ngn
hecta rng tiu cao nguyn An Kh (thuc 2 tnh Gia Lai v Bnh nh),
trc kia vn l mt trung tm phn phi ln nht Vit Nam cy Vng ng
(Coscinium fenestratum (Gaertn.) Colebr.) nguyn liu chit Berberin, hin
nm di lng h cha nc ca thy in Vnh Sn. Rng b mt do lm h
cha nc cho nh my thy in, cho cc cng trnh thy li, m mang mng
li giao thng hoc to nhng khu ti nh c mi. Cc vic lm ny thng
c tr liu vi mc ch r rng. Tuy nhin nu khng nghin cu k hoc
qun l tt, s dn n cc hu qu th cp, nh: thay i mi trng sinh thi
cc b, hoc cy thuc s b khai thc trit hn, do mng li giao
thng c ci thin.

Chin tranh: trong giai on t 1961 n 1975 c khong 13 triu tn bom

v 72 triu lt cht c ho hc ri xung ch yu pha Nam hu dit
khong 4,5 triu ha rng.

(2.)Khai thc cy thuc qu mc

-

Cng khai thc ln

Bn cnh tc ng ca nn ph rng v mt rng, vic khai thc lin tc nhiu

nm, cha ch bo v ti sinh cng lm cho ngun cy thuc Vit Nam mau cn
kit. Tnh hnh nay c th thy rt r i vi nhng loi cy thuc c gi tr s dng v
kinh t cao, nht l cy nguyn liu cho cng nghip dc.
V d: Vng ng (Coscinium fenestratum (Gaertn.) Colebr.) l mt loi dy leo
g ln. Kt qu iu tra n nm 1986 xc nh cy phn b ch yu cc tnh pha
Nam (t v 16o15 Ph Lc Tha Thin Hu tr vo), trn phm vi 121 x, 44
huyn, 14 tnh. T nm 1980 1990 tnh trung bnh khai thc t 1.000 2.500

23

tn/nm, cc tnh Gia Lai Kon Tum, Ngha Bnh, Qung Nam Nng, k Lk
v Sng B (theo n v hnh chnh lc ). n giai on 1991 1995, mi nm ch
cn di 200 tn. T nm 1995 n nay, v c bn khng cn khai thc vng ng
nc ta (Nguyn Tp v mt s ngi khc 1986 v 1996). c bit l mt s cy
thuc c nhu cu dng nh khng hn ch, nh Ba Kch (Morinda officinalis How);
ng Sm (Campanumoea javanica Blume) v cc loi Hong tinh thuc chi
Disporopsis v Polygonatum, vn phn b kh ph bin cc tnh min ni pha
Bc, lng khai thc nhng cy thuc nay hin suy gim nghim trng, thm ch
tr nn khan him n mc c a vo Danh lc cy thuc Vit Nam
(Nguyn Tp, 1985, 1990, 1997, 2001, 2006) v Sch Vit Nam Phn thc vt,
nm 1996, 2007. Nhiu loi thuc qu ng trc nguy c tuyt chng, trong 31
loi mc b e da tuyt chng cao. Cc cy thuc trc kia c th khai thc hng
chc nghn tn/nm nh: Ba kch, ng sm, Hong tinh,... gim r rt. ng Ng
Quc Lut, Vin Dc liu, cho bit, ngay c cc khu bo tn thin nhin, tnh trng
khai thc cy thuc cng rt ty tin. Chng hn, ti khu bo tn thin nhin Bnh
Chu, Phc Bu (B Ra - Vng Tu), t nm 1998, hng ngy c khong 5-10
ngi t do vo rng ly dy K ninh (tr st rt) v vn chuyn ra khi rng mt cch
cng khai vi s lng khong 80-100 kg dy ti/ngi.
Ti khu bo tn thin nhin Ta Kou (Bnh Thun), thn x (mt dc liu c
cng dng chnh l tr vim xoang) b khai thc vi s lng ln, bn cng khai cho
khch thp phng.
Cao Bng d c trn 617 loi cy thuc, thuc 211 h thc vt, trong nhiu
loi qu him, gi tr kinh t cao nh: Thanh thin qu, Lan gm, H th , Ba kch,
Th phc linh, Gio c lam, Sm cau, Sa nhn, nhng ngy mt cn kit do khai
thc qu mc.
Vn Quc gia Hong Lin c v nh kho thuc qu ca Vit Nam, nhng
ng lo ngi l kho thuc ny ngy mt cn kit v tnh trng khai thc v ti v. c
bit cy Hong lin chn g mt cy thuc qu, mc t nhin c Sch Vit
Nam nm 1996 v 2007 xp vo hng rt nguy cp nhng vn tip tc b khai thc v
ngi ta vn thy chng c by bn ch Sa Pa.
Ni Ba V, t lu c nhiu ngi bit n nh mt ni thuc nam c
mt khng hai ca vng ng bng sng Hng rng ln. Th nhng, qua hn 20 nm
c ng bo ngi Dao ti y khai thc v s dng, ngun ti nguyn cy thuc
gn nh cn kit, 12 loi cy thuc y gn nh tuyt dit, trong c: Hoa tin,
Huyt ng, Bt gic tin, Ru hm, Hong ng,

24

Danh lc cy thuc Vit Nam nm 2001 ghi 114 loi cy thuc qu him,
thuc 47 h thc vt, th nm 2006 tng 139 loi thuc 58 h (Nguyn Tp, 2006).
Mt s loi gn nh tuyt chng ngoi thin nhin, nh Hong n (Cupressus
torulosa), Sm ngc linh (Panax vietnamensis),... u nm 1986, do g Hong n
(Cuppressus torulosa), c gi cao v th trng m rng nn cng ng a phng
Hu Lng, Lng Sn bt u khai thc g Hong n bn. u tin cc cy to b
cht, sau khai thc n cy con, cnh nhnh, gc v r cy. Thm ch, mn cng
c dng thu cc r Hong n len li trong cc k . Gi bn t 45.000 n
120.000 /kg ty theo kch c ca g v r cy. Vi cch khai thc hy dit ny,
Hong n, mt loi cy qu, him thuc nhm IA ca Ngh nh 32/2006/N-CP
gn nh tuyt chng ngoi thin nhin (V Vn Dng v Mai Th Bi, 2006).
Cng vi s u i ca t nhin v ngun vng xanh, cc cng ng dn tc
khp cc tnh min ni pha Bc cng ang s hu mt kho tri thc bn a lu i v
cc bi thuc nam. Song, trong s hng trm, hng nghn bi thuc c lu truyn li
qua nhiu th h bng cch ghi chp, truyn khu, c khng t bi thuc b tht
truyn, m mt phn nguyn nhn l do nn khai thc cy thuc v ti v nh hin nay.
-

Cch thc thu hi, khai thc cha ph hp

Nhiu loi cy thuc b khai thc khng ng vi b phn s dng ca chng

hoc khai thc ng b phn nhng li khai thc kit. V d nh: L khi th ch cn
thu hi l m khng cn o c thn, r. Cy ly r c nh Bch b, Hong ng, Th
ph linh, Cu tch, H th trng, C mi,... ch nn thu hi mt phn r cho cy ti
sinh hoc thu hi xong phi lp chi gc li cho ti sinh ma sau. Nhng cy ly thn
nh Thin nin kin th khng khai thc kit ht c khm bi m nn cha li mt s
cy cho ti sinh, pht trin ma sau. Nh vy do hnh thc thu hi khng ph hp m
nhiu loi mt ging, loi khng cn kh nng ti sinh, loi khng kp ti sinh dn ti
s b dit vong.
-

Lch thu hi khng ng thi v

Trong hot ng sn xut cng nh t nhin th cc loi cy s cho cc sn

phm c cht lng cao trong mt thi gian, ma v nht nh, do m khi thu hi
con ngi phi bit vn dng mang li hiu qu cao nht. Tuy nhin, i vi cc
loi thu hi c nm, ngi dn khai thc c thi k cy ra hoa kt qu, in hnh l cc
loi: R chay, Hong ng, Sn dy rng,... dn ti nhiu loi khng cn ngun ht
pht tn, dn ging m rng phm vi phn b cho cc th h tip theo do cy tr
nn khan him dn nguy c e da dit chng.

25

b. Cc mi e da gin tip
(1).Tng dn s
Dn s tng nhanh l mt trong nhng nguyn nhn chnh lm suy gim a
dng sinh hc Vit Nam. S gia tng dn s i hi tng nhu cu sinh hot: lng
thc, thc phm v cc nhu cu thit yu khc trong khi ti nguyn th hn hp, nht l
t cho sn xut nng nghip. H qu tt yu l dn n vic m rng t nng nghip
vo t rng v lm suy gim a dng sinh hc, trong c cy thuc.
(2).S di dn
T nhng nm 60 ca th k trc, chnh ph ng vin khong 1 triu ngi
t vng ng bng ln khai hoang v sinh sng vng ni, cuc di dn ny lm thay
i s cn bng dn s min ni. Nhng nm 1990, nhiu t di c t do t cc tnh
pha Bc v Bc Trung B vo cc tnh pha Nam, Ty nguyn s di dn ny nh
hng r rt n a dng sinh hc ca vng ny, trong c cy thuc.
(3).Ngho i
Vi gn 80% dn s nng thn, v vy ph thuc phn ln vo nng nghip
v ti nguyn thin nhin. Trong cc khu bo tn c nghin cu, 90% dn a
phng sng da vo nng nghip v khai thc rng. Ngi ngho khng c vn
u t lu di, sn xut v bo v ti nguyn, h buc phi khai thc, bc lt rung t
ca mnh, lm cho ti nguyn cng suy thoi mt cch nhanh chng. trong c cy
thuc.
(4).Trnh dn tr thp
Kt qu iu tra cho thy s ngi m ch vn cn nhiu. S tr em b hc cn
nhiu, phn v ng xa, i li kh khn, phn v gia nh ngho i,... Do trnh
dn tr thp nn nhn thc ca ngi dn ca ngi dn v chnh sch php lut ca
Nh nc cn hn ch, phng tin thng tin thiu nn cha nhn bit c cc loi
cy thuc qu him cn bo v, khng nm c thng tin v th trng cy thuc
trong nc v xut khu, cha bit cch s ch, bo qun mt s loi LSNG.
Mt khc, theo PGS.TS. Trn Cng Khnh, Gim c Vin Nghin cu v Pht
trin cythuc c truyn dn tc (CREDEP): Chnh v khng hiu g v cng dng
ca cy thuc, li c cc u nu thu mua tn ni nn i a s b con sng
nhng ni c cy thuc sinh trng v pht trin u khai thc theo kiu cht tn gc,
nh c r. V th l nhng thy lang giu kinh nghim cha bnh gi cng chng d
dng g kim c cy thuc cho nhng bi thuc gia truyn ca mnh, ri mt

26

ngy no n s tr thnh cc bi thuc cht v khng kim u ra cy thuc

nguyn liu,...
(5).Tc ng ca kinh t th trng
Nhu cu s dng cy dc liu ch xut thuc trong nc v trn th gii rt
ln v ngy cng tng. Ring trong nc, hng nm cn n trn 50.000 tn cy dc
liu ch xut thuc.
Bo co ca Tng Cng ty Dc Vit Nam cho thy, TCT nhp khu 182
loi Dc liu vi tng khi lng 18.300 tn, vi 81 loi nhp trn 100 tn/loi.
Trong , c 13 loi thuc i t ng vt v khong vt; 169 loi t cy thuc, trong
nhiu loi l thuc bc u v, mt s khng c Vit Nam.
Theo ng Nguyn B Hot, c trn 20 loi cy thuc vn nhp ni thnh
cng nc ta, tng sn xut t sn lng ln, nay cng phi nhp khu tr li,
nh: Bch ch, Bch trut, ng quy, Huyn sm, Ngu tt, Sinh a, Thc a,
Xuyn khung, trng... 45 loi l nhng cy trng th mnh ca Vit Nam cng
phi nhp t nc khc, gm Bch bin u, Binh lang (ht cau), Hoc hng, X can,
a lin, Hng hoa, Gng, Xuyn tm lin, d,...
Tnh trng ny cng xy ra tng t vi 25 loi l cy thuc mc t nhin
Vit Nam, tng khai thc xut khu, nh Ba kch: (205 tn), B cng anh (170 tn),
Chi t (150 tn), Nhn trn (150 tn), Mch mn (180 tn), Thch xng b (127 tn),
T tn (148 tn), Kim tin tho (125 tn), Kim ngn hoa (176 tn),...
Nh vy, trong khi thng xuyn xut khu gn 100 loi dc liu, bn thnh
phm v thnh phm t dc liu, doanh thu khong 30-50 triu USD/nm, th Vit
Nam vn phi nhp khu dc liu, ch yu t Trung Quc. Khng nhng th, cn
xut hin tnh trng xut khu tiu ngch dc liu qua cc ca khu vng bin dn
n nguy c tuyt chng nhiu loi cy thuc qu him.
(6).Hiu qu php lut v chnh sch qun l cy thuc cha tt
Ti cc a phng, cc c quan qun l Nh nc cha quan tm ng mc
n ti nguyn cy thuc, cha c hnh thc tuyn truyn vn ng thch hp, cng tc
qun l cn lng lo nn vn cho ngi dn, cc i l thu mua mt s loi cy
thuc qu him, loi nm trong danh mc cm khai thc v hn ch khai thc dn ti
ngun cy thuc c gi tr cao ngy cng tr nn him. Nh nc cha u t thch
ng cho vic pht trin cy thuc, c bit l cc loi qu him, loi c gi tr kinh t
cao. Mt s vng ngi dn trng cn manh mn, t pht cha to lp c th trng
n nh v vng chc.

27

c bit t khi nn kinh t nc ta chuyn sang c ch th trng, t khu khai

thc, vn chuyn n kinh doanh dc liu c nhiu thnh phn kinh t tham gia (ch
yu l t nhn), gy kh khn cho cng tc qun l. V li nhun, ngi ta bt chp tt
c, khai thc c nhng loi cy thuc thuc din cm v bo tn (c tn trong Ngh
nh s 18/N CP trc kia nay l Ngh nh s 48/N CP v trong Sch Vit
Nam Phn thc vt (1996, 2007) v trong Danh lc cy thuc Vit Nam (2001,
2006)). Trong khi nhiu vn bn v qun l ti nguyn hin cha n c vi
ngi dn, thm ch c mt s doanh nghip Dc.
Hin nay, vn cha c mt k hoch khai thc hp l c th pht trin sn
xut m vn s dng lu bn ngun ti nguyn cy thuc. Mt khc, cng cha c
nhng chnh sch u i khuyn khch ngi dn bo v ngun ging cy thuc.
Ngay nh Vin Dc liu, mc d c gng nhng do nhiu nguyn nhn,
trong c vn kinh ph nn mi ch thu thp c khong 100 loi gen cy thuc.
Cu hi lm g bo tn ngun gen cy thuc ? vn cn ng,...
(7).Phong tc tp qun ca cng ng
T lu i cng ng cc dn tc thiu s vn xem rng l kho bu thin nhin
v tn nn h ch bit li, da dm vo ti nguyn thin nhin, trong c cy thuc
m cha bit gy trng v pht trin chng phc v cho li ch ca gia nh v cng
ng.
Cc nguyn nhn trc tip v gin tip trn y, mi nguyn nhn khng tch
ri nhau m c mi quan h qua li bin chng, nguyn nhn ny nh hng n
nguyn nhn kia v ngc li.
10.2.3.Khi qut tnh hnh nghin cu bo tn cy thuc Vit Nam
Nhn thc c vai tr ca cy thuc v cc mi e do s pht trin lu bn
ca chng trong t nhin, Nguyn Tp v cc cn b Vin Dc liu nghin cu
xy dng Danh lc cy thuc Vit Nam lm c s xc nh cc loi cn u bo
tn, c th: Danh lc cy thuc Vit Nam c bin son tng i hon chnh ln
u tin vo nm 1996 bao gm 128 loi thuc 59 h thc vt bc cao c mch. Danh
lc cy thuc Vit Nam nm 2001 (ln th 2) c xy dng, vi tng s 114
loi, nh gi theo tiu chun khung phn hng IUCN (1994). Danh lc cy thuc
Vit Nam 2006 (ln th 3) c cng b gm 139 loi thuc 58 h thc vt bc cao
c mch. Tt c cc loi trong Danh lc c nh gi theo khung phn hng
IUCN (2001). n nm 2007, nng s loi trong Danh lc cy thuc Vit Nam ln
144 loi, thuc 58 h thc vt bc cao c mch. Trong cun cm nang ny, thuc

28

ngnh L thng (Psilotophyta): 1 loi; ngnh Thng t (Lycopodiophyta): 1 loi;

ngnh Dng x (Polypodiophyta): 2 loi; ngnh Thng (Pinophyta): 17 loi; ngnh
Ngc lan (Magnoliophyta): 123 loi. Tt c cc loi trong Danh lc c nh
gi v mc b e da theo IUCN (2001) c th nh sau: Thuc cp CR (Critically
Endangered) c 18 loi. Thuc cp EN (Endangered) c 57 loi. Thuc cp VU
(Vulnerable) c 69 loi.
Bo tn nguyn v cc loi cy thuc ti cc khu bo tn l hnh thc ch yu
Vit Nam trong thi gian va qua. Sau ngy thng nht t nc, h thng cc khu
bo tn c dn dn m rng, b sung v hon thin c v quy m din tch, v h
thng qun l bo v. H thng cc khu bo tn ca Vit Nam hin nay c 211 khu,
bao gm: Cc khu bo tn rng (khu rng c dng) thuc B Nng nghip v pht
trin nng thn ang qun l l: 128 khu ( c Chnh ph cng nhn); Cc khu bo
tn bin do B Thy sn xut l: 15 khu; Khu bo tn t ngp nc do B Ti
nguyn v mi trng xut: 68 khu. Cc KBT t ngp nc v trn bin hin mi
ch mi xut, nhng cha c quyt nh ph duyt chnh thc.
Hin nay xu hng bo tn cy thuc ang c trin khai nghin cu ti nhiu
VQG v KBTTN ca Vit Nam (VQG Jork n, KBTTN P Mt, VQG Ct
B,..v.v.). Theo hng nghin cu ny nhiu cng trnh ang c trin khai trong
thi gian hin nay, in hnh nh:
-

Trn Vn n xy dng c s khoa hc v m hnh bo tn cy thuc ti

cng ng ngi Dao VQG Ba V, trn c s nghin cu cc cy thuc b thu
hi qu mc.

Nguyn Th Thu nghin cu bo tn cy thuc ti cng ng ngi Hmng,

Dao ca VQG Hong Lin Sn,...

Trong nhng nm qua nhiu ti nghin cu bo tn chuyn v cy thuc

c trin khai Vit Nam. Cc cng trnh ch yu vo nghin cu bo tn mt s loi
cy thuc c gi tr kinh t cao hin ang b e do trong t nhin, in hnh nh:
-

D n Bo tn ngun cy thuc c truyn c B Y t giao cho Vin Dc

liu ch tr thc hin t nm 1997. Tri qua 12 nm thc hin d n, Vin Dc
liu thu thp hn 500 loi cy thuc, em v trng, nhn ging cc vn
cy thuc. c bit l 65 loi c nguy c cao c trng ti: Vng Sa Pa (8
vn); khu vc Vn Quc gia Bch M (4 vn); Yn Bi (2 vn); Ngh An
(1 vn); Ha Bnh (1 vn); Thanh Ha (1 vn); Lng Sn (4 vn); H
Giang (1 vn); Vnh Phc (1 vn); H Ni (1 vn). Ngoi ra, cn t chc

29

o to, tp hun v truyn thng cho ngi dn nng cao nhn thc v bo
tn, s dng ngun ti nguyn cy thuc ni chung v cy thuc dn tc ni
ring. ng thi bo tn c tri thc bn a v s dng cc loi cy thuc
cha bnh ca cng ng dn tc Vit Nam (Ngy 10/4/2010, Vin Dc liu
t chc Hi tho Tng kt 12 nm thc hin d n Bo tn ngun cy thuc
c truyn).
-

Lu m C v cng s nghin cu v a vo bo tn di hnh thc

chuyn v hn 40 loi cy thuc trong vn rng ca cc dn tc thiu s tnh
Lo Cai. M hnh ny hin ang c ng dng v nhn rng ti cc tnh Sn
La, H Giang, Lng Sn.

D n Bo tn ngun gen cy thuc Nam, ti x Bnh Dng (Vnh Tng,

Vnh Phc) c tin hnh nm 1999 do Qu Mi trng ton cu ti tr, :
vn ng trn 800 h xy dng vn thuc gia nh, gieo trng 70 loi cy
thuc c gi tr kinh t; xy dng m hnh trng cy thuc di tn cy; m
hnh trng xen cy thuc vi cy n qu; xy dng c mt vn bo tn cy
thuc Nam ti khu lu nim Bc H (thn Lc Trung). Tng din tch cy thuc
nm 1999 l 20.366 m2, nm 2000 tng hn gp i, 43.896m2. Ngoi ra cn
trng xen ghp 8 loi cy thuc c gi tr kinh t nh: a lin, Ngh en, M
, Hoi Sn, Cc hoa, Bch ch, Ngu tt, Nhn trn din tch 4.440m2,

D n "Vn thuc nam do Hi Thanh nin Vit Nam ti Php ti tr (thng

2/2010) xy dng, bo tn v pht trin mng li vn dc tho, gm
nhng cy thuc qu ti 5 x ca huyn A Li l: Bc Sn, Hng Trung,
ng Sn, Hng Thi v Hng Thng. Vn thuc nam tr thnh "t
thuc" chm sc sc khe ban u hu hiu cho ngi dn y,..v.v

Ngoi hai bin php trn, cn c rt nhiu bin php khc nhm mc ch gp
phn bo tn cc loi cy thuc Vit Nam, nh:
-

Bin php v gio dc, bao gm: xy dng ngun nhn lc, m rng cc hot
ng truyn thng v nng cao nhn thc v a dng sinh hc;

Bin php v qun l, bao gm: qun l vng m, bo tn a dng sinh hc

da vo cng ng, gim sc p v dn s;
Bo tn a dng cy thuc bng cng c lut php: ti Vit Nam, cc quy nh
php lut v bo v a dng sinh hc, trong c cy thuc c hnh thnh
kh sm. Sc lnh s 142/SL do Ch tch H Ch Minh k ngy 21/12/1949
quy nh vic kim sot lp bin bn cc hnh vi vi phm php lut bo v rng
c th c coi l vn bn php lut u tin cp n vn ny. Hin nay,

30

Vit Nam c lut a dng Sinh hc c Quc hi thng qua ngy

13/11/2008. Ngoi ra cn nhiu b lut v vn bn lin quan khc, nh: Lut
Bo v Mi trng (nm 2005); Lut Thng mi (nm 2005); Lut Bo v v
Pht trin Rng (nm 2004); Lut Thy sn (nm 2003); B lut Hnh s (nm
1999); Ngh nh 109/2003 ngy 23/9/2003 v bo tn v pht trin bn vng
cc vng t ngp nc; K hoch hnh ng v DSH ca Vit Nam n nm
2015 v nh hng n nm 2020,
Vi n lc ca cc nh nghin cu, nhiu loi cy thuc c nguy c b tuyt
chng trong t nhin c nhn ging v trng cy vi s lng c th kh ln
(Coptis spp., Berberis spp.), mt s loi c pht trin thnh hng ho v thot
khi nguy c e do (Valeriana jatamansi,...).
Bo tn cy thuc l mt lnh vc quan trng v nhiu kh khn. Mc d thu
c nhiu kt qu kh quan, nhng y l hng nghin cu cn c u t lu di
v cn mt i ng cn b khoa hc c kinh nghim, tm huyt.

11. Mc tiu ca ti
-

Bo tn mt s loi cy thuc qu him v nguy cp phc v cho chng trnh

pht trin qu gen v a dng sinh hc ca quc gia.

Gp phn phc v cho vic pht trin kinh t - x hi v xa i gim ngho

cho ngi dn vng m VQG Tam o.

12. Ni dung, quy m v a im thc hin

12.1. Ni dung thc hin
-

Nghin cu thnh phn loi cy thuc ti VQG Tam o

Nghin cu iu kin sinh thi, vng phn b ca cc loi cy thuc.

Nghin cu, nh gi cc mi tc ng ti ngun ti nguyn cy thuc.

Nghin cu, xc nh thnh phn ha hc ca mt s loi cy thuc v kh nng

ng dng.

Nghin cu v thc trng khai thc v th trng cy thuc trong vng m VQG
Tam o.

Nghin cu c im sinh hc, sinh trng, pht trin v cc k thut nhn

ging, gy trng mt s loi cy thuc c trong sch v c gi tr cao.

Nghin cu cc bin php bo tn cy thuc VQG Tam o

Nghin cu cc bin php thu hoch, bo qun, ch bin v gia tng gi tr cc

sn phm t cy thuc.

31

12.2. Quy m v a im thc hin

Tng din tch xy dng m hnh vn cy thuc 1,5 ha ti Vn quc gia Tam
o v cc h gia nh sng ti vng m.

13. C s l lun v phng php nghin cu

13.1. C s l lun
ti s dng cch tip cn h thng trong nghin cu pht trin ngun gen
bao gm nhiu lnh vc v nhiu chuyn ngnh. Bn cnh , c s cng tham gia ca
ngi dn, cn b a phng, cc nh khoa hc, doanh nghip, ngi tiu dng.
Tha k cc kt qu nghin cu c v khai thc, s dng cc loi cy Tr
hoa vng hoang di, kt hp s dng kin thc, kinh nghim truyn thng ca cng
ng ngi dn cc khu vc. Mt khc, tm hiu gi tr kinh t ca chng, t
nghin cu xy dng c cc m hnh khai thc v pht trin Tr hoa vng c hiu
qu cao.
Trn c s cc kt qu nghin cu v c im thc vt hc, sinh thi hc ca
loi xut k thut p dng trong cng tc nhn ging v trng trt, chm sc
hiu qu.
Theo di cc i tng, nhn t nghin cu bng phng php thng k, o
m nh k. T xy dng cc bo co tng hp, phn tch, nh gi.
13.2. Phng php nghin cu
13.2.1.Phng php k tha
Ngun ti liu bao gm: Cc cng trnh nghin cu khoa hc, bo co ca VQG
Tam o; Sch, tp ch, cc bn bo co ca Trung ng, a phng c lin quan n
cc loi cy thuc,... c coi l ngun thng tin quan trng, nh hng cho cc hot
ng nghin cu.
13.2.2.Phng php iu tra ti nguyn cy thuc
c thc hin theo Quy trnh iu tra dc liu ca Vin Dc liu, bao gm:
13.2.2.1. Cng tc chun b
-

Thu thp, k tha ti liu lin quan nh bn hin trng rng, iu kin t
nhin, kinh t - x hi khu vc nghin cu.

Chun b dng c: My GPS nh v, my nh k thut s, mu biu iu

tra,..v.v.

13.2.2.2. Ngoi nghip

Bao gm iu tra theo tuyn v bng tiu chun trn thc a.
a. Phng php iu tra cy thuc trn tuyn:

32

Bc 1: iu tra s b
Cn c vo bn , ti liu v cc thng tin lin quan s b nh gi, iu tra
pht hin loi ti VQG Tam o.
Bc 2: iu tra t m trn tuyn
Da vo kt qu iu tra s b, ti tin hnh lp cc tuyn iu tra. Cc tuyn
ny phn b trn cc dng a hnh, ai cao v cc dng sinh cnh khc nhau ca VQG
Tam o. Tng chiu di cc tuyn l 223,9 km, vi chiu rng trung bnh cc tuyn l
10m, i qua cao t 50 - 1.500m. Qu trnh iu tra trn tuyn s dng GPS xc
nh hng i, chiu di tuyn iu tra; ng thi c s tham gia h tr ca ngi dn
a phng nhn mt cy thuc. Tin hnh chp nh cy thuc bng my nh k
thut s.
Trn tuyn tin hnh ghi chp cc thng tin v cao, to gp cy thuc,
dng sinh cnh, s xut hin v tnh hnh sinh trng, ti sinh ca cy thuc, theo
Mu biu 01 - Ph lc 1.
b. Phng php iu tra cy thuc trn tiu chun:
Trn cc tuyn iu tra, lp cc tiu chun i din, in hnh cho tng trng
thi, tng kiu rng. S dng GPS xc inh ta a l ca tiu chun v chp
nh cy thuc, Trong tiu chun thng k cc loi cy c dng lm thuc tng
cy cao, tng cy ti sinh, tng cy bi thm ti, theo Mu biu 02 - Ph lc 1.
Sau mi chuyn iu tra, cc thng tin t phiu iu tra c tp hp thnh mt
bng kt qu. Thng tin c th khng c s ng nht gia nhng ngi cung cp tin
khc nhau v cn ph thuc vo ngi ghi chp thng tin. T cc thng tin thu c,
x l, chnh l li, phn nhm,... Bng kt qu tng hp ca mi chuyn thc a s
c mang i kim tra, i chiu v thu thp thng tin trong cc t thc a tip theo.
13.2.3.Phng php nghin cu gi tr s dng ca cy thuc
nghin cu v tri thc, gi tr s dng ca cy thuc, chng ti tin hnh
iu tra, phng vn cc x c cc cng ng ngi dn tc Dao v Sn Du sinh
sng. Ngoi ra, chp nh mt s hot ng sn xut ca cng ng a phng gn vi
cy thuc. S liu c thu thp theo mu biu 03 - Ph lc 1.
13.2.4.Phng php nghin cu thc vt
Cc bc t thu mu, ghi chp thng tin, x l mu, nh tn, lp danh lc c
thc hin theo Quy trnh iu tra thc vt ca Vin Sinh thi v Ti nguyn Sinh vt.
Trong qu trnh thc hin ti, nghin cu sinh c s phi hp, gip ca cc cn

33

b Phng Thc vt v Phng Thc vt dn tc hc ca Vin Sinh thi v Ti nguyn

Sinh vt, Phng Sinh hc ca Bo tng Thin nhin Vit Nam, Khoa Sinh hc ca
Trng i hc Khoa hc T nhin H Ni.
nh gi tnh a dng ca ngun ti nguyn cy thuc, chng ti s dng
cc phng php nghin cu thc vt ca Nguyn Ngha Thn.
13.2.5.Phng php nh gi mc e do
Da trn cc ti liu ban hnh v s nguy cp ca thc vt nh gi mc
b e do ca cc loi cy thuc, l: Sch Vit Nam nm 2007, Phn II Thc vt; Ngh nh s 32/2006/ N - CP v: Qun l thc vt rng, ng vt rng
nguy cp, qu, him.
Ngoi ra, cn cn c vo tnh hnh khai thc, s dng v bun bn ti a
phng xc nh cc loi c nguy c b e do trong khu vc nghin cu.
13.2.6.Phng php nghin cu v th trng cy thuc trong vng m
nghin cu v th trng cy thuc ti vng m, chng ti s dng hai
phng php sau:
- Quan st trc tip: Quan st v ngi thu hi, bun bn, cc cy thuc c
bun bn, nhng kh khn ca ngi ngi bn, ngi mua gp phi trong
qu trnh giao dch.
- Thu thp v phn tch thng tin thng qua phng vn ngi dn, thy lang tham
gia vo chui th trng bun bn cy thuc theo cc cu hi c chun b sn
trong Mu biu 04 v 05 - Ph lc 1.
Bn cnh , thu thp thm cc d liu v th trng cy thuc thng qua cc
ngun ti liu ph bin nh cc n bn, tp ch thng mi, cc bui trin lm thng
mi v internet,..v.v.
13.2.7. Phng php xc nh cc mi e da i vi ngun ti nguyn cy thuc
nghin cu, xc nh cc mi e da i vi ngun ti nguyn cy thuc
nh: Mt mi trng sng, ngho i, tnh trng qun l, Chng ti s dng hai
phng php nghin cu l RRA v PRA.
-

RRA (nh gi nhanh nng thn): L qu trnh nghin cu, tm hiu v iu kin
t nhin, kinh t - x hi, cc thng tin lin quan n cy thuc,... ti cc thn, x,
huyn vng m.

PRA (nh gi nng thn c s tham gia): Thu thp thng tin trong qu trnh iu
tra, phng vn cc c nhn, t chc c lin quan nh: Cc trng thn, thy lang,

34

ngi dn thu hi cy thuc, y ban Nhn dn cc cp, Ban qun l VQG Tam o,
cc Ht, Trm kim lm a bn v tnh hnh t chc qun l ti nguyn rng, thc
trng khai thc, s dng cy thuc, i sng ca ngi dn vng m,.... Cc cu hi
c thit k trong Mu biu 04 v 05 - Ph lc 1.
13.2.8.Phng php nghin cu thnh phn l ha ca t
Phu din t l mt mt ct t nhin ca mt thc th t i din cho mt n
v phn loi t. Phu din l mt tp hp cc tng t c quan h v pht sinh hc v
phn nh s bin i c quy lut ca qu trnh hnh thnh t.
Phu din c o t t nhin, phn trn dc, cha b cc tc nhn lm bin
dng. Mt ct ca phu din dng quan trc c hng v pha di dc v c
chiu sng tt nht d quan st. Kch thc mt h phu din l rng 70 - 90cm
x120 - 150cm; su t n tng m. Phu din ph c kch thc nh v nng
hn. Phu din c m t theo 3 phn: Tnh hnh ni nghin cu; c trng v nhn
xt phu din, s b nh loi v tn t.
Ti mi khu vc i din, chng ti tin hnh thu 03 phu din chnh v 03
phu din ph.
nh gi cc thnh phn ca t: chua (pH), s dng phng php ca
S.N. Tartrinov; m (N) tng s, s dng phng php Kjeldahl; m (N) d tiu, s
dng phng php Chiurin-Kononova; Ln (P2O5) tng s, s dng phng php
Loren; Ln (P2O5) d tiu, s dng phng php Oniani; Kali (K2O) tng s, s dng
phng php nung chy, o trn quang k ngn la; Kali (K2O) d tiu, s dng
phng php chit bng amon acetat, o trn quang k ngn la,.
13.2.9.Cc phng php nghin cu nhn ging, bo tn cy thuc
V nguyn tc chung, cc nhn t nghin cu phi c b tr thnh cc cng
thc khc nhau; nhn t khng nghin cu phi c ng nht gia cc cng thc
nghin cu; dung lng mu ca mi cng thc phi ln (n 30).
13.2.9.1. Nhn ging v tnh bng hom
a. Ngoi nghip
Cch ly hom: Hom c ly ca nhng cy m thnh thc phn b trong t
nhin, c thn v hnh tn p, cy sinh trng tt, khng su bnh, c hoa to p (nu
c). Chn cc cnh th cp (cnh cp 2, 3), hoc hom chi vt cng tt, cc cnh c
hom c chn l cnh bnh t, mi ra trong ma sinh trng, khong cch cc t
tng i u, mi hom sau khi v ct phi c t nht 2 t (khong 3 l),...

35

Cch ct hom: Dng ko tht sc bn ct hom, vt ct cn dt khot

trnh dp v try xc, chiu di hom t 8 - 10cm, ct b mt phn l ca hom
gim bt s thot hi nc cho hom (thng ct b 2/3 l trn hom),
X l v cm hom: Hom ct xong c th ngay vo chu nc sch trnh
kh ho khi cha x l kp thi. Trc khi x l ha cht hom c ngm vo dung dch
benlat 0,1 % trong 15 pht dit nm. Sau vt ra v ln lt x l thuc iu ha
sinh trng Axit -indol axetic (IAA) v Naphtil axetic (-NAA),
Chng ti b tr 07 cng thc th nghim cho mi loi, c th nh sau:
- CT1: ha cht: IAA nng : 50ppm; thi gian x l hom: 30 pht
- CT2: ha cht: IAA nng : 500ppm; thi gian x l hom: 3 pht
- CT3: ha cht: IAA nng : 2.000ppm; thi gian x l hom: 15 giy
- CT4: ha cht: -NAA nng 50ppm; thi gian x l hom: 30 pht
- CT5: ha cht: -NAA nng 500ppm; thi gian x l hom: 3 pht
- CT6: ha cht: -NAA nng 2.000ppm; thi gian x l hom: 15 giy
- CT7: Khng dng ho cht (dung lm cng thc i chng)
Th nn gim hom: Din tch t vn lm th nghim phi c lm
sch c di, nht si , dn sch, san bng nn t, sau ct vng ( c sng
b si, rc, tp cht v c phi kh nhiu nng dit khun v hn ch su
bnh). Ct c ln lung cao khong 5 - 10cm,
Theo di chm sc hom: Sau khi cm hom, ti m cho t nn (th nn),
chp khung nilon. Hng ngy ti m 2 - 3 ln (nhng ngy tri nng to th phun 3
ln), 2 - 3 ngy th ti m cho nn ct mt ln, nn ct lun gi m 60 -70%. giai
on u, khi hom tch ri hon ton khi c th m, hom b mt nc rt nhanh nu
khng ti nc kp thi v thng xuyn th hom s b cht. Ti nc va , nu
ti nhiu s dn n hom d b thi v cht, nu ti t th lng nc ny s khng
cung cp cho mi hot ng sng ca hom, dn dn hom mt nc nhiu s dn
n cht. Ring hai loi V hng v G hng ti 1 ln/gi, khi hom ra r th ti
nc t hn,..v.v.
b. Ni nghip
-

Lp s theo di cc yu t nh hng ti qu trnh gim hom v thu thp s liu

v s lng hom sng, s lng hom ra r, s lng hom ra chi, s chi,...
theo Mu biu 06 v 07 - Ph lc 1.

Cch xc nh cc ch tiu:

36

+ Khi hom kh, hoc vng ng t di ln th coi l hom cht. Ngc li, hom
cn l hoc thn hom ti xanh c xc nh l hom sng.
+ Khi hom c chi nh ra khi thn th tin hnh m hom ra chi (hom) v s
chi trn hom (ci).
+ Nhng hom nh u r ra khi gc v c t 1 r tr ln th quy nh l hom
ra r. Cn hom khng ra r l nhng hom cn ti, vn sng nhng cha c r.
-

Thi gian thu thp: nh k 10 ngy mt ln.

Phng php x l s liu v gim hom cy thuc.

Vic x l cc s liu thu thp, tnh ton cc c trng mu v s dng cc tiu

chun thng k c thc hin theo phng php thng k sinh hc.
+ T l hom sng =

*100%

+ T l hom ra chi, ra r =

*100%

so snh nh hng ca thi v, ti dng ch tiu sau: T l hom sng

(%); t l hom ra r (%), s chi trn hom (ci); sc sinh trng ca chi (tt, trung
bnh, xu).
13.2.9.2. Nhn ging v tnh bng c, thn
a. Ngoi nghip
Cc phn c, thn ging c tch v st trng, chng thi bng tro bp. Sau
cc phn c ging c gim trong ct sch. Ngoi vic gi m, chng ti ti nh k
5 ngy/ln cht kch thch sinh trng IAA nng 50ppm + -NAA nng 50ppm.
b. Ni nghip
Cch thc tin hnh gm: Lp s theo di, thu thp s liu nh k. S liu
c thu thp theo Mu biu 08 - Ph lc 1. Nhn t nghin cu l T l hom ra chi,
r c tnh bng cng thc sau:
T l hom ra chi, ra r =

*100%

13.2.9.3. Nhn ging hu tnh bng ht

a. Ngoi nghip
Qu trnh tin hnh th nghim nhn ging cc loi cy thuc bng ht nh sau:
Thu hi ht t cc cy c qu chn (chn nhng cy c qu chn u, qu to v cy
pht trin tt nht). Ht thu c sau khi phi trong nng nh v lm sch,... x l

37

nhit 35- 40oC, trong 6 gi v gi cho nhit n nh trong qu trnh ngm. Sau
gieo ht vo ct sch, ht c xem l ny mm khi r phi di 1/3 - 1/2 chiu di
ca ht. T khi ht bt u ny mm, nh k ghi chp s ht ny mm cho n thi
gian kt thc ny mm. Khi i a s ht ny mm, ti quan st tip 3 ngy lin
m thy tng s ht ny mm di 1% tng s ht th kt thc giai on ny mm,...
b. Ni nghip
Cch thc tin hnh gm: Lp s theo di, thu thp s liu nh k. S liu
c thu thp theo Mu biu 09 - Ph lc 1. Nhn t nghin cu l T l ny mm
c tnh bng cng thc sau:
T l ny mm =

*100%

13.2.9.4. Nghin cu to cy ging cc loi cy thuc

a. Ngoi nghip
chn c phng thc to cy thuc ging ph hp, chng ti tin hnh
th nghim v so snh t l sng ca cy thuc theo hai cch gim hom sau:
Cch 1: Cy thuc c gim theo hai giai on l gim vo gi th ct. Sau ,
cc cy con thu c s c cy vo bu t. Bu t c t l 1/3 t + 1/3 ct + 1/3
mn ca ( hoai mc) + phn chung, phn NPK. y c coi l cc cng thc th
nghim.
Cch 2: Cy thuc c gim theo mt giai on, l hom cy thuc sau khi
thu c, tin hnh x l cht iu ha sinh trng (IAA nng 50ppm + -NAA
nng 50ppm, trong thi gian 3 pht) c gim trc tip vo bu t c thnh phn
nh cch 1. y c coi l cng thc i chng.
b. Ni nghip
Cch thc tin hnh gm: Lp s theo di, thu thp s liu nh k. S liu
c thu thp theo Mu biu 10 - Ph lc 1. Nhn t nghin cu l T l sng ca cy
con c tnh bng cng thc sau:
T l sng ca cy con =

*100%

13.2.9.5. Nghin cu xy dng m hnh

a. Nguyn tc xy dng m hnh
Cc loi cy c la chn trn c s cc tiu ch r rng v trong qu trnh la
chn c s tham gia ca ngi dn, cc thy lang v cc nh qun l.

38

Cc m hnh c xy dng da trn cc nguyn tc: Nguyn tc thch ng, chn

loi cy trng trong cc m hnh phi m bo t no cy ny v ph hp vi kh
hu, iu kin kinh t - x hi ca a phng; nguyn tc cung cu ca th trng,
nghin cu v t l, lng sn xut v sn phm phi theo hng th trng, phi theo
nhu cu ca th trng, lun iu chnh cn bng cung cu; nguyn tc b sung v gim
thiu tc hi, gim s ri ro; nguyn tc kt hp li ch trc mt v lu di.
b. K thut trng cy trong cc m hnh
Trng trong khong thng ba n thng nm trong nm, vo nhng ngy rm
mt hoc c ma; Trng di tn rng hoc ni c cy che bng, trn t cn tt;
Trc khi trng, pht dn theo rch hoc quanh h vi ng knh 1m, ch cha cy
lm gi cho cc loi cy leo; H o kch c 40x40x40cm hoc 50x50x50cm,
bn lt 0,5kg phn chung hoai mc v 0,1kg supe ln cho mi h; Mt trng:
5.000 cy/ha, c ly 2x2m hoc 1.500 cy/ha, c ly 4x4m; Cch trng: Mi h t cy,
lp t y, gim cht ri tip tc lp cao hn ming h 4-5cm; Chm sc: 2-3
ln/nm, pht cy c xm ln v vun xi quanh gc ng knh 0,5m, kt hp bn
phn NPK.
13.2.9.6. Nghin cu s sinh trng v pht trin ca cy thuc
a. Ngoi nghip
i vi mi loi cy thuc, sau khi t nhng tiu chun nht nh v cy
ging, c ti tin hnh trng ti cc m hnh theo cc k thut lm sinh ph
hp,
S sinh trng v pht trin ca cy thuc c theo di theo nh k v nh
gi da trn cc ch tiu sau: T l cy sng, chiu cao (di) ca chi chnh, s
chi/cy, s chi cp 2/cy, t l cy c hoa, qu.
b. Ni nghip
Cch thc tin hnh gm: Lp s theo di, thu thp s liu nh k. S liu
c thu thp theo Mu biu 11 - Ph lc 2. Cc nhn t nghin cu c tnh bng
cng thc cc sau:
-

T l sng ca cy con =

T l cy c chi cp 2 =

T l cy c 2 chi tr ln =

*100%
*100%
*100%

39

13.2.10.

Phng php phn tch chnh sch

Theo hng dn ca gio trnh Lm nghip x hi i cng,... Cc ti liu

c s dng l: Lut, Ngh nh, Thng t cn hiu lc, cc bo co ca cc c quan
hu quan ca cc tnh, huyn, x trong vng m.

14.Tin thc hin ti

TT

Cc ni dung, cng vic

ch yu cn c thc hin
(cc mc nh gi ch yu)

a
b
Nm 2009

iu tra phn b, c im sinh thi,

thu thp mu cc loi cy thuc qu
him v nguy cp.

Sn phm
phi t

c
Kt qu iu tra v
thnh phn loi,
phn b, c im
sinh thi ca cc loi
cy thuc qu him
v nguy cp.
Bo co tng hp
100 kg mu tiu bn
kh

Thu sy mu

Thu chuyn gia gim nh tn khoa

hc v t vn lp Danh lc cc loi
cy thuc qu him v nguy cp.

Phn tch cc mu t i din ti cc

ni c cc loi cy thuc phn b

iu tra nghin cu v nh gi v
gi tr ca ti nguyn cy thuc mang
li cho nhn dn vng m

Cc loi cy thuc
qu him v nguy
cp c nh tn
khoa hc
Danh lc cy thuc
ca VQG Tam o
Kt qu phn tch
cc mu t.
Bo co v c im
phn b v sinh thi
ca cc loi cy
thuc.
Kt qu iu tra v
gi tr s dng ca
cc loi cy thuc,

40

Thi
gian (bt
u,
kt
thc)
d

Ngi, c
quan
thc hin

Thng 4 - 4 cn b ca
5/2009
VQG: Tun,
Lm,
Thy,
Chi + 01 thy
lang
a
phng ng
Trung
Thng
Tun, Lm +
6/2009
cn b ca
Vin Sinh thi
v Ti nguyn
Sinh Vt
Thng 7 - Tun, Lm +
8/2009
cn b ca
Bo
tng
Thin nhin
Vit Nam
Thng
9/2009

Tun, Lm +
cc cn b ca
Vin
Nng
ha v Th
nhng

Thng 10 Tun, Lm

11/2009

nh gi mc e da vi cc loi
cy thuc; xc nh mc u tin v
cc bin php bo tn

cc mi e da n
ti nguyn cy thuc
trong rng t nhin.
Cc bo co v: hin Thng
trng cc loi cy 12/2009
thuc; xc nh mc
u tin v cc
bin php bo tn;
nh gi v tr
lng cy thuc cn
li trong rng t
nhin

Tun, Lm +
cc chuyn gia
v bo tn ca
Bo
tng
Thin nhin

Nm 2010

S liu, iu tra v Thng 2 - Tun, Hin +

th trng cy thuc 3/2010
01 thy lang
iu tra, nghin cu b sung v th
trong vng m;
a phng +
trng cy thuc ti vng m
Bo co tng hp.
01 ngi dn
VQG Tam o.
ng,
tro
cy.
S liu hin trng Thng 3 - Tun + cc
ban u v kt qu 12/2010
cn b Trung
Nghin cu, thit lp 30 bo tn theo di s sinh
tm Dch v,
in-situ i vi cc loi cy thuc
trng v pht trin
DLST
ca cc loi cy
GDMT

nguy cp, qu him ti cc im

VQG
Tam
ph hp trong rng t nhin VQG thuc c trong cc
tiu chun;
o
Tam o.
Bo co tng
hp.
S liu nghin cu, Thng 4 - Tun + cc
theo di qu trnh 12/2010
cn b Trung
Nghin cu nhn ging cc loi
nhn ging cc loi
tm Dch v,
DLST
cy thuc qu him, nguy cp bng cy thuc qu him
v nguy cp;
GDMT

2 bin php v tnh v hu tnh.

Cc loi cy thuc
VQG
Tam
c nhn ging;
o
Bo co tng hp.
S liu nghin cu, Thng 4 - Tun + cc
Nghin cu hun luyn, thun ho theo di qu trnh 12/2010
cn b Trung
tm Dch v,
cc loi cy thuc qu him, nguy hun luyn, thun
ho cc loi cy
DLST
cp.
thuc sau khi nhn
GDMT

41

ging;
Cc loi cy thuc
c thun ho;
Bo co tng hp.

VQG
o

Tam

Nm 2011

Theo di vt hu ca cc loi
nghin cu trong cc bo tn

Nhn ging trong nh hom

Hun luyn, thun ho, theo di

sinh trng cy ngoi ng rung
(vn m)

Trng su tp ti Vn thc vt

S liu, iu tra v
th trng cy
thuc trong vng
m; Bo co tng
hp.
20 loi cy thuc
c th nghim
nhn ging bng
cc bin php v
tnh, hu tnh; S
liu theo di; Bo
co phn tch kt
qu nhn ging.
20 loi cy thuc
c th nghim
thun ha; S liu
theo di; Bo co
phn tch kt qu
hun luyn, thun
ha.

Tun, Thch
+ 01 thy
Thng 2
lang
a
phng + 01
11/2011
ngi
dn
ng, tro
cy.
Tun + cc
cn b Trung
tm Dch v,
Thng 3
DLST
-9/2011
GDMT

VQG
Tam
o

Tun + cc
cn b Trung
Thng 4 tm Dch v,
DLST
&
12/2011 GDMT

VQG
Tam
o
Tun + cc
70 loi cy thuc
cn b Trung
c
trng th
tm Dch v,
nghim ti Vn
Thng 4 DLST
thc vt; S liu
-12/2011 GDMT

theo di; Bo co
VQG
Tam
phn tch kt qu
o.
trng su tp.

Nm 2012

Nghin cu cc bin php thu -S liu iu tra, Thng 1 Tun + cc

hoch, bo qun, ch bin cc sn nghin cu.
- 7/2012 cn b Trung

42

phm t cy thuc

Nghin cu xy dng vn su tp
v bo tn cy thuc VQG Tam
o
Cc loi cy thuc c gy trng
l: 1.Ba kch - 1.500 cy trn din
tch 3.000m2; 2.Thin nin kin 1.500 cy/3.000m2; 3.Hoa tin 1.500 cy/3.000m2; 4.Ru hm hoa
ta - 400 cy/1.000m2; 5.Hong
tinh hoa trng - 200 cy/500m2;
6.Sm cau - 500 cy/1.000m2

-Bo co phn
tch, tng hp.

tm Dch v,
DLST
GDMT

VQG
Tam
o

- 01 vn cy
thuc, din tch l
1,2 ha.
- S liu theo di Thng 1
s sinh trng, -7/2012
pht trin;
- Bo co phn
tch, tng hp.

Hi tho chia s kinh nghim nhn

bit, bo tn, gi tr ca mt s loi
01 hi tho
cy thuc qu him nguy cp ti
VQG Tam o

Nghim thu v tng kt ti.

Tun + cc
cn b Trung
tm Dch v,
DLST
GDMT

VQG
Tam
o

Tun + cc
cn b Trung
tm Dch v,
Thng 9
DLST
-10/2012
GDMT

VQG
Tam
o
Tun + cc
cn b Trung
tm Dch v,
Thng
DLST
12/2012
GDMT

VQG
Tam
o

15. Cc li ch v tc ng ca kt qu nghin cu
a. i vi lnh vc KH&CN c lin quan
-

Gp phn vo mc tiu chung ca th gii v vic bo tn cc loi cy thuc

qu him khi cc nguy c b e da tuyt chng.

43

Lu tr ngun gen cy thuc phc v cho cng tc nghin cu, khai thc v s
dng bn vng trong tng lai.

b. i vi ni ng dng kt qu nghin cu
-

Lm c s tin phc v cc chng trnh bo tn ngun gen cc loi cy

thuc qu him ni ring v cc loi thc vt Tam o ni chung.

L c s gip lnh o Vn xy dng k hoch qun l, bo v rng nhm

bo tn c hiu qun cc loi thc vt c hu, qu him ti Vn

c. i vi kinh t - x hi v mi trng
Cc khu bo tn ngun gen cy thuc ng thi l cc khu rng ng vai tr
cung cp ngun vt liu ging cho cc chng trnh ti to vn rng trong tng lai.
y l c s tin tin ti m rng cc chng trnh trng rng, phc hi rng
gp phn lu gi cc cy con, ging qu c gi tr cao p ng cc mc tiu kinh t x
hi v tng bc lm tho mn cc nhu cu ngy mt tng v cc sn phm rng ca
x hi.

16.Yu cu khoa hc i vi sn phm to ra

-

Bo co chnh thc: y ni dung, b cc hp l, trnh by r rng c c s

khoa hc v thc tin, in n p, cu vn mch lc 11 cun.

Bo co tm tt t 10 15 trang, ni dung c ng v y cc chnh ca

bo co kt qu.

Cc m hnh trng cy thuc ti Vn quc gia Tam o v vng m.

Quy trnh k thut y ni dung, c tnh khoa hc v kh thi.

a CD hoc USB ghi bo co chnh + Bo co tm tt v h s bo co.

44

Phn th hai KT QU THC HIN

Chng I
KT QU NGHIN CU THC TRNG S DNG CY THUC
TI VNG M VQG TAM O
I. Kt qu iu tra nh gi ngun ti nguyn cy thuc VQG Tam o
1. Thnh phn loi cy thuc VQG Tam o
1.1. a dng v bc ngnh
Qua iu tra thy c s loi cy thuc c ti VQG Tam o l 461 loi,
thuc 4 ngnh thc vt bc cao. Trong qu trnh iu tra, thu thp thng tin, mu vt,
khng c loi no thuc ngnh Khuyt l thng (Psilophyta) v ngnh Thng t
(Lycopodiophyta) c s dng lm thuc. C th do thi gian cn hn ch nn cha
c dp iu tra, pht hin v thu thp thm cc loi cy thuc.
Khi i su nghin cu thnh phn cy thuc Tam o, ta thy rng: S loi
cy thuc phn b cc ngnh khng ng u nhau, ch yu tp trung ngnh Ngc
lan (Magnoliophyta). S phn b c th hin rt r qua bng di y.
Bng 3: S phn b cc loi cy thuc trong cc ngnh thc vt
Ngnh
Equisetophyta
Polypodiophyta
Pinophyta
Magnoliophyta
Tng

H
S lng T l %
1
0,8
4
3,4
2
1,7
112
94,1
119
100

Chi
S lng T l %
1
0,3
4
1,2
2
0,6
339
97,9
346
100

Loi
S lng T l%
1
0,2
4
0,8
2
0,4
454
98,6
461
100

Nh vy, a s cc taxons u tp trung trong ngnh Ngc lan (Magnoliophyta)

vi 112 h (chim 94,1%), 339 chi (chim 97,9%), 454 loi (chim 98,6%). Cc ngnh
cn li ch chim mt t l rt nh. C th thy ngnh Ngc lan (Magnoliophyta) c s
loi thc vt chim a s trong khu vc nghin cu, v vy chim t l ln cc cy
c dng lm thuc.
i su kho st ngnh Ngc lan, trong ngnh gm hai lp:
Lp Ngc lan (Magnoliopsida)
Lp Hnh (Liliopsida)
Ta thy s lng cc taxons trong hai lp ny cng c s khc bit ln, c
th hin qua bng sau:

45

Bng 4: S lng h, chi, loi cy thuc hai lp trong ngnh Ngc lan
Bc phn loi
Magnoliosida
Liliopsida
Magnoliophyta

H
S lng T l%
91
81,25
21
28,75
112
100

Chi
S lng T l%
298
87,90
41
11,10
339
100

Loi
S lng T l%
392
86,34
62
13,66
454
100

Qua biu trn cho ta thy lp Ngc lan chim t l ln, vi 81,25% s h,
87,90% s chi v 86,34% s loi trong ngnh Ngc lan. T trng hai lp trong ngnh
Ngc lan c s phn ho kh mnh.
1.2. a dng v bc h
Theo Tolmachov A.L., 1974: Thnh phn thc vt rng nhit i kh phong
ph v a dng. Th hin l rt t h chim 10% tng s loi khu h thc vt. Khu h
thc vt c coi l a dng v h.
Qua iu tra, thng k cho thy, ti vng m VQG Tam o c 119 h thc vt
bc cao c mch c s dng lm thuc. S a dng c th hin qua Bng 5:
Bng 5: Cc h giu loi cy thuc nht ti VQG Tam o & vng m
Stt

1
2
3
4
5
6
7
8
9
10

Tn h
Tn khoa hc
Tn Vit
Nam
Euphorbiaceae
Thu du
Asteracea
Cc
Fabaceae
u
Moraceae
Du tm
Lamiaceae
Bc h
Lauraceae
Long no
Zingiberaceae
Gng
Malvaceae
Bng
Cucurbitaceae
Bu b
Caesalpiniaceae Vang
Tng

Loi
S
T l%
lng
39
8,46
26
5,64
24
5,20
18
3,90
16
3,47
11
2,39
10
2,17
10
2,17
9
1,95
9
1,95
172
37,30

Chi
S
lng
24
21
20
8
13
4
5
6
8
6
115

T l%
6,94
6,07
5,78
2,31
3,37
1,16
1,45
1,73
2,31
1,73
45,27

Tng s loi ca 10 h trn ch chim 37,30% s loi trong khu h. Nh vy ta

c th khng nh rng thnh phn lou cy thuc ti khu vc a dng bc h.
1.3. a dng v bc chi
S phn b cy thuc trong cc chi khng u nhau; chi nhiu loi nht l chi
Ficus cha 10 loi, chi t loi nht ca 01 loi, c th hin qua bng sau:

46

Bng 6: Cc chi giu loi cy thuc nht ti VQG Tam o & vng m
Stt
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10

Tn chi
Ficus
Euphorbia
Cinnamomum
Litsea
Alpinia
Dendrobium
Brassia
Asarum
Artemisia
Ardisia
Tng

S loi ca chi
10
8
5
4
4
4
4
3
3
3
48

T l%
2,17
1,74
1,08
0,87
0,87
0,87
0,87
0,65
0,65
0,65
10,42

Trn y l 10 chi c s loi nhiu nht. Hai chi Ficus v Euphorbia c s loi
nhiu nht (10 v 8) loi. Tng s loi trong 10 chi ny l 48, chim 10,42% s loi
iu tra. Nh vy, c th kt lun thnh phn cy thuc y a dng v bc chi.
1.4. a dng v bc loi
So vi s loi cy thuc Vit nam (3849 loi), s loi cy thuc Tam o
chim 11,98%. C th c th hin qua bng 7:
Bng 7: So snh cy thuc VQG Tam o vi Vit Nam
Cc ch tiu so
snh
S h
S chi
S loi

Tam o

Vit Nam

T l so snh

119
346
461

307
1572
3849

38,76%
22,01%
11,98%

(Theo s liu ca Vin Dc liu)

Nh vy, ta thy mc d ch chim mt din tch rt nh trn bn Vit Nam,
nhng thnh phn thc vt lm thuc Tam o li chim mt t l ng k (461 loi
chim 11,98%) trong thnh phn cy thuc ca nc ta. Mc d vy, chng ti cho
rng y mi ch l s liu ban u. Trong tng lai s lng loi cy thuc ti VQG
Tam o nu c tip tc iu tra chc chn s cn tng ln.
So vi cc nghin cu trc y, nghin cu ca chng ti b sung thm 86
loi trong Danh lc cy thuc ca VQG Tam o (s liu trc y l 375 loi).

47

1.5. a dng dng sng ca cy lm thuc VQG Tam o

Qua qu trnh iu tra phng vn, chng ti nhn thy cy thuc VQG Tam
o c hu ht cc dng sng nh: cy bi, c leo, c trn, c 1 nm, c hng nm,
cy g,..vv. Thng k s b, cho kt qu nh bng 8:
Bng 8: a dng v dng sng ca cy thuc ti VQG Tam o
a dng v dng sng ca cy thuc
Dng cy
S loi
T l %

Cy g
98
21,26

Cy bi
124
26,90

Dy leo
47
10,20

C
192
41,64

Qua bng trn cho thy, cy thn tho chim s lng ln nht 192 loi (chin
41,64%). Dng sng c s lng loi ng th l cy bi, 124 loi (26,90%); tip theo
l cy g, 98 loi (21,26%) v dy leo, 47 loi (10,20%). Qua ta c th thy, vi ti
nguyn cy thuc th cy thn c chim v tr rt quan trng, nh: Sm nam
(Abelmoschus tuberosus (Span.) Borss); Ngh rm (Polygonum hydropiper L); Nhn
trn (Adenosma caeruleum R. Br),..v.v.
Cy bi cn c quan tm nhiu, cn tim n nhiu gi tr, nh: n
(Excoecaria cochinchinensis Lour); Gi hc (Leea guineensis G. Don)..v.v. Tuy nhin,
vi s lng kh ln s loi cy thuc l cy g (98 loi), nu khng c s qun l tt
c th vic khai thc qu mc lm nh hng ti cc thm thc vt rng hin c, nh:
G hng (Cinnamomum banlansae Lecomte); Nhi (Bischofia javanica Blume); Vng
tm (Manglietia fordiana Oliv),..v.v.
1.6. nh gi a dng v ni sng
Cy thuc c ti VQG Tam og phn b tt c cc sinh cnh in hnh ca
vng ni Tam o v vng m. Tuy nhin, s lng loi thng gp cc sinh cnh
khng ng u nhau. Mt s loi c th phn b trong nhiu sinh cnh, ngc li c
nhng loi ch phn b trong mt kiu sinh cnh nht nh. Bng 9:
Bng 9: a dng v ni sng ca cy thuc VQG Tam o
TT
1
2
3
4
5
6

Ni sng
S loi
T l %
Lng xm
117
25,38
ng rung, nng ry b hoang
76
16,49
Ven sui
77
16,70
t trng, i cy bi, trng c
165
35,79
Rng (trng, ti sinh, t nhin)
268
58,13
Cy di thc
3
0,65
(T l % trong bng ln hn 100%, do c nhiu loi sng trong nhiu sinh cnh
khc nhau).

48

Qua bng trn cho ta thy, c ti 193 loi, chim ti 41,87% loi cy thuc mc
trong lng xm, trn nng ry, ng rng; 268 loi sng trong Rng (trng, ti
sinh, t nhin), chim 58,13%; 77 loi, chim 16,70% sng ven sui; 165 loi, chim
35,79% sng vng t trng, i cy bi, trng c. V ch c 3 loi cy c ngi
dn mang ging t ni khc em v trng, chim 0,65%, l: Xuyn bch ch (Angelica
anomala Ave-Lall.); Bch ch (Angelica decursiva (Miq.) Franch. & Sav.); Xuyn
khung (Ligusticum wallichii Franch.).
Qua qu trnh iu tra, chng ti nhn thy c rt nhiu loi c th sng hai
hay nhiu sinh cnh khc nhau, thm ch c loi phn b ri rc t trong lng xm n
tn trn ni cao, nh: C Mn tru (Eleusine indica (L.) Gaertn); C Tranh (Imperata
cylindrica (L.) Beauv). Mt khc, chng ti nhn thy cy thuc mc trong rng,
ven sui, i cy bi ng vai tr rt quan trng, v l i tng cn quan tm bo tn.
Bi nhng cy thuc mc trong lng xm, ng rung hu ht khng c vai tr quan
trng trong vic s dng lm thuc, chng thng c s dng vi chc nng lm
cnh, lm rau n nhiu hn l lm thuc, nh: Ti (Allium sativum L.); H (Alilium
tuberosum Rottler ex Spreng); Hoa nhi (Jasminum sambac (L.) Ait),..v.v.
2. Cc loi cy thuc qu him ti VQG Tam o
Trn c s kt qu iu tra v so snh vi cc loi thc vt c ghi trong Sch
Vit Nam, Ngh nh 32 v Danh lc cy thuc , bc u chng ti thng k cc loi
cy qu him VQG Tam o, kt qu c th ti Ph lc 2.
2.1.

Theo Sch Vit Nam nm 2007, Phn II - Thc vt

Thng k theo Sch Vit Nam nm 2007, Phn II - Thc vt, ti VQG Tam
o c: 32 loi, c th nh sau:
Nhm rt nguy cp (CR), c 01 loi l: V hng (Cinnamomum
parthenoxylon (Jack) Meisn.): CR A1a,c,d.
Nhm nguy cp (EN), c 10 loi, bao gm: 1.P mu (Fokienia hodginsii
(Dunn) A. Henry & H.H. Thomas): EN A1a,c,d; 2.Bt gic lin (Podophyllum
tonkinense Gagnep.): EN A1a,c,d; 3.Sn mt (Madhuca pasquieri (Dubard) H. J.
Lam): EN A1a,c,d; 4.Trm (Aquilaria crassna Pierre ex Lecomte): EN A1c,d,
B1+2b,c,e; 5.Ng gia b gai (Acanthopanax trifoliatus (L.) Voss.): EN A1a,c,d+2c,d;
6.Kim tuyn t (Anoectochilus setaceus Blume): EN A1a,c,d; 7.Ngc vn vng
(Dendrobium chrysanthum Lindl.): EN B1+2e+3d; 8.Phng dung (Dendrobium
devonianum Paxt.): EN A1d, B1+2b,c; 9..i gic (Dendrobium longicornu Lindl.):
EN B1+2e+3d; 10.Thanh thin qu (Nervilia fordii (Hance) Schlechter): EN A1d+2d.

49

Nhm s nguy cp (VU), c 21 loi, bao gm: 1.Tc k bon (Drynaria bonii
H. Christ): VU A1a,c,d; 2.D hp dandy (Manglietia dandyi (Gagnep.) Dandy in S.
Nilsson): VU A1c,d; 3.G hng (Cinnamomum balansae Lecomte): VU A1c; 4.Bin
ha (Asarum caudigerum Hance): VU A1a,c,d; 5.Hoa tin (Asarum glabrum Merr.):
VU A1c,d; 6.C gi (Tinospora sagittata (Oliv.) Gagnep.): VU A1c,d; 7.Chu th
thm (Gaultheria fragrantissima Wall.): VU B1+2b,c; 8.L khi (Ardisia silvestris
Pitard): VU A1a,c,d+2d; 9.Thin l hng (Embelia parviflora Wall. ex A. DC.): VU
A1a,c,d+2d; 10.Trm en (Canarium tramdenum Dai & Yakovl.): VU A1,a,c,d+2d;
11.Ng gia b gai (Evodiopanax evodiifolius (Franch.) Nakai): VU A1c,d; 12.Rau sng
(Melientha suavis Pierre): VU B1+2e; 13.M tin lng (Strychnos ignatii Berg.): VU
A1a,c; 14.Ba gc vng (Rauvolfia verticillata (Lour.) Baill.): VU A1a,c; 15.Hi nc
(Limnophila rugosa (Roth) Merr.); 16.L dng (Aeginetia indica L.): VU B1+2b,c;
17.ng sm (Codonopsis javanica (Blume) Hook. f. & Thoms.): VU A1a,c,d+2c,d;
18.Hong tinh hoa trng (Disporopsis longifolia Craib): VU A1c,d; 19.Ngi rm
(Tacca integrifolia Ker-Gawl.): VU A1a,c,d; 20.Ph la (Tacca subflabellata P. P.
Ling & C. T. Ting): VU A1a,c,d; 21.B bo en (Goniothalamus vietnamesis Ban):
VU A1,a,c,d, B1+2,b,e.
2.2.

Theo Ngh nh 32/2006/N - CP (Ngy 30 thng 3 nm 2006)

Thng k theo Ngh nh 32/N - CP ban hnh ngy 30/03/2006, v: Qun l

thc vt rng, ng vt rng nguy cp, qu, him, c 13 loi, c th nh sau:

Nhm IA, c 01 loi l: Kim tuyn t (Anoectochilus setaceus Blume).
Nhm IIA, c 12 loi, bao gm: 1.P mu (Fokienia hodginsii (Dunn) A. Henry
H.H. Thomas); 2.Vn tu (Cycas revoluta Thunb.); 3.G hng (Cinnamomum
balansae Lecomte); 4.V hng (Cinnamomum parthenoxylon (Jack) Meisn.); 5.T
hoa blume (Asarum blumei Duch. in DC.); 6.Bin ha (Asarum caudigerum Hance);
7.Hoa tin (Asarum glabrum Merr.); 8.T hoa petelot (Asarum petelotii O. C.
Schmidt); 9.T tn ni (Asarum wulingense Liang); 10.Bnh vi (Stephania rotunda
Lour.); 11.Hong tinh hoa trng (Disporopsis longifolia Craib); 12.Thanh thin qu
(Nervilia fordii (Hance) Schlechter).
Cc dn liu trn s l c s khoa hc quan trng, y nht t trc n nay v:
tnh a dng, s phn b, cc loi qu him, ca ngun ti nguyn cy thuc ti
VQG Tam o. t , gp phn xy dng phng hng, mc tiu bo tn, cc
bin php qun l, bo v cho tng loi, nht l cc loi c hu c gi tr c bit v
kinh t, trn tng a bn x, huyn, khu vc rng c th,v.v.

50

II. Cc gi tr ca cy thuc Vn Quc gia Tam o

1. Gi tr s dng
Cy thuc trong khu vc VQG Tam o v ang gp phn quan trng vo
vic chm sc sc khe v cha tr bnh tt khng nhng cho ngi dn trong khu vc
m cn cho cc cng ng dn c ln cn v cc tnh, thnh ph khc.
Mc d ngnh y t ang n lc trong vic bo v sc khe cho cng ng dn
c vng m, nhng a s cc thnh vin ca cc cng ng ngi Sn Du vn ang
tin hnh khai thc, s dng ti nguyn cy thuc t cha bnh theo cch ring ca
mnh, vi 284 loi thng k c dng cha tr 26 bnh v chng bnh, trong
c nhiu bnh phi cha tr phc tp v tn km theo cch ca y hc hin i. Vic thu
hi, s dng cc cy thuc trong a phng l da trn kin thc v kinh nghim tch
lu t nhiu i, c truyn li trong cc gia nh v cng ng. C th ti bng 10:
Bng 10: Danh mc bnh/chng c ngi Sn Du vng m
thuc huyn Tam o (Vnh Phc) cha c
TT
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20

Tn bnh, chng bnh

Bng huyt
Cm khu, mo mm
Cao huyt p
au d dy
ng kinh
Gy xng
Hu sn mn
Lu
L
Nm cc loi
Nht to
Ph thn
Rn cn
Su rng, vim rng
Si bng quang
Si thn
Suy dinh dng
T
Thn kinh to
Thp khp

S loi s dng
6
10
11
9
4
3
8
12
5
9
4
15
3
5
4
8
3
5
10
9

51

21
22
23
24
25
26

Tr ngoi
Tr ni
Vim gan
V sinh nam
V sinh n
X gan c trng

8
8
12
20
20
12

i vi ngi Sn Du, mt bi thuc cha bnh in hnh, c bit i vi

cc bnh/chng ni khoa v kh cha, bao gm 4 phn l: tr bnh, ui bnh, trit
bnh v chng ti pht. Cc phn thng c s dng theo th t: [phn tr bnh +
phn ui bnh] [phn trit bnh] [phn chng ti pht].
Ngoi ra, ngi Sn Du cn s dng mt s cy thuc dng gii thuc
(lm mt tc dng ca cc thuc s dng). Phn ny c p dng trong cc
trng hp: (i) i thuc ang dng ca ngi ny mun chuyn sang dng thuc
ca ngi khc, (ii) Phng hay cha bnh ti pht sau khi khi do n phi thc n
c, khng king, (iii) Gii c thuc do b u c hoc t t.
Trong mt bi thuc thng c phn c bn, m hu ht nhng ngi lm
thuc u bit. Tuy nhin, tng c nhn c th thm, hoc bt mt s v thuc m h
cho l cn thit. Do mi c nhn (gia nh) c b quyt cha bnh khc nhau. V
vy cc bi thuc rt phong ph, trong cc v thuc c trn vi nhau theo t l
khc nhau. Vic phi hp thuc thng l kinh nghim gia truyn v c tng c
nhn thm bt trong qu trnh hnh ngh. Trong hot ng cha bnh, ngi Sn Du
s dng dng thuc cao nh mt thuc nn tr bnh, v thm cc thang thuc sc
tu loi bnh.
Nu cao thuc
Ngoi cch s dng thuc sc thng thng nh cc cng ng ngi Sn Du,
Kinh, ngi Dao cn nu cao thuc (c gi l "cao l"). y l dng ch bin thuc
c bit nht ca ngi Dao qun cht trong khu vc vng m VQG Tam o, thuc
huyn Ninh Lai (Tuyn Quang) v i T (Thi Nguyn). Nu cao thuc bao gm 4
cng on chnh l: (i) thu hi dc liu, (ii) s ch, (iii) chun b, v (iv) nu cao.
Thu hi v chn dc liu
nu cao phi c mt lng dc liu ln, do thi gian thu hi phi lin
tc trong 7-10 ngy, hay thm ch n 1 thng. Mt m cao thng s dng t 120160 loi cy thuc khc nhau, vi khi lng t 200-500 kg, bao gm cc phn chnh
l: (i) cc dc liu c tc dng tr bnh, (ii) cy thm khi lng cao v (iii) cy

52

lm thm cao. Cc v c tc dng cha bnh li bao gm nhiu loi thuc khc nhau
nhng ch yu l cc thuc cha cc chng phong t thp, bnh ng rut. B phn s
dng ch yu l thn, r, v cy. Cc v thuc kh kim c th t mua t nhng ngi
chuyn thu hi cy thuc.
S ch
Dc liu l thn, r, v thn thng c thi lt dy hn so vi thuc sc hay
cht thnh cc on c chiu di 10-15 cm ( lm ci sau khi nu cao). Dc liu l
l thng c b thnh tng b nh.
Chun b
Nhin liu c s dng l ci. Thng phi l ci to, chc chy lu, tit
kim thi gian trng coi trong qu trnh nu cao. Mt m cao 4 - 5 kg thnh phm cn
s dng khong 1,5 - 2 m3 ci. Dng c nu cao bao gm: (i) dng c chit, l cho
gang ln, c ng knh 1,5 m hay ni ng ln; (ii) dng c c cao, l cho gang hay
ni nhm nh; (iii) cc dng c khc bao gm que khuy, gi tre, go mc nc, vi
mn, khay g, giy , ti nilon.
Nu cao
- Chit: Dc liu c cho vo cho gang ln theo th t loi to chc (nh r,
thn) xp di, loi d nt (l) trn cng. nc ngp dc liu v un si. Dch
chit c th c rt ra bng 2 cch: (i) un cho n khi lng nc ch cn 1/3 so vi
lng nc ban u, vt dc liu v gn ly dch chit. Cho tip nc vo b v chit
ln 2, 3; (ii) t mt gi (st) bng tre vo gia ni chit, khi lng nc ch cn 1/3
th dng go mc dch chit. Li nc v chit tip nh trn.
- C c: Dch chit c lc qua vi mn nhiu ln, sau c vo ni c
v un nh la cho bay hi nc. Dng que khuy lin tc trnh chy cao. Thi
gian c cn lin tc, trong mt ngy m (24 gi). y l cng on kh nht, cn
ngi c kinh nghim trong gia nh thc hin.
- cao: Khi dch c c, kim tra bng cch nhng a (hay que khuy)
v nhc ln, nu thy nc cao do, khng ri xung l c th ra khay lt sn
giy bn hay giy , vi dy khong 1 - 3 cm. Dng tay ( xoa ru) dn u,
ngui.
- Hon thin thnh phm: Cao c ct thnh tng ming nh hnh vung c
kch thc 3 - 5 cm. Mt m trung bnh cho 250 - 300 ming cao. 1 kg cao c th ct
c khong 60 ming. Cao tt th do, khng dnh tay, nhng b khng gy, c mt
mn v mi thm. Cc ming cao sau c gi bng nilon v hn kn.

53

Nu cao thuc khng phi l ngh truyn thng ca cng ng ngi Dao trong
khu vc, m mi c truyn b trong thi k hp tc x n nay. Mc tiu ca cao
thuc l d vn chuyn v bo qun. Trong qu trnh iu tr, cao thuc c s
dng lm "phn c bn" ri gia gim thm cc v thuc sc khc.
V quan nim dng thuc, c s khc nhau gia hai b phn dn c:
(i) Phn dn c sng trong cc th trn, gn trm y t x vi bn knh khong t
500 m tr xung, cc khu vc cng nghip pht trin c xu hng s dng cc dng
bo ch hin i, vi t l khong 50 - 70% s ln mc bnh. T l ny thay i kh
nhanh k t khi hnh thnh h thng y t cng ng trong thi k hp tc x v c
bit l trong thi k m ca kinh t.
(ii) Trong khi , i a s phn dn c cn li sng cc lng bn, xa cc
trung tm y t, v.v... vn ph thuc vo cy c trong cng tc chm sc sc kho vi
t l khong 80 - 90% s ln mc bnh. T l ny thay i khng ng k trong thi
gian 30 nm tr li y.
2. Gi tr kinh t
Trong mt cuc iu tra v cy thuc c tin hnh cc x vng m ca
VQG Tam o, da trn cc c lng v tr lng cy thuc c th thu hi trong
khu vc VQG, do cc thy lang v ngi thu hi cy thuc cung cp, tng gi tr c
lng bng tin ca cc cy thuc ang c bun bn khu vc VQG Tam o vo
khong 2,4 t ng, nu c thu hi ti mt thi im. Hot ng lm thuc (thu
hi cy thuc v cha bnh, bn thuc) c th mang li ngun thu nhp bng tin trung
bnh khong trn 8 triu ng/nm cho mt h gia nh thy lang khu vc ny. S
liu c th ti bng 11:
Bng 11: c lng gi tr bng tin ca cc
cy thuc trng im VQG Tam o (nm 2011)
TT
1
2
3
4
5
6
7
8
9

Tn khoa hc
Acrorus gramineus
Adenosma indianum
Anthocephalus sp.
Cibotium barometz
Cinnamomum inners
Cissus sp.
Desmodium spp.
Dioscorea persimilis
Dracaena sp.

Tn
thng dng
Araceae
Thch xng b
Scrophulariaceae B b
Rubiaceae
Go
Dicksoniaceae
Cu tch
Lauraceae
Hu phc
Vitaceae
Dy vung
Fabaceae
ng tin
Dioscoreaceae
Hoi sn
Dracaenaceae
Sm cau
H

54

Gi tr bng
tin (VN)
44.275.000
16.500.000
367.775.000
10.600.000
120.000.000
65.571.429
240.000
101.500.000
48.937.500

10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30

Fibraurea tinctoria
Gnetum montanum
Gouania leptostachya
Homalomena occulta
Ilex sp.
Iodes ovalis
Kadsura sp.?
Kadsura sp.
Leea rubra
Leonurus artemisia
Millettia speciosa
Morinda officinalis
Oroxylon indicum
Passiflora foetida
Schefflera spp.
Smilax glabra
Spatholobus sp.
Streptocaulon juventas
Tinospora tomentosa
Vernonia andersonii
Xanthium
inaequilaterum
Tng cng

Menispermaceae
Gnetaceae
Rhamnaceae
Araceae
Aquifoliaceae
Icacinaceae
Schisandraceae
Schisandraceae
Leeaceae
Lamiaceae
Fabaceae
Rubiaceae
Bignoniaceae
Passifloraceae
Araliaceae
Smilacaceae
Fabaceae
Asclepiadaceae
Menispermaceae
Asteraceae

Hong ng
Dy gm
Dy n gnh
Thin nin kin
V gii/rt
Mc thng nam
Mt thnh
Na rng
Gi hc
ch mu
Sm nam
Ba kch
Nc nc
Lc tin
Ng gia b
Khc khc
Huyt ng
H th trng
Dy au xng
Rau ru

Asteraceae

K du nga

51.548.333
153.000.000
127.062.500
100.650.000
111.300.000
283.200.000
13.387.500
108.000.000
5.600.000
10.260.000
16.065.000
13.800.000
12.373.333
18.400.000
39.217.500
19.902.857
405.333.333
29.200.000
54.225.000
64.900.000
2.760.000
2.415.584.286

3. Gi tr tim nng
Mt iu thc t l trong nhng nm gn y nhu cu s dng thuc nam, thuc
c ngun gc t tho dc ca ngi dn ngy cng tng cao. Thuc nam ngy cng
c vai tr quan trng trong vic bo v sc kho ca con ngi. Vi s lng loi cy
thuc kh ln (461 loi) ngun ti nguyn cy thuc ti VQG Tam o thc s c
tim nng pht trin trong tng lai i vi cc khu vc vng m.
Ngoi mc ch s dng trong cng ng theo kinh nghim y hc dn tc
(ethnic medicine), cy thuc ti VQG Tam o c tim nng ln i vi cung cp
dc liu cho cc nhu cu s dng ca x hi, c biu hin cc lnh vc sau y:
- Cung cp nguyn liu cho cng nghip dc phm:
Hin nay, nhiu loi dc phm c sn xut t nguyn liu thc vt (cy
thuc) hoc cc sn phm ca cy thuc (cc cht chit tch t thc vt). Bc u
xc nh c 19 loi cy thuc c s dng ph bin trong cng nghip dc phm

55

(Hoa ho sn xut rutin,..v.v.). Ngoi s t loi trong sn xut tn dc, nhiu

loi cy thuc ti y c th s dng lm nguyn liu cho sn xut cc dc phm theo
y hc truyn thng (ch mu, Ba kch, Lc tin,..v.v.). Bng di y cho thy cc loi
hin c s dng ph bin trong cng nghip dc phm trong nc (Bng 19).
Nh vy, kh nng pht trin cc cy thuc hin c ti khu vc vng m nhm
nng cao i sng ngi dn v s dng hiu qu ngun ti nguyn l hon ton c
trin vng.
- Ngun nguyn liu cho y hc truyn thng (ng y):
Trong nn y hc truyn thng (traditional medicine) nc ta pht trin rng
khp c nc v hng nm s dng mt khi lng dc liu rt ln, c tnh khong
20 n 35.000 tn (Phm B Hot, 2001). Dc liu s dng theo hng ny ch yu
l cc lng y, v h hnh ngh trn khc mi min ca t nc.
Theo Tt Li (2005) c khong 600 cy thuc v v thuc c s dng ph
bin trng y hc truyn thng. Tuy nhin, theo thng k ca Nguyn B Hot (2001)
ti nc ta hin c 368 loi c khai thc v s dng ph bin nht. Hin xc nh
ti VQG Tam o c 19 loi trong s cc loi nu trn. Cc loi c s dng ph
bin hn c hin c mt ti VQG Tam o gm: Cu tch (Cibotium barometz J.Sm.),
Ba kch (Morinda officinalis How), Hong ng (Fibraurea tinctoria Lour.), H th
(Fallopia multiflora (Thumb.) Haraldson.), ch mu (Leonurus japonicus Houtt.),
Thin nin kin (Homalomena occulta (Lour.) Shott.), Huyt ng (Sargentodoxa
cuneata (Oliv.)), Th phc linh (Smilax glabra Wall. ex Roxb.), Ng gia b
(Acanthopanax trifoliatus (L.) Voss.), K u nga (Xanthium strumarium L.),..v.v.
- Ngun cy thuc c kh nng xut khu:
Xut khu dc liu l mi quan tm rt ln ca cc nh nghin cu v pht
trin ti nguyn cc nc nhit i. Theo nh gi ca WHO, nu c khai thc v
pht trin hp l, cc nc khu vc ng Nam c th thu 10 t USD mi nm do
xut khu cy thuc. Khi nghin cu bo tn a dng ti cc VQG, pht trin cc cy
thuc c kh nng xut khu ti vng m l mt trong cc hng c quan tm rng
ri, bi hot ng ny thu li nhun cao, nhanh chng ci thin i sng ngi dn
trong khu vc. Cc nghin cu tin hnh cng cho thy, vic la chn cc cy
thuc ti ch pht trin ti vng m phc v mc ch thng mi l mt la chn
sng sut. Bi y l cc loi cy thch nghi vi iu kin t nhin, ngi dn c hiu
bit v i tng v c th trnh c hu qu do di nhp cc ngun gen mi vo cc
VQG.

56

Hin nay, xut khu cy thuc nc ta ra th trng th gii theo nhiu knh
khc nhau v rt kh kim sot. S lng loi cy thuc c xut khu gn y kh
ln nhng khng n nh do mt s loi ch xut khu trong mt thi gian ngn. Qua
s liu thng k nhiu nm, ti nay xc nh c 37 loi cy thuc c xut khu
vi th trng n nh.
Trong s cc loi cy thuc c xc nh ti VQG Tam o, hin c 5 loi
trong s ny. l cc loi sau y: Huyt ng (Sargentodoxa cuneata (Oliv.)), Ba
kch (Morinda officinalis How), Th phc linh (Smilax glabra Wall. ex Roxb.), M
(Plantago major L.), H th (Fallopia multiflora (Thunb.) Haraldson). Bi y l
cc loi c gi tr kinh t cao, th trng n nh, nhu cu ln v c bit c th thch
nghi vi iu kin sinh thi vng m. y l vn VQG Tam o cn tnh n
trong tng lai.
i vi mi khu vc, tim nng thng mi ca ngun ti nguyn cy thuc
cng ln, th nguy c dn ti s cn kit ca ngun ti nguyn trong t nhin cng
cao. Do nhiu loi c kh nng b khai thc cung cp cho th trng v khai thc
cy thuc t nhin tr thnh sinh k ca mt b phn dn c a phng.
4. Gi tr vn ha
Thc hnh khai thc v s dng cy thuc ca cc cng ng dn tc trong
vng m VQG Tam o l mt b phn cu thnh vn ha vt th v phi vt th ca
cc dn tc, c bit l cng ng ngi Dao c bi thuc tm cha bnh v chm sc
sc khe cho ph n sau khi sinh .

57

CHNG II
CC MI E DA I VI NGUN TI NGUYN CY THUC
TI VQG TAM O
Nghin cu cc mi e da vi ngun ti nguyn cy thuc va c ngha v
c s l lun, va c ngha v thc tin cho cng tc bo tn cc loi cy thuc ti
VQG Tam o, c bit l cc loi cy thuc qu him v nguy cp.
Qua iu tra, nghin cu v nh gi, xc nh c ngun ti nguyn cy
thuc b e da bi cc nguyn nhn chnh sau:
1. Tn ph thm thc vt
Do c im sinh l - sinh thi, cc loi cy thuc ch phn b v pht trin tt
trong nhng iu kin mi trng nht nh nh: di tn rng thng xanh, ven
sui,v.v... Thm thc vt b tn ph do p lc ca s tng dn s, sinh k v cc hot
ng pht trin nh: m rng t canh tc, khai thc g, lm ng, xy dng cc
cng, ,v.v... Thm thc vt b tn ph dn n mi trng sng ca cc loi cy thuc
b nh hng xu hoc mt i. Do vy, nhiu loi cy thuc khng c c hi tn ti v
pht trin. y l nguyn nhn e da khng t loi cy thuc ca nc ta.
Nguyn nhn ln nht gy ra s tn ph v ph v cu trc thm thc vt ti
VQG Tam o, c xc nh l khai thc rng, khai hoang t.
Mt thi gian di trc khi thnh lp VQG Tam o, cc lm trng quc
doanh v nhn dn ni y khai thc mt lng g, ci rt ln phc v cho mc
tiu xa i, gim ngho. Mt s ni, rng b khai thc trng n cao 700m so
vi mc nc bin. Mt khc, do tp qun du canh, du c, ngi dn ni y
khai hoang nhiu din tch rng trng cy lng thc. iu ny dn n nhiu
din tch b bin thnh t trng ch c c, cy bi. iu ny cng c ngha l nhiu
loi cy thuc cng b e da.
Chng ti thng k c hin trng s dng t ca VQG Tam o, c th
nh bng 12:
Bng 12: Hin trng s dng t VQG Tam o 1996 - 2010
Stt
1
1.1
1.1.1

Hng mc
t c rng
Rng t nhin
RLRTXMAN
Rng giu
Rng trung bnh

Din tch (ha) 2010

28.742,4
23.214,1
11.986,1
61,3
2.489,1

58

T l (%)
87,4

1.1.2

1.1.3
1.1.4
1.2
1.2.1

1.2.2
1.2.3
2
2.1
2.2
2.3
3
3.1
4
4.1
4.2
4.3
4.4

Rng ngho
Phc hi
Lim
LRTXMAANDD
Rng giu
Rng trung bnh
Rng ngho
Rng phc hi
Rng hn giao
Rng tre na
Rng trng
Rng Thng
Rng gi
Rng non
R. keo, bch n
Rng trng cn li
t khng c rng
t trng c (IA)
.trng,cy bi (IB)
/trng cy g ri rc (IC)
t cy NN
/cy NN
t phi nng nghip
t
t M cng cng
t tn gio
t mt nc

4.269,9
5.023,1
142,7
8.890,2
2.141,4
5.232,8
1.193,2
322,8
1.913,7
424,1
5.528,3
2.941,9
1.931,9
2.958,8
505,3
132,3
3.643,7
14,4
854,5
2.774,9
367,0
367,0
124,2
89,6
17,5
16,0
1,1

16,8

11,1

1,1
0,4

Trong thi gian qua vi cc n lc trng rng v bo v, khoanh nui xc tin

ti sinh phc hi rng. C th thy, n nm 2010, din tch t khng c rng, t
cy nng nghip v t phi nng nghip ti VQG Tam o gim ng k so vi
nm 1996. t khng c rng gim t 13.350.00 ha xung cn 3.643,70ha (tng
ng gim 24,00% xung cn 11,10% so vi din tch ton VQG Tam o). Gp
phn nng che ph ca rng ln khong 24,40% (t 63,00% ln 87,40%).
Tuy nhin, din tch t trng (IA, IB, IC) vn cn kh ln, cn phc hi rng
nhm nng cao che ph ca ton vng, m rng thm sinh cnh sng cho ng vt
rng v to iu kin thun li cho cng tc qun l.

59

Hin nay VQG Tam o vn cn din ra hin tng ngi dn xm ln t

rng (hay cn gi l vn rng) trng cc loi cy kinh t, nh: trng rau Su su
th trn Tam o Tam o Vnh Phc. Mt khc, tuy ngi dn khng cn khai
thc g nhng vn cn khai thc ci, khai thc qung, lm sn ph,v.v... y l nhng
vn ng quan tm c th xy dng cc k hoch, chng trnh, chnh sch bo
v cy thuc Tam o ph hp hn.
2. Cch thc khai thc v bo qun cha ph hp
2.1.

S hn ch v nhn thc trong khai thc bn vng cy thuc

nh gi s nhn thc v tnh bn vng trong thu hi cc loi cy thuc,

chng ti tin hnh iu tra phng vn v quan st thc trng khai thc ti vng
m. Kt qu cho thy, s nhn thc ca cc thy lang v ngi dn thu hi cy thuc
cn hn ch v hot ng khai thc cy thuc trong vng m l do th trng quyt
nh. y l nguyn nhn dn ti s khai thc qu mc lm suy gim i vi ngun ti
nguyn cy thuc ni chung v c bit nghim trng i vi mt s loi qu him v
loi c gi tr s dng cao.
Nhn nh trn c a ra trn c s cc d liu ti bng 13:
Bng 13: Thng k nhn thc ca ngi dn v khai thc cy thuc
i tng iu tra

Stt

Thy lang
(t l %)
80

Ngi dn thu
hi (t l %)
60

100

100

20

Vn iu tra
Thu hi ng loi
Thu hi nhng loi him v loi c nguy c
tuyt chng
Thu hi ng thi v, thi gian trong ngy

Thu hi ng b phn

55

20

5
6
7

Thu hi c ch n ti sinh
Thu hi hp php
Thu hi c t chc

80
0
0

55
0
0

1
2

Cc d liu trn cng cho thy rng:

- Ch c khong 80% cc thy lang v 60% ngi dn thu hi nhn mt c
ng cc loi cy thuc cn thu hi. Kh nng nhn bit cc loi cy thuc ca
cc thy lang do c truyn li t i trc v hc qua sch, ti liu; cn kh
nng ny ca ngi dn i thu hi cy thuc l do cc thy lang ch dy hoc t
hc ln nhau.

60

- 100% thy lang cng nh ngi dn thu hi u thu hi cc loi cy thuc qu

him khi gp, bi h cho rng y l cy c gi tr s dng cng nh gi tr
kinh t cao.
- C 20% thy lang thu hi cc loi cy thuc ng ma v v thi gian thu hi
trong ngy, y l nhng thy lang ln c nhiu cch thc, dng c bo qun cy
thuc sau khi thu hi; cn t l 80% thy lang (ch yu cc thy lang nh) v
100% ngi dn thu hi cy thuc khng k thi gian trong ngy hay ma v
no. Hot ng thu hi l ph thuc vo nhu cu ca bnh nhn. V vy, khi c
bnh nhn thy lang s t hng vi ngi dn thu hi.
- C 55% cc thy lang thu hi b phn c gi tr lm dc liu tt nht, t l ny
ch l 20% ngi dn thu hi. Bi v s hiu bit hn ch v cy thuc cng
nh tm l qun tnh l thu hi cng nhiu cng tt v cng m bo ngy
cng lao ng.
- Mt t l kh cao, 80% thy lang v 55% ngi dn c ch n s ti sinh khi
thu hi cy thuc, h khng thu ht m li mt s cy con trong qu trnh thu
hi.
- 100% thy lang v ngi dn khng xin php c quan chc nng (kim lm)
khi thu hi cy thuc trong VQG Tam o.
- 100% thy lang v ngi dn thu hi cy thuc theo nhu cu ca mnh, khng
c hng c hay tha thun no quy nh v s t chc khi thu hi.
2.2.

S lng ph ti nguyn cy thuc

nh gi v k thut s ch v bo qun dc liu, chng ti tin hnh

iu tra, nghin cu. Kt qu thu c nh bng 14:
Bng 14: Thng k v tnh trng s ch, bo qun cy thuc
i tng iu tra

TT
Vn iu tra

1
2
3
4
5

La chn, loi tp v lm sch

Lm kh (phi nng, sy, phi m can)
Thi lt d bo qun, ct tr
Loi tr cc dc liu nhim su mt,
nm mc,..v.v.
Kim sot kh nng su mt tn cng,
nhim nm mc
Qua bng 14 ta thy rng:

61

Thy lang
(t l %)

Ngi dn thu
hi (t l %)

95
95
70

60
70
20

40

20

65

15

- Hu ht (95%) thy lang la chn, loi tp v lm sch bng cch: chn cc phn
lm thuc ring, loi b cc phn khng dng nh c rc, bi t,..v.v. Ra
bng nc i vi cc dc liu l r, v r. T l ny ch l 60% ngi dn thu
hi cy thuc.
- Hu ht (95%) thy lang v 70% ngi dn thu hi lm kh dc liu. Ch yu
bng cc cch sau:
Phi nng: i vi hu ht cc loi dc liu, tr cc loi cha tinh du d bay
hi khi phi nng.
Sy: Ch yu bng cch s dng cc ngun nhit nhn to lm kh (nh t
ci, than,..v.v.). Sy thng c p dng trong ma ma, nht l thi gian
ma dm ca ma thu v ma xun, v i vi cc dc liu cha nhiu nc.
Phi m can: Thng c p dng i vi cc dc liu cha tinh du, d b
bay hi khi phi nng hay sy. Dc liu c lm kh trong nh (nh treo
ngoi hin, ri ra ging,..v.v.) ni thong gi vi nhit khng qu 30oC.
- C 70% thy lang thi lt ct tr, t l ny ch l 20% ngi dn thu hi, h
thng thnh tng b trong .
- C 40% thy lang loi b cc dc liu b su mt, nm mc; t l ny ch l 20%
nhng ngi dn thu hi. Khi dc liu b nm mc h thng ra li bng nc
sau phi kh li.
- C 65% thy lang v 15% ngi dn thu hi bit kim sot kh nng su mt tn
cng, nhim nm mc bng cc cch bo qun sau:
Bo qun trong h c nt kn, ht m bng vi cc.
Phi nng nh k c bit c dng trnh mc do nhit cao v tia t
ngoi ca nh nng mt tri s tiu dit cc mm nm mc; (cch ch yu).
Bo qun trong rm kh c p dng i vi dc liu l cc phn di t
nh thn hnh, r c, thn r,.. v.v.
Bo qun trong ct c p dng vi dc liu nc, nhy cm vi mc nh
Gng, Hoi sn, ng sm,..v.v.
Xng hi cn c p dng vi dc liu d b su mt tn cng nhng khng
phi c nng, sau bo qun lu di trong ti ni lon hn kn.
Qua trn c th thy rng cc thy lang trong vng m nm c k thut s
ch v bo qun dc liu kh tt. Tuy nhin, iu ny cn nhiu hn ch nhng
ngi dn thu hi cy thuc. Hu qu l s lng ph c bit ln khi ngi dn thu hi
cy thuc bn nhng khng kp s ch hoc khng bn c lm cho cy thuc b
hng.

62

3. Kh nng lm dc liu ca bn thn cc b phn ca cy thuc

Nghin cu v b phn s dng ca cc loi cy thuc khng ch cho thy tnh
cht phong ph v a dng trong kh nng cha bnh ca cc b phn . iu ny
cn c ngha rt ln i vi cng tc bo tn. Qua nghin cu v cc b phn c
s dng lm thuc c th phn no nh gi c tnh bn vng trong thc trng
khai thc v s dng ti nguyn cy thuc trong cng ng cc dn tc thiu s. Trong
phm vi ti ny, chng ti thng k v cc b phn c s dng lm dc liu
ca cc loi cy thuc theo kinh nghim ca ngi dn tc Dao (284 loi cy thuc
c s dng).
Kt qu iu tra v cc b phn ca cy c s dng lm thuc c trnh by
trong bng 15:
Bng 15: Cc b phn ca cy c s dng lm thuc
TT

1
2
3
4
5
6
7
8
9
10

B phn s dng

R, C, R c
Thn
V thn
L
Cnh
Hoa
Qu
Ht
Nha, lng, gai
C cy

S loi

T l %

76
38
47
94
28
27
31
37
13
73

26,76
13,38
16,55
33,10
9,86
9,51
10,92
13,03
4,56
25,70

nh gi tnh bn vng

Thp

Cao

Trung bnh
Cao
Thp

(T l % trong bng ln hn 100%, do c nhiu loi c th s dng

nhiu b phn khc nhau lm thuc)
Qua bng trn cho ta thy, L l b phn thng xuyn c ngi dn s dng
lm thuc nht, vi 94 loi, chim 33,10%; th hai l R v C, vi 76 loi, chim
26,76%; th ba l nhng loi m ngi dn s dng c cy cha bnh, vi 73 loi,
chim 25,70%;... Thc trng ngi dn s dng R, C, c cy ca nhiu loi lm
thuc dn n nguy c suy gim ca mt s loi cy thuc. Tnh bn vng ca vic
s dng nhng b phn trn ca cy l thp.
Do vy, i vi nhng loi m ngi dn s dng c cy hay R, C, th cn
phi tm ra nhng bin php bo v nhng c th cn li trong rng t nhin kt hp
vi nhn ging, gy trng vi s lng ln c th gim nguy c bin mt ca cc
loi ny ti VQG Tam o, nh: Hong tinh hoa trng (Disporopsis longifolia Craib);

63

Ba kch (Morinda officinalis How), ng sm (Codonopsis javanica (Blume) Hook. f.

& Thoms.),..v.v.
Mt khc, khi nh gi v s b phn c s dng l thuc ca mi loi,
chng ti thu c kt qu nh bng 16:
Bng 16: ng gi s b phn c s dng lm thuc ca cy
S b phn s dng
S loi
T l %

1 b phn
95
33,45

1< b phn < c cy

116
40,85

C cy
73
25,70

Qua trn, chng ti thy rng ch c 95 loi (chim 33,45%) ch c mt b phn

c s dng lm thuc. Trong khi c ti 189 loi (chim 66,55%) l c t 2, 3, 4
b phn hoc c cy c s dng lm thuc.
S liu trn mt mt cho thy s a dng, phong ph trong tri thc s dng cy
thuc ca ngi dn tc Dao. Tuy nhin, phn no cng cho thy mc khai thc i
vi mi loi cy thuc l rt ln. iu ny lm tng nhanh hn tc suy gim ngun
ti nguyn cy thuc.
Du bit rng, mt dn tc pht trin thng s dng ti nguyn theo chiu su,
bit khai thc tit kim v c thc s dng bn vng. Cn vi mt dn tc chm pht
trin th thng khai thc ti nguyn theo chiu rng, theo li qung canh, du canh du
c,... Thc ra, ti vng m VQG Tam o, nhng dn tc thiu s chm pht trin
khng phi l h c thc pht trin bn vng thp km, m do cuc sng ca nhng
dn tc ny cn gp kh khn, li c t ngun tr cp. Chnh v th m cuc sng ca
h vn ph thuc nhiu vo cc ngun ti nguyn sn c t t nhin. Chnh v vy,
cng nh nhiu vng rng ni khc trong c nc, trc yu cu pht trin kinh t, x
hi v i sng, VQG Tam o ang phi i mt vi mu thun gay gt gia vic
bo tn v khai thc s dng cc ngun ti nguyn qu gi t rng, trong c ngun
ti nguyn cy thuc.
4. i ngho v tp qun
Vng m VQG Tam o l vng tp trung dn c ng c c tc ng ln
v lin quan mt thit n s suy gim hay pht trin ca h sinh thi rng trong VQG
Tam o. nh gi mc ph thuc ca ngi dn vng m vo ngun ti
nguyn cy thuc, chng ti tin hnh iu tra, nghin cu 421 h gia nh thuc
18 thn sng gn ba rng ca VQG Tam o, ca 3 huyn: Tam o (Vnh Phc),
i T (Thi Nguyn) v Sn Dng (Tuyn Quang). Mt s thng tin c bn c
thng k trong bng 17:

64

Bng 17 : Mt s thng tin c bn v cc h c iu tra

S thn
S h gia nh
S h gia nh dn tc thiu s
S h gia nh ngho
S h ngho l dn tc thiu s
T l % h gia nh dn tc thiu s trn tng s h gia nh
T l % h gia nh ngho trn tng s h gia nh
T l % h ngho l dn tc thiu s

18
421
174
86
57
41,3
20,4
66,3

Trn c s tiu ch phn loi h ngho giai on t nm 2006 n 2010. Chng

ti thy rng, c 86/421 h c iu tra (chim 20,4%) l h ngho; s h dn tc
thiu s l 174/421 h (chim 41,3%). i su nghin cu chng ti thy rng s h
ngho l ngi dn tc thiu s l 57/86 h (chim 66,3%) tng s h ngho. Qua ,
chng ta c th thy rng, ngi dn sng cc thn gn ba rng c t l ngho kh
cao (c bit l cc h dn tc thiu s) so vi t l h ngho trong ton vng m l
22,3%,
nh gi mc ph thuc vo ngun ti nguyn cy thuc ca VQG Tam
o, chng ti nghin cu v thu c kt qu nh bng 18:
Bng 18: nh hng ca vic thnh lp VQG i vi hot ng thu hi cy
thuc trong rng Tam o
Cch phn
chia

Mc i ngho

Ch h gia nh

Ngho

Khng
ngho

N gii

Nam gii

Tng

25,5

11,1

27,9

11,8

Khng tng

60,2

58,1

66,3

56,5

Gim

14,3

30,8

5,8

31,7

Cch nh gi

So vi trc khi thnh lp VQG Tam o (nm 1996), ti thi im thc hin
cuc iu tra cho thy rng, i vi cc h ngho, th 25,5% s h cho bit thu
hi nhiu cy thuc hn (c v khi lng thu hi v s loi thu hi), ch c 14,3% l
gim cc hot ng thu hi cy thuc t rng Tam o. iu ny c s khc bit
nhng h khng phi l ngho, ch c 11,1% s h iu tra gia tng cn 30,8% l
gim cc hot ng thu hi cy thuc t rng. i su tm hiu chng ti thy rng, y
l cc h thu hi cy thuc bun bn lm tng thu nhp cho gia nh. iu ny c
th l gii rng, vic thnh lp VQG Tam o hn ch ngi dn khai thc g, do
vy h phi tng lng thu hi lm sn ngoi g ni chung v cy thuc ni ring

65

bun bn, tng thm thu nhp trang tri cho sinh hot ph nhng h ngho, khng a
dng v ngun thu. Cn cc h khng phi l ngho chuyn sang cc hot ng
sinh k khc, nh: trng trt, chn nui, kinh doanh, Trong trng hp, cc h gia
nh khng tng nhu cu thu hi cy thuc t rng, th c th l gii rng, y l cc
h thu hi cy thuc phng v cha bnh trong gia nh, do vy nhu cu v cy
thuc tng i n nh.
Mt khc, chng ti nghin cu nhu cu thu hi cy thuc t rng Tam o,
khi phn chia cc h nghin cu thnh hai nhm: nhm gia nh c ph n l ch h
v nhm gia nh c nam gii l ch h. Kt qu cho thy rng, sau khi thnh lp
VQG Tam o, c n 27,9% cc ch h l ph n tng hot ng thu hi cy thuc
trong rng, ch c 5,8% cho bit hot ng ny l gim i. C s tri ngc cc h
gia nh c ch h l nam gii, vi cc t l tng t l 11,8% v 31,7%. iu ny c
th gii thch rng, y l cc h thu hi cy thuc bun bn, tng thu nhp. Cc
ch h l n gii thng kh thch ng hn, kh tm kim sinh k mi hn so vi cc
ch h l nam gii. V vy, mc d VQG Tam o c thnh lp, th h vn phi vo
rng thu hi cy thuc thm ch cn tng lng thu hi m bo cuc sng. i vi
trng hp cc ch h (c l ph n, c l nam gii) cho bit khng tng nhu cu thu
hi cy thuc trong rng Tam o, th c th gii thch rng y l cc h thu hi cy
thuc ch yu phc v cho nhu cu ca gia nh. Do vy nhu cu v cy thuc tng
i n nh.
Khi nghin cu v vai tr ca cy thuc i vi tng thu nhp/nm ca cc h
c thu hi cy thuc t rng Tam o, chng ti thu c kt qu nh bng 19:
Bng 19: T l cc h khai thc ti nguyn cy thuc v vai tr ca cy
thuc i vi thu nhp ca h/nm
T l
Cch nh gi

T l h
thu hi

Trung bnh t l % thu nhp

so vi tng thu nhp ca
h/nm

9,3
32,9
57,3

2,2
5,2
26,8

61,0
44,9

22,1
12,7

Mc sng

Kh gi
Trung bnh
Ngho
Ch h gia nh

H gia nh c n gii lm ch h
H gia nh c nam gii lm ch h

Qu bng 19 ta thy, ch c 9,3 h kh gi l c hot ng thu hi cy thuc t

rng, tuy nhin khi quy i thnh tin, vai tr ca cy thuc chim t l rt nh trong
tng thu nhp (2,2%) ca cc h ny. ng ch l cc h ngho, vi 57,3% s h

66

thu hi cy thuc trong rng Tam o, v cy thuc ng vai tr kh ln, chim

26,8% tng thu nhp ca h/nm.
Mt khc, chng ti cng thy rng, c n 61,0% cc h c ch h l ph n
thu hi cy thuc trong rng, v cy thuc c vai tr tng i quan trng khi chim
ti 22,1% tng thu nhp ca h. T l tng t cc h c ch h l nam gii ln lt
l 44,9 v 12,7%.
Qua trn, chng ta c th thy rng ngun ti nguyn cy thuc c vai tr quan
trng i vi thu nhp ca ngi dn vng m, c bit l i vi nhm ngi ngho
v nhm cc h c ch h l n gii.
Khi xem xt mi quan h gia bo tn cy thuc v pht trin kinh t ti vng
m mc khi qut hn, c th ni rng, trong phm vi khng gian ca VQG
Tam o v vng m, phm vi thi gian k t khi thnh lp n nay, cc mi quan h
ny tng ng vi cc kch bn c trnh by c th ti bng 20:
Bng 20: Cc kch bn i vi i sng ngi dn c th xy ra khi thc
hin cc hot ng bo tn cy thuc ti vng m
Mi quan h gia i sng ngi dn vi
hot ng bo tn cy thuc ti vng m
VQG Tam o
c nng cao (+)
i sng ngi dn
B ngho i (-)

Ti nguyn cy thuc
c bo tn B khai thc
(+)
(-)
(+) v (+)
(+) v (-)
(-) v (+)
(-) v (-)

C th thy rng, 2/4 kch bn c tn ti s nh i gia bo tn v pht trin

kinh t, l: ti nguyn cy thuc b gim i do khai thc gp phn nng cao i
sng ngi dn ((+) v (-)) v ti nguyn cy thuc c bo tn nghim ngt cn i
sng ngi dn gim i do mt ngun thu nhp t thu hi, bun bn ngun ti nguyn
ny ((-) v (+)). y l hai trng hp in hnh ti VQG Tam o trong thi gian
qua, ty tng thi im, khu vc c th m cc trng hp ny r nt, m nht hn
trng hp kia.
Hai kch bn c th xy ra trong tng lai, l: ti nguyn cy thuc b khai
thc cn kit cn i sng ngi dn b bn cng (do mt ngun thu nhp t cy thuc,
mt vn ha bn a, cc vn tiu cc v sinh thi v mi trng xy ra). Trng
hp ((-) v (-)) ny s xy ra, khi cng khai thc vn tip tc din ra nh hin nay
cng hng vi s tht truyn v tri thc, kinh nghim s dng thuc ca ngi dn
vng m; kch bn tch cc nht l i sng ngi dn vng m c nng cao nh
s bo tn v pht trin cy thuc ((+) v (+)). c c kch bn ny, i hi phi
c s tm hiu, th nghim v nghin cu thu o trong thi gian ti.

67

5. Cng tc tuyn truyn cha hiu qu

nghin cu vai tr ca cc knh thng tin tuyn truyn bo v ngun ti
nguyn cy thuc, chng ti iu tra nghin cu, kt qu nh bng 21:
Bng 21: Cc knh thng tin tuyn truyn bo v cy thuc
Knh thng tin

Tng cng

Phng thc hiu qu nht

Tivi
i
Bo
Bin bo
T ri
Hi tho, tp hun
Thng tin vi cc cn b kim lm
Tr chuyn

58,7
52,0
19,5
39,4
8,7
31,7
39,9
35,8

27,1
15,0
8,2
9,0
2,7
12,3
5,7
10,2

Qua bng trn cho ta thy, c n 58,7% ngi dn bit cc thng tin v bo v
ti nguyn cy thuc thng qua Tivi v 27,1% cho rng y l phng thc truyn ti
hiu qu nht. Mt t l kh ln ngi dn bit thng tin qua cc cn b kim lm, tuy
nhin ch mt t l rt nh (5,7%) cho rng y l phng thc truyn ti hiu qu
nht. iu ny c th gii thch bi:
- Kh nng nhn bit cc loi cy thuc, c bit l cc loi cy thuc ca cc cn b
kim lm cn hn ch;
- Cn b kim lm cn cha quan tm ng mc n bo v cc loi cy thuc, ch
yu h quan tm n bo v cc loi cy ly g v ng vt hoang d;
- Cn b kim lm cha tham gia h tr nhn dn trng v pht trin cc loi cy
thuc ti vng m,..v.v.
Qua cc dn liu v phn tch trn, c th thy rng, vic la chn cc phng
thc tuyn truyn cung cp kin thc v bo tn cc loi cy thuc, t nng cao
nhn thc, thc v dn n thay i hnh vi thu hi, khai thc cy thuc ca ngi dn
c vai tr rt quan trng. Qua thc tin cng tc nhiu nm ti VQG Tam o, chng ti
nhn thy, trong cc phng thc tuyn truyn ph bin hin nay th tuyn truyn bo
v cc loi cy thuc ti cc hi tho, cc lp tp hun c ngi dn vng m tham gia
cng t hiu qu cao. Ngoi ra, cn c s chia s v phn hi thng tin t nhng
ngi dn tham gia, t c th xy dng cc cam kt bo tn cy thuc.
Ngoi cc mi e da trc tip nh trnh by trn, th cn nhng mi e da
gin tip khc nh: trnh dn tr thp, tc ng ca kinh t th trng, nhu cu s
dng cy thuc tng ln trong x hi,Cc mi e da trc tip v gin tip c mi
quan h bin chng, nh hng qua li vi nhau v hu qu cui cng l ngun ti
nguyn cy thuc ti VQG Tam o b suy gim mnh trong thi gian qua.

68

Chng III
KT QU XY DNG VN SU TP V BO TN CY THUC
VN QUC GIA TAM O
Trn c s cc iu kin sn c ca khu vc Vn thc vt nh: C mi trng
cy sinh trng tt v sn xut c nhiu ht; trnh c tc nhn ph hoi ca
con ngi, ca la rng v ng vt; trnh c xi mn, l lt; d lui ti; gn lc
lng lao ng;..v.v.
Mt khc, vi mc ch gp phn duy tr cc vn gen c gi tr quan trng v
mt kinh t lm ngun ging s dng lu di cho cng tc chn ging hoc duy tr
vn gen ca nhng loi cy qu him, c bit l loi c nguy c b tiu dit, s
dng chng trong tng lai. Theo cc tiu ch v cch nh gi, cho im, chng ti
la chn c mt s loi, bao gm: B bo en (Goniothalamus vietnamensis Ban);
Hong tinh hoa trng (Disporopsis longifolia Craib); Ru hm hoa ta (Tacca
chantrieri Andre); Hoa tin (Asarum glabrum Merr.); Bt gic lin (Podophyllum
tonkinense Gagnep.); Khc khc (Heterosmilax gaudichaudiana (Kunth) Maxim.); Ba
kch (Morinda officinalis How); Sm cau (Dracaena cochinchinensis (Lour.) S. C.
Chen); Thin nin kin (Homalomena occulta (Lour.) Schott)
c th trin khai bo tn, hot ng nhn ging l khu quan trng v cn
phi tin hnh trc ht. iu kin v cch b tr th nghim nh trnh by Mc
13.2.9. Sau y l kt qu nhn ging ca mt s loi cy thuc.
2.1. Nghin cu nhn ging
2.1.1. Nghin cu nhn ging loi B bo en (Goniothalamus vietnamensis Ban)
v Sm cau (Dracaena cochinchinensis (Lour.) S. C. Chen)
Trong khi loi B bo en c s dng nhiu ti a phng v c a
vo Sch Vit Nam nm 2007, Phn II - Thc vt (hng: VU A1a,c,d,B1+2,b,e),
th Sm cau l loi b khai thc gn nh cn kit ti VQG Tam o, do ngi dn
c nh cu thu hi cao lm thuc b, cng nh bun bn tng thu nhp di
dng ru ngm ti hu ht cc nh hng, khch sn quanh vng ni Tam o.
2.1.1.1. Kh nng ra r ca hom trong gi th ct
Cc th nghim c thc hin vo thng 05/2011, theo phng php c
trnh by ti mc 13.2.9.1. i vi loi B bo en, mi cng thc (t CT1 n CT7),
chng ti la chn v thu thp s liu i vi 100 hom tng i ng u. Cn loi
Sm cau l 200 hom/cng thc. S liu v s ra r ca hom c thu thp ti cc thi

69

im: 30 ngy, 45 ngy v 60 ngy sau khi cy hom vo ct. S liu v s ra r ca

loi B bo en (BB) v Sm cau (SC), c th ti bng 22:
Bng 22: T l ra r ca B bo en v Sm cau
Thi gian (ngy)
Cng thc
S hom ra r
CT1

T l (%)
S hom ra r

CT2

T l (%)
S hom ra r

CT3

T l (%)
S hom ra r

CT4

T l (%)
S hom ra r

CT5

T l (%)
S hom ra r

CT6

T l (%)
S hom ra r

CT7

T l (%)

Sau 30

Sau 45

Sau 60

BB

SC

BB

SC

BB

SC

14

34

32

132

69

169

14,00

17,00

32,00

66,00

69,00

84,50

18

31

28

128

74

156

18,00

15,50

28,00

64,00

74,00

78,00

17

27

35

112

71

171

17,00

13,50

35,00

56,00

71,00

85,50

13

37

23

122

62

162

13,00

18,50

23,00

61,00

62,00

81,00

15

35

39

139

63

163

15,00

17,50

39,00

69,50

63,00

81,50

14

44

42

142

67

187

14,00

22,00

42,00

71,00

67,00

93,50

17

42

81

0,00

8,50

0,00

21,00

0,00

40,50

Ti thi im 60 ngy k t khi nhn ging, cc cng thc c x l cht iu

ha sinh trng (CT1 n CT6), t l ra r t hom loi B bo en trong khong
62,00% - 74,00%, t trung bnh l 67,67%. Trong khi , t l ra r ca cng thc i
chng, khng x l cht iu ha sinh trng (CT7) l 0,00%. Tng t, t l ra r
trung bnh ca hom Sm cau ti cc cng thc c x l cht iu ha sinh trng (t
CT1 n CT6) l 84,00%. T l ln nht ti CT6, c ti 93,50% s hom ra r. Mt
khc, t l ra r ti cng thc khng x l cht iu ha sinh trng CT7 (cng thc
i chng) l 40,50%.
Mc d cha tin hnh nghin cu kh nng ra r ca hai loi trn cc giai
on khc nhau, nhng cc kt qu thu c cho php kt lun, ngoi cc yu t: Tui
cy m, v tr ly hom, cht lng hom, th cht iu ha sinh trng c vai tr rt
quan trng i vi s ra r t hom ca loi Sm cau v c bit l B bo en. Trong

70

qu trnh nghin cu, chng ti nhn thy cng thc i chng (CT7), mt s hom
B bo en c s hnh thnh cc nt sn, tuy nhin, sau mt thi gian cc hom ny
b rng l, thi gc v cht dn.
2.1.1.2. T l sng sau khi cy vo bu
Sau giai on gim hom trong ct, tng s cy B bo en thu c ti cc
cng thc t CT1 n CT7, l 406 cy; tng t Sm cau l 1.089 cy. Chng ti
tin hnh th nghim theo phng php trnh by mc 13.2.9.4. cng thc i
chng, chng ti theo di i vi 100 hom loi B bo en v 200 hom loi Sm cau.
Kt qu v t l sng ca hai loi trong bu t sau 6 thng, c th ti bng 23:
Bng 23: T l sng ca B bo en v Sm cau trong bu t sau 6 thng
Cng thc

Cng thc th nghim

Cng thc i chng

359/700

17/100

51,29

17,00

1.022/1.400

127/200

73,00

63,50

Loi
BB

S cy sng/hom
T l sng (%)
S cy sng/hom

SC

T l sng (%)

Qua bng 23 ta thy, t l sng sau 6 thng ca B bo en l 51,29%, i

chng l 17,00%; tng t Sm cau l 73,00% v 63,50%. Vy c th thy rng, i
vi vic nhn ging hai loi B bo en v Sm cau t hom, th cn thit phi gim
vo ct, sau cy vo bu t t t l sng cao hn.
2.1.2. Nghin cu nhn ging loi Ba kch (Morinda officinalis How)
y l loi b khai thc gn nh cn kit ti VQG Tam o, bi nhu cu
dng nh khng hn ch lm thuc b, cng nh bun bn tng thu nhp.
2.1.2.1. Kh nng ra r ca hom trong gi th ct
nghin cu kh nng ra r t hom ca loi Ba kch. Chng ti tin hnh
cc th nghim vo thng 05/2011, thit k th nghim nh trnh by ti mc
13.2.9.1. i vi mi cng thc (t CT1 n CT7), chng ti la chn cc hom tng
i ng u v thu thp s liu i vi 200 hom. S liu v s ra r ca hom c thu
thp ti cc thi im: 25 ngy, 45 ngy, 55 ngy v 60 ngy sau khi cy hom vo ct.
S liu v s ra r ca loi Ba kch, c th ti bng 24:

71

Bng 24: T l ra r ca Ba kch

Thi gian (ngy)

Sau 25

Sau 45

Sau 55

Sau 60

37

127

162

167

18,50

63,50

81,00

83,50

32

107

171

183

16,00

53,50

85,50

91,50

41

116

157

167

20,50

58,00

78,50

83,50

29

132

152

171

14,5

66,00

76,00

85,50

24

145

167

172

12,00

72,50

83,50

86,00

33

147

172

177

16,50

73,50

86,00

88,50

11

52

64

71

5,50

26,00

32,00

35,50

Cng thc
S hom ra r
CT1

T l (%)
S hom ra r

CT2

T l (%)
S hom ra r

CT3

T l (%)
S hom ra r

CT4

T l (%)
S hom ra r

CT5

T l (%)
S hom ra r

CT6

T l (%)
S hom ra r

CT7

T l (%)

Qua bng 24 ta thy, sau 60 ngy, ti cc cng thc c x l cht iu ha sinh

trng (t CT1 n CT6), t l ra r ca Ba kch trong khong 83,50% n 91,50%,
t trung bnh l 86,42%. Trong khi , t l ra r ca cng thc i chng, khng x
l cht iu ha sinh trng (CT7) l 35,50%. Qua , c th thy rng, kh nng nhn
ging bng hom ca Ba kch l tng i cao, tuy nhin ph thuc nhiu vo cht iu
ha sinh trng.
2.1.2.2. T l sng sau khi cy vo bu
Chng ti tin hnh th nghim theo phng php mc 13.2.9.4, nhm xy
dng c quy trnh gim hom hiu qu. Tng s cy Ba kch sau khi thu c qua
gim hom trn ct (t CT1 n CT7) l 1.108 cy. cng thc i chng, chng ti
theo di i vi 200 hom. Kt qu v t l sng ca Ba kch trong bu t sau 6 thng,
c th ti bng 25:

72

Bng 25: T l sng ca Ba kch trong bu t sau 6 thng

Cng thc

Cng thc th nghim

Cng thc i chng

1.023/1.400

93/200

73,07

46,50

So snh
S cy sng/hom
T l sng (%)

Qua bng 25 ta thy, t l sng sau 6 thng ca Ba kch l 73,07%, i chng l

46,50%. Vy c th kt lun rng, c s khc bit tng i ln v t l sng ca Ba
kch hai phng php gim hom khc nhau. Do vy, cn thit khi gim hom Ba kch
th cn thit phi gim vo ct sau cy v bu t t t l sng cao hn.
2.1.3. Nghin cu nhn ging mt s loi cy thuc bng phng php tch c v
tch cc on thn
y l nhng loi cy thuc qu him c tn trong Sch Vit Nam nm
2007, Phn II - Thc vt; Danh lc cy thuc Vit Nam 2006 cng nh trong Ngh
nh 32/ N - CP ban hnh ngy 30/03/2006, v: Qun l thc vt rng, ng vt

rng nguy cp, qu, him hoc loi c ngi dn khai thc vi cng ln.
Vt liu nhn ging ca cc loi ny l cc phn c, phn thn thu c trong
qu trnh thu mu. Nh cch thc c trnh by ti mc 13.2.9.2, cc phn c,
thn ca tng loi c tch ra thnh tng phn nh, chng ti chn la v tin hnh
o m, thu thp s liu i vi: 50 phn c loi Hong tinh ha trng (Disporopsis
longifolia Craib) (HTHT), 200 phn c loi Ru hm hoa ta (Tacca chantrieri Andre)
(RHHT), 500 phn thn cy Hoa tin (Asarum glabrum Merr.) (HT), ch c 20 phn c
loi Bt gic lin (Podophyllum tonkinense Gagnep.) (BGL), 200 phn c loi Khc
khc (Heterosmilax gaudichaudiana (Kunth) Maxim.) (KK) v 1.000 phn thn loi
Thin nin kin (Homalomena occulta (Lour.) Schott) (TNK). Kt qu chng ti thu
c v s ra r, ny chi ca c th ti bng 26:
Bng 26: T l ny chi v ra r bng phng php tch c, thn
ca mt s loi cy thuc
Thi gian (ngy)
Loi
S c ny chi
HTHT T l c ny chi (%)
S c ra r

Sau

Sau

Sau

Sau

Sau

15

20

30

45

60

23

42

47

50

50

46,00

84,00

94%

100%

100%

13

32

43

48

50

73

T l ra r (%)

26,00

64,00

86,00

96,00

100,00

S c ny chi

28

87

117

162

187

14,00

43,50

58,50

81,00

93,50

12

71

92

143

176

T l ra r (%)

6,00

35,50

46,00

71,75

88,00

S c ny chi

252

342

447

452

452

50,40

68,40

89,40

90,40

90,40

S c ra r

264

372

447

452

452

T l ra r (%)

52,8

74,4

89,40

90,40

90,40

S c ny chi

13

17

17

15,00

35,00

65,00

85,00

85,00

13

15

T l ra r (%)

0,00

10,00

30,00

65,00

75,00

S c ny chi

57

147

172

184

4,50

28,5

73,5

86,00

92,00

11

62

93

147

T l ra r (%)

0,00

5,50

31,00

46,50

73,50

S c ny chi

82

142

547

764

893

8,20

14,20

54,70

76,40

89,30

51

102

347

564

893

5,10

10,20

34,70

56,40

89,30

T l c ny chi (%)
RHHT

S c ra r

T l c ny chi (%)
HT

T l c ny chi (%)
BGL

S c ra r

T l c ny chi (%)
KK

S c ra r

T l c ny chi (%)
TNK

S c ra r
T l ra r (%)

Qua th nghim trn, chng ti thy rng hon ton c th nhn ging cc loi
cy thuc trn bng phng php tch c, thn v t t l thnh cng kh cao. C th
v t l ny chi: Loi Hong tinh hoa trng t 100,00%, Ru hm hoa ta t
93,50%, Hoa tin l 90,04%, Bt gic lin t 85,00%, Khc khc l 92,00% v Thin
nin kin l 89,30%.
Mc d, thi gian nghin cu cn hn ch v vt liu nhn ging mt s loi
cn nh l, nhng cc kt qu thu c c th thy kh nng ra r, ny chi t c v
thn ca cc loi trn bng phng php nhn ging v tnh, c b sung thm cc cht
iu ha sinh trng trong qu trnh gim l rt cao. Kh nng bo tn thnh cng cc
loi trn l rt c trin vng trong tng lai.

74

2.1.4. Nghin cu nhn ging t ht ca mt s loi cy thuc qu him, nguy cp

v c gi tr kinh t cao.
Trong qu trnh thc hin ti, chng ti thy rng tr lng trong rng t
nhin ca ba loi cy thuc l: Hoi sn (Dioscorea persimilis Prain Burk.), Bnh
vi (Stephania rotunda Lour.) v Hong tinh hoa trng (Disporopsis longifolia Craib)
b gim st nghim trng bi s khai thc ca ngi dn vng m vi cc mc
ch khc nhau.
Nu Hong tinh hoa trng l loi cy thuc c ngi dn vng m coi l cy
thuc qu v c nhu cu s dng cao, c bit l s dng nu cao l; th Hoi sn
l loi c ngi dn khai thc nhiu s dng lm thuc b, lm lng thc v
bun bn cho khch du lch thp phng ti cc khu du lch Tam o v Ty thin.
Cn Bnh vi l loi c ngi dn khai thc nhiu bn cho cc thy lang v
ngi thu gom ngoi a phng. Mt khc, c ba loi trn u b ngi dn khai thc
c theo kiu tn thu (h s bo tn thp), do vy cc loi ny tr nn rt him gp
trong rng t nhin Tam o.
Xut pht t nhn nh trn, chng ti tin hnh nghin cu kh nng nhn
ging t ht, vi mc ch to ngun cy ging gy trng ti vng m, t lm
gim sc p i vi cc c th, qun th cn li trong rng t nhin ca ba loi ny.
2.1.4.1. T l ny mm ca ht
Trong qu trnh iu tra, chng ti thu c 2.078 ht Hoi sn, 1.437 ht Bnh
vi v 380 ht Hong tinh hoa trng. Cch thc nhn ging c thc hin nh
trnh by ti mc 13.2.9.3. Kt qu v t l ny mm, ra r ca ba loi ny, thu c
kh cao, ln lt l: 67,71%, 51,91% v 84,31%. C th c trnh by ti bng 27:
Bng 27: T l ny mm t ht ca Hong tinh hoa trng,
Hoi sn v Bnh vi
Thi gian (ngy)
Loi
Hoi sn

S ht ny mm, ra r
T l (%)
S ht ny mm, ra r

Bnh vi

T l (%)

Hong
tinh S ht ny mm, ra r
hoa trng
T l (%)

75

Sau

Sau

Sau

10

20

30

623

1.382

1.407

29,98

66,51

67,71

292

729

746

20,32

50,73

51,91

47

260

320

12,37

68,42

84,31

Qua , c th thy rng, mc d th nghim cha tin hnh cc giai on

khc nhau, nhng nu gieo ht ngay sau khi thu hoch (khng bo qun qua nm) cho
thy kh nng ti sinh t ht ca cc loi ny l kh ln.
2.1.4.2. T l sng sau khi cy vo bu
Nhm m bo cho cy c sinh trng, pht trin bnh thng v thun li
cho vic c th mang cy i trng. Sau thi gian 60 ngy, chng ti thu c 1.407
cy Hoi sn, 746 cy Bnh vi, 320 cy Hong tinh hoa trng v tin hnh cy cy
vo bu t.
Kt qu v t l sng ca Hoi sn, Bnh vi v Hong tinh hoa trng trong bu
t sau 3 thng, c th ti bng 28:
Bng 28: T l sng ca Hong tinh hoa trng,
Hoi sn v Bnh vi trong ti bu
Thi gian (ngy)

Sau

Sau

Sau

30

60

90

S cy sng

1.372

1.336

1.274

T l sng (%)

97,51

94,95

90,55

722

722

722

96,78

96,78

96,78

320

320

320

100,00

10,00

100,00

Loi
Hoi sn

S cy sng
Bnh vi

T l sng (%)

Hong tinh S cy sng

hoa trng
T l sng (%)

Qua trn ta thy, t l sng sau khi cy vo ti bu ca Hoi sn, Bnh vi v

Hong tinh hoa trng l rt cao, ln lt tng ng vi cc t l: 90,55%, 96,78% v
100,00%. C th thy rng, kh nng nhn ging bng phng php hu tnh ca ba
loi ny l rt ln, t m ra trin vng to ngun cy ging vi s lng ln xy
dng cc m hnh bo tn trong vng m.
Sau qu trnh th nghim, chng ti nhn ging thnh cng 19 loi cy
thuc, vi t l sng kh cao. Trong s cc loi trn c 17 loi c nhn ging bng
phng php v tnh, 02 loi c nhn ging bng phng php hu tnh v 01 loi
(Hong tinh hoa trng) c nhn ging bng c hai phng php. Kt qu nhn ging
cc loi cy thuc s l c s ban u xy dng v trin khai cc m hnh bo tn
cy thuc thch hp ti VQG Tam o v vng m trong tng lai.

76

2.2. Nghin cu thc hin m hnh bo tn cy thuc ti Vn thc vt

Cy thuc sau khi c nhn ging, chng ti tin hnh trng th nghim di
tn rng ti sinh, cao 100m so vi mc nc bin, ti khu vc Vn thc vt ca
VQG Tam o. Khu vc trng c dc thoi, nh hn 15o; che ph di mc
0,4; thuc kiu rng phc hi sau khai thc kit, bao gm cc qun th non vi nhng
loi cy a sng, thnh phn loi phc tp khng u tui, t thnh cy u th khng
r rng. Ti y, chng ti cng thu thp v phn tch ha l cho 6 mu t, kt qu
c th ti bng 29:
Bng 29: Kt qu phn tch ha l t ca Vn thc vt
Stt
Ch tiu

Mu

Mu

Mu

Mu

Mu

Mu

nghin cu
pH

KCL

5,40

4,38

5,51

6,05

4,59

6,06

OM

(%)

2,38

1,70

0,98

3,82

6,67

1,21

Nts

(%)

0,18

0,14

0,26

0,15

0,26

0,17

Ndt

(mg/100gr)

8,73

7,28

9,66

14,48

9,32

10,69

CEC

(meq/100gr)

27,18

28,78

19,69

23,21

26,77

21,39

D
tiu P2O5
(mg.kg-1)
K2O

7,38

6,87

9,66

14,48

9,32

10,69

26,43

23,79

21,10

16,09

11,08

12,87

P2O5

0,05

0,06

0,05

0,04

0,05

0.06

K2O

0,95

1,23

1,18

0,65

1,12

0,84

chua trao H+
i
Al3+
(me/100g)

0,16

0,12

0,08

0,37

0,67

0,20

2,63

3,69

2,48

3,78

5,08

4,72

(me/100g)

8,98

9,42

5,66

11,97

18,28

9,20

2 -0.02

59,44

36,82

47,33

36,82

26,31

32,88

Thnh phn
0.02-0.002
c gii
<0.002

22,31

28,53

28,36

40,76

53,16

40,68

18,25

34,65

24,31

22,42

20,53

26,44

41,08

31,87

72,43

49,11

48,55

47,99

Tng s (%)

Chua
phn

thy

(%)

77

 chua (pH), thnh phn m, ln, kali lun l nhng ch tiu quan trng cn
nh gi khi nghin cu tnh cht l ha ca cc phu din t. Qua bng 53, ta thy:
chua ca t khu vc Vn thc vt dao ng t mc chua n trung tnh, th
hin c th nh sau: Mu t s 2, pH = 4,38, mc chua (pH t 4,10 n 4,50);
mu s 5, pH = 4,59, mc chua va (pH t 4,60 n 5,00); mu s 1, pH = 5,40
v mu s 3, pH = 5,51 mc chua t (pH t 5,10 n 5,50); mu s 4, pH = 6,05
v mu s 6, pH = 6,06 mc gn trung tnh (pH t 5,60 n 6,50).
Khi nghin cu v thnh phn m (N), chng ti nh gi thnh phn m
tng s v thnh phn m d tiu. Kt qu phn tch cho thy thnh phn m tng s
cc phu din t thu khu vc Vn thc vt dao ng t mc trung bnh n giu,
c th nh sau: Mu s 2 (0,14%), mu s 4 (0,15%) mc trung bnh (t 0,10% n
0,15%); mu s 1 (0,18%), mu s 6 (0,17%) mc kh (t 0,15% n 0,20%); mu
s 3 (0,26%), mu s 5 (0,26%) mc giu (ln hn 0,20%). Thnh phn m d tiu
tng i giu, th hin nh sau: Mu s 2 (7,28 mg/100gr) mc trung bnh (t 4,00
n 8,00 mg/100gr); mu s 1 (8,73 mg/100gr), mu s 3 (9,66 mg/100gr), mu s 4
(14,48 mg/100gr), mu s 5 (9,32 mg/100gr), mu s 6 (10,69 mg/100gr) mc giu
(ln hn 8,00 mg/100 gr).
Kt qu phn tch ti bng 53 cng cho thy rng, thnh phn ln (P) tng s
ca cc phu din t mc trung bnh n kh. C th l: Mu s 1 (0,05%), mu s
3 (0,05%), mu s 4 (0,04%), mu s 5 (0,05%) c thnh phn ln tng s mc trung
bnh (t 0,01% n 0,05%); mu s 2 (0,06%), mu s 6 (0,06%) mc kh (t 0,05%
n 0,10%). Mt khc, kt qu phn tch cho thy, thnh phn ln d tiu ca t khu
vc ny mc ngho n trung bnh, c th l: Mu s 1 (7,38 mg/100 gr), mu s 2
(6,87 mg/100 gr), mu s 3 (9,66 mg/100 gr), mu s 5 (9,32 mg/100 gr) c thnh
phn ln d tiu mc ngho (t 5,00 n 10,00 mg/100 gr); mu s 4 (14,48 mg/100
gr), mu s 6 (10,69 mg/100 gr) mc trung bnh (t 10,00 n 15,00 mg/100 gr).
nghin cu thnh phn kali (K), chng ti phn tch v nh gi thnh phn
kali tng s v thnh phn kali d tiu. Kt qu c th v thnh phn kali tng s t
mc trung bnh n giu, th hin nh sau: Mu s 4 (0,65%), mc trung bnh (t
0,50% n 0,80%); mu s 1 (0,95%), mu s 3 (1,18%), mu s 5 (1,12%), mu s 6
(0,84%) mc kh (t 0,80% n 1,20%); mu s 2(1,23%) mc giu (ln hn
1,200%). Thnh phn kali d tiu ca cc phu din t cng t mc trung bnh n
giu, c th l: Mu t s 4 (16,09 mg/100 gr), mu s 5 (11,08 mg/100 gr), mu s 6
(12,87 mg/100 gr) mc trung bnh (t 12,00 n 20,00 mg/100 gr); mu s 1 (26,43

78

mg/100 gr), mu s 2 (23,79 mg/100 gr), mu s 3 (21,10 mg/100 gr) mc giu (ln
hn 20,00 mg/100 gr).
Nh vy, t ti khu vc Vn thc vt c chua t chua n trung tnh; cc
thnh phn m, ln, kali c th thay i cc mc khc nhau, tuy nhin bin dao
ng khng ln.
2.2.1. Kt qu trng bo tn loi B bo en (Goniothalamus vietnamensis Ban) v
Sm cau (Dracaena cochinchinensis (Lour.) S. C. Chen)
Sau khi nhn ging, chng ti thu c v tin hnh trng 376 cy B bo
en, 149 cy Sm cau, di tn rng ti Vn thc vt theo cch thc trnh by
mc 13.2.9.5. Cy ging em trng l cc cy khe mnh, khng ct ngn, l xanh tt,
khng b su bnh, B Bo en c chiu cao 20 - 25cm, Sm cau c chiu cao 30 40cm. S liu v s sinh trng v pht trin ca hai loi nay c thu thp vo cc
thi im 6 thng, 12 thng, 18 thng sau khi trng.
Cc s liu thu c ti thi im 18 thng sau khi trng cho thy rng, s sinh
trng ca B bo en l khng thc s tt. Mc d t l cy sng tng i cao
(76,33%), tuy nhin s pht sinh tri mi l khng cao, ch c 9,06% cy c t 3 chi
tr ln v 9,76% cy xut hin chi cp 2. Ngc lai, Sm cau trng ti Vn thc vt
c kh nng sinh trng kh tt, biu hin nh sau: T l sng rt cao, 91,95%; chiu
cao trung bnh l 68,491,27cm; s cy trng c t 2 chi tr ln l 49,64%. ng
thi, chng ti cha nhn thy s ra hoa, kt qu hai loi cy ny. Kt qu theo di
c tng hp trong bng 30:
Bng 30: S sinh trng v pht trin ca B bo en v Sm cau
Thi gian

Sau 6 thng

Sau 12 thng

Sau 18 thng

Ch tiu

BB

SC

BB

SC

BB

SC

S cy sng

322

141

291

137

287

137

/(85,64)

/(94,63)

/(77,39)

/(91,95)

/(76,33)

/(91,95)

7,41

27,02

14,82

45,44

17,91

68,49

1,19

1,24

1,27

1,45

1,52

1,27

253

83

209

74

176

69

/(78,57)

/(58,87)

/(71,82)

/(54,01)

/(61,32)

/(50,36)

53

41

64

46

85

51

/(16,46)

/(29,07)

/(21,99)

/(33,58)

/(29,62)

/(37,23)

16

17

18

17

26

17

/(t l %)
Chiu cao
chnh (cm)

chi

1 chi
S
chi/
cy

/t l (%)
2 chi
/t l (%)
>2 chi

79

/t l (%)

/(4,97)

/(12,06)

/(6,19)

/(12,41)

/(9,06)

/(12,41)

17

23

28

/(5,28)

/(0,00)

/(7,90)

/(0,00)

/(9,76)

/(0,00)

/(0,00)

/(0,00)

/(0,00)

/(0,00)

/(0,00)

/(0,00)

S ra chi cp 2
/(t l %)
S ra hoa qu
/(t l %)

T kt qu theo di, chng ti thy rng, hon ton c kh nng bo tn hai loi
B bo en v Sm cau ti cao 100m, di tn rng. Tuy nhin cn c s nghin
cu thm v mi trng sng ca loi B bo en, cy c th sinh trng v pht
trin tt hn.
2.2.2. Kt qu trng bo tn loi Ba kch (Morinda officinalis How)
S lng cy Ba kch ging c trng ti Vn thc vt l 116 cy theo cch
thc c trnh by ti mc 13.2.9.5. Cc cy con em trng khe mnh, cao 20 25cm, c 5 - 6 cp l, b r pht trin y , khng b su bnh. S liu v s sinh
trng v pht trin ca Ba kch c thu thp vo cc thi im 6 thng, 12 thng, 18
thng sau khi trng. Cc s liu c trnh by c th ti bng 31:
Bng 31: S sinh trng v pht trin ca Ba kch ti Vn thc vt
Thi gian

Sau 6 thng

Sau 12 thng

Sau 18 thng

S cy sng/(t l %)

83/(71,55)

74/(63,79)

66/(56,90)

Chiu di chi chnh (cm)

22,742,37

57,232,72

78,241,84

1 chi/(t l %)

41/(49,40)

19/(25,68)

13/(19,70

2 chi/(t l %)

27/(32,53)

38/(51,35)

32/(48,48)

>2 chi/(t l %)

15/(18,07)

17/(22,97)

21/(31,82)

18/(21,69)

39/(52,70)

52/(78,79)

0/(0,00)

0/(0,00)

0/(0,00)

Ch tiu

S chi/cy

S ra chi cp 2/(t l %)
S ra hoa qu/(t l %)

Ti thi im 18 thng sau khi trng, t l sng ca cy l 56,90%; chiu cao

trung bnh t 78,241,84cm; s cy c t 3 chi tr ln l 31,82%; t l cy xut hin
chi cp 2 l 78,79%. Ngoi ra, chng ti cha nhn thy s ra hoa, kt qu cy Ba
kch khi trng ti Vn thc vt.
Mc d s lng cy ging khng nhiu cng nh th nghim cha c lp li
nhiu ln cc thi im khc nhau. Nhng bc u khng nh, c th bo tn loi
Ba kch trong iu kin sng ca khu vc Vn thc vt. Tuy nhin, cc quan st thc

80

t cho thy, nhiu cy sau khi trng c hin tng li dn ri cht. Do vy, trong tng
lai cn c cc th nghim khc tm hiu v cht lng cy ging, cc yu t sinh
thi, nhm nng cao kh nng bo tn ca Ba kch di tn rng.
2.2.3. Kt qu trng bo tn loi Thin nin kin (Homalomena occulta (Lour.)
Schott)
S cy c trng th nghim ti Vn thc vt l 93 cy, cy ging em trng
c b r pht trin, khng su bnh, khng ct ngn, chiu di thn t 30 - 40cm. Cch
thc trng c trnh by mc 13.2.9.5. S liu v s sinh trng v pht trin ca
Thin nin kin c thu thp vo cc thi im 6 thng, 12 thng, 18 thng sau khi
trng. S liu theo di sau khi trng ca loi ny, c trnh by c th ti bng 32:
Bng 32: S sinh trng v pht trin ca Thin nin kin
Thi gian

Sau 6 thng

Sau 12 thng

Sau 18 thng

S cy sng/(t l %)

89/(95,70)

89/(95,70)

89/(95,70)

Chiu di chi chnh (cm)

25,632,24

53,522,12

72,371,73

1 chi/(t l %)

21/(23,60)

14/(15,73)

11/(12,36)

2 chi/(t l %)

42/(47,19)

38/(42,70)

29/(32,58)

>2 chi/(t l %)

26/(29,21)

37/(41,57)

49/(55,06)

41/(46,07)

63/(70,79)

77/(86,52)

0/(0,00)

0/(0,00)

0/(0,00)

Ch tiu

S chi/cy

S ra chi cp 2/(t l %)
S ra hoa qu/(t l %)

Thc t cho thy, Thin nin kin l loi tng i d sng, tuy nhin cho
cy c th sinh trng v pht trin tt th cy cn c trng ti mi trng c
m cao v rm mt. Ti thi im 18 thng sau khi trng, chng ti thy rng, t l
sng sau 18 thng ca cy Thin nin kin l 95,70%; chiu cao trung bnh ca cy
trng l 72,371,73cm; s cy trng c t 3 chi tr ln l 55,06%; t l cy trng
xut hin chi cp 2 l 86,52%. Trong qu trnh nghin cu, chng ti cha nhn thy
s ra hoa ca cy trng.
Ngoi cc kt qu nh trnh by trn, s sinh trng v pht trin ca cc
loi cy thuc khc ti khu vc vn thc vt, nh: Ru hm hoa ta, Hoa tin, Hong
tinh hoa trng, Bt gic lin, Khc khc, Bnh vi v Hoi sn, bc u cho thy l
c trin vng.
Trong tng lai, cc loi cy thuc c gy trng ti y s to nn vn
ging ng vai tr ngun cung cp vt liu ging, cy ging cho cc chng trnh ti

81

to vn rng; cng nh cc chng trnh xy dng, m rng cc m hnh bo tn, pht

trin cy thuc nhm p ng cc mc tiu kinh t - x hi ca vng m, t
tng bc lm tho mn cc nhu cu ngy mt tng i vi cc sn phm dc tho c
ngun gc t nhin ca con ngi.

CHNG IV
CC GII PHP BO TN, PHT TRIN BN VNG NGUN
TI NGUYN CY THUC TI VQG TAM O
a bn hot ng lm nghip ti vng m nhn chung l rng ln, c a hnh
chia ct phc tp; nn kinh t trong vng c nhiu t lm nghip ph bin l sn xut
nh, t cp t tc mang nng du n ca nn kinh t t nhin; s i ngho v trnh
dn tr ca c dn a phng thp, ang l thch thc ln cho qu trnh pht trin
kinh t - x hi ni y.
Vi mc tiu l qun l, bo v v pht trin ngun ti nguyn lm sn ngoi g
ni chung v cy thuc ni ring. Chng ti r sot, nghin cu, phn tch v
xut mt s iu chnh, b sung gp phn hon thin cc gii php, k hoch lin quan
hin c, c th nh sau:
1. Gii php tng cng hiu qu trong s dng t lm nghip
Kt qu tng hp t cc thng tin, d liu trn c s cc bo co ca cc cp
chnh quyn a phng, cc c quan chc nng cho thy, t cha quy hoch s dng
vo mc ch lm nghip trong vng m cn nhiu (9.665,3ha). Tuy nhin, phn ln
phn b vng su, vng xa, ph nhiu ca t gim st, i hi vn u t ln,
khng hp dn ngi dn v cc t chc. Do vy, ti cc huyn, x, thn gip rng,
vng t trng, i ni trc, nn khuyn khch cc h gia nh, trang tri, c kh
nng s dng c bao nhiu t ai th cho php h lm by nhiu, khng hn ch.
i vi nhng h gia nh, ch trang tri lm nghip c quy m vt mc hn
in, trong iu kin cha hon thnh vic giao v cp giy chng nhn quyn s dng
t (460,0ha), th cn y nhanh tin vic cp giy chng nhn quyn s dng t,
nh Ngh quyt Trung ng 5 kha IX xc nh. Khng nn p dng cc bin php
chia li, giao li hay u thu li m nn c cc gii php khc nh c phn vn n
nh s pht trin ca trang tri, vn rng. ng thi, khuyn khch cc h v cc
trang tri chuyn i t lm nghip c giao, c bit l chuyn i trc khi lm

82

th tc cp giy chng nhn, hn ch tnh trng manh mn, nh l mt s huyn,

x, thn, S liu v hin trng s dng t trong vng m c trnh c th trong
bng 33:
Bng 33: Hin trng qui hoch s dng t trong vng m
X

Tng
din tch

t
nng
nghip

t
rng

t
chuyn
dng

t
cha
s
dng

t
nng
nghip
c s

t lm
nghip c
giy
chng
nhn

o Tr
H Sn
Hp Chu
Tam Quan
i nh
Minh Quang
TT Tam Dao

Ha
6,346
1,231.3
651.6
1,392.1
2,317.3
828.6
44.4

Ha
Ha
517
5,835
373
926.7
423
0.0
712 1,754.6
483 2,029.8
601
69.5
82.5
0.0

Ha
54.5
46.8
86.6
80.2
51.5
95.1
0.0

Ha
61.5
210.6
60.9
208.9
53.4
69.8
0.0

Ha
53.6
220.2
19.9
51.0
571.1
2.0
0.0

Ha
523.0
234.9
350.5
381.8
403.3
505.3
0.0

Ha
287.1
90.8
0.0
77.1
0.0
5.0
0.0

Tng

12,811.7

3191 10,615.4

414.7

665.1

917.8

2,398.8

460.0

(S liu tnh n nm 2011)

Khi giao t cho cc ch trang tri, cn c s hng dn ngi dn cch thc
sn xut, gn lin vi quy hoch vng sn xut vi ch bin v tiu th. ng thi
tng cng cng tc thanh tra vic thc hin Ngh nh 01 v 02 nm 1994 ca Chnh
ph v giao t khon rng thu hi nhng din tch t lm nghip nhn nhng
khng s dng giao cho ngi khc, c bit l giao cho cc trang tri v nhng h
lm n gii c nhu cu thm t sn xut, nh Ngh nh nu.
Bn cnh , cc n v thuc cc ngnh: Nng nghip v Pht trin Nng
thn, Y t; cc t chc x hi ngh nghip nh: Hi ng y, Hi Dc liu cn ch
ng xy dng cc chng trnh, d n v pht trin cy thuc t ngun cy thuc bn
a va m bo an ton, cht lng va c tc dng bo tn, pht trin ngun ti
nguyn cy thuc ca a phng. c bit l khuyn khch cc hot ng trng cy
thuc di tn cy rng hoc tn dng t rng, t cha s dng trng v pht
trin cy thuc, khi phc li vng phn b cy thuc bn a, pht trin bn vng ph
hp vi quy hoch, k hoch s dng t ca tng a phng.
2. Gii php s dng hiu qu ngun vn u t
Cc chnh sch v d n u t cn tip tc u t to lp s ng b gia
cc c s vt cht nh: Xy dng mng li giao thng, ch, t im vn ha, m
thm ch phin hng ha, trung tm giao lu dch v, thnh h thng ni lin t

83

trung tm cm x n im bun bn ca huyn, th x. T , to tin v kt cu

h tng cc nh u t lp d n xy dng trang tri, nghin cu, sn xut th
nghim cc loi ging cy lm sn, cy thuc,..v.v.
Cn xy dng v thc hin cc chnh sch c th h tr ngi dn ngho cc
thn gip rng tm kim cc sinh k mi v bn vng hn. Ci thin v a dng cc
ngun thu nhp ca cc h gia nh l vn quan trng cn gii quyt, nht l i vi
cc h c n gii lm ch h. c bit tm kim cc nguyn liu cht t khc thay th
hoc tit kim ci nh nhin liu biogas.
h nng dn s dng vn vay hiu qu, cn ch gn cho vay vi hng
dn cc h gia nh cch thc sn xut kinh doanh. Tuy nhin, ngun vn i vay ngn
hng u t ch mang tnh h tr theo nhng nh hng nht nh pht trin sn
xut lm nghip. m bo s pht trin vng chc ca cc h gia nh, trang tri.
Con ng ch o l ly ngn nui di, t tch ly v ti u t.
U ban nhn dn cc cp khuyn khch v u tin vic trin khai cc chng
trnh, d n phc v mc tiu bo tn v pht trin ngun cy thuc bn a. Phn u
a vic bo tn, pht trin ngun ti nguyn cy thuc vo chng trnh pht trin
kinh t - x hi ca tnh, huyn, x. Ban hnh chnh sch h tr v ging, phn bn,
cho cc gia nh tham gia chng trnh v chuyn i c cu cy trng t cy lng
thc hiu qu thp sang trng cy thuc. T chc tp hun hoc t chc cc lp trng
dc liu ngn ngy cho cc t chc c nhn c nhu cu trng dc liu pht trin
kinh t, c h tr v kinh ph o to cho hc vin.
Bn cnh , cc ch d n cn ch ng tm ngun u t ngoi ngun vn
ngn sch ca a phng, cn xc tin hp tc vi cc doanh ngip Trung ng, cc
t chc phi chnh ph h tr thm ngun ti chnh trin khai cc d n t hiu
qu.
Ring ti th trn Tam o, ni c s pht trin ca cc khu du lch v tc
gia tng nhanh chng ca cc cng trnh xy dng, cho thy cn thit phi c quy
hoch r rng v xy dng khu du lch Tam o, qun l xy dng khi cp php, quy
hoch ni t vt liu xy dng trnh o bi, san gch lm mt mu xanh
ca rng. Bn cnh , cn ch trng n cng tc u t khai thc ngun nc sch
cng nh vic xy dng khu x l rc thi cng ngh cao. Vi s lng khch du lch
n hng nm ln n hng trm nghn lt ngi, phng php th cng t rc thi
nh a phng ang s dng s lm nh hng n mi trng, ng thi rc thi
khng c x l trit s gy nhim cc dng sui.

84

3. Gii php min thu s dng t lm nghip

Do kh nng sinh li ca ng vn u t cc hot ng gy trng cc loi cy
lm sn ngoi g ni chung, cy thuc ni ring cn thp, ri ro cao, thi gian thu hi
vn di, V vy, nn min thu s dng t cho cc h gia nh v trang tri trong cc
trng hp ci to vn tp, trng cy dc liu, trng cy lm sn. Ch nn bt u thu
thu s dng t khi cy trng bc vo thi k kinh doanh cho sn phm.
Vic min thu s dng t ni trn l hon ton hin thc, khng nh hng
n thu ngn sch v lng thu thu t. Hn na vic min thu cng ph hp vi ch
trng dnh li ton b thu s dng t cho ngn sch a phng ca B Ti chnh
k t nm 1999, cho tt c cc hnh thc t chc sn xut nng nghip.
4. Gii php nng cao cht lng ngun nhn lc
Tp hun cho ngi dn, cn b kim lm nhm nng cao nhn thc v bo tn,
nhn bit cc loi cy thuc qu him cng tham gia bo v; tp hun cho cc h
dn ang sn xut v kinh doanh trong lnh vc dc liu v vn trng v thu hi
dc liu bn vng; hng dn cc k thut trng, thu hi, ch bin, bo qun nhm
m bo cht lng dc liu; cn c nhiu hnh thc, phng php o to khc nhau
ph hp vi c im tng dn tc, tng a phng, theo tng la tui v trnh
khc nhau, trong cn c bit ch phng php bi dng, o to theo hng
xy dng m hnh trnh din.
Cn nng cao trnh ca cc cn b lm cng tc khuyn nng cc x v
thn bn, thng qua vic m cc lp bi dng ngn ngy v thng xuyn i mi
nng cao bng nhng kin thc mi. ng thi c ch tha ng m bo i
sng cho cc cn b lm cng tc khuyn nng, khuyn lm.
tng s lng cn b lm cng tc khuyn nng ti tn x, bn, cn p dng
nhng chnh sch thu ht trong mt thi gian ngn s hc sinh, sinh vin tt nghip
cc trng i hc, trung hc cha tm c vic lm b sung vo i ng ny. H s
lm vic trong mt thi gian ngn, khong 4 - 5 nm v c hng ch chnh sch
m bo tin lng, thu nhp. Ht thi hn, nu h mun li cng tc ti a phng,
cc c quan nh nc c trch nhim b tr cng vic ph hp vi kh nng v nhu
cu ca h. Nu h mun chuyn cng tc, th phi m bo vic lm cho h.
Vn tr em vo rng v mc ch sinh k c th gy lo ngi cho tng lai s
nghip bo v rng, do tr em s l nhng ngi bo v hoc tn ph rng trong tng
lai. iu ny ph thuc vo vic tr em c gio dc v bo v rng nh th no
ngay t by gi. Nu chng quen vi vic vo rng cho sinh k gia nh m khng

85

c gio dc y v bo v rng, vic thuyt phc chng t khai thc rng hn s

tr nn ht sc kh khn trong tng lai khi nhng tr em ny trng thnh. V vy,
tng cng qun l VQG Tam o theo hng c s tham gia, iu ht sc quan
trng v n gin l bt u vi nhng hnh ng ca tr em lin quan n rng.
5. Gii php nng cao cht lng trong nghin cu bo tn v pht trin ti
nguyn cy thuc
Thc hin lng ghp cc chng trnh mc tiu quc gia trn cng mt a bn,
trn cng mt vng, mt huyn hoc mt cm x. Hnh thnh chng trnh tng hp
to iu kin khoa hc - cng ngh c th gn kt v phc v c lc cho pht trin
kinh t - x hi ti a phng. Cn u t mnh hn cho cc hot ng chuyn giao
ging cy lm sn, cy thuc v nhng tin b khoa hc cng ngh khc p dng
ti a phng.
Bn cnh , ti VQG Tam o cn sm tin hnh cc nghin cu khoa hc
lm c s cho cng tc bo tn cy thuc, trong c bit u tin nghin cu v c
im sinh l - sinh thi, kh nng ti sinh v sinh trng ca cc loi c nguy c e
da cao. Xy dng chin lc bo tn cy thuc trn c s hai phng thc chnh:
Nghin cu tng bc bin cc cy thuc hoang di c gi tr s dng cao thnh
cy trng kinh t ti cc h gia nh trong vng m v nghin cu trin khai bo tn
ti vng li cc loi cy thuc c bin sinh thi hp.
6. Gii php nng cao nng lc tip cn th trng
Th trng l yu t quyt nh phng hng chuyn dch c cu kinh t theo
hng sn xut hng ha, tc ng ti s pht trin kinh t h, trang tri v cc hnh
thc t chc sn xut khc. Do vy, cn kin ton cc hp tc x, cc hip hi ngnh
ngh v lin minh hp tc x nhm h tr xc tin thng mi, cung cp thng tin, tm
kim th trng cho cc sn phm lm sn, dc liu.
m bo th trng cho nng dn, cn lm tt cng tc iu tra, quy hoch
kinh t - x hi, pht trin cc vng sn xut chuyn canh cy lm sn, cy dc liu,
gn lin vi pht trin cng nghip ch bin, nht l ch ti cc loi hnh ch bin
nh s ch phc v sn xut v xut khu.
To iu kin cho nng dn v cc ch trang tri c tham gia hi ch, trin
lm gii thiu sn phm trong v ngoi nc. ng thi, cn c chin lc v chnh
sch h tr xut khu cc mt hng nng, lm sn, dc liu.
Mt thc t ang din ra hin nay, i vi cc ch trng, chnh sch trong v
c lin quan n lnh vc bo tn ti nguyn rng ni chung v bo tn cy thuc ni

86

ring l khng c s ng b trong son tho v ban hnh gia cc ngnh vi nhau,
gia trung ng vi a phng. Mt s ch trng, chnh sch mang tnh ng ph
nhiu hn l mang tnh ch ng c hoch nh sn. Mt khc, thiu cc gii php
kim sot cht ch ca cc cp qun l. ng thi, nhiu chnh sch thiu quan tm
n mi quan h hu c gia cng ng a phng vi cc ngun ti nguyn rng,
cha m bo tnh thuyt phc nn cc ngun ti nguyn ny vn b xm hi v suy
gim,..v.v.
Xuyn sut qu trnh nghin cu, cho thy mt thc t rng, cng nh nhiu
khu vc khc Vit Nam v trn th gii, ti VQG Tam o ang phi i mt vi
nhng thch thc to ln khi c gng gp phn bo tn, duy tr cc ngun ti nguyn
thin nhin ni chung, trong c cc loi cy thuc. Mt khc, vi hng triu ngi
ngho nht Vit Nam ang sng trong hoc gn cc khu rng, trong c nhiu
ngi sng ti vng m VQG Tam o, c bit l cc thn gip rng, h ang b
bn cng ha hoc i sng ca h ang b tc ng tiu cc do tnh trng suy thoi
ti nguyn thin nhin,... Mt trong nhng gii php hiu qu va bo v c rng
va nng cao i sng cho ngi dn vng m l hng h vo vic gy trng cc loi
cy thuc qu him, c gi tr kinh t ti a phng. Bn cnh , tin hnh iu tra, bo
tn ti vng li, xy dng cc vn lu gi ging. ng thi tp hun cho ngi dn, cn
b kim lm v qun l v cc k thut bo tn cy thuc,..v.v.

Phn th ba
KT LUN V KIN NGH
1. Kt lun
a. V tin thc hin ti
Ni dung cng vic c thc hin ng tin , m bo khi lng cng vic
ph duyt;
V kinh ph lun kp thi, m bo mi hot ng ca ti.
b. V chuyn mn
-

Qua iu tra chng ti thng k c ti VQG Tam o v vng m c 461 loi

cy thuc thuc 346 chi v 119 h, trong 4 ngnh thc vt l: Equisetophyta;
Polypodiophyta; Pinophyta v Magnoliophyta, trong thng k c c 39
loi cy thuc thuc 25 h ang trong tnh trng b e da.

87

Ngi dn vng m VQG Tam o, ch yu l ngi Dao v Sn Du s

dng n gn 300 loi cy thuc cha cho 16 nhm bnh khc nhau. Trong
trn 90% s loi ang c thu hi trong rng t nhin. Trung bnh mi h
gia nh s dng khong 20 - 25 kg cy thuc ti/ thng. Nh vy mi nm ngi
dn vng m s dng khong 36 - 45 tn cy thuc.

Mi nm c khong hn 700 tn cy thuc ti t VQG Tam o c thu hi

v bun bn. Trong , khong 206 tn cy thuc ti cho th trng Ninh
Hip; khong 70 tn cho th trng Ngha Trai v 106 tn cy thuc kh bun
bn ti th trng a phng, tng ng 400 tn cy thuc ti (khong 4
kg cy thuc ti c 1 kg cy thuc kh).

Ngun ti nguyn cy thuc ti VQG Tam o b suy gim khong 40% so

vi 5 nm trc y v 70% so vi 10 nm trc y. Ngha l c sau 5 nm
ti nguyn cy thuc li suy gim i khong mt na.

S cn kit ngun ti nguyn cy thuc ti VQG Tam o gy ra bi nhiu

nguyn nhn, trong khai thc qu mc trong thi gian di v thu hi khng
ng k thut c xc nh l cc nguyn nhn chnh.

nhn ging thnh cng v trng su tp loi cy thuc l: 1.Ba kch - 1.500
cy trn din tch 3.000m2; 2.Thin nin kin - 1.500 cy/3.000m2; 3.Hoa tin 1.500 cy/3.000m2; 4.Ru hm hoa ta - 400 cy/1.000m2; 5.Hong tinh hoa
trng - 200 cy/500m2; 6.Sm cau - 500 cy/1.000m2. Cc loi cy c trng
ng thi v v m bo k thut. Cc loi cy trng ph hp vi iu kin t
nhin, lp a ca vng v sinh trng pht trin tt, t l cy sng lun t trn
90%.

2. Kin ngh
bo tn v pht trin bn vng ngun ti nguyn cy thuc nhm gi gn
hiu qu cc ngun gen qu him ng thi bo v sc khe v nng cao i sng cho
ngi dn. Chng ti xin kin ngh mt s ni dung cn thit sau:
1. Hot ng bo tn cy thuc ch c th thnh cng khi c s quan tm, h tr,
phi hp cht ch gia cc c quan hu quan, cc cp chnh quyn khc nhau v
cng ng ti a phng. Cn phi xy dng: Quy hoch pht trin dc liu
trong vng m. Trong , tin hnh iu tra tng th ngun nguyn liu; xy

88

dng v xut cc vng khai thc, s dng v qun l c hiu qu ngun ti

nguyn cy thuc trong t nhin. Xy dng mt s vng sn xut nguyn liu cc
loi cy thuc ang c nhu cu ln theo iu kin sinh thi v a l ph hp. Bn
cnh , xy dng k hoch v hng dn bo v rng r rng; t chc cc hot
ng nng cao nhn thc v vn bo v mi trng; huy ng ngi dn ti a
phng tham gia qun l bo tn.
2. i vi cng tc iu tra, bo tn ti nguyn cy thuc trong thi gian ti cn: Tp
trung iu tra tr lng ca cc loi cy thuc trong rng t nhin; tng cng
ngun ti chnh cho cng tc bo tn v pht trin; nng cao nng lc cho i ng
cn b lm cng tc bo tn; u t thch ng cho cng tc bo tn tri thc bn
a; xy dng c h thng vn cy thuc ti vng m,..v.v.
3. Xy dng Quy ch quy nh cc bin php qun l khai thc, kinh doanh v s
dng cc ngun ti nguyn cy thuc trn a bn vng m. Trong quy nh:
Nghim cm vic khai thc v mc ch thng mi cc loi cy thuc qu him c
nguy c tuyt chng cao c quy nh trong Ngh nh s: 32/2006/N-CP v
Sch Vit Nam; trc khi khai thc, ngi thu hi phi xin php chnh quyn v
c quan qun l ti nguyn a phng v np l ph khai thc ti nguyn theo quy
nh; khuyn khch cc hot ng nghin cu s dng hiu qu cc loi cy thuc
bn a c gi tr cao trong chm sc sc kho cng ng, c bit trong lnh vc
tha k, ng dng cc cy thuc, bi thuc dn tc c truyn trong phng v iu
tr cc bnh hay gp mang tnh x hi, Nhm m bo chng khai thc cn kit,
tn ph ti nguyn rng tin ti phc hi, ti sinh ngun cy thuc bn a, khi
phc li vng phn b v pht trin bn vng. Mt khc vn m bo quyn v li
ch ca cc t chc, c nhn c nhu cu khai thc s dng trong chm sc sc
kho bn thn, gia nh v cng ng.
4. B Khoa hc v Cng ngh, B Nng nghip v Pht trin Nng thn, S Khoa
hc v Cng ngh cc tnh cn u tin thm nh v cho trin khai cc ti, D
n khoa hc cng ngh lin quan n lnh vc nghin cu cy con lm thuc, bo
tn v pht trin cy thuc t ngun cy thuc bn a,..v.v.

89