MÔI TRƯỜNG VÀ PHÁT TRIỂN BỀN VỮNG

Cuong Nguyen

ASSESSMENT OF THE TROPHIC STATUS IN SOME LAKES WITH IN HANOI INNER CITY Nguyen Thi Bich Ngoc , Vu Duy An, Le Thi Phuong Quynh , Nguyen Bich Thuy 1, , Le Duc Nghia, Duong Thi Thuy và Ho Tu Cuong 2 Institute of Natural Product Chemistry, VAST, 18 Ho ang Quoc Viet, Cau Giay dist., Ha Noi Institute of Environmental Technology, VAST, 18 Hoa ng Quoc Viet, Cau Giay dist., Ha Noi Email: nguyenbichthuy2000@yahoo.co.uk Urban lakes in Hanoi play different important roles in the human life such as acclimatization, culture, tourist, etc. However, un der the pressure of urbanization coupled with unreasonable water sewage collector system, and po llutants discharged directly into lakes have been increased, causing water pollution in lakes. T his paper presents the monitoring results of water quality in 10 lakes in Hanoi during the perio d from March 2014 to February 2015. Basing on the monitoring results and on the classification methods of Hakanson and Carlson, we could assess the trophic status ...

Nấm vân chi (Trametes versicolor) là loại nấm dược liệu được trồng phổ biến ở châu Á, nhất là ở các nước Nhật Bản và Trung Quốc để sử dụng như thực phẩm hoặc dược phẩm. Mục tiêu của nghiên cứu này là chế biến ra sản phẩm trà túi lọc nấm vân chi vừa tốt cho sức khỏe vừa tiện lợi khi sử dụng. Nghiên cứu này khảo sát ảnh hưởng của nhiệt độ và thời gian sấy đến sự giảm ẩm của quả thể nấm vân chi. Nghiên cứu ảnh hưởng của công thức phối trộn, lượng nước pha và thời gian hãm trà đến chất lượng cảm quan của trà thành phẩm. Một số thành phần hóa học cơ bản của nấm nguyên liệu và trà thành phẩm đã được phân tích với hàm lượng tính theo khối lượng khô lần lượt gồm protein 11,60% và 13,34%, lipid chiếm 0,56% và 1,24%, đường khử khoảng 7,16% và 7,29%. Trong nguyên liệu, sản phẩm và nước pha trà có hàm lượng polysaccharide - peptide tương ứng khoảng 2,65%, 2,84% và 2%, hàm lượng polysaccharide – Krestin tương ứng là 2,01%, 2,13% và 0,41%.

TÓM TẮT: Rút gọn thuộc tính là bài toán quan trọng trong bước tiền xử lý dữ liệu của quá trình khai phá dữ liệu và khám phá tri thức. Trong mấy năm gần đây, các nhà nghiên cứu đề xuất các phương pháp rút gọn thuộc tính trực tiếp trên bảng quyết định gốc theo tiếp cận tập thô mờ (Fuzzy Rough Set FRS) nhằm nâng cao độ chính xác mô hình phân lớp. Tuy nhiên, số lượng thuộc tính thu được theo tiếp cận FRS chưa tối ưu do ràng buộc giữa các đối tượng trong bảng quyết định chưa được xem xét đầy đủ. Trong bài báo này, chúng tôi đề xuất phương pháp rút gọn thuộc tính trực tiếp trên bảng quyết định gốc theo tiếp cận tập thô mờ trực cảm (Intuitionistic Fuzzy Rough Set IFRS) dựa trên các đề xuất mới về hàm thành viên và không thành viên. Kết quả thử nghiệm trên các bộ dữ liệu mẫu cho thấy, số lượng thuộc tính của tập rút gọn theo phương pháp đề xuất giảm đáng kể so với các phương pháp FRS và một số phương pháp IFRS khác.

NGUY N ĐÌNH HÒE MÔI TR NG VÀ PHÁT TRI N B N V NG Dùng cho sinh viên các tr ng Đ i h c, Cao đẳng (Tái bản lần thứ nhất) NHÀ XU T B N GIÁO D C B n quy n thu c HEVOBCO - Nhà xu t b n Giáo d c 11 - 2007/CXB/426 - 2119/GD 2 Mã s : 7X422T7 - DAI M đ u B O V MÔI TR NG VÀ PHÁT TRI N B N V NG HAY KH NG HO NG TH K XXI H i ngh Qu c t l n I t i Stockhom (Th y Đi n, 1972) đã c nh báo th gi i v m t hi n tr ng khó x nghiêm tr ng. M t m t, c n tĕng t i đa nh p đi u phát tri n kinh t đ đáp ng nh ng nhu c u c b n c a loài ng i đang ngày càng đông lên. M t khác, s ch y đua vǜ 'trang c a các n c giàu và đ y nhanh "công nghi p hoá, hi n đ i hoá" các n c nghèo đ phát tri n theo mô hình các xã h i ph ng Tây đã gây ra nh ng tác đ ng x u ch a từng có đ i v i môi tr ng, đ c bi t đ i v i h sinh thái - h nuôi d ng s s ng trên Trái Đ t. Th p niên 1980 tr l i đây đã ch ng ki n s bùng phát các th m ho môi tr ng : h n hán, bão l t, ô nhi m không khí và m a axit, các s c h t nhân và rò r hoá ch t đ c h i, s suy thoái th m h i quỹ đ t tr ng tr t, lan tràn hoá ch t b o v th c v t và ô nhi m các ngu n n c, th ng t ng ôzôn, hi n t ng m lên toàn c u do hi u ng nhà kính, s l ng "tri u phú áo rách" tĕng song hành v i phong trào t n n môi tr ng, đan xen v i các cu c chi n tranh s c t c và tranh giành không gian s d ng môi tr ng. S song hành c a vi c bùng n dân s v i đ i d ch AIDS và s "tái xu t giang h " c a các b nh d ch th i trung c đã m t th i đ c ki m soát và tiêu di t nh lao, th ng hàn, d ch h ch... N u các qu c gia không liên k t đ ch m d t s suy thoái môi tr ng thì đ n nĕm 2030, v i dân s th gi i kho ng 9 - 10 lý, v i nhi t đ toàn c u tĕng 3oc, s suy thoái tài nguyên và môi tr ng s d n nhân lo i đ n cu c Đ i kh ng ho ng c a th k XXI, t o ra m t vòng xoáy làm tan rã xã h i loài ng i (UNDP, 1990). Cu c Đ i kh ng ho ng th k này s là s ch ng ch t nh ng v n đ nan gi i nh n n đói, ô nhi m và suy thoái h nuôi d ng s s ng, d ch b nh, xung đ t môi tr ng và t n n môi tr ng hàng lo t, bi n đ ng khí h u khó l ng đi kèm thiên tai... v i t c đ d d i, v t quá kh nĕng thích ng c a xã h i cǜng nh kh nĕng c a m i trình đ công ngh trên Trái Đ t. Các nguyên nhân sâu xa c a kh ng ho ng môi tr ng b t ngu n từ mô hình phát tri n l y tĕng tr ng kinh t làm tr ng tâm, khuy n khích m t xã h i tiêu th , d a trên n n t ng nh ng phát minh công ngh tiêu t n nĕng l ng, tài nguyên và gây ô nhi m, s tr n tránh trách nhi m đ i v i th h t ng lai thông qua vi c không n i b hoá các chi phí môi tr ng và l m d ng quá m c tài nguyên cǜng nh không gian môi tr ng. Chúng ta không s h u Trái Đ t, chúng ta vay m n Trái Đ t từ con cháu mình. Chúng ta sinh ra từ nh ng quá trình t nhiên không ph i đ th ng tr , mà đ sóng hoà 3 h p v i thiên nhiên. S phát tri n c a m i ng i, m i c ng đ ng và m i qu c gia đ u ph thu c vào nh ng đi u ki n môi tr ng c a mình và không m t th h nào đ c phép t cho mình cái quy n đ c l m d ng hay phá hu nh ng y u t c n thi t cho s t n t i c a các th h sau. Nh ng lu n lý này c n ph i đ c ph c p trong xã h i b ng m t ch ng trình giáo d c môi tr ng nh m thay đ i nh n th c c a con ng i, sao cho công dân và các quan ch c có th thay đ i hành vi, ra quy t đ nh v m i v n đ theo h ng b n v ng. Phát tri n b n v ng là chi n l c duy nh t có th cung ng m t cu c s ng t m t t và có ch t l ng cho nhân lo i trong khi tránh đ c nh ng th m h a sinh thái trong 30 - 40 nĕm t i, là l i s ng c n ph i thay th cho l i s ng tiêu th vô lý hi n nay đang xô đ y con ng i vào vòng xoáy c a mô hình phát tri n kinh t n a v i, l m t ng cái vô h n c a h sinh thái có th t n t i trong m t th gi i mà cái gì cǜng là h u h n, k c không khí mà chúng ta hít th h ng ngày ch a ph i tr ti n (Nguyễn Thành Bang, 1995). “Môi trường và phát triển bền vững" là giáo trình đ c biên so n nh m m c đích cung c p cho sinh viên nh ng ki n th c c b n v môi tr ng, g n k t nh ng v n đ môi tr ng và phát tri n, t o c s đ nghiên c u nh ng lĩnh v c khác nh qu n lý khoa h c - công ngh và môi tr ng, khoa h c t nhiên, khoa h c xã h i và nhân vĕn. Giáo trình này đ c biên so n theo Ch ng trình khung do B GD - ĐT ban hành nĕm 2004, dành cho sinh viên các tr ng đ i h c và cao đẳng ngoài ngành Môi tr ng. Đ ng th i giáo trình này cǜng là tài li u tham kh o cho nh ng ng i làm công tác khoa h c, các nhà qu n lý v khoa h c - công ngh , các nhà qu n lý xã h i, các chuyên gia d án phát tri n và đ c gi có quan tâm đ n v n đ môi tr ng và phát tri n. Giáo trình Môi trường và phát triển bền vững đ tr c c u trúc thành 6 ch • Ch ng 1 gi i thi u nh ng khái ni m c b n v môi tr ng toàn c u và Vi t Nam hi n nay. ng : ng ; các v n đ môi • Ch ng 2 phân tích hai mô hình phát tri n : phát tri n không b n v ng và phát tri n b n v ng hi n nay đang đ c duy trì trên th gi i. • Ch ng 3 trình bày nh ng v n đ v môi tr vùng kinh t sinh thái c b n : nông thôn và đô th . • Ch v ng. 4 ng và phát tri n b n v ng ng 4 phân tích sáu c n tr c n kh c ph c đ h 2 ng t i phát tri n b n ph • Ch ng. ng 5 gi i thi u m t s phép đo đ n gi n giúp đánh giá đ b n v ng đ a • Ch ng 6 trình bày v đ nh h b n v ng t i Vi t Nam. đ ng chi n l c b o v môi tr ng và phát tri n Trong quá trình biên so n ch c ch n không tránh kh i sai sót, tác gi mong nh n c ý ki n đóng góp c a ng i đ c đ có th nâng cao ch t l ng c a giáo trình. Tác giả 5 Ch NH NG V N Đ C 1.1. MÔI TR ng 1 B N V MÔI TR NG NG LÀ GÌ ? Luật Bảo vệ Môi trường (BVMT) Việt Nam sửa đổi (2006) có đ nh nghĩa : ng v t". "Môi tr ng bao g m các y u t t nhiên và v t ch t nhân t o bao quanh con i, có nh h ng đ n đ i s ng, s n xu t, s t n t i phát tri n c a con ng i và sinh “Ho t đ ng b o v môi tr ng là ho t đ ng gi cho môi tr ng trong lành, s ch đẹp ; phòng ngừa, h n ch tác đ ng x u đ i v i môi tr ng, ng phó s c môi tr ng; kh c ph c ô nhi m, suy thoái, ph c h i và c i thi n môi tr ng ; khai thác, s d ng h p lý và ti t ki m tài nguyên thiên nhiên ; b o v đa d ng sinh h c". "Thành ph n môi tr ng là các y u t v t ch t t o thành môi tr ng nh : đ t, n c, không khí, âm thanh, ánh sáng, sinh v t, h sinh thái, và các hình thái v t ch t khác". Các y u t xã h i - nhân vĕn ch a đ c coi là y u t môi tr ng. Bách khoa toàn thư về môi trường (1994) đ a ra m t đ nh nghĩa ng n g n và đ y đ h n v môi tr ng : “Môi tr ng là t ng th các thành t sinh thái t nhiên, xã h i - nhân vĕn và các đi u ki n tác đ ng tr c ti p hay gián ti p lên phát tri n, lên đ i s ng và ho t đ ng c a con ng i trong th i gian b t kỳ" Có th phân tích đ nh nghĩa này chi ti t h n nh sau : - Các thành t sinh thái t nhiên g m : + Đ t tr ng tr t ; + Lãnh th ; +N c; + Không khí ; + Đ ng, th c v t ; + Các h sinh thái ; + Các tr ng v t lý (nhi t, đi n, từ, phóng x ). - Các thành t xã h i - nhân vĕn (XHNV) g m : + Dân s và đ ng l c dân c , tiêu đùng, x th i ; + Nghèo đói ; 6 + Gi i ; + Dân t c, phong t c, t p quán, vĕn hoá, l i s ng, thói quen v sinh ; + Lu t, chính sách, h ng c, l làng... + T ch c c ng đ ng, xã h i v.v... - Các đi u ki n tác đ ng (ch y u và c b n là ho t đ ng phát tri n kinh t ) g m: + Các ch ng trình và d án phát tri n kinh t , ho t đ ng quân s chi n tranh... + Các ho t đ ng kinh t : nông nghi p, lâm nghi p, ng nghi p, công nghi p, du l ch, xây d ng, đô th hoá... + Công ngh , kỹ thu t, qu n lý. Ba nhóm y u t trên t o thành ba phân h c a h th ng môi tr ng, b o đ m cu c s ng và s phát tri n c a con ng i v i t cách là thành viên c a m t c ng đ ng ho c m t xã h i. 1 .2. C U TRÚC H TH NG MÔI TR NG Các phân h nói trên và m i thành t trong từng phân h , n u tách riêng, thì thu c ph m vi nghiên c u và tác đ ng c a các lĩnh v c khoa h c khác, không ph i c a lĩnh v c khoa h c môi tr ng. Ví dụ : - Đ t tr ng tr t là đ i t ng nghiên c u c a khoa h c th nh ng ; - Dân t c, vĕn hoá thu c lĩnh v c khoa h c xã h i nhân vĕn ; - Xây d ng, công nghi p thu c lĩnh v c kinh t . N u xem xét, nghiên c u, đi u khi n, qu n lý riêng r từng thành t , từng phân h , thì v n đ môi tr ng b lu m và không đ c đ t đúng v trí. V n đ môi tr ng ch đ c phát hi n và qu n lý t t khi xem xét môi tr ng trong tính toàn vẹn h th ng c a nó. Môi trường có tính hệ thống. Đó là các h th ng h , g m nhi u c p, trong đó con ng i và các y u t xã h i - nhân vĕn, thông qua các đi u ki n tác đ ng, tác đ ng vào h th ng t nhiên. Không th có v n đ môi tr ng n u thi u ho t đ ng c a con ng i. Trong b t c v n đ môi tr ng nào cǜng có đ y đ các thành t c a ba phân h : - Phân hệ sinh thái tự nhiên : t o ra các lo i tài nguyên thiên nhiên, nĕng l n i c trú và n i ch a đ ng ch t th i. ng, - Phân hệ xã hội - nhân văn : t o ra các ch th tác đ ng lên h t nhiên. - Phân hệ các điều kiện : t o ra các ph ng th c, các ki u lo i, các m c đ tác đ ng lên c hai h t nhiên và h xã h i nhân vĕn. Nh ng tác đ ng lên h t nhiên gây ra do con ng i và ho t đ ng phát tri n c a con ng i đ c g i là tác đ ng môi 7 tr ng. Nh ng tác đ ng ng c l i c a h t nhiên lên xã h i và ho t đ ng c a con ng i đ c g i là s c ép môi tr ng. Do môi tr ng có tính h th ng nên công tác môi tr ng đòi h i nh ng ki n th c đa ngành, liên ngành. Nh ng quy t đ nh v môi tr ng ch d a trên m t lĩnh v c chuyên môn nh t đ nh là không hoàn h o và không hi u qu , mà c n d a trên s h p tác c a nhi u ngành (hình 1.1 và 1.2) . Qu n lý môi tr ng chính là đi u ph i s h p tác đó trên c s tho hi p t nguy n và b t bu c c a các ngành nh m th c hi n các quy đ nh lu t pháp v BVMT. Hình 1.1. S v n hành thi u h p tác c a các h th ng trong xã h i Hình . 1 cho th y phát tri n kinh t không chú ý đ n b o t n t nhiên và phúc l i nhân vĕn. đây không có lĩnh v c cho qu n lý môi tr ng, không có đ a bàn cho khoa h c môi tr ng, mà ch có lĩnh v c c a các ngành qu n lý và khoa h c truy n th ng. Hình 1.2 cho th y tính h th ng c a môi tr ng trong phát tri n kinh t có tính. đ n b o t n h t nhiên và đ m b o phúc l i nhân vĕn. Đó là phát tri n b n v ng. 8 1.3. CH C NĔNG C A H TH NG MÔI TR VÀ S C MÔI TR NG 1.3.1 . Ch c nĕng c a môi tr NG - Ô NHI M, SUY THOÁI ng Hệ thống môi trường có b n ch c nĕng c b n : - Cung c p n i s ng cho con ng i (n i c trú an toàn và đ đi u ki n đ phát tri n các ph m cách cá nhân và c ng đ ng, t o d ng b n s c vĕn hoá) ; - Cung c p nguyên li u và nĕng l ng ; - Ch a đ ng và t làm s ch ch t th i ; - Cung c p (l u gi ) thông tin cho các nghiên c u khoa h c. 1 .3.2. Suy thoái môi tr ng Suy thoái môi trường là s gi m kh nĕng đáp ng 4 ch c nĕng c b n nói trên c a h th ng môi tr ng. Suy thoái môi tr ng có các m t bi u hi n sau : - M t an toàn n i c trú (do s c môi tr đ nh xã h i ; ng, ô nhi m môi tr ng và m t n - C n ki t tài nguyên (do khai thác quá m c, s d ng không h p lý và do bi n đ ng :đi u ki n t nhiên) ; - X th i quá m c, ô nhi m. Suy thoái môi tr ng th ng là quá trình ch m, khó đ nh l ng chính xác, khó (nh ng không ph i là không th ) đ o ng c nên đòi h i ph i đ c can thi p b ng m t chi n l c, b ng các ch ng trình phát tri n b n v ng (PTBV). Ví d đi n hình c a suy thoái môi tr ng là suy thoái đ t. Nguyên nhân gây suy thoái môi trường rất đa dạng, g m : - Bi n đ ng c a thiên nhiên theo chi u h nh : l t, h n hán, đ ng đ t... ng không thu n l i cho con ng i - Khai thác tài nguyên quá kh nĕng t ph c h i ; - Không xác đ nh rõ quy n s d ng/s h u tài nguyên ; - Th tr ng y u kém ; - Chính sách y u kém ; - Mô hình phát tri n ch nh m vào tĕng tr h i tiêu th ; ng kinh t ti n t i xây d ng m t xã - Bùng n dân s , nghèo đói (ho c xa hoa) và b t bình đẳng. 1.3.3. Ô nhi m môi tr Ô nhi m môi tr ng ng là s tích luỹ trong môi tr ng các y u t (v t lý hoá h c, 9 sinh h c) v t quá tiêu chu n ch t l ng môi tr ng, khi n cho môi tr ng tr nên đ c h i đ i v i con ng i, v t nuôi, cây tr ng (hình l.3). Ô nhi m môi tr ng là y u t có th đ nh l ng đ c. Hình 1.3. Mô hình ô nhi m "y u t A” trong h th ng môi tr ng.- Y u t v t lý : b i, ti ng n, đ rung, ánh sáng, nhi t, đi n, từ tr ng, phóng x ; - Y u t hoá h c : các ch t khí, l ng và r n ; - Y u t sinh h c : vi trùng, ký sinh trùng, virut. T h p các y u t trên có th làm tĕng m c đ ô nhi m lên r t nhi u. Các tác nhân gây ô nhi m xu t phát từ ngu n ô nhi m, lan truy n theo các đ ng: n c m t, n c ng m, không khí, theo các vecto trung gian truy n b nh (côn trùng, v t nuôi), ng i b nhi m b nh, th c ĕn (c a ng i ho c đ ng v t). Ngu n ô nhi m g m hai lo i : - Ngu n đi m (ví d bãi rác, c ng x ) ; - Ngu n đi n (ví d khu v c nông nghi p). M c dù ch t gây ô nhi m có th có từ ngu n g c t nhiên, nh ng ph n l n các ngu n ô nhi m là từ ngu n nhân t o, liên quan đ n ho t đ ng s n xu t và ho t đ ng s ng c a con ng i. G n đây còn xu t hi n khái ni m "ô nhi m vĕn hoá", "ô nhi m xã h i" đo hành vi và l i s ng c a con ng i, gây h i cho vĕn hoá, thu n phong mỹ t c và tr t t an toàn xã h i. Tuy nhiên, ch a có tiêu chu n môi tr ng nào quy đ nh m c đ các hành vi này. Ô 1.1. TÓM T T Ô NHI M MÔI TR 1. Ô nhi m n NG VÀ SUY THOÁI Đ T c Các yếu tố đánh giá độ nhiễm : - Tác nhân gây ô nhi m: các y u t v t lý (pH, đ màu, đ đ c, ch t r n t ng s g m ch t r n l l ng và ch t r n hoà tan. đ d n đi n, đ axit, đ ki m, đ c ng) ; các y u t hoá h c (DO, BOD, COD, NH4+, NO3-, NO2-, P, CO2, SO22-, Cl-, các h p ch t phenol, hoá ch t b o v th c v t (BVTV), lignin, kim lo i nĕng) ; các y u t sinh h c (E.Con. Coliform, Streptococus feacalis, t ng s vi khu n k khí và háo khí). 10 - B nh d ch liên quan : t , l tr c khu n, th ng hàn, phó th ng hàn, tiêu ch y trẻ em, viêm gan siêu vi trùng (có th truy n qua sò, h n), l amip, giun ch , sán ru t, giun gan, sán hydatit, sán máng, s t rét, s t xu t huy t, b nh mù sông do giun Onchoceare, b nh s t vàng, b nh ng Châu Phi. 2. Ô nhi m khí - SO2 toát nhiên li u hoá th ch) : gây m a axit, khói mù axit – smog, gi m ch c nĕng hô h p, viêm ph qu n mãn tính th ch cao hoá các công trình xây d ng b ng đá. n - NOX (đôi Sinh kh i) : t o smog, t o h p ch t PAN gây cháy lá cây có hoa, ch y c m t và viêm ph qu n. No t c đo t ôxy c a máu. - F (khói nhà máy) : gây cháy lá cây. bi n d ng x ng. m n rĕng. - CFCS (dung môi máy l nh, bình x t...) : gây hi u ng nhà kính và thông t ng ôzôn. - CO (đ t cháy không hoàn toàn nhiên li u) : nhi m đ c hô h p. - CO2 ( núi l a phun, đ t nhiên li u) : khí nhà kính ch y u. - Pb(C2H5)4( đ t xĕng pha chì) : nhi m đ c th n kinh, cao huy t áp, đ t qu , nh i máu c tim, trẻ ch m l n. - Amiĕng (công nghi p luy n kim và xây d ng) : gây ung th ph i. - Hoá ch t BVTV (vùng tr ng tr t) : nhi m đ c th n kinh, h i gan, th n, bi n đ i di truy n. - Hydrôcacbua th m đa vòng (đ t xĕng d u, s n, ch t th m) : gây ung th . - Ch t phóng x (n h t nhân, đi n h t nhân, b nh vi n, phòng thí nghi m) : gây t n th ng t bào và c ch di truy n. -Vi trùng, vi rút : gây lao, b ch h u, t c u, cúm. - Ti ng n : đo b ng deciben (dB). M c khó ch u: ≥45dB M c tai bi n : ≥100dB Ng ng nghe c a tai : 0 ÷ 180 dB 3. Ô nhi m đ t: - Các tác nhân gây ô nhi m : phân bón vô c , hoá ch t BVTV, ch t di t c , ch t phóng x , kim lo i n ng, nhi u lo i vi trùng và ký sinh trùng (tr c khu n l , ph y, khu n t ,tr c khu n th ng hàn và phó th ng hàn, l amip, giun đǜa, giun xo n, giun móc, xo n trùng vàng da, tr c trùng than, n m ĕn da, u n ván các lo i vinh b i li t, viêm màng não, s t phát ban, viêm c tim. viêm não trẻ s sinh) - Ngu n phát x ô nhi m ch y u là ch t th i c a ng i và đ ng v tphân bón, hoá 11 ch t BVTV và ch t đ c dùng trong chi n tranh. 4. Thoái hoá đ t: - M n hoá th sinh do b c h i, do t -Xói mòn do n i; c và do gió ; -Axit hoá th sinh : m a axit. ho t đ ng dinh d khoáng, ôxy hoá pyrit (FeS2) ; ng ch n l c c a v cây tr ng, phân - Đá ong hoá, karst hoá; - R a trôi, b c màu ; - Nhi m m n ; - Cát l p lǜ quét ; - Bùng phát c d i. 1. 3.4. S c môi tr ng và tai bi n môi tr ng: S c môi tr ng là nh ng thi t h i không mong đ i x y ra b i các quá trình tai bi n v t quá ng ng an toàn c a h th ng môi tr ng. Quá trình tai bi n là nh ng quá trình gây h i v n hành trong h th ng môi tr ng, đó là m t đ c tính v n có, ph n ánh tính nhi u lo n, tính b t n đ nh c a b t c h th ng môi tr ng nào. Các s c có th có ngu n g c t nhiên hay nhân sinh, nh ng th ng là do ph i h p c hai ki u ngu n g c đó, vì chính các quá trình nhân sinh th ng đóng góp đáng k vào s c thông qua vi c làm thay đ i tính nh y c m tai bi n c a c ng đ ng. Các s c có th g m lo i c p di n - x y ra nhanh, m nh và đ t ng t nh đ ng đ t, cháy rừng, lǜ l t... và lo i tr ng di n - x y ra ch m ch p, tr ng kỳ, từ từ nh nhi m m n, sa m c hoá,... Các s c c p di n th ng nhanh chóng k t thúc và đ c xen k b ng m t kho ng th i gian dài bình yên không s c . Trong khi đó, các s c tr ng di n th ng di n ra liên t c, tr ng kỳ. ng x s c môi tr ng ch là gi i quy t tình th . Chi n l c ng x lâu b n là nh m vào quá trình gây ra s c quá trình tai bi n. Quá trình ng x tai bi n g m hai cách ti p c n : - Cách ti p c n nh m vào tai bi n, đ gi m thi u thi t h i, gi m m c đ nghiêm tr ng c a tai bi n, đ giúp cho c ng đ ng "tránh xa hi m ho ". - Cách ti p c n nh m vào c ng đ ng, v i m c tiêu là gi m đ nh y c m tai bi n c a c ng đ ng, t c là tĕng s c ch ng ch u, giúp cho c ng đ ng "s ng cùng tai bi n" (hình 1 .4). Tai bi n môi tr ng, không ph i là m t s ki n, mà là m t quá trình Quá trình tai bi n môi tr ng g m ba giai đo n : 12 • Giai đoạn nguy cơ (hay hi m ho ) : các y u t gây h i t n t i trong h th ng, nh ng ch a phát tri n gây m t n đ nh. H th ng môi tr ng luôn luôn có 2 tính ch t : - Tính ch ng ch u : t o ra kh nĕng c a h th ng ch u đ c các hành đ ng phát tri n c a con ng i. Tính ch ng ch u đ ng th i cǜng là tính t đi u khi n c a môi tr ng. - Tính b t n đ nh, còn g i là tính b t tr c, t o ra các quá trình tai bi n. Hình 1.4. Hai h ng ti p c n trong ng x tai bi n môi tr ng • Giai đoạn phát triển : Các y u t tai bi n t p trung l i, gia tĕng, t o tr ng thái m t n đ nh nh ng ch a v t qua ng ng an toàn c a h th ng môi tr ng. • Giai đoạn sự cố môi trường : Quá trình tai bi n v t qua ng ng an toàn, gây thi t h i cho con ng i (s c khoẻ, tính m ng, s n nghi p). Nh ng s c gây thi t h i l n đ c g i là tai ho , l n h n n a đ c g i là th m ho môi tr ng. Tai bi n môi tr ng x y ra trong toàn b h th ng môi tr ng. Tuy nhiên, m i phân h c a h th ng này l i là m t h b c th p h n. Tai bi n x y ra trong ph n h sinh thái t nhiên, đ c g i là tai biến sinh thái. M t b ph n c a tai bi n sinh thái v n hành trong t ph n đ ng, th c v t c a phân h , đ c g i là tai biến sinh học. Nh v y tai bi n sinh h c là s bùng phát d ch b nh ng i, d ch h i v t nuôi - cây trong ho c đ ng, th c v t hoang d i, và s suy thoái th m h i tài nguyên sinh h c do khai thác quá m c. An toàn sinh học là m t b ph n c a tai bi n sinh h c, liên quan v i lĩnh v c công ngh sinh h c. An toàn sinh h c là s an toàn khi đ a vào môi tr ng các sinh v t đã đ c bi n n p di truy n - nghĩa là các loài mang b đen không có s n trong t nhiên. Tai biến sinh học là quá trình ph bi n nh t, do đó hay g p nh t trong đ i s ng h ng ngày. Chia theo ngu n g c có th g p các lo i tai bi n sinh h c nh sau : - Các d ch đ a ph ng :s t rét, sán máng, d ch h ch, sán lá ph i, s t xu t huy t v.v... 13 - Nuôi tr ng thi u tính toán các loài đã b bi n n p di truy n (ví d : gi ng ngô không n y m m). - M t cân b ng loài do : + Đ a vào h m t loài l có tính c nh tranh cao (ví d cb u vàng) ; + L y ra kh i h m t vài loài khi n cho m t vài loài còn l i trong h bùng phát thành d ch h i (ví d d ch chu t ...). - Ô nhi m, gây bùng phát các loài thích nghi có kh nĕng gây h i do các loài này tr nên quen v i môi tr ng ô nhi m (ví d t o đ c, r y nâu...). Vi c s d ng lan tràn thu c b o v th c v t thu c nhóm này. - Vǜ khí sinh hoá : đ n pháo có vi trùng d ch h ch, bom có vi khu n than ... - Khai thác quá m c (phá rừng, đánh cá b ng ch t n ...). 1.4. AN NINH MÔI TR NG VÀ AN TOÀN MÔI TR NG : - An ninh môi trường:là tr ng thái mà m t h th ng môi tr ng có kh nĕng đ m b o đi u ki n s ng an toàn c a con ng i c trú trong h th ng đó. Tr ng thái an ninh c a riêng phan h sinh thái t nhiên đ c g i là an ninh sinh thái. Đó ch là m t khía c nh c a an ninh môi tr ng. Quá trình gây m t n đ nh trong h th ng môi tr ng chính là tai biến môi trường. Thu t ng "an ninh" th ng đ c hi u theo quy mô r ng, th ng là m c qu c gia, khu v c hay qu c t . Trong ph m vi các đ a ph ng hẹp, ng i ta th ng dùng thu t ng an toàn môi trường. Ví d rò r phóng x từ m t b nh vi n, cháy m t khu rừng, m t tr n lǜ quét t i m t huy n, m t tr n d ch t do ô nhi m n c t i m t đ a ph ng, m t tr n ng đ c th c ĕn do ô nhi m th c ph m t i m t xí nghi p... th ng đ c coi là thu c ph m vi "an toàn môi tr ng". Nh ng s ki n l n h n nh suy thoái t ng ôzôn, hi u ng nhà kính, sa m c hoá di n r ng... thu c lĩnh v c "an ninh môi tr ng". Tuy nhiên, cǜng r t khó phân đ nh r ch ròi gi i h n gi a "an ninh" và "an toàn". Tỵ nạn môi trường là vi c con ng i bu c ph i r i n i truy n th ng c a mình t m th i hay vĩnh vi n do s hu ho i môi tr ng gây nguy hi m cho cu c s ng c a h (Chương trình môi trường Liên hợp quốc, 1985). Trên th gi i nĕm 1995 có kho ng 25 tri u ng i t n n môi tr ng, trong đó : 14 - Ethiopia : 1,5 tri u - Somali : 500.000 - Su dan : 2 tri u - Sahara : 5 tri u - C n Sahara : 7 tri u - Trung Qu c : 6 tri u - Mêhicô : 2 tri u. Trên th gi i hi n nay, c 225 ng Nguyên nhân c a t n n môi tr i thì m t ng i ph i t n n môi tr ng. ng là s t h p c a m t s y u t sau: - Không có đ t canh tác, m t đ t c trú ; - M t rừng ; - Hoang m c hoá ; - Xói mòn đ t ; - M n hoá ho c úng ng p ; - H n hán, thi u n c; - S c ép nông thôn : đói nghèo, áp l c dân s , thi u h t ng c s nông thôn, kỹ thu t canh tác l c h u và thi u đ t canh tác ; - Suy gi m đa d ng sinh h c ; - Bi n đ ng khí h u và nh ng hi n t ng th i ti t c c đoan ; - Áp l c dân s ; - Suy dinh d ng và d ch b nh ; - Nghèo đói ; - Qu n lý nhà n c kém hi u qu . Ty n n môi tr ng là ch th , là th c đo c a s m t n đ nh, ph n ánh s qu n lý kém hi u qu và là m t trong nh ng nguyên nhân d n đ n xung đ t. Các y u t n d u đ ng sau hi n t ng t n n môi tr ng là đa di n, ph c t p, th ng liên k t tác đ ng và r t khó tách b ch riêng r . 1.5. NGHÈO KH VÀ MÔI TR NG: Nghèo thu nhập - T ng thu nh p : + Vùng nông thôn mi n núi, h i đ o : 80.000đ/tháng ; + Vùng nông thôn đ ng b ng : 100.000đ/tháng ; + Vùng đô th : 150.000đ/tháng. (Tiêu chuẩn nghèo Việt Nam do Bộ Lao động – Thương binh và Xã hội công bố năm 2000) - Thu nh p d i 1USD/ng i/ngày (Theo UNDP). Nĕm 1993, trên th gi i có 1,3 t ng i nghèo theo tiêu chu n c a UNDP (nĕm 2000 : tĕng lên 2 t ). Và Vi t Nam, theo tiêu chu n Vi t Nam thì còn kho ng trên 15 d i 12 tri u ng i có thu nh p kho ng d i 15kg g o/ng i/tháng. Nghèo toàn diện CPM (Capability Poverty Measure): Là t l trung bình c a ba đ i l trong đó : I1 : T l trẻ d ng (đ u liên quan đ n ph n ): i 5 tu i b suy dinh d I2 : T l s ca sinh đẻ không đ sinh ; ng ; c chĕm sóc y t b i cán b h I3 : T l s ph n (từ 1 5 tu i tr lên) mù ch . Theo UNDP, nĕm 1993, Vi t Nam có ch s nghèo toàn di n là 20,1 % (ho c 0,201) Chỉ số nghèo nhân văn HPI (Hu man Poverty Index) I1 : T l s ng i ch t t nhiên, ch t y u d I2 : T l s ng i l n (từ 15 tu i tr lên) mù ch ; I3 : Trung bình c ng c a : t l s ng i không đ c dùng n c s ch (I3.l), s ng i không đ c h ng d ch v y t (I3.2) và t l trẻ d i 5 tu i b suy dinh d ng (I3.3), Theo UNDP (1997), Vi t Nam có ch s nghèo là 26,2% (ho c 0,262). Quan h gi a nghèo kh và môi tr i 40 tu i ; ng g m các m t sau đây : - Nghèo kh làm cho các c ng đ ng nghèo ph thu c nhi u vào các ngu n tài nguyên m ng manh c a đ a ph ng, tr nên d b t n th ng do nh ng bi n đ ng c a thiên nhiên và xã h i. - Nghèo làm cho thi u v n đ u t cho s n xu t, xây d ng c s h t ng, cho vĕn hoá giáo d c và các d án c i t o môi tr ng. - Nghèo kh làm gia tĕng t c đ khai thác tài nguyên theo h m c, khai thác hu di t. tr ng khai thác quá - Nghèo là m nh đ t lý t ng cho mô hình phát tri n ch t p trung vào tĕng ng kinh t và xây d ng m t xã h i tiêu th . - Góp ph n bùng n dân s . 1.6. DÂN S VÀ MÔI TR NG T c đ tĕng dân s th gi i hi n nay là 1,7% m i nĕm. Th gi i m t 39 nĕm (1960 16 - 1999) đ tĕng dân s từ 3 t lên 6 t , nh ng ch m t 12 nĕm (1987 - 1999) đ t o ra t ng i th 6. Có t i 90% dân s th gi i s ng các n c đang phát tri n, n i mà các qu c gia ít có kh nĕng gi i quy t các h qu do gia tĕng dân s đ i v i vi c gây ô nhi m và suy thoái môi tr ng. u tiên tr c h t c a các n c đang phát tri n là nuôi d ng b ph n dân s ngày càng gia tĕng ch không đ s c chĕm lo đ n môi tr ng. Tuy nhiên, tác đ ng x u đ n môi tr ng do đông dân và nghèo đói ch a ph i là toàn b tác đ ng c a v n đ dân s . Tiêu dùng quá m c c a dân c các n c công nghi p cǜng là m t m t quan tr ng c a v n đ này. Chính nh ng n c này đã t o ra hình m u c a m t xã h i tiêu th . M t ng i Mỹ trung bình tiêu th nguyên li u và nĕng l ng g p 17-20 l n m t ng i Nam Á và x th i b ng l ng x th i c a 25 ng i Trung Qu c. Ng i ta tính đ c ch riêng c ng đ ng Châu Âu, Hoa Kỳ và Liên Xô cǜ đã phát x kho ng 45% t ng l ng khí nhà kính toàn c u. Nh v y, tác đ ng c a dân s t i môi tr tiêu th trên đ u ng i và trình đ công ngh . ng, ngoài s dân, còn ph n ánh m c I=P.C.T trong đó : I : Tác đ ng c a dân s lên môi tr ng ; P : S dân ; C : Tiêu th tài nguyên bình quân trên đ u ng nguyên đ i T : Công ngh (quy t đ nh m c tác đ ng c a m i đ n v tài c tiêu th ). Tác đ ng c a dân s đ n môi tr ng còn ph thu c r t nhi u vào các quá trình đ ng l c dân c : du c , di c , di dân, tái đ nh c , t n n... B n tính c a con ng i là di chuy n và chính quá trình di chuy n đó đã làm gia tĕng tác đ ng c a dân s lên môi tr ng (ô l.2). Ô 1.2 DÂN S VÀ PHÁT TRI N TH GI I Châu Á là châu l c đông dân nh t th gi i v i h n 60% dân s th gi i hi n đang sinh s ng t i châu l c này, trong đó Trung Qu c và n Đ là nh ng n c đông dân nh t châu l c và th gi i, dân s Trung Qu c là 1,2 t ng i và n Đ là 980 tri u ng i. Trong khi đó, Châu phi hi n đang là n i có m c tĕng dân s cao, đ c bi t là vùng h Sahara. n i có t l tĕng dân s cao nh t th gi i (trung bình m i gia đình có t i 7 con). Dân s toàn châu l c này vào kho ng 767 tri u ng i. Trái v i khu v c Châu Á và Châu Phi đông đúc dân c , khu v c Mỹ La tinh và Caribe ch chi m h n 8% dân s th gi i. Khu v c này có kho ng 511 tri u ng i v i t l tĕng dân s đã gi m h n 30% trong th p k qua và trung bình m i ph n ch có t i 3 con. Tu i th trung bình c a ng i dân khu v c này đã ti n g n ngang b ng v i tu i th c a ng i dân các n c đã phát tri n, t l t vong trẻ s sinh th p nh t trong các n c phát 17 tri n. T i các n c phát tri n cao nh úc, New Zealand, Nh t B n, Châu Âu và B c Mỹ, m c tĕng dân s hàng nĕm vào kho ng 0,3%, th m chí có th gi m xu ng d i 0 vào tr c nĕm 2025. Hi n nay, dân s các khu v c này là 1,19 t . Trong s 6 t ng i đang sinh s ng trên hành tinh c a chúng ta, có t i 800 tri u ng i đang h ng ngày đ i m t v i n n đói, trong đó có kho ng 200 tri u em nh d i 5 tu i. H u h t nh ng ng i ch u nh h ng c a n n đói l i là nh ng ng i s ng các vùng nông thôn, nh ng b l c du canh du c và các làng chài nh . Và kh p m i n i trên Trái Đ t, ph n , trẻ em, ng i già và ng i m đau là nh ng ng i ch u tác đ ng m nh nh t c a tình tr ng thi u ĕn. M t b ph n l n dân s th gi i hi n nay đang ph i đ ng đ u v i nghèo đói và r t nhi u nh ng v n đ xã h i khác là thanh niên, nh ng ng i đ tu i từ 15 đ n 24. Thanh niên hi n chi m kho ng 1/5 dân s th gi i, trong đó 85% s ng t i các n c đang phát tri n v i 60% s ng t i Châu Á. Kho ng 2/3 thanh niên th gi i đang l n lên t i các n c mà thu nh p bình quân đ u ng i hàng nĕm ch a t i 1.000 USD, trong khi đó ch có 12% thanh niên l n lên t i các n c có thu nh p bình quân hàng nĕm h n 10.000 USD. V i m t l c l ng trẻ đông đ o nh v y, các n c đang phát tri n, bên c nh vi c có m t ngu n nhân l c d i dào, đang ph i đ i phó v i n n th t nghi p cao, đ c bi t trong thanh niên. T i h u h t các n c đang phát tri n, do các vùng nông thôn không có đ các d ch v và c h i nên thanh niên ph i kéo nhau t i các đô th đ tìm k sinh nhai. Ph n l n h là nh ng ng i không đ c h c hành và không đ c đào t o ngh nên ch có m t s ít ng i có th tìm đ c vi c làm. Nh ng thanh niên từ nông thôn di c ra thành ph ho c từ các n c nghèo đang phát tri n di c sang các n c phát tri n, kh p m i n i đ u ph i đ i đ u v i n n th t nghi p nghi n r u, nghi n ma tuý, th t v ng và trong m t s tr ng h p h đã tham gia vào nh ng ho t đ ng t i ác ho c t t . Trong khi đó, t i các n c phát tri n l i x y ra hi n t ng lão hoá dân s . Hi n nay, 77% s ng i già tĕng thêm m i nĕm là các n c đang phát tri n, d đoán t i nĕm 2015 con s này s là trên 80%. M t trong nh ng thách th c đang đ t ra cho loài ng i, đ c bi t đ i v i thanh niên là cĕn b nh th k HIV/AIDS. Tính đ n tháng 12-1998, toàn th gi i có 33,4 tri u ng i nhi m HIV, kho ng 1/3 trong s này là đ tu i t 15 đ n 24, riêng nĕm 1998 có 2,5 tri u ng i đã ch t vì b nh AIDS. c tính 95% nh ng ng i mang vi rút HIV hi n đang s ng t i các n c đang phát tri n, và 2/3 s ng t i khu v c h Sahara Châu Phi, n i có t i 8% s ng i tr ng thành b nhi m HIV. Theo th ng kê nĕm 1997, có h n m t n a trong s 2,6 tri u ng i m i nhi m HIV là thanh niên. 1/3 nh ng ng i mang thai hàng nĕm, trong đó nhi u ng i mang thai ngoài ý mu n, cǜng là nh ng ph n đ tu i thanh niên. Ngu n : Thu Hà, Báo Thể thao & Văn hoá, No82. 12/10/1999 18 1 .7. NH NG V N Đ MÔI TR NG TOÀN C U 1.7.1. Bi n đ i khí h u S gia tĕng phát th i khí nhà kính (CO2, CH4, NOx, ôzôn, CFCS) cùng v i vi c suy gi m di n tích rừng đã gây ra hi n t ng nóng lên c a khí h u toàn c u. Nhi t đ trung bình trong th k qua đã tĕng lên trong kho ng t c - 2oC. D báo đ n 2030, nhi t đ trung bình c a Trái Đ t có th tĕng thêm 3°C, trong đó riêng CO2 đã góp ph n tĕng thêm 1°C. S tĕng nhi t đ không x y ra đ ng đ u trên Trái Đ t các vùng vĩ đ cao nhi t đ có th tĕng từ 6oC đ n 16oC, trong khi nh ng vùng lân c n xích đ o, nhi t đ ch tĕng đ n 2oC. S nóng lên toàn c u làm thay đ i ch đ th i ti t khó l ng ; dâng cao m c n c bi n gây xói l b và chìm ng p vùng đ t th p ven bi n ; m a l t gia tĕng vùng ven bi n trong khi sa m c hoá tĕng c ng nh ng vùng n m sâu trong l c đ a ; d ch b nh tĕng lên do nóng, m; các b nh nhi t đ i lan to v phía các vùng vĩ đ cao. Ngh đ nh th Kyoto tháng 12/1997 nh m gi m phát x khí nhà kính đã b Hoa Kỳ ph n đ i, vì Hoa Kỳ là n c phát th i khí nhà kính nhi u nh t 1.7.2. Suy gi m t ng ôzôn Nĕm 1991 đã phát hi n t ng ôzôn tri u km2, l th ng này đã tĕng lên g p r Trái Đ t qua l th ng này, đã gây ra : - Tĕng c b u tr i Nam C c b th ng m t l r ng 24 i vào nĕm 2000. Tia vǜ tr ào t tuôn xu ng ng úng th da không s c t lên thêm 300.000 ca/nĕm. - Tĕng thêm 1,7 tri u ca đ c thu tinh th m i nĕm. - c ch h th ng mi n d ch quang h p). ng i và s sinh tr - Gi m th c v t phù du bi n, từ đó làm gi m l ng c a th c v t (h n ch ng h i s n. 1 .7.3. Ô nhi m xuyên biên gi i gia tĕng - Lan truy n m a axit, ô nhi m theo các dòng sông xuyên biên gi i gia tĕng. - Lan truy n thu tri u đ (bùng phát t o đ c h i), thu tri u đen (tràn d u) trên bi n và đ i d ng. - Tĕng đ phóng x : c a n h t nhân trong su t th k qua. c bi n do đ ch t th i h t nhân và tai n n tàu ng m 1 .7.4. Xu t kh u ch t th i đ c h i Gi a nĕm 1986 đ n 1991 có t i 175 tri u t n ch t th i đ c h i đã đ c chào hàng trên th tr ng th gi i, đ c bi t là các n c vùng Caribe, Trung và Nam Phi. Quá trình xây d ng và th c thi các tiêu chu n môi tr ng không đ ng đ u trên toàn th gi i và s phát tri n nhanh c a n n kinh t th tr ng là nh ng nhân t chính t o đ ng l c 19 cho xu t kh u các ch t th i đ c h i trong nh ng nĕm g n đây Ph ng Tây, ng i tiêu dùng có nhu c u ngày càng cao đ i v i các ngành công nghi p s ch, d n t i các quy đ nh x lý, c t gi , th i b ch t th i đ c h i ngày càng nghiêm ng t h n. H n n a, chi phí cǜng nh vi c thi u các bãi chôn l p các n c này cǜng đang tĕng lên, trong khi các n c nghèo có đ t đai r ng h n và các tiêu chu n th i ít ng t nghèo h n. Hi n nay, vi c xu t kh u ch t th i đ c h i vào các n c đang phát tri n th ng d i d ng nh ng h p đ ng, và chuy n giao b t h p pháp thông qua các công ty t nhân cǜng nh chính ph c a các n c nghèo. Ví d : Các công ty Anh đã tr cho Guinea-Bissau 120 tri u USD/nĕm cho vi c chôn l p các ch t th i công nghi p - g n t ng đ ng v i t ng s n l ng thu nh p qu c dân bình quân nĕm c a n c đó. Congo thông qua các h p đ ng nh p kh u t nhân, m i nĕm n c này đã nh p kh u kho ng 1 tri u t n ch t th i công nghi p từ Hà Lan, s ti n thu đ c là 4 tri u USD trong h n 3 nĕm. Tuy nhiên, t ng s ti n đ c tr từ các v nh p ch t th i này cǜng không đáng k các n c xu t kh u ch t th i. so v i m c chi phí cho c t gi , x lý và th i b Ví d : Thay cho vi c tr cho Guinea 40 USD/t n ch t th i công nghi p đ c h i, th c ch t, Mỹ s ph i chi phí t i 1000 USD/t n khi x lý đ tho mãn đ c các quy đ nh nghiêm ng t c a chính ph mình. Nh n th c v các v n đ liên quan t i ch t th i đ c h i đang tĕng lên. S an toàn c a nh ng lo i ch t th i này không ch là nh ng thách th c v m t công ngh mà còn có th liên quan t i chính tr . Các n c đang phát tri n còn khó khĕn h n r t nhi u so v i các n c công nghi p trong vi c gi i quy t các ch t th i đ c h i k c v nh n th c cǜng nh v công ngh . Nĕm 1988, T ch c th ng nh t Châu Phi đã thông qua hi p đ nh c m nh p kh u các ch t th i đ c h i vào l c đ a này. Tuy nhiên, các n c thành viên đã thay đ i hoàn toàn hi p đ nh này. Ch ng trình Môi tr ng Liên h p qu c (UNEP) đã đ a ra m t danh sách g m 44 ch t đ c coi là đ c h i và khuy n ngh các n c nh p kh u nên đ a ra b ng ch ng v kh nĕng gi i quy t ch t th i đ c thù đ i v i vi c trao đ i, mua bán. 1.7.5. Suy thoái đa d ng sinh h c Trong th k 20, loài ng i đã tiêu di t kho ng 700 loài đ ng, th c v t Nhi u loài b tuy t ch ng khi còn ch a đ c con ng i bi t đ n. - Từ nĕm 1600 tr c công nguyên đ n nĕm 1900 : trung bình 4 nĕm m t 1 loài. - Từ nĕm 1900 đ n 1980 : 1 nĕm m t 1 loài. - Từ nĕm 1980 đ n 2000 : 1 ngày m t 1 loài. - D báo từ nĕm 2001 đ n 2010 : 1 gi m t 1 loài . 20 Cho đ n cu i th k 20, loài ng loài trên Trái Đ t. i đã làm bi n m t kho ng từ 20% đ n 50% s Suy thoái đa d ng sinh h c khi n cho loài ng i m t d n các ngu n tài nguyên quý giá (l ng th c, th c ph m, d c li u, nguyên v t li u, đen, ti n nghi môi tr ng...) đ ng th i ph i ch ng ch u v i các tai bi n sinh thái ngày càng gia tĕng (d ch b nh gia súc d ch h i cây tr ng...) do m t cân b ng sinh thái. Suy thoái đa d ng sinh h c tr c h t, là do khai thác tài nguyên sinh h c quá m c. Sau đó, là do vi c chuy n đ i các khu v c hoang dã sang vùng nông nghi p, xây d ng c s h t ng ho c bi n thành vùng tr tr i. Nguyên nhân chính là các vùng hoang dã tuy có giá tr đa d ng sinh h c cao nh ng l i là vùng khó sinh l i tr c m t cho con ng i. 1.8. NH NG V N Đ MÔI TR NG B C XÚC VI T NAM 1.8.1 . Bi n đ i khí h u Nhi t đ cao nh t trong mùa hè, nhi t đ th p nh t trung bình nĕm và trung bình mùa đông đang tĕng lên trên ph m vi c n c. M c tĕng phía b c cao h n phía nam. Th i gian xu t hi n bão và áp th p nhi t đ i có xu h ng lùi d n v cu i mùa bão từ tháng 8 - 9 (1956 - 1965) nay chuy n d n sang tháng 11 - 12, trùng v i th i kỳ có gió mùa đông b c mi n B c làm xu t hi n nh ng tr n m a l t d d i. 1.8.2. Suy thoái đ t Di n tích đ t nông nghi p trên đ u ng i ngày càng gi m, hi n còn 0,448 ha/ng i, b ng kho ng 1/6 m c trung bình trên th gi i. Hi n t ng hoang m c hoá đang tĕng c ng kèm theo các quá trình tai bi n tr ng đi n nh r a trôi, xói mòn, m n hoá, phèn hoá, ô nhi m, b i t không mong đ i, h n hán, hoang hoá, úng l t, thoái hoá h u c , xói l b sông, b bi n... Thoái hoá đ t đ c bi t nghiêm tr ng vùng đ i núi. Hi n nay, nhóm đ t có v n đ c a n c ta g m 1,8 tri u ha đ t phèn; 4,8 tri u ha đ t b c màu và xói mòn trung du và mi n núi; 0,5 tri u ha đ t cát; 2,5 tri u ha đ t xám b c màu thoái hoá. 1 .8.3. Tài nguyên và môi tr Vi t Nam có t ng l 3 t m. ng n T l ph thu c ngu n n ng n c c là 880 t m3, nh ng l ng n c n i đ a ch có 325 c c a Vi t Nam là : Nh v y, có th khẳng đ nh r ng Vi t Nam ph thu c quá nhi u vào ngu n n c quá c nh, ch y từ các n c láng gi ng t i. Đi u này đòi h i m t chi n l c h p tác qu n lý và s d ng h p lý l u v c v i các n c láng gi ng. 21 Hi n nay, chúng ta đã s d ng 20 - 30% t ng l ng tài nguyên n c, đã đ t ng ng an toàn sinh thái là 25%. B i vì 75% l ng n c còn l i ph i đ c dành cho vi c đ m b o an toàn sinh thái, theo tính toán c a T ch c Nông L ng th gi i (FAO). Nhu c u n c đang gia tĕng h ng ngày, trong khi l ng n c l i gi m vì ô nhi m, vì s d ng không hi u qu và phân ph i không h p lý, khi n cho vào mùa khô có nhi u vùng b khô ki t. nhi u vùng đã xu t hi n các xung đ t, c nh tranh v ngu n n c. T t c các dòng sông đ u đã b nhi m b n, đ c bi t là sông C u và sông Vàm C Đông đã b ô nhi m n ng. Sông Đ ng Nai thu c m c ô nhi m trung bình, nh ng l i là ngu n c p n c sinh ho t cho 10 tri u dân s ng ven sông, trong đó có Thành ph H Chí Minh, Biên Hoà. 1 .8.4. Môi tr ng bi n Toàn b vùng bi n ven b đ u đã b ô nhi m từ nhẹ đ n trung bình, nh t là bi n mi n B c và mi n Nam. Tác nhân gây ô nhi m chính là NH4+, d u, k m, đ ng và coliform. C th là : - D u : C a Ba L t, Nha Trang, C a L c, C a Lò, vùng khai thác d u. - Đ ng : Phú Quý, C a Lò, S m S n. - K m : C a L c, S m S n, Đ S n, R ch Giá, Ba L t. - Colifonn : Nha Trang, Vǜng Tàu, Đ nh An. Xu th ô nhi m bi n đang tĕng, đã có d u hi u thu tri u đ xu t hi n bi n Cà Mau. vùng ven 1.8.5. Tài nguyên r ng M i nĕm n c ta m t đi từ 120.000 - 150.000 ha rừng t nhiên. Rừng tr ng m i nĕm đ t kho ng 200.000 ha. Từ nĕm 1990 đ n nay, chi u h ng suy thoái tài nguyên lừng v n ch a đ c đ o ng c. Đ n nĕm 1998, di n tích che ph rừng t nhiên c a n c ta theo s li u th ng kê còn kho ng 28,8% (theo tài li u nh v tinh thì ch còn 23%). Ch tr ng "Đóng c a rừng t nhiên" và Ch ng trình "Tr ng 5 tri u ha rừng đ n 2010" là chi n l c quy t tâm cao c a Chính ph n c ta trong vi c ph c h i v n rừng. 1.8.6. Đa d ng sinh h c Suy thoái đa d ng sinh h c Vi t Nam đ n nay là r t đáng ng i. Trong vòng kho ng 10 nĕm cu i th k 20, trên 700 loài đ ng, th c v t Vi t Nam đã bi n m t ho c b đ y vào tình tr ng nguy hi m, trong đó có h u h t các gi ng loài có giá tr kinh t cao nh : - Đ ng v t : Tê giác 1 sừng, voi, h , bò xám, bò tót, bò rừng, h 22 ux ,h u cà toong, h u vàng, cheo cheo napu, v n đen tuy n, v n H i Nam, v n b c má, v c má hung, vo c đ u tr ng, vo c mǜi h ch, vo c gáy tr ng, vo c qu n đùi, công, gà lôi lam, cá cóc Tam Đ o, cá s u. - Th c v t : sâm Ng c Linh, b i l i, tr c, cà te, tr m h 1 .8.7. Môi tr ng. ng đô th Vi t Nam có 623 đô th , trong đó có 2 thành ph lo i đ c bi t (Hà N i và Thành ph H Chí Minh), 3 thành ph lo i I (H i Phòng, Đà N ng, C n Th ), 82 thành ph , th xã thu c t nh v i 23% dân s toàn qu c (1999). D tính dân s đô th Vi t Nam nĕm 2010 là 33% dân s toàn qu c. H t ng kỹ thu t đô th Vi t Nam r t kém. Đ n nĕm 1998 m i có kho ng 53%.dân s đô th đ c c p n c sinh ho t, nh ng ch t l ng đ u không đ m b o yêu c u. H th ng thoát n c chung cho c n c m a và n c th i, n c th i ch a đ c x lý. Nhi u đô th không có c h th ng thoát n c. Hi n t ng ô nhi m n c m t, ti ng n, đ rung, nhi t, đi n, từ tr ng, b i, ô nhi m khí đ c h i... m c báo đ ng h u h t các đô th l n. T l cây xanh/đ u ng i r t th p, th ng d i 2 m2. T l thu gom ch t th i rĕn nĕm 1998 dao đ ng từ 40 đ n 70% v i m c phát x trung bình 0,6kg/ng i/ngày. Nhi u th xã, th tr n hoàn toàn không có d ch v thu gom rác. 1.8.8. Môi tr ng công nghi p Đ n tháng 6/1999, n c ta đã hình thành 66 khu công nghi p nh ng ch có 3 khu ch xu t và 1 khu công ngh cao. T ng s khu công nghi p m i có trình đ hi n đ i là 20, còn 46 khu công nghi p có trình đ công ngh th p, th ng là công ngh th h 2 (nh ng nĕm 70). Ch kho ng 1/3 s khu công nghi p c b n xây d ng c s h t ng kỹ thu t, nh ng r t ít khu xây d ng h th ng x lý ch t th i. Ô nhi m công nghi p là v n đ nan gi i, vì vi c x lý g p nhi u khó khĕn và ph c t p v m t kinh t - xã h i. Trong giai đo n 1990 - 2000, các l c l ng thanh tra nhà n c đã thanh tra 22.622 c s s n xu t thì đã có 34% t c là 7.849 c s vi ph m các quy đ nh v môi tr ng, x ph t 3,5 t đ ng. S đ n th khi u t c a nhân dân v môi tr ng công nghi p ngày càng nhi u. Nĕm 1999, T ng Công ty Đi n l c Vi t Nam đã ph i b i th ng 900 tri u đ ng cho nhân dân 3 xã Châu Phong, Đ c Long và Phù Lãng (B c Ninh) do nh ng thi t h i môi tr ng mà nhà máy nhi t đi n Ph L i gây ra. Công nghi p khai thác khoáng s n phá ho i môi tr ng r t nghiêm tr ng. Hi n nay, trên c n c có trên 1000 m khai thác trên 50 ch ng lo i khoáng s n khác nhau, ngoài ra còn hàng ch c ngàn đi m khai thác th công r i rác: Nói chung, các vùng khai thác khoáng s n đ u không có k ho ch hoàn ph c môi tr ng, x lý đ t đá th i, gây ra các tác đ ng r t x u và đa d ng cho môi tr ng nh tr t l đ t, axit hoá, tr ng 23 tr c, cháy n … Ví d : - Khai thác than : trên d i 10 tri u t n/nĕm. C khai thác 1 t n than thì th i ra 5 - 7 m khí CH4 và 7 - 15 m3 CO2.Khai thác 1 t n than l thiên còn t o ra kho ng 6 t n đ t đá. 3 - D u khí : th i ra nhi u dung d ch khoan và mùn th i. N c v a th i là tác nhân gây ô nhi m bi n l n nh t, chúng có th tích kho ng 10 - 16% l ng d u khai thác và cǜng ch a d u v i n ng đ 11 - 13mg/l. - Thu đi n tuy là d ng nĕng l ng s ch nh ng vi c xây d ng h , đ p đã gây tác đ ng r t sâu s c đ n môi tr ng c a m t vùng r ng l n : thay đ i ch đ thu vĕn, tái đ nh c di n r ng, m t đ t nông nghi p, đ ng đ t kích thích, xói l h l u... 1.8.9. Môi tr ng nông thôn và nông nghi p Hi n nay, nông thôn Vi t Nam m i có kho ng 30 n c sinh ho t h p v sinh. T l các h có h xí h p v Nhi u lo i d ch b nh bùng phát và l u c u nhi u nĕm nh lá gan nh , giun ch , d ch h ch, s t rét. Nhi u vùng có t s . - 40% s h đ c s d ng sinh còn th p h n (28 - 30 sán lá ph i, nhi m giun, sán l nhi m giun đ n 70% dân Các làng ngh th công có đi u ki n môi tr ng r t đáng ng i và cǜng r t khó kh c ph c. Ô nhi m làng ngh đáng chú ý nh t là ô nhi m n c, ô nhi m khí. Nông thôn đ ng b ng Vi t Nam đang tri n khai m t n n nông nghi p hoá h c v i vi c s d ng th ng xuyên m t l ng l n phân bón hoá h c (có n i nh ngo i thành Hà N i, l ng NPK dùg bón rau hàng nĕm lên đ n trên 2000 kg/ha) và hoá ch t BVTV, trong đó có nhi u lo i thu c c m, thu c trôi n i, nh p l u, không rõ thành ph n. Toàn qu c có đ n 50% s c s kinh doanh thu c BVTV không có gi y phép. Ho t đ ng nuôi tr ng thu s n ven bi n đã tàn phá h sinh thái rừng ng p m n. D l ng thu c di t t p, th c ĕn thừa và m m b nh từ các đ m nuôi gây ô nhi m nghiêm tr ng môi tr ng n c, là nguyên nhân bùng n d ch b nh cho v t nuôi. 1.8.10. S c môi tr ng - Đã phát hi n nhi u v trí có d l ng dioxin cao và chôn l p các ch t đ c hoá h c nhi u vùng chi n s tr c đây (Bình Thu n, Khánh Hoà, Kon Tum, Đ c L c...). Ngoài ch t đ c hoá h c, bom, mìn, đ n... còn sót l i từ th i chi n tranh cǜng đã đ c phát hi n nhi u n i. - Từ nĕm 1994 đ n 1998, đã th ng kê 15 v tràn d u trên bi n và c a sông, v i s d u tràn đ t đ n 1.066 ngàn t n. Trung bình 1 nĕm có 200 ngàn t n d u tràn trên bi n, trong đó có r t nhi u v không rõ th ph m. - Nhi u v rò r hoá ch t công nghi p. - Nhi u v ng đ c th c ph m. 24 - Nhi u v d ch h i cây tr ng (chu t, r y, c b mía, n m cây s u riêng...). Ô 1.3 SUY HOÁ MÔI TR (H i ngh Môi tr NG u vàng, b dừa, b hung đen h i VI T NAM ng toàn qu c , 1998) Ô nhi m di n ra t t c các khu v c. Theo nhóm nghiên c u Nguy n Hoàng Y n, C c Môi tr ng. Ô nhi m ch t th i r n di n ra h u h t các đô th . L ng rác thu gom đ c các thành ph ch chi m kho ng 45% - 55% ; m i có 40 - 50% dân đô th đ c dùng n c máy trong khi l ng n c máy th t thoát do h th ng c p n c quá cǜ đã lên t i 30 - 40%. Hi n nay, nhi u đô th ch a có h th ng c p n c máy, đ ng th i " t t c các đô th không có m t h th ng nào đúng tiêu chu n quy đ nh và ch a có h th ng x lý n c th i t p trung”. Theo C c Môi tr ng, ô nhi m n c đã ph bi n trên toàn qu c; các ch t h u c v t tiêu chu n cho phép (TCCP) từ 2 - 4 l n; vi khu n v t hàng trĕm l n. N c ngoài m t s n i đã th y xu t hi n các hoá ch t đ c h i cao nh DDT, Lindan, Monitor, Wofatox và Validacin. Tài nguyên n c ng m đang b c n ki t v l ng do qu n lý y u kém. Nhóm Nguy n Hoàng Y n khẳng đ nh nguy c thi u n c Vi t Nam vào nh ng th p k t i tà m t th c t . Ô nhi m không khí và b i v t TCCP nhi u l n khí CO2 gây m a axit v t TCCP 1,5 - 2,5 l n, ô nhi m b i H i Phòng, TPHCM, Hà N i n ng h n nhi u l n so v i các thành ph l n c a Châu Á, ô nhi m khí CO2 cǜng v y ; các h th ng sông Thái Bình, Tam B c, Sài Gòn, C n Th , Quan L , T c Th , R ch Giá... b ô nhi m n ng v t nhi u l n TCCP v ch t h u c và vi khu n; ô nhi m do dùng quá m c thu c b o v th c v t cǜng gia tĕng, ven bi n Nam B đã có d u hi u nhi m đ c do thu c trừ sâu (l ng phân bón trên 1ha ru ng đã tĕng g p 2 l n từ nĕm 1990 đ n 1995). L ng d u th i ra bi n đã lên t i 41 ngàn t n/nĕm, trong đó 81,7% là từ các tuy n hàng h i qu c t , từ đ t li n 12,8%, từ các giàn khoan 2,95%, từ các s c tràn d u 1,22% và từ tàu thuy n và h i c ng trong n c 1,07%. N c bi n Trung B và Đông Nam B đã b ô nhi m d u, s t, kênh ch t h u c . Phá r ng và sa m c hoá Hi n nay, c n c có h n 12 tri u ha đ t tr ng, đ i tr c và di n tích đ t có xu h ng b sa m c hoá, đá ong hoá... ngày càng gia tĕng. Đ phì nhiêu c a nhi u vùng lãnh th đang có nguy c thoái hoá do xói mòn, r a trôi, chua m n hoá, đ ng th i đ t nông nghi p đang thu hẹp trông th y. Theo nhóm nghiên c u c a GS. Nguy n Tr ng Hi u, trên m t s khu v c chính Trung B xu t hi n nguy c b sa m c hoá l n : khu v c Qu ng Bình, Qu ng Tr , Thừa Thiên-Hu đang b m n hoá, khô h n và xói mòn nghiêm tr ng; khu v c Qu ng Nam, Qu ng Ngài, Bình Đ nh đã ch m b hoang m c hoá các sông sau lǜ, khô h n ; đá ong hoá và xói mòn trên vùng núi Phú Yên. Khánh Hoà. trong khi Bình Thu n, Ninh Thu n vùng ven bi n xu t hi n c sa m c hoá, mu i hoá và m n hoá. Đây là khu v c có xu th sa m c hoá l n nh t trong c n c. 25 Thêm vào đó là tình tr ng phá rừng làm đau đ u gi i b o v môi tr ng từ nhi u nĕm nay v n ti p t c m nh m . T l che ph hi n ch còn 28% lãnh th và ch còn 1% rừng là rừng nguyên sinh. M c dù nhân dân nhi u n i đ u thu c câu ca dao truy n đ i "Phá rừng nh th phá nhà - Đ t rừng nh th đ t da th t mình" th nh ng ý th c b o v rừng nói chung v n trong tình tr ng th p kém. Có giá tr đa d ng sinh h c cao đ làm gì ? Theo ti u ban qu n lý đa d ng sinh h c (ĐDSH), ch trong vòng 6 nĕm từ 1992 1998, t i Vi t Nam đã phát hi n thêm 4 trong s 10 loài thú l n đ c phát hi n trên th gi i trong th k này là sao la, mang l n, mang Pù Ho t, mang Tr ng S n. Đi u đó ch ng t còn nhi u giá tr ĐDSH quý Vi t Nam ch a đ c phát hi n h t và hi n Vi t Nam là m t trong 16 n c có ĐDSH cao nh t th gi i. Th nh ng, cǜng t i Vi t Nam đã có 356 loài đ ng v t và 356 loài th c v t ph i vào trong Sách Đ vì có nguy c tuy t ch ng do sĕn b t và phá rừng, hu ho i sinh c nh. Theo PTS. Cao Vĩnh H i, B NN & PTNT, h sinh thái rừng tràm c a Vi t Nam có giá tr ĐDSH h t s c quý giá v i các loài trĕm cừ, trĕm gió, nĕn ng ... và trĕn r n, heo rừng, kh v n cùng 36 lo i chim khác nhau, trong đó có s u c tr i đ u đ (red necked crane). V y mà do dân s và tác đ ng c a con ng i khi n hi n nay tìm đ c m t vùng có vài ngàn hecta rừng tràm là r t khó. Cây trĕm đang b khai thác ki t qu . V n cò Th t N t (C n Th ) có lúc đã t i hàng chục ngàn con nh ng đang gi m sút nghiêm tr ng vì vùng ki m ĕn b thu hẹp. L ng cò ch t do ĕn ph i thu c sâu, m c l i câu ho c b sĕn b n có ngày lên t i hàng trĕm con. Riêng đàn s u đ u đ t i khu Tràm Chim, Đ ng Tháp n u nh nĕm 1988 còn có 1.052 con v thì nĕm 1996 ch còn 641 và nĕm 1998 này ch còn 490 con. Không b o v đ c thì có ĐDSH cao đ làm gì ? Tr c H i ngh Môi tr ng toàn qu c 1998, Ch th 360CT/TW ngày 25/6/1998 c a B Chính tr đã khẳng đ nh r ng "B o v môi tr ng n c ta ch a đáp ng yêu c u c a quá trình phát tri n... Môi tr ng v n ti p t c b ô nhi m và suy thoái, có n i r t nghiêm tr ng. Vi c thi hành pháp lu t BVMT ch a nghiêm minh, ý th c t giác BVMT công c ng ch a tr thành thói quen c a đ i b ph n dân c ... Vi c gia tĕng dân s , di dân t do di n ra t và không ki m soát đ c, vi c khai thác có tính ch t hu di t các ngu n l i sinh v t... khi n cho các ch tiêu môi tr ng mà Ngh quy t Đ i h i 8 đ ra nĕm 2000 là nh ng thách th c gay g t ...". M c tiêu chính c a H i ngh môi tr ng 1998 l n này là l p ra đ c m t ch ng trình hành đ ng c th , chi ti t. Và nói nh m t nhà nghiên c u là làm cho các c quan qu n lý nhà n c ph i có trách nhi m". Ngu n : Nguy n Tu n : Ai chịu trách nhiệm về suy thoái môi trường ở Việt Nam" - Báo lao động ngày 8/8/1998. 26 K T LU N CH NG 1 Môi tr ng có tính h th ng. Đó là m t h th ng có con ng i, nên v b n ch t, môi tr ng là m t h th ng sinh thái nhân vĕn. IUCN (1996) đã mô t h th ng môi tr ng b ng mô hình qu tr ng: lòng tr ng t ng tr ng cho phân h nuôi d ng s s ng (h t nhiên), lòng đ t ng tr ng cho phân h xã h i - nhân vĕn, còn v m ng manh c a qu tr ng ph n ánh tính nh y c m, d b t n th ng c a h th ng môi tr ng. Hình 1.5. Mô hình qu tr ng c a h th ng môi tr ng (Ngu n : IUCN, 1996) Đ c tr ng c a h th ng môi tr ng là m t h th ng h , th ng xuyên bi n đ ng, th ng xuyên b đe do b i các quá trình suy thoái, ô nhi m, tai bi n, khi n cho con ng i và xã h i luôn ph i đ i đ u v i các v n đ v an ninh môi tr ng. Nghèo đói và áp l c bùng n dân s là nh ng s c ép n i t i, là quá trình tai bi n t thân c a h th ng môi tr ng. Các quá trình tai bi n nhân sinh đó đ c ti p s c khu ch đ i nh mô hình kinh t không b n v ng (s đ c mô t ch ng 2), s b t bình đẳng và thi u h p tác. Ô nhi m và suy thoái môi tr Vi t Nam. ng đang di n bi n nghiêm tr ng trên th gi i và CÂU H I ÔN T P 1 . Môi tr ng là gì ? Nêu ch c nĕng c a h th ng môi tr 2. Trình bày quan h gi a môi tr 3. Nêu nh ng v n đ môi tr ng. ng v i dân s và đói nghèo. ng toàn c u. 4. T i sao trong Lu t B o v Môi tr môi tr ng xã h i - nhân vĕn ? ng c a n c ta (2006) không có các y u t 27 Ch ng 2 PHÁT TRI N B N V NG 2.1. KHÁI NI M VÀ N I DUNG PHÁT TRI N B N V NG (PTBV) 2.1.1. Phát tri n và phát tri n không b n v ng Phát triển là gì ? Phát tri n là m t quá trình bao g m nhi u thành t khác nhau : kinh t , kỹ thu t, xã h i, chính tr , vĕn hóa và không gian. M i thành t y l i là m t quá trình ti n hóa, nh m bi n m t xã h i nông nghi p - "phụ thuộc” vào thiên nhiên thành m t xã h i công nghi p hi n đ i - "ít phụ thuộc" vào thiên nhiên. ph n l n các khu v c trên th gi i, th c t đã ngày càng ch ng t phát tri n là s ti n hành đ ng th i nh ng cu c ti n hóa trên 4 bình di n : kinh tế, không gian, xã hội chính trị và văn hoá, có nghĩa là : Phát tri n = Công nghi p hoá + Thành th hoá + Qu c t hoá + Ph ng tây hoá1 Đây là xu th phát tri n c a các n c ph ng Tây đã đ c nhi u n hình m u cho s phát tri n, và có th mô hình hoá nh trong ô 2.1. c l y làm Ô 2.1. CÁC N I DUNG PHÁT TRI N Xu t phát đi m Kinh t Xu h ng C c u ti n công nghi p, kinh t ch y u C c u h u công nghi p - 2/3 s ng i d a vào nông nghi p - ng i s n xu t lao đ ng làm vi c trong khu v c d ch v , nhi u, ng i mua h n ch , s n xu t ng i s n xu t h n ch , nhi u ng i nguyên li u và trao đ i ti n t hoá ít. mua, trao đ i hoàn toàn ti n t hóa. Trên 80% dân c s ng dàn tr i trên các Đô th hoá - trên 80% dân c t p trung Không vùng đ t tr ng tr t (mô hình nông thôn). trong nh ng không gian đ a lý h n ch gian (mô hình hệ thống đô thị). T ch c c ng đ ng đ n gi n, quy mô nh Qu c t hoá - t ch c c ng đ ng ph c Xã h i t p, quy mô l n, th ch phong phú (dân (làng). chính tr tộc/ thế giới). 1 28 M t s n c đang phát tri n ph ng Đông ch tr ng b o v b n s c vĕn hoá c a mình, đã ph nh n thành t "ph ng Tây hoá" và đang c tìm ki m con đ ng đi riêng trong phát tri n. Th c t cho th y, c g ng tìm con đ ng đi riêng, tránh "ph ng Tây hóa" th c s là chông gai và v t v nh ng không ph i là không th làm đ c. Gia đình, c ng đ ng, tông t c có vai trò Ph ng Tây hoá, ch nghĩa cá nhân, n i b t trong các quan h xã h i (văn hóa quan h xã h i đ c th c hi n ch y u Vĕn hoá thông qua môi gi i c a đ ng ti n (mô truyền thống). hình văn hóa thành thị quốc tế2. Nh v y : - Phát tri n là quy lu t chung c a m i th i đ i, c a các qu c gia. - Phát tri n là m c tiêu trung tâm c a các chính ph . - Phát tri n là trách nhi m chính tr c a các qu c gia. Mô hình phát triển không bền vững N u phát tri n ch là tĕng GDP h ng nĕm lên x% và xây d ng m t xã h i tiêu th , tách h th ng kinh t kh i h th ng xã h i nhân vĕn và h nuôi d ng s s ng s không th gi i quy t đ c nghèo đói cǜng nh hàng lo t các v n đ suy thoái môi tr ng n y sinh (b ng 2.1, ô 2.2, 2.3. Đây là mô hình phát tri n không b n v ng. Bảng 2.1. Tình tr ng nghèo kh trong th gi i đang phát tri n 1985 - 2000 % Dân s d Khu v c ng i S ng i nghèo (x106) ng nghèo 1985 1990 2000 1985 1990 2000 30,5 29,7 24.1 1051 1133 1107 Nam Á 51,8 49.0 36,9 532 562 511 Nam Mỹ 22,7 25,5 24,9 87 108 126 Châu Phi c n Sahara 47,6 47,8 49,7 184 216 304 Các n c đang phát tri n Ngu n : Báo cáo Môi trường và Phát triển, UNDP, 1992. Ô 2.2 TĔNG TR NG KINH T C A VI C XOÁ ĐÓI GI M NGHÈO Trong 20 nĕm qua, s phát tri n kinh t th gi i đã đ t đ c nhi u thành t u đáng k . Tuy nhiên, do t c đ tĕng dân s quá nhanh, nên s c i thi n tình hình th gi i cǜng ch bù đ p cho m t s l ng ng i nghèo x p x b ng s l ng ng i m i tĕng thêm, nên t ng s ng i nghèo trên th gi i h u nh không thay đ i (1985 : 1 t ; 1990 : 1,1 , t ). Ngu n : Báo cáo Môi trường và Phát triển, UNDP. 1992 2 Xu h ng Vĕn hoá này không đ c Chính ph các n c ph ng Đông công nh n, trong đó có Vi t Nam, nh ng hình nh nó v n ng m ng m di n ra. 29 Ô 2.3 NH NG NGH CH LÝ PHÁT TRI N Trong nĕm 1998, loài ng i tiêu th m t l ng hàng hoá và d ch v không l tr giá 24 nghìn t USD, tĕng g p đôi so v i nĕm 1975 và g p 6 l n nĕm 1950. Con s này cho th y th gi i đang b c vào k nguyên tiêu dùng. Th nh ng, 86% l ng hàng hoá và d ch v này ch ph c v cho 20% s dân th gi i đ c coi là giàu có, 20% s dân là ng i nghèo ch đ c h ng 2% t ng s n l ng hàng hoá và d ch v này. Ng i giàu tiêu th 45% l ng cá, th t trên th gi i, trong khi ng i nghèo ch tiêu th 5%. N u nhìn vào báo cáo h ng nĕm c a Liên h p qu c, b c tranh ngh ch lý còn đ m nét h n. Trong khi m c s ng t i nhi u n c có xu h ng tĕng lên, trên toàn th gi i v n còn g n 2 t ng i (t c là 1/3 dân s Trái Đ t) s ng trong c nh đói nghèo v i m c thu nh p d i 1USD/ngày. H t p trung ph n l n t i 48 n c ch m phát tri n nh t, trong đó có 33 n c châu Phi. H ng nĕm, có 50 tri u trẻ em b t n th ng n ng n v th l c ho c tinh th n do b suy dinh d ng và kho ng 130 tri u em, trong đó 80% là các em gái không đ c đ n tr ng, 8 tri u trẻ em ch t vì ô nhi m n c và môi tr ng s ng. Trong s 4,4 t ng i các n c đang phát tri n, g n 3/5 s ng thi u các ph ng ti n v sinh c b n, g n 1/3 thi u n c, 1/4 không có nhà và 1/5 không có d ch v y t hi n đ i. Phát tri n là m t đòi h i c p thi t c a nhân lo i, th nh ng chính trong quá trình phát tri n đang n y sinh nhi u thách th c mà tr c h t là v n đ môi tr ng. S gia tĕng tiêu dùng các nguyên li u, nhiên li u thi u s ki m soát đang hu ho i Trái Đ t, đe do s t n t i c a loài ng i. Hi n nay, có kho ng 1,4 t ng i trên toàn th gi i đang b đe do v s c khoẻ do ô nhi m không khí. H ng nĕm có kho ng 17 tri u ng i b ch t vì các b nh truy n nhi m có liên quan ch t ch đ n v n đ ô nhi m môi tr ng s ng nh b nh s t rét, s t xu t huy t. Ô nhi m môi tr ng đang làm gia tĕng đáng k s ng i m c b nh ung th , lao, b nh tim m ch, hô h p, viêm gan... Ngu n : Báo Quân đội nhân dân, ngày 1/11/1998 B n ch t c a mô hình phát tri n không b n v ng là phát tri n không quan tâm đ n môi tr ng, kích thích tiêu th quá m c và khai thác tài nguyên quá m c. C t lõi c a mô hình phát tri n không b n v ng là tr c s n xu t tiêu th . S n xu t th t nhi u, tiêu th th t nhi u đ có tĕng tr ng kinh t th t nhanh. S không quan tâm c a c nhà s n xu t l n ng i tiêu dùng đ n môi tr ng đã làm tĕng c ng suy thoái, ô nhi m môi tr ng và c n ki t tài nguyên. Từ đó s d n đ n các xung đ t môi tr ng gi a các nhóm quy n l i. Đi u t t y u s x y ra là s xói mòn các giá tr vĕn hoá và xã h i do các xung đ t này gây ra. 30 Xói mòn vĕn hoá - xã h i làm m t đi các rào ch n v m t vĕn hoá và đ o đ c đ i v i s tích luỹ v n, ti n b khoa h c - công ngh và c c u quy n l c, từ đó l i thúc đ y m t b c m i c a gia tĕng s n xu t đ tĕng c ng thu nh p và tĕng tr ng nh m tho mãn nhi u h n cái "mu n" c a ng i giàu h n là cái "c n" c a ng i nghèo. B c thúc đ y này t o ra m t vòng xoáy lu n qu n ngày càng gia tĕng t c đ (hình 2.1) Hình 2.1. Vòng lu n qu n - mô hình phát tri n không b n v ng Xã h i loài ng i hi n nay đang b cu n hút vào m t vòng lu n qu n, trong đó suy thoái môi tr ng ti p tay cho xói mòn vĕn hoá - xã h i. S v n hành vòng xoáy s nhanh chóng đ a quá trình phát tri n đ t đ n ng ng ch u t i c a h sinh thái, ti p đ n là các th m ho sinh thái s x y ra, d n đ n đ i kh ng ho ng c a xã h i v i nh ng đ c tr ng c b n là : c n ki t tài nguyên, n n đói, d ch b nh, ô nhi m và s c môi tr ng, chi n tranh và xung đ t môi tr ng. 2.1 .2. Yêu c u c a phát tri n b n v ng Môi tr ng ngày càng b suy thoái nghiêm tr ng, gây t n th ng cho con ng i đang s ng hi n t i và các th h t ng lai, đi u này bu c chúng ta ph i xem xét l i th c đo c a s phát tri n. C n ph i tính đ n l i ích c a nh ng c ng đ ng không đ c h ng l i ho c h ng l i quá ít từ s tĕng tr ng, đ n l i ích c a th h mai sau, đ n chi phí c n ph i s d ng đ đ n bù thi t h i v môi tr ng ho c đ c i thi n môi tr ng. Vi c tính toán chi phí môi tr ng g p vào chi phí phát tri n đã d n đ n m t khái ni m m i, đó là phát triển bền vững. Khái ni m phát tri n b n v ng đ c U ban Môi tr ng và Phát tri n th gi i thông qua nĕm 1987 là : những thế hệ hiện tại cần đáp ứng nhu cầu của mình, sao cho không làm hại đến khả năng các thế hệ tương lai đáp ứng các nhu cầu của họ". PTBV không ch là cách phát tri n có tính đ n chi phí môi tr ng mà th c ra là 31 m t l i s ng m i. Ngoài ra, "Chiến lược cho cuộc sống bền vững - Hãy cứu lấy Trái Đất c a IUCN - UNEP - WWF, 1991 đã ch ra r ng : s b n v ng trong cu c s ng c a m t dân t c ph thu c vào vi c hoà h p v i các dân t c khác và v i gi i t nhiên. Do đó, nhân lo i không th bòn rút đ c gì h n ngoài kh nĕng thiên nhiên có th cung c p, và c n ph i áp d ng m t ki u s ng m i trong gi i h n thiên nhiên cho phép. V i m t đ nh nghĩa m ch l c và ng n g n nh trên, chi n l c PTBV có th d dàng đ c ch p nh n, tuy nhiên, ch khi tri n khai chi n l c này trong phát tri n kinh t xã h i m i th y c c kỳ khó khĕn. Vi n Qu c t v Môi tr ng và Phát tri n (Intemational Institute for Environmental & Development - IIED) cho r ng, PTBV g m 3 h th ng ph thu c l n nhau (hình 2.2). Hình 2.2. Phát tri n b n v ng là m t quá trình dàn x p tho hi p gi a các h th ng kinh t , t nhiên và xã h i (IIED, 1995) Đ đ tđ c m c tiêu PTBV, m i phân h ph i có nh ng tiêu chí c th (ô 2.4). Ô 2.4 PHÁT TRI N B N V NG - C N S • Phân h kinh t C A C H TH NG MÔI TR - Gi m d n m c tiêu phí nĕng l ki m và thay đ i l i s ng ; N L C NG ng và các tài nguyên khác qua công ngh ti t - Thay đ i nhu c u tiêu th không gây h i đ n đa d ng sinh h c và môi tr ng ; - Bình đẳng trong ti p c n các ngu n tài nguyên, m c s ng, d ch v y t và giáo d c; - Xóa đói, gi m nghèo tuy t đ i ; - Công ngh s ch và sinh thái hoá công nghi p (tái ch , tái s d ng, gi m th i, tái t o nĕng l ng đã s d ng). • Phân h xã h i - nhân vĕn - n đ nh dân s ; - Phát tri n nông thôn đ gi m s c ép di dân vào đô th : 32 - Gi m thi u tác đ ng x u đ n môi tr ng do đô th hoá ; - Nâng cao h c v n, xoá mù ch ; - B o v đa d ng vĕn hoá ; - Bình đẳng gi i, quan tâm t i nhu c u và l i ích gi i ; - Tĕng c ng s tham gia c a công chúng vào các quá trình ra quy t đ nh c a các nhà qu n lý, ho ch đ nh chính sách... • Phân h t nhiên - S d ng có hi u qu tài nguyên, đ c bi t là tài nguyên không tái t o ; - Phát tri n không v t quá ng ng ch u t i c a h sinh thái ; - B o v đa d ng sinh h c ; - B o v t ng ôzôn ; - Ki m soát và gi m thi u phát x khí nhà kính ; - B o v ch t ch các h sinh thái nh y c m : - Gi m thi u x th i, kh c ph c ô nhi m (n c, không khí, đ t, l ph m), c i thi n và khôi ph c môi tr ng nh ng khu v c ô nhi m. ng th c th c Trong m i t ng tác, tho hi p gi a ba h th ng ch y u trên, m i h th ng l i xu t hi n các lĩnh v c (h th ng c p hai) đòi h i ph i đáp ng đ c nh ng yêu c u phát tri n riêng cho m i lĩnh v c, đ cùng đ t đ c m c tiêu PTBV (ô 2.5). Đi u hoà đ c hàng lo t các v n đ đa d ng này th c s là m t thách th c v i các n c đang phát tri n nh Vi t Nam. Ô 2.4 CÁC LƾNH V C C TH C N Đ C CÂN NH C Đ Đ T M C TIÊU PHÁT TRI N B N V NG - Lĩnh v c chính trị : đ m b o đ công dân đ quá trình ra quy t đ nh. c tham gia có hi u qu vào các - Lĩnh vực kinh tế : có kh nĕng t o ra các giá tr th ng d trong mô hình s n xu t, kinh doanh t đi u ch nh theo h ng s n xu t s ch h n và s n xu t s ch. - Lĩnh vực xã hội : có gi i pháp x lý các xung đ t n y sinh do phát tri n không hài hoà, đ c bi t là xung đ t môi tr ng. - Lĩnh vực công nghệ : liên t c tìm ki m các gi i pháp công ngh m i đ tĕng ngu n tài nguyên. - Lĩnh vực quốc tế : c ng c các mô hình th ng m i và tài chính b n v ng trong 33 m i liên minh toàn c u/khu v c nh m b o v môi tr ng. - Lĩnh vực hành chính : m m m i và thích ng, có kh nĕng t đi u ch nh và ho ch đ nh đ c các chính sách thích h p. 2.1 .3. Các nguyên t c c a phát tri n b n v ng Ch ng trình Môi tr ng c a Liên h p qu c (UNEP) trong tác ph m "Hãy cứu lấy Trái Đất - chiến lược cho một cuộc sống bền vững " , 1991 đã nêu ra 9 nguyên t c c a m t xã h i b n v ng . Tuy nhiên, các nguyên t c này th c s khó áp d ng trong th c t c a m t th gi i đ y các bi n đ ng v chính tr , kinh t , vĕn hoá. Th c t đòi h i c n thi t l p m t h th ng nguyên t c khác có tính kh thi và sát th c h n. Luc Hens (1995) đã l a ch n trong s các nguyên t c c a Tuyên bố Rio về Môi trường và phát triển đ xây d ng m t h th ng 7 nguyên t c m i c a PTBV. Nh ng nguyên t c đó là : Nguyên tắc về sự uỷ thác của nhân dân Nguyên t c này yêu c u chính quy n ph i hành đ ng đ ngĕn ngừa các thi t h i môi tr ng x y ra b t c đâu, b t k đã có ho c ch a có các đi u lu t quy đ nh v cách ng x các thi t h i đó. Nguyên t c này cho r ng, công chúng có quy n đòi chính quy n v i t cách là t ch c đ i di n cho h ph i có hành đ ng ng x k p th i các s c môi tr ng. Nguyên tắc phòng ngừa nh ng n i có th x y ra các s c môi tr ng nghiêm tr ng và không đ o ng c đ c, thì không th l y lý do là ch a có nh ng hi u bi t ch c ch n mà trì hoãn các bi n pháp ngĕn ngừa s suy thoái môi tr ng. V m t chính tr , nguyên t c này r t khó đ c áp d ng, và trên th c t nhi u n c đã c tình quên. Vi c ch n l a ph ng án phòng ngừa nhi u khi b gán t i là ch ng l i các thành t u phát tri n kinh t đã hi n hình tr c m t và luôn luôn đ c t ng x ng, ca ng i theo cách hi u c a tĕng tr ng kinh t . Nguyên tắc bình đẳng giữa các thế hệ Đây là nguyên t c c t lõi c a phát tri n b n v ng, yêu c u rõ ràng ràng, vi c tho mãn nhu c u c a th h hi n nay không đ c làm ph ng h i đ n các th h t ng lai tho mãn nhu c u c a h . Nguyên t c này ph thu c vào vi c áp d ng t ng h p và có hi u qu các nguyên t c khác c a phát tri n b n v ng. Nguyên tắc bình đẳng trong nội bộ thế hệ Con ng i trong cùng th h hi n nay có quy n đ c h ng l i m t cách bình đẳng trong khai thác các ngu n tài nguyên, bình đẳng chung h ng m t môi tr ng trong lành và s ch s . Nguyên t c này đ c áp d ng đ x lý m i quan h gi a các nhóm ng i trong cùng m t qu c gia và gi a các qu c gia. Nguyên t c này ngày càng đ c s d ng nhi u h n trong đ i tho i qu c t . Tuy nhiên, trong ph m vi m t qu c 34 gia, nó c c kỳ nh y c m đ i v i các ngu n l c kinh t - xã h i và vĕn hoá. Nguyên tắc phân quyềnvà uỷ quyền Các quy t đ nh c n ph i đ c so n th o b i chính các c ng đ ng b tác đ ng ho c b i các t ch c thay m t h và g n gǜi nh t v i h . Các quy t đ nh c n m c qu c gia h n là m c qu c t , m c đ a ph ng h n là m c qu c gia. Đây là nguyên t c c b n nh m ki m soát s u quy n c a các h th ng quy ho ch t m qu c t , nh m c vǜ quy n l i c a các đ a ph ng v s h u tài nguyên, v nghĩa v đ i v i môi tr ng và v các gi i pháp riêng c a h , áp l c ngày càng l n đòi h i s u quy n ngày càng tĕng. Tuy nhiên, c n ph i hi u cho đúng r ng đ a ph ng ch là m t b ph n c a các h th ng r ng l n h n ch không đ c th c thi ch c nĕng m t cách cô l p. Th ng thì các v n đ môi tr ng có th phát sinh ngoài t m ki m soát đ a ph ng, ví d nh s ô nhi m “ng c dòng" c a n c láng gi ng hay c ng đ ng lân c n. Trong tr ng h p đó, nguyên t c u quy n c n đ c x p xu ng th p h n các nguyên t c khác. Nguyên tắc người gây ô nhiễm phải trả tiền Ng i gây ô nhi m ph i ch u m i chi phí ngĕn ngừa và ki m soát ô nhi m, ph i n i b hóa t t c các chi phí môi tr ng n y sinh từ các ho t đ ng c a h , sao cho các chi phí này đ c th hi n đ y đ trong giá c c a hàng hóa và d ch v mà h cung ng. Tuy nhiên, s không tránh kh i tr ng h p là, n u áp d ng nguyên t c này quá nghiêm kh c thì s có xí nghi p công nghi p b đóng c a. C ng đ ng có th cân nh c, vì trong nhi u tr ng h p, các phúc l i có đ c do có công ĕn vi c làm nhi u khi còn l n h n các chi phí cho v n đ s c khoẻ và môi tr ng b ô nhi m. Do đó, c ch áp d ng nguyên t c này cǜng c n linh ho t và trong nhi u tr ng h p ph i t o đi u ki n v th i gian đ các doanh nghi p thích ng d n d n v i các tiêu chu n môi tr ng. Nguyên tắc người sử dụng phải trả tiền Khi s d ng hàng hóa hay d ch v , ng i s d ng ph i trang tr i đ giá tài nguyên cǜng nh các chi phí môi tr ng liên quan t i vi c chi t tách, ch bi n và s d ng tài nguyên. 2.2. CÁC M C TIÊU C A PHÁT TRI N B N V NG 2.2.1: H i ngh Th ng đ nh v Môi tr ng và PTBV H i ngh Th ng đ nh Trái Đ t (The Earth Summit) h p t i Rio de Janeiro Brazin vào tháng 6/1992 là m t s ki n l n mang ý nghĩa toàn c u và th k . T i đây đã h i t nh ng ng i đ ng đ u và đ i di n c a 179 qu c gia đ bàn v các chính sách môi tr ng và phát tri n c a Trái Đ t. Cùng tham gia còn có hàng trĕm các quan ch c khác từ các t ch c Liên h p qu c, các chính quy n thành ph , các t ch c kinh doanh và khoa h c, các t ch c phi chính ph và nhi u nhóm khác. Rio đã đ a ra hai b n tho thu n mang tính qu c t , hai b n tuyên b nh ng 35 nguyên t c và m t ch ng trình hành đ ng l n v s PTBV. Nĕm tài li u đó là : 1. Tuyên b Rio v Môi tr ng và Phát tri n g m : 27 nguyên t c xác đ nh quy n và trách nhi m c a các qu c gia. 50 2. Ch ng trình hành đ ng 21 nh n m nh : m t xã h i PTBV v kinh t , xã h i và môi tr ng ph i d a trên c s trách nhi m c a m i qu c gia và g n k t b ng s h p tác qu c t . 3. B n tuyên b các nguyên t c là kim ch nam cho vi c qu n lý b o v và PTBV t t c các lo i rừng có t m quan tr ng đ i v i s phát tri n kinh t và duy trì cu c s ng. 4. Công c khung c a Liên h p qu c v Bi n đ i Khí h u : nh m n đ nh các khí gây hi u ng nhà kính trong khí quy n m c không gây đ o l n nguy hi m cho h th ng khí h u toàn c u. 5. Công c v đa d ng sinh h c : đòi h i các n c ph i áp d ng các ph ng pháp và ph ng ti n nh m b o v s đa d ng sinh h c, và l i ích có đ c từ s d ng đa d ng sinh h c ph i đ c chia xẻ công b ng. Ch ng trình Ngh s th k XXI - m t ch ng trình hành đ ng có quy mô toàn c u - đã xác đ nh k ho ch hành đ ng cho m i qu c gia, nh m đ t đ c m c tiêu PTBV, c th t p trung ch y u vào : s d ng h p lý tài nguyên và tính b n v ng ; duy trì đa d ng sinh h c và tính b n v ng ; ph ng th c tiêu th trong PTBV và vai trò c a khoa h c công ngh trong PTBV. 2.2.2. S d ng h p lý tài nguyên và tính b n v ng Nhu c u s d ng tài nguyên c a con ng i ngày càng gia tĕng đang làm n y sinh nh ng c nh tranh và mâu thu n. N u mu n tho mãn nhu c u đòi h i c a con ng i m t cách b n v ng, c n ph i gi i quy t các mâu thu n đó và tìm cách s d ng hi u qu các ngu n tài nguyên. Quản lý bền vững tài nguyên đất và tài nguyên rừng Đ s d ng ngu n tài nguyên đ t lâu dài và b n v ng, c n ph i tính t i các khu b o t n, quy n s h u, các chính sách b o v rừng lâu dài. Ô 2.5. S D NG H P LÝ TÀI NGUYÊN R NG - VÌ M C TIÊU PHÁT TRI N B N V NG - Tr ng rừng đ gi m s c ép đ n rừng nguyên sinh và rừng lâu nĕm. h - Gi m nguy c cháy rừng, sâu b nh, sĕn b n tr m, th i các ch t ô nhi m nh ng đ n rừng (k c v n đ ô nhi m xuyên biên gi i). - H n ch và ti n t i ch m d t n n du canh du c . 36 - S d ng các ph gây ô nhi m. ng pháp khai thác rừng phù h p, hi u qu h n v kinh t , ít - Gi m thi u s d ng lãng phí g . - Phát tri n lâm nghi p đô th , nh m ph xanh t t c nh ng n i có ng i sinh s ng. - Khuy n khích s d ng các hình th c khai thác rừng ít gây tác đ ng t i rừng (nh du l ch sinh thái). - Qu n lý b n v ng các vùng đ m. Ngu n : Hội nghị Thượng đỉnh Trái Đất - Chương trình vì sự thay đổi, 1992 Hoang m c hoá và h n hán là quá trình suy thoái đ t do các thay đ i c a khí h u và tác đ ng c a con ng i. Đ ngĕn ch n quá trình hoang m c hoá, vi c s d ng đ t (bao g m c tr ng tr t và chĕn th ) ph i vừa b o v đ c đ t, vừa có th ch p nh n đ c v m t xã h i và kh thi v m t kinh t . Ô 2.6. NGĔN CH N HOANG M C HOÁ - VÌ M C TIÊU PHÁT TRI N B N V NG - Th c hi n các k ho ch qu c gia v s d ng đ t b n v ng và qu n lý b n v ng tài nguyên n c. - Đ y nhanh các ch ng trình tr ng cây theo h ng tr ng các lo i cây phát tri n nhanh, cây đ a ph ng ch u h n t t và các lo i th c v t khác. - T o đi u ki n gi m nhu c u c i đ t, thông qua các ch lo i nĕng l ng có hi u qu và nĕng t ng thay th . ng trình s d ng các - Tuyên truy n, hu n luy n cho ng i dân nông thôn v b o v đ t, n thác n c, nông lâm k t h p và l i tiêu thu l i quy mô nh . - C i t o l i các vùng đ t đã b suy thoái, h c, khai ng cho nhân dân các l i s ng thay th . - Thi t l p các h th ng ngân hàng và tín d ng nông thôn nh m giúp đ nhân dân phát tri n s n xu t phù h p. - Thi t l p m t h th ng qu c t đ ng phó kh n c p khi có h n hán. - Tĕng c ng các tr m giám sát và cung c p thông tin nh m giúp chính ph xây d ng các k ho ch s d ng đ t, các c nh báo s m v h n hán. Ngu n : Hội nghị Thượng đỉnh Trái Đất - Ch ng trình vì sự thay đổi, 1992 37 Bảo vệ và quản lý tài nguyên nước - Bảo vệ và quản lý đại dương Ô 2.7 B O V VÀ QU N LÝ Đ I D NG – VÌ M C TIÊU PHÁT TRI N B N V NG Đ i d ng - bao g m c vùng bi n kín và n a kín - là m t b ph n thi t y u c a h th ng duy trì đ i s ng toàn c u. Tuy nhiên, môi tr ng đ i d ng đang b s c ép ngày m t tĕng do ô nhi m, đánh b t quá m c, s phá hu b bi n và các r n san hô. Ngĕn ch n s ti p t c suy thoái môi tr lâu dài và b t kh kháng t i đ i d ng. ng bi n, gi m các nguy c nh h ng - Đ a b o v môi tr ng tr thành m t b ph n trong chính sách t ng th phát tri n kinh t - xã h i c a qu c gia. - Áp d ng nguyên t c "ng i gây ô nhi m ph i tr ti n" và các khuy n khích kinh t , nh m gi m ô nhi m bi n. - Nâng cao đi u ki n s ng cho ng i dân ven biển, đ c bi t tri n, đ h có th h tr cho vi c b o v môi tr ng bi n. các n c đang phát - Xây d ng và duy trì các h th ng x lý n c th i nghiêm ng t c a m i qu c gia, tránh th i n c th i g n các bãi cá, bãi t m ; ki m soát vi c th i b ch t th i ra bi n. - Phát tri n nuôi tr ng thu s n ; gi m lãng phí trong đánh b t, b o qu n và ch bi n thu h i s n ; c m s d ng ph ng th c khai thác, đánh b t cá có tính hu di t. - B o v các h sinh thái nh y c m : h sinh thái r n san hô h sinh thái c a sông, h sinh thái rừng ng p m n, h sinh thái bãi c bi n, và các vùng sinh đẻ, m gi ng khác trên bi n. Ngu n : Hội nghị Thượng đỉnh Trát Đất - Chương trình vì sự thay đổi, 1992 - Bảo vệ và quản lý nước ngọt N c ng t có vai trò r t quan tr ng trong cu c s ng c a con ng i. nhi u n i trên th gi i, ngu n n c ng t đang b khan hi m và ô nhi m gia tĕng. V n đ qu n lý tài nguyên n c ph i đ c đ t c p thích h p, ph i huy đ ng đ c s tham gia c a công chúng (bao g m c ph n , thanh niên, c ng đ ng b n đ a) vào vi c qu n lý và ra các quy t đ nh v n c. 38 Ô 2.9. B O V VÀ QU N LÝ N C NG T - VÌ M C TIÊU PHÁT TRI N B N V NG - Cung c p cho toàn dân đô th t i thi u 40 rít n (m c tiêu t i nĕm 2000) c u ng an toàn trong m t ngày - 75% dân s đô th có đ đi u ki n v sinh (m c tiêu t i nĕm 2000). Có tiêu chu n v th i các ch t th i thành ph và công nghi p, - 3/4 l ng ch t th i r n đô th đ th i b an toàn cho môi tr ng. - Có n c thu gom và vi c quay vòng, tái s d ng, c u ng an toàn cho nhân dân nông thôn - Ki m soát các b nh và d ch b nh liên quan t i n - Tĕng s l ng và ch t l - Qu n lý tài nguyên n ng n c c c p. c trong m i quan h t ng hoà v i h sinh thái thu sinh. - Đánh giá tác đ ng môi tr ng đ i v i t t c các d án phát tri n liên quan t i tài nguyên n c lo i l n có kh nĕng gây h i cho ch t l ng n c và h sinh thái thu sinh. - Phát tri n các ngu n n c ng t thay th (kh mu i, n c m a, n c quay vòng tái s d ng) v i công ngh rẻ ti n, s n có và kh nĕng phù h p v i các n c đang phát tri n. - Tr ti n n n c theo s l ng và ch t l ng n c s d ng. - B o v l p ph rừng đ u ngu n và gi m thi u ch t ô nhi m nông nghi p t i c. - Qu n lý vi c khai thác, đánh b t thu s n n thái thu sinh. c ng t, không phá hu h sinh - Nguồn : Hội nghị Thượng đỉnh Trái Đất - Chương trình vì sự thay đổi, 1992 2.2.3. Duy trì đa d ng sinh h c và tính b n v ng Hàng hoá và d ch v thi t y u trên hành tinh c a chúng ta ph thu c vào s đa d ng và bi n đ ng c a các ngu n ti n, các loài, s l ng các loài và các h sinh thái. Tuy nhiên, s suy gi m đa d ng sinh h c đang di n ra nhanh chóng, ch y u là do s phá hu môi tr ng s ng, khai thác quá m c, ô nhi m và vi c đ a vào môi tr ng các đ ng, th c v t ngo i lai không thích h p. C n ph i có hành đ ng kh n c p và mang lính quy t đ nh đ b o v và duy trì các ngu n ti n, các loài và các h sinh thái. 39 Ô.2.10 B O V NGU N ĐA D NG SINH H C – VÌ M C TIÊU PHÁT TRI N B N V NG - Đánh giá l i hi n tr ng đa d ng sinh h c trên quy mô toàn c u. - Xây d ng các chi n l c qu c gia, nh m b o v và s đ ng b n v ng đa d ng sinh h c; làm cho các chi n l c này ph i tr thành m t b ph n c a chi n l c t ng th phát tri n qu c gia. - Ti n hành các nghiên c u dài h n đánh giá t m quan tr ng c a đa d ng sinh h c đ i v i các h sinh thái t o ra s n ph m hàng hoá và các l i ích môi tr ng. - Khuy n khích s d ng các ph ng pháp truy n th ng có th làm tĕng thêm đa d ng sinh h c trong nông nghi p, lâm nghi p, qu n lý đ ng c và các loài đ ng v t hoang đã. Thu hút c ng đ ng, bao g m c ph n tham gia b o v và qu n lý các h sinh thái. - Phân chia h p lý và công b ng các l i ích thu đ c do s d ng tài nguyên sinh v t và tài nguyên gen. C ng đ ng b n đ a ph i đ c chia xẻ các l i ích v kinh t và th ng m i. - B o v các khu b o t n thiên nhiên. - Tĕng c ng ph c h i các h sinh thái đã b phá hu và các lo i đang b đe d a. - Hình thành cách th c s d ng công ngh sinh h c, chuy n giao công ngh b n v ng, đ c bi t là chuy n giao cho các n c đang phát tri n. - Đánh giá tác đ ng c a các d án phát tri n đ n đa d ng sinh h c, tính toán đ c h t các chi phí/m t mát ph i tr cho nh ng t n th t v đa d ng sinh h c. Đ i v i nh ng d án có kh nĕng gây tác đ ng l n ph i đ c đánh giá tác đ ng môi tr ng có s tham gia r ng rãi c a công chúng. Ngu n : Hội nghị Thượng đỉnh Trái Đất - Chương trình vì sự thay đổi, 1992 Các qu c gia đ u có quy n đ i v i ngu n tài nguyên sinh h c c a mình, song cǜng ph i có trách nhi m b o v đa d ng sinh h c c a mình và s d ng các ngu n tài nguyên sinh h c c a mình m t cách b n v ng. Ô 2.11 CÔNG C V ĐA D NG SINH H C – VÌ M C TIÊU PHÁT TRI N B N V NG - Xác đ nh các thành ph n đa d ng sinh h c có t m quan tr ng c n b o v và s d ng b n v ng, giám sát nh ng ho t đ ng có kh nĕng gây ra các tác đ ng x u đ n đa d ng sinh h c. - Xây d ng các chi n l 40 c, k ho ch ho c ch ng trình qu c gia v b o v và s d ng b n v ng đa d ng sinh h c. - Đ a b o v đa d ng sinh h c tr thành m t tiêu chí xem xét trong quá trình l p quy ho ch và ban hành các chính sách. - S d ng ph ng ti n truy n thông và giáo d c đ nâng cao hi u bi t v t m quan tr ng c a đa d ng sinh h c và s c n thi t ph i có các bi n pháp b o v cho c ng đ ng. - Ban hành lu t pháp/chính sách b o v đa d ng sinh h c và các khu b o t n. - T o các ph ngh sinh h c. ng ti n ki m soát nguy c do các loài sinh v t b bi n đ i b i công - S d ng công c đánh giá tác đ ng môi tr ng có s tham gia c a công chúng v i các d án có kh nĕng đe do đ n đa d ng sinh h c, nh m tránh ho c gi m thi u nh ng m t mát có th x y ra. - Ngĕn ch n vi c đ a vào, ki m soát ho c lo i b các gi ng lo i ngo i lai có kh nĕng đe do h sinh thái và môi tr ng s ng c a các lo i b n đ a. Ngu n : Hội nghi Thượng đỉnh Trái Đất, Công ước về Đa dạng sinh học, 1992 Nhi u c ng đ ng đ a ph ng b ràng bu c ch t ch vào các ngu n tài nguyên sinh h c. Các qu c gia ph i có khuy n khích v l i ích đ i v i các c ng đ ng này, cǜng nh vi c huy đ ng các ki n th c b n đ a vào b o v đa d ng sinh h c. 2.2.4. Ph ng th c tiêu th trong PTBV Nguyên nhân chính d n đ n s suy thoái ngày càng tĕng c a môi tr ng toàn c u là do các nhu c u quá l n và l i s ng thi u tính b n v ng trong t ng l p nh ng ng i giàu h n. Trong khi đó, t ng l p nghèo h n thì không đ c tho mãn các nhu c u v l ng th c, th c ph m, chĕm sóc y t , nhà và giáo d c. Đ gi i quy t mâu thu n tr m tr ng này, đi u c t y u là ph i có đ c các m u hình tiêu th mang tính b n v ng. Đi u này. có th ph i đ a ra các ch s m i g n v i phúc l i c a m i qu c gia th ng xuyên và lâu dài. T t c các n c đ u ph i ph n đ u đ tĕng c ng các m u hình tiêu th b n v ng, và các n c phát tri n ph i đóng vai trò tiên phong. Còn các n c đang phát tri n ph i c g ng thi t l p cho đ c các m u hình tiêu th b n v ng. H c n đ m b o tho mãn các nhu c u c b n c a ng i nghèo, trong khi v n tránh đ c các m u hình tiêu th không b n v ng, không hi u su t và láng phí. S phát tri n nh v y đòi h i ph i có s tr giúp từ các n c công nghi p hoá. Ô 2.12 THAY Đ I CÁC M U HÌNH TIÊU TH - VÌ M C TIÊU PHÁT TRI N B N V NG - Tìm các con đ ng phát tri n kinh t gi m đ c s d ng nĕng l ng và v t 41 li u, gi m t o ra ch t th i, tĕng tái s d ng ch t th i. - Xác đ nh các m u hình tiêu th cân b ng và có th duy trì đ c trên th gi i. - Đ y m nh s n xu t có hi u qu , gi m tiêu th lãng phí. - Xây d ng các chính sách khuy n khích chuy n sang m u hình b n v ng trong s n xu t và tiêu th : kích thích giá c và các tín hi u th tr ng, phát tri n và m r ng vi c dán nhãn môi tr ng ; giáo d c nâng cao nh n th c cho công chúng, qu ng cáo lành m nh. - Khuy n khích vi c chuy n giao các công ngh thân môi tr đang phát tri n: ng cho các n c Ngu n: Hội nghị Thượng đỉnh Trái Đất - Chương trình vì sự thay đổi, 1992 2.2.5. Vai trò c a khoa h c công ngh trong PTBV Từ tr c t i nay, vai trò c a công ngh đ i v i s phát tri n đã đ c r t nhi u h c gi , nhi u nhà doanh nghi p cǜng nh các nhà ho ch đ nh chính sách xem xét, bàn b c và phân tích. Trong s đó, n i lên hai xu h ng chính : (l) công ngh gây nhi u tác h i h n là ích l i cho nhân lo i thì c n ph i b lo i b ; (2) công ngh , tuy có h i trong m t s lĩnh v c (ví d nh có h i cho môi tr ng, v n đ công ĕn vi c làm và ch t l ng cu c s ng) nh ng v n đem l i nh ng l i ích kinh t rõ ràng thì nên s d ng nh ng v i đi u ki n ph i đ nh ra nh ng gi i h n đ lo i trừ ho c ít nh t là h n ch đ c các tác h i và ph i tuân theo nh ng k ho ch đã đ nh cho phát tri n b n v ng. Th c t cho th y, khoa h c công ngh ngày càng có vai trò quan tr ng và không th thi u trong quá trình phát tri n. V i nh n th c v b o v môi tr ng vì m t xã h i PTBV, khoa h c công ngh đã đ n d n th hi n đ c vai trò có ích đ i v i môi tr ng, thân thi n h n v i môi tr ng. Chẳng h n nh : Công nghệ có thể tạo ra các nguồn tài nguyên mới, năng lượng mới Con ng i ngày nay đang ti p t c phát hi n ra nh ng ngu n tài nguyên c n thi t cho h . Và công ngh v n có th giúp h t o ra tài nguyên và nĕng l ng m i. Theo cách này, có l chúng ta s b qua đ c khái ni m v m t hành tinh ch có h u h n các ngu n tài nguyên khai thác đ c. Ví d : - Uranium, mãi cho t i khi ph n ng phân h ch h t nhân đ tr thành m t ngu n nĕng l ng. c phát minh ra m i - Ti n b trong ph n ng t ng h p h t nhân cǜng làm cho Lithium và Đ teri có th s n sinh nĕng l ng. Trong c hai tr 42 ng h p này, chính công ngh ch không ph i nguyên li u thô là y u t t o ra nĕng l ng. - Silicon là nguyên li u thô c b n trong công nghi p vi đi n t nên có ý nghĩa s ng còn v i m i qu c gia trên th gi i. Nó đ c c i là ngu n nĕng l ng vì là y u t quan tr ng trong tin h c và trong b chuy n đ i nĕng l ng từ b c x m t tr i. - Các nguyên li u khác nh g m, ch t dẻo công nghi p có s c ch u đ ng cao và s i t ng h p ch t l ng cao đ u đ c t o ra sau m t th i gian dài tìm tòi d a trên c s nh ng ki n th c khoa h c v b n ch t và c u trúc c a ch t r n. Công nghệ giúp con người khai thác các nguồn tài nguyên truyền thống rất khó tiếp cận, góp ph n làm tĕng s l ng, ngu n nguyên li u thô. Tr c đây, đá phi n ch a d u và cát ch a h c ín ch là ngu n hyđrôcacbon thừa, không đ c coi là khoáng s n. Qua phát tri n công ngh ch bi n theo yêu c u, ng i ta đã th y đ c giá tr kinh t c a nó. Hi n nay, giá s n xu t hyđrôcacbon l ng từ đá phi n d u và cát h c ín đ t 35 - 50 USD/thùng, t ng đ ng v i giá tr m t thùng d u. Ngoài ra, trong lĩnh v c ch t đ t, ng i ta đã hóa l ng ho c hóa khí than đá trên b m t ho c trong lòng đ t. Đ c bi t, công ngh này còn t n d ng c than ch t l ng kém. Giá thành s n xu t v i công ngh hi n nay đ t 35 - 45 USD/thùng. V n đ này cǜng đúng v i các ngu n tài nguyên tái t o đ d ng công ngh sinh h c trong ch bi n th c ph m tiêu dùng. c. Ví d : vi c áp Công nghệ làm giảm lượng nguyên liệu và năng lượng tiêu dùng trong sản xuất Trong vòng 8-10 nĕm vừa qua, các nhà máy xi mĕng tiên ti n nh t trên th gi i ( Nh T Mỹ, Áo và Đ c) đã nhanh chóng thay đ i h th ng s n xu t, thi t b và b c sang m t th h công ngh m i. Nh thi t k l i b ph n tr n, làm khô, b ph n nung và lò s y quay trong quy trình t đã gi m đ c m t n a chi phí cho nĕng l ng đi n và nhi t; t ng s n l ng lên t i m c có th thu h i đ c toàn b v n đ u t trong vòng 2-3 nĕm. V m t nĕng l ng, b ph n làm khô và nung đã đ c c i ti n r t nhi u, đ c bi t là thi t b , các nguyên v t li u s d ng và đi u ki n ti n hành s n xu t. Quan tr ng h n là nh ng thay đ i trên máy s y quay s d ng lo i s i g m m i trong lò đúc và đ a ra thi t k cho h th ng đ t nóng và b ph n quay. M t s ti n b n a cǜng có ý nghĩa t ng đ ng n u xét v l ng, th m chí còn cao h n n u xét v ch t và v công ngh , đó là vi c s d ng quy trình "n a khô" dù quy trình này c n nhi u nguyên li u thô h n (tro nhẹ, tro pyrit...). Công nghệ sinh học hứa hẹn sẽloạ trừ nạn đói do ngày càng đ và áp d ng r ng rãi trong lĩnh v c nông nghi p, chĕn nuôi. c th nghi m Các kỹ thu t đ c ng d ng r ng rãi nh t trong công ngh sinh h c nông nghi p g m có : nhân gi ng, th tinh trong phòng thí nghi m (in vitro), b o qu n gi ng cây (phôi), đông l nh nguyên sinh ch t, nuôi c y mô từ bao ph n, sinh s n vô tính, ch n 43 l c trong phòng thí nghi m, bi n đ i đen, phân tách riêng các hình thái. Nhiều “công nghệ sạch” mới đã và đang được phát triển thay vì ngăn chặn tận gốc, hay cố gắng làm giảm hậu quả của ô nhiễm Chẳng h n trong ngành công nghi p s n xu t g ch lát, nguyên li u thu tinh thô ch a no và chì v n đ c s d ng trong nhi u nĕm nay đ s n xu t g ch g m. Các nguyên t này khi b th i ra môi tr ng theo n c th i là m i nguy h i cho s c khoẻ c ng đ ng và làm ô nhi m ngu n n c. Các công ty s n xu t g ch lát đã phát hi n ra là vi c làm trong s ch ngu n n c th i cu i quy trình t n kém và không hi u qu b ng vi c s d ng nguyên li u thu tinh không có flo và ch thay th cho lo i nguyên li u cǜ. Ngoài ra, đ kh c ph c các h u qu môi tr ng đang t n t i thì không th thi u vai trò c a khoa h c công ngh , đ c bi t là các công nghệ xử lý chất thải “cuốí đường ống". 2.3: T NG H P NH NG QUAN NI M KHÁC BI T GI A HAI H PHÁT TRI N Bảng 2.2. Nh ng quan ni m c b n c a 2 h NG ng phát tri n TT Phát tri n không b n v ng Phát tri n b n v ng 1. Tài nguyên thiên nhiên là vô t n. khoa h c công ngh s tìm ra các tài nguyên m i thay th cho các lo i đã h t. Kh nĕng t làm s ch c a môi tr ng là vô t n. Tài nguyên thiên nhiên là có h n c v s l ng và kh nĕng t ph c h i đ i v i tài nguyên có th t ph c h i. 2. 3. Nĕng l c s n xu t và quay vòng c a các h sinh thái có th đ c tĕng c ng nh con ng i, nh ng s tĕng c ng đó không th v t quá gi i h n t nhiên . Nghèo đói ch đ n gi n là do Đ c tính c a chính quy n là u tiên l i tĕng tr ng kinh t ch a đ y nhu n cho nh ng ai n m quy n l c. đ , xu t phát từ đ u t ch a Quy n l c kinh t và quy n l c chính tr có đ m c: đây không có v n liên h ch t ch v i nhau, quy n l c này đ quy n l c. làm tĕng quy n l c kia c a ng i n m gi . C ng đ ng nghèo đói là c ng đ ng không có quy n l c th c s . C t lõi c a s nghi p xoá đói gi m nghèo là th c hi n dân ch t n g c, đ m b o quy n làm ch c a nhân dân lao đ ng. 44 4. Th tr ng cho phép c nh Th tr ng có c ch phân ph i r t quan tranh t do, bình đẳng. tr ng, nh ng các lo i th tr ng đ u không hoàn h o : đ c tính c a th tr ng là tho mãn cái "mu n" c a ng i giàu nhi u h n là cái "c n" c a kẻ nghèo. 5. Vay n qu s n xu t s tr cho ng hi n c a s c t đ đ u t cho t o kh nĕng hoàn i đi vay và là bi u bình đẳng. H th ng toàn c u ch b n v ng và công b ng trên c s các c ng đ ng b n v ng và công b ng. Vay n ch có l i cho phía đi vay trong m t s tr ng h p, nh ng có l i cho phía cho vay trong m i tr ng h p. 6. Nh ng ng i nông dân, ng dân th t nghi p do công nghi p hoá s d dàng đ c gi i quy t vi c làm t i các đô th và khu công nghi p. Các ho t đ ng kinh t đ a ph ng đa d ng hoá trên c s ngu n tài nguyên đa d ng c a đ a ph ng có kh nĕng đáp ng t t h n đ i v i các nhu c u c b n c a c ng đ ng, tĕng đ an toàn c a c ng đ ng, c a qu c gia và toàn c u. 7. L c th tr ng s t đi u ch nh và phân ph i các l i nhu n từ th tr ng. Qu n lý phát tri n ph i tôn tr ng các nguyên t c th tr ng. Chuy n đ i ngh nghi p cho nông dân m t đ t, cho ng dân m t m t n c không ph i là vi c làm đ n gi n. Khi ng i đ a ph ng ki m soát các ngu n tài nguyên t i ch và t o ra ngu n s ng cho con cái h thì h có trách nhi m t t h n là nh ng nhà qu n lý v ng m t và xa. Đi u quan tr ng không ph i là l c th tr ng mà là quy n s d ng và ki m soát tài nguyên. Ngu n : R.Hart, 1997. K T LU N CH NG 2 Phát tri n l y tĕng tr ng kinh t làm tr ng tâm, không quan tâm đ n môi tr ng đang đ y xã h i loài ng i vào vòng xoáy c a s lu n qu n, trong đó vi c tĕng tr ng kinh t - suy thoái tài nguyên môi tr ng - xói mòn vĕn hoá xã h i - tĕng tr ng kinh t s nhanh chóng ti n đ n giai đo n kh ng ho ng c a xã h i loài ng i. Phát tri n b n v ng không lo i trừ tĕng tr ng kinh t mà đòi h i phúc l i kinh t ph i cân b ng v i các phúc l i sinh thái và phúc l i nhân vĕn. Đó là lĩnh v c liên ngành. Phát tri n b n v ng là m t quá trình xã h i - chính tr . Thách th c l n nh t c a phát tri n b n v ng không ph i là khoa h c, công ngh mà đòi h i ph i thay đ i hành 45 vi c a con ng i v m t t ch c, ho ch đ nh chính sách và chi n l c. Phát tri n b n v ng là m t l i s ng, m t nguyên t c đ o đ c m i, m t "đ o lý toàn c u” m i. Vì v y, giáo d c và truy n thông môi tr ng là m t công c c c kỳ quan tr ng c a phát tri n b n v ng. Tuy nhiên, công c này ch th c s s c bén n u nh ng l a ch n v giá tr đ c chuy n giao vào quá trình ho ch đ nh chính sách và ra quy t đ nh. CÂU H I ÔN T P 1 . Phát tri n b n v ng là gì ? 2. Nêu các nguyên t c c b n và m c tiêu c a phát tri n b n v ng. 3. Trình bày vai trò c a khoa h c công ngh đ i v i phát tri n b n v ng. 46 Ch MÔI TR ng 3 NG VÀ PHÁT TRI N B N V NG CÁC VÙNG KINH T - SINH THÁI C B N 3.1. PHÁT TRI N B N V NG NÔNG THÔN Có m i liên h gi a môi tr ng và nghèo đói c khu v c nông thôn và đô th . Nghèo đói đã gây ra nhi u nh h ng t i môi tr ng nh : phá rừng, sa m c hoá và di c nh ng vùng có các tai bi n sinh thái, suy thoái môi tr ng, gi m nĕng su t đ t, b nh t t, thi u n i và thu nh p th p. Kho ng 70% dân s các n c đang phát tri n s ng khu v c nông thôn. M c dù t c đ đô th hoá các n c này đ c d báo là có xu h ng đang tĕng lên, nh ng v n ph i thừa nh n là s ng i s ng các khu v c nông thôn s v n ti p t c tĕng. D i đây là m t s đ c đi m c a khu v c nông thôn các n c đang phát tri n, cǜng nh các ngu n l c có th t o ra s thay đ i và h ng t i PTBV đó. 3.1.1. Các v n đ môi tr ng nông thôn Nông nghiệp và sinh kế ở nông thôn S n xu t nông nghi p ph i d a trên c s tr ng tr t và chĕn nuôi. Ngoài ra, đ đ m b o cu c s ng, ngoài hình th c s n xu t ch y u là làm nông nghi p, còn có các hình th c khác nh buôn bán, s n xu t các s n ph m th công... (hình 3.l). s n xu t nông nghi p đ c coi là các "h sinh thái nông nghi p" có th b c. Nét đ c tr ng c a h này là ph i ch u nh h ng c a c môi tr ng t nhiên và môi tr ng nhân vĕn. Có nghĩa là, các ho t đ ng s n xu t nông nghi p và phi nông nghi p không ch ph thu c vào các đi u ki n t nhiên (nh đ t đai, khí h u) mà còn ph thu c vào c các nhân t chính tr , kinh t và xã h i nh ng m c đ khác nhau. H sinh thái nông nghi p không ph i là b t bi n. Chẳng h n, n u gi m nhu c u s n xu t hàng th công nh đan r rá (m t nhân t kinh t ) hay thi u m a (m t nhân t môi tr ng) có th t o ra s thay đ i cách ki m s ng c a ng i dân đ a ph ng. Hay ch m t chính sách m i c a chính ph liên quan t i vi c b o t n đ t cǜng có th làm thay đ i c c u cây tr ng đ a ph ng. M i h sinh thái đ u b gi i h n b i nhi u nhân t . Các nhân t này có th có nh h ng tr c ti p hay gián ti p, l n hay nh , ngay l p t c hay lâu đài, có quan h m t thi t v i nhau và v i các ho t đ ng c a h sinh thái nhi u m c đ khác nhau. Đi u này t o nên thách th c trong t ng lai đ i v i PTBV nông thôn. Hệ sinh thái nông nghiệp đang thay đổi Ho t đ ng c a con ng i trong quá trình đô th hoá và phát tri n kinh t đã làm 47 chuy n đ i các m c đích s d ng đ t. Hi n nay, đ t đai và lao đ ng đã đ c tính thành ti n và ng i ta có th bán nh ng gì h t o ra và mua nh ng gì c n cho cu c s ng gia đình. Nhi u ng i các n c đang phát tri n có th t o ra thu nh p cao h n b ng cách m r ng ho t đ ng s n xu t nông nghi p ho c chuy n sang các ho t đ ng phi nông nghi p. Tuy nhiên, ph n l n ng i dân nông thôn các n c này v n ch y u ch làm công vi c đ ng áng là chính - v i nh ng công c và kỹ nĕng s n xu t đ n gi n. Hình 3.1. H th ng th b c c a h sinh thái nông nghi p Nguồn : Conway."Các tính chất của hệ sinh thái nông nghiệp", Hệ sinh thái nông nghiệp 24 (2) : 95-117, G.R. (1987). Ô 3.1 CHI N L C Đ I PHÓ V I H N HÁN H n hán không ph i là hi n t ng m i. Đi u m i đây chính là nh ng nh h ng liên đ i c a nó vào nh ng nĕm cu i th k XX - t o ra n n đói kém và ch t đói nhi u n i trên th gi i. Đây là m t thách th c nan gi i mà nhi u c ng đ ng nông thôn các n c đang phát tri n đang ph i đ ng đ u trong nhi u th k nay. 48 V y, m i cá nhân và c ng đ ng có th làm gì đ gi m đ c nh h ng c a h n hán đ i v i vi c cung c p l ng th c c a h . Tr c h t, c n ph i xác đ nh đ c m i quan h gi a h v i môi tr ng cǜng nh các y u t v chính sách kinh t và xã h i. Chẳng h n, các ki n th c v sinh thái đ a ph ng (đ t đai, đ a hình, vi khí h u) ph i đ c xem xét c n th n khi đ a ra các l a ch n liên quan t i v trí, hay cách th c xen canh mùa v . Các ki n th c này có th đ c s d ng nh nh ng ngu n tài nguyên có giá tr nh t và làm gi m th t bát mùa màng. M t s gi i pháp xã h i cǜng có th làm gi m nh h ng c m i quan h c a các cá nhân hay c ng đ ng (gia đình, t ng xã). S đ ng th ng d a trên c s trao đ i l n nhau, có đi có l i - có th đ n đáp đ i v i s giúp đ trong quá kh hay đi u ràng bu c s t ng lai. a h n hán d a trên tr giúp trong c ng t ng tr ng cho s ph i giúp đ trong Đất đai khó canh tác và những người nông dân nghèo tiềm năng Có 3 lo i hình s n xu t nông nghi p : "công nghi p" (đ i v i các n c công nghi p hoá), "cách m ng xanh" ( nh ng vùng có đ t đai màu m , khí h u n đ nh và kỹ thu t t i t t), "nghèo ti m nĕng" (nhi u n i các n c đang phát tri n). c tính có t i 1/4 dân s th gi i s ng ph thu c vào lo i hình nông nghi p th ba - "nghèo ti m nĕng”. H là nh ng ng i nghèo nh t và th ng s ng nh ng vùng nh y c m sinh thái. Đi u đó cǜng có nghĩa là h th ng xuyên ph i đ i m t v i nh ng thách th c đ sinh t n và duy trì cu c s ng c a mình. Đ ng th i, đây cǜng là n i g p khó khĕn trong vi c mong mu n đ t đ c PTBV. Nghèo đói và phá hu môi tr ng đã tr thành m t c p không th tách r i nhau, b i vì nh ng ng i nghèo nh t (ít c h i đ c ti p c n v i đ u t và công ngh ) l i nh ng vùng đ t c n có đ u t c s h t ng, qu n lý và các đ u vào t bên ngoài nh t. Leonard, 1989 Nh ng ng i nông dân nghèo ti m nĕng đ c xem là nh ng ng i ph i canh tác trên nh ng "vùng đ t khó canh tác" - n i đ x y ra lǜ l t hay có các đi u ki n khí h u b t l i, trong khi các hành đ ng s d ng đ t c a h nh đ t rừng làm r y đang đe do t i cân b ng sinh thái c a vùng. H n n a, vi c đ u t tài chính cho phát tri n s n xu t, c i thi n đ t đai, s d ng các công ngh phù h p v i đ c đi m sinh thái c a vùng g p nhi u khó khĕn. Nh ng ng i nông dân thu c nhóm này đã từng đ c g i là các "tù nhân sinh thái". H cǜng không d ch p nh n đ u t cho các d ch v công c ng, c s h t ng, hay cách th c s n xu t nông nghi p hi n đ i h n. 49 Ô 3.2. GIÁ TR C A CÁC TRI TH C B N Đ A “Kiến thức của người dân nông thôn cũng như của các nhà khoa học đều có những điểm mạnh và điểm yếu. Việc kết nối chúng lại có thể tạo nên những thành công mà nếu chỉ một mình thì sẽ không thể có được”. Chambers. 1983 M t nhà nhân ch ng h c c a Vi n Nghiên c u Lúa g o Qu c t (Philtppinnes) đã ch ra r ng, 90% s công ngh mà Vi n đang t v n s d ng b t ngu n từ nh ng ý t ng c a chính nh ng ng i nông dân. Th c t , ki n th c và nh ng đóng góp c a ng i dân b n đ a vào các ch ng trình nghiên c u tri n khai trong nông nghi p đã đ c đ c p t i trong nhi u báo cáo và h i ngh nghiên c u khoa h c. Các ý t ng này đã đ c th nghi m trong phòng thí nghi m và thu đ c nhi u thành công. Tuy nhiên, trong m t đi u tra g n đây cho th y, ch 2% trong s 4.000 tr ng h p áp d ng thành công các k t qu trong phòng thí nghi m. Thách th c hi n nay là ng i nông dân không đ i m i và vi c xây d ng m i quan h nông dân - nhà nghiên c u b đánh giá th p. Do v y, các nghiên c u không nên ch dừng l i trong phòng thí nghi m mà c n ph i đ c áp d ng trên đ ng ru ng, đó m i là nh ng "phòng thí nghi m" th c s . Các nhà nghiên c u nên h tr nông dân thích nghi đ c v i nh ng kỹ thu t m i h n là ch "trao tay" cho h (Elliott, 1994 ) . 3.1.2. H ng t i PTBV nông thôn Các điều kiện cho sự thay đổi Kh nĕng khai thác tài nguyên b gi i h n b i nhi u y u t . Chẳng h n nĕng su t đ t ph thu c r t nhi u vào các đ c đi m c a đ t nh đ m, ch t dinh d ng,... Ngoài đ c đi m t nhiên, m i đ a ph ng, các quy t đ nh s d ng đ t còn ph thu c vào các nhân t nh chính sách, kinh t , xã h i (ví d , giá c th tr ng nh h ng t i quy t đ nh l a ch n lo i gi ng cây tr ng). V i tr ng h p nh ng ng i nông dân nghèo tài nguyên, l a ch n s d ng đ t còn ph thu c vào ngu n tài chính c a h , vào các ngu n đ u vào từ bên ngoài và cách th c ti p c n v i công ngh . Cách ng x c a m i cá nhân không ph i lúc nào cǜng đ c xác đ nh đ y đ mà ph thu c nhi u vào các áp l c chính sách, xã h i và kinh t . T nh ng hành đ ng nh s t o nên nh ng thay đ i l n. Chambers. 1983 Ngoài ra, các n c đang phát tri n còn đang g p r t nhi u khó khĕn do chính sách nh p kh u các m t hàng nông s n r t nghiêm c a các n c phát tri n. V y làm sao đ có th đ t đ 50 c PTBV nh ng khu v c này ? Tr c tiên, các khu v c s n xu t nông nghi p này c n ph i có s h tr v tài chính đ i v i xu t kh u và s n xu t hàng nông s n. M c dù, chính ph có th tr c ti p ho c gián ti p tác đ ng t i s n xu t nông nghi p, nh ng bi n pháp ph bi n nh t mà các n c đang phát tri n áp d ng là can thi p c a chính ph vào th tr ng (có th thông qua chính sách giá c ). Các chính sách tr giá và các ho t đ ng m r ng th tr ng s có nh h ng t i giá c a nông s n. Các bài học của sự thành công Đ phát tri n b n v ng cho vùng nông thôn, tr chính sau : 1. Cách ti p c n h c h i ng i đ a ph c h t, ph i h ng t i 5 đi m ng ; 2. Các u tiên c a ng i dân ph i đ t lên hàng đ u ; 3 . L i ích và quy n đ c an toàn c a ng i dân ; 4. B n v ng thông qua n l c c a chính b n thân ng i dân ; 5. Nĕng l c, s t n tâm và liên k t c a các cán b phát tri n c ng đ ng. Đi m đ u tiên trái ng c hoàn toàn v i cách ti p c n "theo k ho ch từ trên xu ng" đã đ c s d ng r t nhi u trong các d án tr c đây. Các m c đích, th t c và ho t đ ng ph i h ng t i s b n v ng trong toàn b các khâu c a d án. Các thay đ i x y ra ph i có sự đối thoại giữa tất cả các bên có liên quan. Ngoài ra, d án ch đ c coi là thành công khi d c g n v i chính những nhu cầu của người dân địa phương. Th c t đã có quá nhi u d án trong quá kh th ng "đ ng bên ngoài" các quan tâm c a đ a ph ng. Bài h c th ba cho PTBV nông thôn đ c d a trên c s c n ph i có m t t m nhìn dài h n đ i v i vi c s d ng tài nguyên. Ng i dân s không làm đ c đi u này n u h không có đ c nh ng lợi ích cũng như khả năng an toàn khi sử dụng tài nguyên. Cách ti p c n d a vào chính người dân địa phương giúp cho vi c h ng t i s b n v ng không ch đ i v i d án mà còn cho c t ng lai. Đ đ t đ c c 4 đi m trên, các cán b tr c ti p tham gia vào d án có vai trò quan tr ng - h là nh ng ng i tr c ti p xây d ng, qu n tr d án và lôi kéo s tham gia c a ng i dân đ a ph ng. Phụ nữ và môi trường Ph n nông thôn có vai trò ch y u trong vi c h ng t i PTBV vùng nông thôn các n c đang phát tri n c trong quá trình s n xu t và tái s n xu t. Có nghĩa là ph n có liên quan r t m t thi t t i vi c s d ng các ngu n tài nguyên (rừng, n c,...), t i xói mòn đ t, h n hán và phá rừng. Do v y, có nhi u lý do gi i thích t i sao các d án gi i quy t các v n đ liên quan t i môi tr ng và phát tri n nh m h ng t i PTBV vùng nông thôn các n c đang phát tri n nên có s tham gia c a ph n . Từ nhi u 51 nĕm nay, ph n th c s chính là nh ng ng i qu n lý môi tr ng, và do đó, h có th cung c p nh ng hi u bi t v môi tr ng đ a ph ng, cǜng nh nh ng c h i và thách th c cho PTBV. H n n a, ph n còn là nh ng ng i tr c ti p chĕm sóc và nuôi d ng trẻ em, nên h có nh ng nh h ng m nh m t i vi c thay đ i thái đ đ i v i môi tr ng trong c nh ng giai đo n ng n h n và dài h n. H tr cho ph n s giúp h c i thi n cu c s ng, từ đó tĕng kh nĕng tham gia vào các hành đ ng phát tri n trong t ng lai. Ph n c n ph i đ c h tr đ h có th hoà nh p vào quá trình phát tri n v : cách th c ti p c n v i đ t đai, tài chính, giáo d c, s c khoẻ và đào t o Ô 3.3. Đ C TR NG V MÔI TR NG VÀ PHÁT TRI N VÙNG NÔNG THÔN • Nông thôn đ ng b ng - Đặc điểm sinh thái : + Nh ng b c xúc v n c s ch, v sinh môi tr ng và d ch b nh. + Ch t th i từ đô th và khu công nghi p. + Hoá ch t b o v th c v t. + D ch h i cây tr ng. + Các gi ng cây tr ng và v t nuôi bi n đ i đen (GMO). - Đặc điểm nhân văn : + Đ m n t ng s (TFR) cao, bùng n dân s . + C ng đ ng nh , quan h tông t c, vĕn hoá truy n th ng, h c v n th p. + Di dân nông thôn - đô th . - Đặc điểm kinh tế : + C s h t ng y u kém. + Bi n đ ng s d ng đ t nhanh. + Ph thu c thiên nhiên. - Xu thế phát triển : + Tĕng c ng thành ph n kinh t phi nông nghi p. + Ti n t i kinh t trang tr i và s n xu t hàng hoá. Ngày càng đông nông dân bán đ t. + Sinh thái hoá nông nghi p, nông nghi p s ch. + Tĕng c 52 ng lao đ ng làm thuê trong nông nghi p. • Nông thôn vùng bi n - Là vùng có nhi u h sinh thái nh y c m (rừng ng p m n, san hô, c bi n, đ o nh ...). - H ng ch u x th i từ vùng đ t phía trong. - Có nghĩa v cung c p tài nguyên cho s phát tri n c a các vùng phía trong. - Khó xác đ nh quy n s h u tài nguyên đ i v i ng tr - Nhi u tai bi n môi tr • Nông thôn vùng núi ng. ng (bão, sóng th n, xói l bi n...). - Nh ng tác đ ng đa d ng c a suy thoái tài nguyên rừng (xói mòn đ t, thi u n c, tĕng c ng lǜ l t, thi u tài nguyên sinh v t, xói mòn vĕn hoá b n đ a, bùng phát di dân nông thôn - nông thôn...). - Tình tr ng v sinh môi tr ng, dinh d ng và s c khoẻ có nhi u v n đ . - Ô nhi m do khai thác m . - Nhi u khó khĕn v phát tri n kinh t xã h i : + C s h t ng kém phát tri n. + Đ u t cho d ch v xã h i c b n ch a đ m c. + M t b ng dân trí ch a cao. - Nguy c t t h u và b t c đo t sinh thái. Th o lu n Trog su t th i gian dài, các c s d li u v môi tr ng và phát tri n th ng ch quan tâm t i đô th h n là nông thôn. Nh ng đi m đ c đ c p t i trong ch ng này ch y u t p trung vào : s gia tĕng các t n h i t i môi tr ng, nghèo đói và nh ng ng i nông dân nghèo nhi u vùng sinh thái nh y c m trên th gi i . Trong t ng lai, vi c ki m soát và có đ c các l a ch n trong s d ng tài nguyên cǜng nh đ m b o an toàn cho các ho t đ ng s n xu t nông nghi p và phi nông nghi p hoàn toàn không đ n gi n. Đi u quan tr ng là các ho t đ ng h ng t i PTBV nông thôn ph i xu t phát từ vi c c i thi n đ c đi u ki n s ng cǜng nh cách th c và c h i ki m s ng c a ng i nông dân thông qua các ch ng trình phát tri n nông thôn, đô th hoá nông thôn, đ từ đó gi m đ c các áp l c đ i v i dân s và tài nguyên, cǜng nh ki m soát đ c dòng di dân nông thôn - đô th . 3.2. PHÁT TRI N B N V NG ĐÔ TH 3.2.1. Các xu h ng đô th hoá toàn c u Kinh t th gi i phát tri n kéo theo s gia tĕng dân s và đô th hoá. Nĕm 1800 ch có 53 3% dân s th gi i s m các th tr n và thành ph , t i nĕm 2000 đã có kho ng 50%. Trong l ch s , nhi u thành ph đ c xây d ng đ ph c v cho nhi u ch c nĕng khác nhau nh : phòng th , buôn bán, các trung tâm hành chính hay s n xu t công nghi p. Qua các giai đo n phát tri n và suy tàn c a mình, các thành ph đ u xu t hi n nh ng mâu thu n gi a vi c quan tâm t i t nhiên và m c đích c a thành ph . Gi a các n c phát tri n và đang phát tri n cǜng có nh ng mâu thu n trong cách xem xét v các quá trình và m u hình tiêu th trong xã h i đô th hoá. M c dù quá trình đô th hoá các n c phát tri n di n ra nhanh h n (b ng 3.1) nh ng cǜng đã th y các “thách th c đô th " trong t ng lai các n c này. các n c đang phát tri n, đô th th ng t p trung thành m t s trung tâm (34 n c có 40% dân s đô th t p trung m t thành ph , nhi u n c khác t l này còn trên 60%). H n n a, các n c này hi n còn có t c đ đô th hoá cao h n so v i t c đ tĕng dân s . Đi u đó có nghĩa là ngoài s tĕng t nhiên dân s đô th còn có vai trò c a dòng di c từ nông thôn ra thành th . Bảng 3.1. Tĕng dân s đô th trên th gi i t nĕm 1950 đ n 1990 Dân s đô th (tri u ng Ch tiêu 1950 734 T ng s dân đô th trên th gi i 1960 1031 1970 1371 i) 1980 1990 1764 2234 T ng s dân đô th các n c phát 447 571 698 798 877 tri n T ng s dân đô th các n c ít phát 287 460 673 966 1 357 tri n h n (LDCS) % s dân đô th các n c LDCS so v i 39 45 49 55 61 c a th gi i Ngu n : Tài nguyên thế giới 1988-89. Vi n Nghiên c u Th gi i, Washington DC. N n th t nghi p đô th r t cao. Các ngành công nghi p m i ngày càng làm gi m s l ng nhân công. B ng 3.2 cho th y đ u ra c a nhà máy tĕng lên, trong khi s l ng nhân công không tĕng các n c đang phát tri n. Bảng 3.2. Công nghi p hoá và nhân công các n c đang phát tri n 1963-1969 Các vùng/ T c đ tĕng s n ph m T c đ tĕng nhân công qu c gia đ u ra (%) (%) Ethiopia 12,8 6,4 Kenya 6,4 4,3 Nigeria 14,1 5,3 Ai C p 11,2 0,7 Châu Phi 54 Các vùng/ qu c gia T c đ tĕng s n ph m đ Châu Á nĐ T c đ tĕng nhân côn (%) (%) 5,9 5,3 12,3 6.1 10,7 2,6 4,8 -12,0 Brazin Colombia 6,5 5,9 1,1, 2,8 Costa Rica Dominican - Repuplic 8,9 1,7 2,8 Equador 11,4 6,0 Panama 12,9 7,4 Parkistan Philippines Thái Lan Châu Mỹ La Tinh Ngu n : Todaro. M.P. Phát triển kinh tế thế giới thứ ba, London, 1989. Nghèo đói đô th là m t hi n t ng mang tính toàn c u. các n c đang phát tri n, s l ng ng i nghèo và s ng d i m c nghèo kh còn l n h n nhi u so v i các n c phát tri n. 3.2.2. Nghèo đói đô th - thách th c môi tr ng toàn c u Nghèo đói và môi tr ng có m i liên h m t thi t đô th các n c đang phát tri n. D ng nh v i ng i nghèo - có m c thu nh p th p - thì nh ng đi u ki n v môi tr ng cǜng nh các đi u ki n s ng khác tr nên không quan tr ng, m c dù nh ng nguy c này luôn ti m n nhi u r i ro đ i v i s c khoẻ c a h . Thu nhập thấp Nhi u ng i nghèo đô th luôn trong tình tr ng th t nghi p hay bán th t nghi p. Th c t h thi u các c h i có vi c làm, thi u đào t o c b n và ch y u ch là lao đ ng chân tay. R t nhi u ng i trong s h là nh ng ng i làm thuê, m i dâm, ĕn xin hay t i ph m. Nhà ở tồi tàn Giá nhà và đ t đô th cao h n nhi u l n so v i nông thôn, giá nhà ngày càng cao và di n tích cung ng b gi i h n. Ngoài ra, thành ph , giá nhà còn ph thu c nhi u vào v trí và thi t k nh : đi u ki n c s h t ng, d ch v , ti n nghi... Đa ph n nh ng ng i nghèo đô th các n c đang phát tri n th ng là nh ng ng i vô gia c , nh ng ng i s ng trong các khu nhà chu t và nh ng ng i chi m d ng nhà b t h p pháp, các xóm li u. 55 Sống trong các khu vực nhạy cảm với tai biến Ng i nghèo th ng s ng g n nh ng n i có các nguy c d x y ra tai bi n, nh g n các nhà máy hoá ch t, nh ng n i có ô nhi m, vùng ng p l t, xói l , c nh bãi rác ... Cơ sở hạ tầng và dịch vụ thiếu thốn Các d ch v c b n nh cung c p n c đang phát tri n ch a đ . n B ng 3.3. Cung c p n c s ch và v sinh, chĕm sóc s c khoẻ c và đi u ki n v sinh thi u th n các n các m t s đô th c đang phát tri n Bangkok Kho ng 1/3 s dân không đ c s d ng h th ng đ 2% dân s đ c k t n i v i h th ng thoát n c. Calcutta Kho ng 3 tri u ng i s ng trong các khu t n n, thi u n c và lǜ l t th ng xuyên. Ch có h th ng ng n c trung tâm thành ph . H th ng thoát n c ch gi i h n cho 1/3 dân c đô th . Dar es sallaam Kh o sát 660 h gia đình có m c thu nh p th p (7/1986) cho th y : 47% không đ c s d ng h th ng n c c p, 32% ph i dùng h th ng cung c p n c công c ng. Trong s nh ng h gia đình không đ c s d ng h th ng c p n c thì 67% ph i mua n c. M c trung bình tiêu th n c là 23,6 lít/ ngày. Ch có 4,5% có s d ng h xí h p v sinh. Jakarta D i 1/4 dân s đ c s d ng h th ng n c công c ng, ch c c p tr c ti p. Nĕm 1980, h n 13 tri u dân s ng th đô, trong đó 64% s ng gia đình không có các d ch v v sinh. các h Ng i dân có m c thu nh p th p trong các khu đô th th ng trong nh ng khu v c có c s h t ng và đi u ki n s ng th p kém. V i nhi u khu đô th các n c đang phát tri n, l a ch n c a h ch là s d ng các ngu n n c m t (th ng b nh h ng b i h th ng c ng rãnh) ho c mua n c (không bi t ch c ch n v ch t l ng), ho c n c c p từ h th ng chung nh ng cǜng ch đ c vài gi trong m t ngày. N c c p đ i v i đô th là m t thách th c. Thi u n c cǜng nh n c c p không đ m b o các đi u ki n v sinh là nguyên nhân c a nhi u cĕn b nh truy n nhi m. H n n a, đ i v i ng i nghèo, thách th c l n h n đ i v i h th c ch t là v n đ vi c làm. Nhi u ng i nghèo s d ng nhà c a c a mình nh nh ng c a hàng bán đ th c ph m, quán bai hay cafe. Các v n đ môi tr ng liên quan t i nh ng ho t đ ng này r t đa d ng, bao g m nh ng r i ro đ i v i s c khoẻ (đ c bi t đ i v i ph n và trẻ em) đ c t o ra đo thi u s thoáng khí, thi u ánh sáng, s d ng các ch t d cháy. 56 Ô 3.4. NH NG V N Đ MÔI TR NG VÀ PHÁT TRI N ĐÔ TH - Ch t l ng môi tr ng đô th : n c sinh ho t, nĕng l ng, th c Ph m, nhà , ô nhi m (khí, n c, ti ng n, tr ng v t lí), d ch b nh do đông dân... - Vĕn hoá đô th : ph th ), l i s ng tiêu th ... - S c môi tr ng Tây hoá, di dân nông thôn ra đô th (nông thôn hoá đô ng đô th : ng p úng, cháy, đ ng đ t, lún s t đ t... C 3 v n đ trên đ u có nguy c r t cao. Ngoài ra, đ i v i các n c đang phát tri n, các v n đ môi tr ng đô th nh ô nhi m n c, không khí đang ngày càng tĕng do quá trình đô th hoá và công nghi p hoá còn manh mún, thi u quy ho ch và thi u ki m soát. Ô 3.5. N C M T C A MEXICO Tháng 3/1992, m c ôzôn thành ph Mexico đ t m c k l c là 398 đi m. Thành ph Mexico ng t th , r t nhi u ng i dân b viêm h ng, ch y n c m t, n c mǜi. Ngay l p t c, Chính ph bu c h n 200 nhà máy ph i ngừng ho t đ ng, ki m soát 40% xe không đ c vào thành ph . Trong 1 tu n, ch s ôzôn đã gi m xu ng còn 360 đi m, tuy nhiên, m t báo đ ng "ô nhi m kh n c p v n đ c đ a ra và xác đ nh gi i h n nghiêm ng t đ i v i vi c s d ng ô tô và gi m ho t đ ng c a 30% s nhà máy đã đ c thông báo. Ngoài ra, nh ng chi c ô tô m i ph i phù h p v i b bi n đ i xúc tác và ph i ki m tra phát x đ nh kỳ nghiêm ng t h n. đ cao 2.256m, thành ph Mexico có t ng ôxy ít h n 23% so v i m c n c bi n, do v y nhiên li u đ t cháy s kém hi u qu h n. Núi bao b c thành ph 3 phía và ngĕn không cho ô nhi m phát tán ra ngoài. Tuy nhiên, nguyên nhân chính gây ra ô nhi m ôzôn là ô tô. Theo l ch s , chính sách giao thông c a thành ph đã chuy n sang xe ô tô t nhân, và l ng xĕng tiêu th tĕng 18% so v i nĕm 1988. Ngu n : Reid.M. Nước mắt Mexico, Guardian. 27/3/1992 3.2.3. H ng t i PTBV đô th Các điều kiện cho sự thay đổi Ng i nghèo ít quan tâm t i nh ng v n đ toàn c u h n là nh ng nhu c u sinh t n c b n trong cu c s ng c a h . V n đ đây là "nh ng quan tâm toàn c u nh thay đ i khí h u nh n đ c nhi u s chú ý c a nh ng ng i làm quy ho ch môi tr ng c các n c phát tri n và các n c đang phát tri n, vì chúng có nh h ng l n t i n n kinh t , t i con ng i. Tuy nhiên, đ i v i các n c đang phát tri n, vi c l p các chi n l c b o v môi tr ng đô th , tr c tiên, l i là vi c c n ph i gi i quy t nh ng v n đ môi tr ng m c đ vi mô c a ng i nghèo đô th . 57 Các n c đang phát tri n b nh h ng b i các quy t đ nh nhi u c p khác nhau. Do v y, m t s đi u ki n cho phát tri n b n v ng đô th có th đ c xác đ nh c m c qu c t , qu c gia và c p đ a ph ng. C ng đ ng qu c t có m t vai trò n i b t trong quá kh nh h ng t i s phát tri n đô th các n c đang phát tri n. Trong nh ng nĕm 1950 - 1960, phát tri n kinh t thông qua công nghi p hoá đã đ c đ y m nh nh là m t nhân t chính cho s phát tri n t ng lai c a nh ng vùng này. Các đô th đã đ c nh n nh ng ngu n vi n tr từ bên ngoài và đ u t trong su t giai đo n này. Các ngu n tr giúp đ c th c hi n thông qua các d án các lĩnh v c khác nhau nh : môi tr ng đô th , công nghi p, xây d ng nhà c a, giao thông, phát tri n c s h t ng. Tuy nhiên, nh ng nĕm 1960, ng i ta đã nh n ra r ng, các l i ích c a "s phát tri n" này không th nhân r ng từ nh ng đô th trung tâm t i nh ng th tr n nh và vùng nông thôn đ c, m c di c từ nông thôn ra thành th v n tĕng lên và t o ra nhi u s c ép l n cho đô th . T i nh ng nĕm 1970, nhi u ngu n tài tr đã đ c chuy n sang cho các d án phát tri n nông thôn nh m t o ra các l i ích phát tri n và giúp gi m di c ra đô th . Các chính sách tr giúp qu c t h ng t i phát tri n đô th b n v ng ph i có s hoà nh p v i các ch ng trình phát tri n trong các lĩnh v c nh : l ng th c, đ nh c , n c, đ t, vi c làm,... Ngoài ra, các hi p đ nh th ng m i qu c t cǜng s là m t tri n v ng cho s phát tri n b n v ng trong t ng lai. Các bài học của sự thành công Bài h c cho phát tri n đô th b n v ng đ thành công. Các bài h c đ c rút ra là : 1. Nhà c a là m t v n đ quan tâm c a ng c thi t l p trên c s các kinh nghi m i dân ; 2. Xây d ng nĕng l c c ng đ ng ; 3. T ch c c ng đ ng ; 4. Vai trò c a nh ng ng i h tr từ bên ngoài ; 5. Tài tr từ bên ngoài. Nhà c a là đi u ki n tiên quy t cho phát tri n đô th b n v ng, không ch đ i v i chính ph mà còn đ i v i chính quy n đ a ph ng, các thành ph n t nhân cǜng nh s quan tâm c a chính c ng đ ng. Hãy t o c h i đ ng i nghèo có th có gi i pháp đ i v i v n đ nhà c a c a h . Các d án phát tri n đô th b n v ng ch ra r ng, c ng đ ng đ a ph ng c n ph i có s h tr đ c i thi n nhà c a, cǜng nh đ c cung c p các c s h t ng c b n. Bài h c th hai và th ba ch ra r ng, s b n v ng dài h n ch có th đ t đ c thông qua vi c "xây d ng nĕng l c c ng đ ng", thông qua c ng đ ng đ t ch c các ch ng trình phát tri n. Đi u đó có nghĩa là, nh ng ng i nghèo cǜng ph i đ c tham gia vào trong quá trình xây d ng và th c thi, duy trì d án. Các cách th c đ t ch c c ng đ ng r t khác nhau. Các d án b n v ng đã s d ng nh ng 58 ph ng pháp nh : các nhóm đào t o l u đ ng, xây d ng khung chính sách, các t ch c ph n và các nhóm g m m t s h gia đình hay đ ng ph . T t c s cùng nhau chia sẻ, v i cách ti p c n ph bi n là "h c thông qua làm" ; ph ng pháp t ch c linh ho t và d a trên c s nh ng kinh nghi m và đánh giá thu đ c c a các d án tr c. Đ c đi m th t đ i v i phát tri n đô th b n v ng là các d án cǜng nên có thêm s h tr từ bên ngoài (có th là c a các t ch c phi chính ph ). Nh ng ng i ngoài cu c có vai trò quan tr ng đ i v i vi c thúc đ y c ng đ ng c i thi n môi tr ng c a mình thông qua nh ng tr giúp v kỹ thu t, lu t l , t v n, tài chính. Tài tr từ bên ngoài d ng nh là m t tiêu chí c n thi t cho s thành công c a các d án phát tri n đô th b n v ng. Ô 3.6. D ÁN PILOT ORANGI, KARACHI, PAKISTAN Orangi là khu đ nh c l n nh t Karachi. Nĕm 1980, có kho ng 50% s h gia đình đây đã tham gia d án Polót Orangi - đ c tài tr b i Ngân hàng Tín d ng và Th ng m i Qu c t - đ c i thi n đi u ki n v sinh. D án đã t p trung tìm ki m các gi i pháp đ th i b ch t th i, ch n l a đ tìm ra gi i pháp v sinh cho c ng đ ng có m c chi phí th p nh t. H th ng th i ng m đ c ch n l a. D án đã t ch c g p m t t t c nh ng ng i dân trong khu v c và gi i thích cho h v d án - nh ng l i ích kinh t và s c khoẻ do d án mang l i cho c ng đ ng. N u c ng đ ng đ ng ý tham gia vào d án, h s đ c h tr đ xây d ng đ ng th i trong vùng c a h . Sau đó, m i nhóm c ng đ ng s t ch n ra ng i "qu n lý c a h " - ng i s d a vào c ng đ ng đ th c hi n d án. Cán b c a d án s ti n hành kh o sát, cung c p công ngh , th c hi n các ho t đ ng m r ng,... T i nĕm 1985, h n 1.500 đ ng ng th i đã đ c xây d ng. D án đã thành công, đã c i thi n đ c đi u ki n v sinh cho h n 43.000 h gia đình, c i thi n đ c s c khoẻ ng i dân, góp ph n vào phát tri n b n v ng c a c ng đ ng đ a ph ng. Ngu n : Ellion, 1994. Th o lu n Ti p t c v i nh ng bài h c rút ra đ c từ vi c c i thi n sinh k nông thôn b n v ng, phát tri n đô th b n v ng trong t ng lai cǜng ph i t p trung gi i quy t nh ng nhu c u phúc l i cho nh ng thành ph n nghèo nh t c a đô th các n c đang phát tri n. Ng i nghèo đô th th ng ph i đ i m t v i nh ng tai bi n đ i v i s c khoẻ. Các quan tâm v môi tr ng và phát tri n luôn ph thu c l n nhau. Th t nghi p và bán th t nghi p có liên quan t i nghèo đói, t i các đi u ki n s ng và làm vi c. Phát tri n đô th b n v ng trong t ng lai c n ph i gi i quy t đ c nh ng v n đ này h n là ch quan tâm t i nh ng ch ng trình hẹp. 59 Các h n ch và các đi u ki n c n thi t cho phát tri n đô th b n v ng đ c xác đ nh nh ng m c đ khác nhau từ c ng đ ng t i các ho t đ ng kinh t và chính tr qu c t . Các chính sách và hành đ ng c th cho nông thôn nh h tr kinh t s có nh h ng quan tr ng t i s di chuy n c a dòng ng i từ nông thôn ra thành th . C h i cho phát tri n b n v ng s t o s an toàn cho m i cá nhân có th đáp ng các nhu c u c b n c a mình, ch khi chúng ta có đ c nh ng t m nhìn dài h n cho phát tri n và môi tr ng. K T LU N CH NG 3 Phát tri n b n v ng đòi h i nh ng hành đ ng khác nhau phù h p v i các vùng kinh t - sinh thái khác nhau : nông thôn và đô th . Ngay nông thôn cǜng g m nh ng vùng sinh thái r t đa d ng : rừng núi, đ ng b ng, ven bi n. C t lõi c a PTBV các vùng sinh thái này đ u d a c b n vào vi c xoá đói gi m nghèo và n đ nh các quá trình dân c . Nhóm dân c nghèo th ng đ c d n đ y t nhiên vào nh ng vùng c trú khó khĕn. nông thôn, vùng c trú c a ng i nghèo th ng là nh ng vùng sinh thái ít sinh l i, khó canh tác, có s c thu hút đ u t kém. Hoàn c nh đó d dàng bi n nh ng ng i nông dân b n đ a thành tù nhân c a các h sinh thái. Các d án phát tri n c ng đ ng nông thôn ph i h ng t i đô th hoá nông thôn, gi m các quá trình di c . Đi u đó đòi h i các d án ph i h ng t i l i ích c a c ng đ ng đ a ph ng, thu hút s tham gia r ng rãi c a nông dân, đ c bi t là phát huy vai trò c a ph n nông thôn. đô th , nh ng ng i nghèo đô th th ng c trú trong các khu lao đ ng, các xóm li u, khu chu t. C i thi n cu c s ng c a ng i nghèo đô th là c t lõi c a phát tri n đô th , không c n ph i song hành v i phát tri n nông thôn đ ki m soát đ c dòng di dân nông thôn - đô th . Không có m t đô th giàu có nào có kh nĕng đáp ng h t cái nghèo c a nông thôn tràn vào. Ti c thay trong nhi u th p k qua, các vùng đô th đã đ c phát tri n tách r i v i phát tri n nông thôn và tr thành bi u t ng c a s "giàu sang", "vĕn minh", bi u t ng đó v c b n là s n ph m c a m t xã h i tiêu th , s n ph m c a vòng lu n qu n không b n v ng. PTBV đô th , vì l c n ph i g n k t v i vi c "xanh hoá tiêu th ” v i vai trò r t quan tr ng c a ng i tiêu dùng. CÂU H I ÔN T P 1. Trình bày các đ c đi m môi tr ng và phát tri n vùng nông thôn và đô th . 2. V n đ di dân nông thôn - đô th và nông thôn - nông thôn có quan h nh th nào v i PTBV ? 3. Các bài h c đ m b o cho PTBV thành công nông thôn và đô th là gì ? 4. Nêu vai trò c a ph n trong PTBV vùng nông thôn. 60 CH NG 4 NH NG KHÓ KHĔN TRONG B O V MÔI TR NG VÀ PHÁT TRI N B N V NG B o v môi tr ng nh m PTBV là m t chi n l c s ng còn c a nhân lo i trong th k XXI. Tuy nhiên, xã h i hi n đ i có r t nhi u c n tr đ i v i s nghi p này. S c n tr , nhìn b n i c a v n đ , t ng chừng nh g n bó tr c ti p đ n nh ng s ki n r t nh y c m nh nghèo đói, d t nát, bùng n dân s ... Nh ng phía sau nh ng nguyên nhân tr c ti p và nh y c m đó, là nh ng rào c n sâu r b n g c g n ch t v i thói quen, l i s ng, v i các quan đi m, tr ng phái khác nhau v b o t n và phát tri n, v i đ c quy n đ c l i c a m t s nhóm ng i trong xã h i. 4.1 . NH NG THÁCH TH C CHÍNH TR : B o v môi tr ng và phát tri n b n v ng có đ c v trí nh ngày nay xu t phát từ quy t đ nh c a U ban Môi tr ng và Phát tri n Liên h p qu c (UNCED), đây là m t quy t đ nh có tính th i s , có t m nhìn xa và th t s c n thi t. V c b n, phát tri n b n v ng mang tính chính tr r t rõ nét vì nó tr thành m c tiêu, đ i t ng c a k ho ch phát tri n. V n đ là ch các nhà môi tr ng không ph i nhà chính tr , trong khi các v n đ v môi tr ng Và PTBV l i luôn luôn đ m màu s c chính tr ! Đó là c i ngu n c a m i s tr c tr c. S tranh cãi gay g t gi a đ i bi u c a các n c phát tri n và đang phát tri n Rio'92 là m t ví d trong hàng lo t nh ng v n đ môi tr ng mang màu s c chính tr toàn c u. S mi n c ng c a t ng th ng Mỹ George Bush khi đ n h i ngh và ký hi p đ nh v b o v đa d ng sinh h c là do s nh h ng đ n l i ích c a American DNA và n n công nghi p công ngh sinh h c Hoa Kỳ. Đáng l u ý là s c ép mà các n c đang phát tri n áp d ng thành công đ tiêu di t d đ nh Công c v rừng (Convention on Forest) do các n c công nghi p đ xu t. Nó đã đ c thay th b i cái g i là Thông cáo chính th c v các nguyên t c b o v rừng (Authoritative Statement of Forest Principles) không có ch đ ng h p pháp trong h th ng lu t qu c t . Chính tr là s n ph m c a cách m ng xã h i và là tinh th n c a chúng ta. Chính tr là b n ch t c a con ng i. Vì v y, chúng ta có ít lý do đ tin ho c ch ng minh ý ki n cho r ng b n ch t con ng i s thay đ i m t cách toàn di n và mau chóng đ chuy n sang b n ch t chính tr qu c t cho phép phát tri n b n v ng thành công theo hình th c đ nh s n, h p lý và trên quy mô toàn c u m t cách mau lẹ. Do các v n đ môi tr ng và PTBV có liên quan ch t ch đ n chính tr , nên đã có nh ng phong trào môi tr ng tr thành m t đ ng phái chính tr m nh, ví d Đ ng Xanh CHLB Đ c xu t phát từ phong trào Hoà Bình Xanh n c này. n c ta, ch th 36/CT-TW c a B Chính tr ch rõ b o v môi tr ng ph i tr 61 thành "nhi m v c a toàn Đ ng, toàn dân và toàn quân", cho th y s nghi p b o v môi tr ng cho PTBV là m t s nghi p chính tr tr ng đ i và b c xúc c a c dân t c trong b i c nh hi n đ i hoá và công nghi p hoá. Do liên quan ch t ch v i chính tr , nên trong b i c nh xã h i hi n đ i, đã xu t hi n 2 quan đi m đ i l p : Quan điểm “phi chính trị hoá môi trường” Nhi u ng i c g ng tuyên b r ng v n đ môi tr ng là v n đ toàn c u là v n đ khoa h c thu n tuý, mang tính trung l p. Vi c gi i quy t v n đ môi tr ng theo quan đi m này không nên đ b chính tr hoá, ho c b "ô nhi m" b i màu s c chính tr . Quan đi m này có xu h ng đ t ch đ môi tr ng ra kh i nh ng cu c đ i tho i chính tr b ng cách c làm cho chúng tr nên ít b c xúc, làm cho chúng tr nên ít đ c quan tâm. Các nhà l p chính sách theo quan đi m này th ng c ch ng minh r ng h còn ph i quan tâm h n đ n nh ng v n đ c p bách h n nh thu nh p, vi c làm, các d ch v c b n. Nh v y, quan đi m "phi chính tr hoá môi tr ng" đã từ ch i quan ni m phát tri n b n v ng, không coi môi tr ng là m t b ph n b n ch t c a phát tri n và không th tách r i s s ng còn c a c ng đ ng. Quan điểm “xanh hoá chính trị” Quan đi m này cho r ng các lĩnh v c chính tr có liên quan đ n phát tri n, đ n s d ng tài nguyên ; các chi n l c phát tri n ngành, phát tri n vùng, phát tri n qu c gia... đ u c n đ c cân nh c v m t môi tr ng. M i quy ho ch, k ho ch, chi n l c, chính sách... đ u ph i đ c th m đ nh v m t môi tr ng, t c là ph i đ c xanh hoá. M t công c đ c sáng t o nh m th c hi n nhi m v này là ph ng pháp Đánh giá môi tr ng chi n l c (SEA - Strategic Environmental Assessment). Ph i nói r ng quan đi m "xanh hoá chính tr " là m t quan đi m tích c c nh m giúp cho các quy t đ nh, chính sách phát tri n tôn tr ng và góp ph n b o v môi tr ng, giúp kh c ph c nh ng nh c đi m c a quan đi m phát tri n c c đoan. Tuy nhiên, xanh hoá chính tr l i đ t các n c đang phát tri n tr c m t th thách m i, đó là đòi h i các nhà l p chính sách ph i có ki n th c môi tr ng v ng vàng. V n đ "đào t o quan trí" v lĩnh v c môi tr ng không ph i là m t công vi c d và nhanh. S thi u h t tri th c c n thi t v môi tr ng c a các nhà l p chính sách s d n đ n các kh nĕng : - Vi c đánh giá môi tr ng chi n l c s b b qua ho c làm chi u l . - Các chính sách, k ho ch, quy ho ch s không đ khâu th m đ nh môi tr ng. c thi hành vì không qua đ c C hai kh nĕng trên đ u gây ra nh ng khó khĕn cho các n c đang phát tri n, làm ch m tr quá trình hi n đ i hoá và công nghi p hoá, dù r ng đó là quá trình hi n 62 đ i hoá theo h ng b n v ng. 4.2. PHÁT TRI N C C ĐOAN Quan đi m trào l u phát tri n c c đoan là quan đi m l y tĕng tr ng kinh t làm tr ng tâm, "t t c cho tĕng tr ng GDP ho c GNP", coi nhẹ ho c b qua trách nhi m v i môi tr ng. M c dù có nh ng ngo i l , h u h t t t c các dân t c trên th gi i ngày nay đ u đang áp d ng m t vài mô hình kinh t cho s n xu t, phân ph i và trao đ i hàng hóa ít nhi u liên quan đ n ý t ng ban đ u c a A dam Smith và Thomas Malthus. Các mô hình này góp m t ph n trong th ng m i qu c t , trong đó tài s n kinh t c a m t qu c gia đ c đo trên kinh t vĩ mô b i GNP (Gross National Product), GNP là t ng giá tr hàng hóa và d ch v đ c s n xu t b i qu c gia đó trong m t nĕm. N u GNP tĕng tr ng n đ nh thì n n kinh t c a qu c gia đó đ c coi là phát tri n t t. M t khác, n u GNP tĕng tr ng âm trong 3 quý liên t c thì n n kinh t đó đ c cho là kh ng ho ng kinh t ng n kỳ, là n n kinh t đi xu ng. Rõ ràng là GNP âm kéo dài d n đ n giai đo n đi xu ng c a kinh t cǜng kéo dài theo, và n u không có s t ch c l i ho c không có s giúp đ từ bên ngoài đ gi i thoát thì n n kinh t s d n t i s p đ . B i vì khái ni m tĕng tr ng là tr ng tâm c a mô hình này nên đ phân bi t v i các mô hình khác từ nay chúng ta s coi đó là mô hình tĕng tr ng kinh t (Growth Economic Model). Có th gi i thích r ng, mô hình tĕng tr ng kinh t xây d ng thành công d a trên vi c tiêu th các hàng hóa và d ch v . Có nghĩa là, vai trò c a ng i tiêu th , nh ng ng i công dân c n ph i tiêu th hàng hóa và d ch v th t nhi u. Hay nói cách khác, h ph i chi tiêu nhi u h n ngu n thu nh p c a mình vào nh ng nhu c u c n (needs) và c nh ng cái thích (wants). đây thích" đ c coi là nh ng hàng hóa và d ch v không thi t y u, ch là nh ng th h mu n có thêm, đ tho mãn lòng ham mu n c a mình. Ví d : m t ng i đã có m t cái ô tô tuy cǜ nh ng v n ch y t t. Do b thuy t ph c b i qu ng cáo, anh ta đã đ i nó l y m t cái m i. M t cu c đi u tra cho th y r ng, vi c t o ra "thích" th ng thành công do có marketing thích h p, đúng ch , khôn khéo kích đ ng lòng ham mu n và s tho mãn c a ng i tiêu dùng. Đi u này đóng m t vai trò quan tr ng trong n n kinh t c a nh ng n c giàu. Chúng ta c n l u ý r ng, phát tri n b n v ng đáp ng nhu c u và nguy n v ng thi t y u ch không ph i tham v ng, h ng vào tho mãn cái "c n" ch không ph i là tho mãn cái “thích". Tĕng tiêu th hàng hóa có nghĩa là tĕng bòn rút tài nguyên, đ c bi t là nguyên li u thô và nĕng l ng c n thi t đ s n xu t hàng hóa v i m t s l ng kh ng l . Nh ng lãng phí tài nguyên không c n thi t đ c hàm n trong khái ni m "thích". Và đây chính là đi m mà mô hình tĕng tr ng kinh t không thích h p v i khái ni m phát tri n b n v ng. B i vì, n u chúng ta ti p t c tiêu th tài nguyên đ tho mãn c nhu c u l n tham v ng thì rõ ràng đã ph ng h i đ n kh nĕng đáp ng nhu c u cho th h t ng lai. 63 Vi c tái ch đã giúp gi i quy t ph n l n ph th i. K t qu kh o sát bãi rác th i c a m t s thành ph nh Bombay, Manila đã cho th y ch t th i v i ti m nĕng tái ch h u h t đã đ c thu gom b i nh ng ng i nghèo đ ph c v cho cu c s ng đáng th ng c a h . Ch có m t vài lo i ch t th i không tái ch đ c và các ch t th i h u c dùng đ phân. Trong khi đó, s lãng phí và đôi khi còn đ c g i là "throw away culture" (vĕn hóa th i b ) xu t hi n ph n l n trong l i s ng c a nh ng n c công nghi p giàu, n i mà s a m t chi c tivi còn đ t h n là mua m t cái m i. Chính vì v y, vi c tái ch nh ng n c phát tri n này c n ph i xúc ti n. Ví d : ng i ta đã th ng kê 30% ô tô BMW m i ngày nay đ c làm từ nguyên li u tái ch . S d ng tài nguyên tái t o và đ c bi t là nĕng l ng cǜng s r t có ích. Dù sao, cǜng th t khó có th làm m t chi c ôtô m i v i 80% nguyên li u tái ch , hay thuy t ph c m t ng i giàu không nên mua mô m i vì mô hi n nay c a anh ta còn dùng đ c vài nĕm n a. Và n u thuy t ph c đ c h không mua thì đi u đó l i đi ng c v i mô hình tĕng tr ng kinh t , đó là nhu c u tĕng th t nhanh tiêu th hàng hóa và d ch v đ góp ph n tĕng th t nhanh s n xu t. 4.3. QUAN ĐI M MÔI TR NG C C ĐOAN Lịch sử trào lưu môi trường cực đoan (MTCĐ) Nĕm 1975, Edward Abbaf - m t nhà vĕn Mỹ - xu t b n cu n ti u thuy t có tên là "Con kh Wrench Gang” trong đó mô t hành đ ng c a 4 "nhà môi tr ng" cho n phá các cây c u và các công trình xây d ng trên sông Colorado vì h cho r ng nh ng công trình này đã phá ho i vẻ đẹp t nhiên c a dòng sông. Cǜng không ai ng r ng cu n sách đó đã m đ ng cho m t s ng i - đa ph n là nh ng ng i giàu có - thi t l p c s h c thuy t c a trào l u MTCĐ. D i nh h ng c a trào l u này, chính quy n colorado đã thành công trong vi c thuy t ph c Chính ph Liên bang (Mỹ) hu h d án xây d ng đ p Two Forks có ch c nĕng cung c p n c cho các c ng đ ng nghèo m i nh p c vào bang Colorado, khi n cho h lâm vào tình tr ng thi u n c nghiêm tr ng ph i di c đi n i khác. Ng i ta không quan tâm đ n vi c h ph i di c đi đâu, nh ng dù có đi đâu thì vi c cung ng các nhu c u v n c và tài nguyên cho h ch a ch c s ít gây t n h i môi tr ng h n Colorado. Nĕm 1978, toà án t i cao Mỹ d a vào lu t B o v Môi tr ng đã ra l nh ngừng thi công đ p thu l i Tellico tr giá 78 tri u USD v i lý do là d án s gây nguy hi m cho m t loài c đang c trú vùng d án. Đi n hình theo trào l u MTCĐ có l ph i k đ n Theodore Kaczmski, nguyên Phó Giáo s Toán h c c a tr ng Đ i h c Berkeley, Califomia, Hoa Kỳ. Quá th t v ng v i n n vĕn minh hi n đ i Kaczinski mong mu n đ a con ng i tr l i v i thiên nhiên b ng cách kh ng b và gi t h i các nhà khoa h c, công ngh và các doanh gia hàng đ u n c Mỹ b ng bom th . Kaczinski đã h s t Moccer T. phó Ch t ch công 64 ty Qu ng cáo cho t p đoàn D u l a Ecson, Murey G. - m t ông trùm ngành khai thác tung, Campbell H. - ch t p đoàn máy tính và là kỹ s l p trình n i ti ng. M t s nhân v t n i ti ng khác cǜng b Kaczinski gây th ng tích nh chuyên gia hàng đ u trong lĩnh v c sóng siêu cao t n Angelaus D., nhà hoá h c Crist B., chuyên gia hàng đ u v gen Epstein C., nhà nghiên c u trí tu nhân t o Gelenter D., ch t ch hãng Hàng không United Airlines Wood P. và nhi u ng i khác. Kaczinski cǜng là ng i đã công b b n Tuyên ngôn đ i di n cho t t ng c c đoan v môi tr ng hi n v n còn đ c l u gi tr ng Đ i h c Michigan. M c dù n u lo i b nh ng ph n c c đoan, b n Tuyên ngôn c a Kaczinski qu là m t cáo tr ng r t hay đ i v i trào l u phát tri n c c đoan, đ i v i xã h i tiêu th mà trong đó "con ng i làm vi c nh m t cái máy". Thu c v nhóm nh ng ng i hãng hái b o v môi tr ng, nh ng khác v i b o v môi tr ng nh m phát tri n b n v ng, nh ng ng i theo trào l u MTCĐ nh m m c tiêu "t t c vì môi tr ng", ngôi tr ng trên h t", “b o t n trên h t". H quên m t r ng con ng i và xã h i cǜng là m t b ph n c a các h th ng sinh thái nhân vĕn (h th ng sinh thái có con ng i). Không th hy sinh l i ích c a con ng i - m t b ph n c a h th ng - cho l i ích c a các b ph n khác và ng c l i. Nguyên nhân xuất hiện trào lưu MTCĐ MTCĐ tr c h t là m t đ i l p c a phát tri n c c đoan (PTCĐ) đã nói trên. PTCĐ có xu t x từ l ch s xa xôi c a loài ng i và gia tĕng quy mô cùng v i cách m ng công ngh . Trào l u này ban đ u là s c g ng c a nhan lo i nh m xoá đói nghèo và thoát kh i s ph thu c vào thiên nhiên. Ban đ u trào l u này là m t ý th c tích c c khi mà s c ép dân s ch a tr thành v n đ b c xúc, ngu n tài nguyên và kh nĕng t làm s ch c a Trái Đ t còn d i dào và nh ng phát minh công ngh còn ch a đ t đ n m c t o ra nh ng s n ph m đ c h i (ví d : d a chu t ghép gen b c p, gi ng lúa giàu vitamin A gây đau b ng kinh niên và s ng t y ch m thóp x ng s trẻ em...). Vào cu i th k XX, suy thoái và ô nhi m môi tr ng tr nên tr m tr ng, k c quy mô đ a ph ng và toàn c u, cùng v i l i s ng tiêu th và vô trách nhi m đ i v i môi tr ng, đã làm bùng phát m t trào l u đ i l p v i trào l u rcđ, đó chính là trào l u MTCĐ . Lý do th hai là c s tri t h c c a v n đ . Ph i nói r ng, c hai h ng c c đoan trong ý th c xã h i - PTCĐ và MTCĐ - đ u xu t phát từ ph ng Tây, n i mà n n khoa h c th c nghi m ch công nh n nh ng gì đo đ m đ c, n i mà khoa h c nh m vào vi c phân tích đ i t ng và s v t thành từng m ng nh đ nh n th c, n i mà l i s ng tiêu th đánh giá cao con ng i qua cái mà h s h u, n i mà ki m soát và đi u khi n các nhi m v qua các b tiêu chu n, quy chu n r ch ròi... Ch khi l ng ghép đ c nh ng tinh hoa c a tri t h c ph ng Đông v i nh ng thành t u c a khoa h c th c nghi m ph ng Tây, con ng i m i ti n t i m t ý th c h m i : ý th c h 65 d a trên h th ng và phát tri n b n v ng. Phát tri n b n v ng coi môi tr ng là m t h th ng m m và s b n v ng c a c h th ng m i là quan tr ng. Các trào l u PTCĐ hay MTCĐ ch đ cao b ph n riêng lẻ c a h th ng môi tr ng. Nh đã ch rõ trên, đó chính là s n ph m c a t duy phân tích và th c nghi m. Lý do th ba cǜng hay g p, đó là m t s nhóm MTCĐ s d ng kh u hi u "t t c vì môi tr ng" đ v l i v kinh t ho c danh ti ng, vì môi tr ng là v n đ nh y c m đang đ c c nhân lo i quan tâm và th ng có nhi u d án đ u t l n. Nạn nhân của trào lưu MTCĐ Nh ng d n ch ng trên cho th y nh ng nhà khoa h c hàng đ u nh ng nhà kinh doanh giàu có... có th là m c tiêu kh ng b c a m t vài "nhà môi tr ng c c đoan", tuy nhiên n n nhân ch y u c a MTCĐ chính là nh ng c ng đ ng nghèo và y u th . Các n c nghèo vùng nhi t đ i, do ch a phát tri n, nên v n còn sót l i nhi u khu v c t nhiên r ng rãi có giá tr đa d ng sinh h c và c nh quan cao. Ch c n khu v c đó có m t vài loài đ ng v t đ c h u là đ lý do xây d ng khu b o t n thiên nhiên t m c qu c gia, t o c s xin tài tr qu c t . Đã không ít l n báo chí nói đ n nh ng khó khĕn c a các c ng đ ng dân c nghèo khó, vì lý do b o t n thiên nhiên, đã ph i di chuy n ra kh i m nh đ t mà h đã c trú nhi u đ i nay mà không có m t s tr giúp tho đáng. Chúng ta hy v ng các chính sách xã h i phù h p s góp ph n c i thi n cu c s ng c a nh ng c ng đ ng nghèo vùng b o t n thiên nhiên, nh ng các qu c gia và đ a ph ng s ph i phát tri n ra sao n u quá nhi u khu v c thiên nhiên c n ph i "gi nguyên hi n tr ng" đ c thành l p trên c s nh ng tính toán thi u t m chi n l c dài h n : không m đ ng đ c, không xây đ p làm h đ c, không xây d ng đô th đ c, không khai thác khoáng s n đ c vì ch này m t loài cá đ c h u ng tr , ch khác m y loài kỳ nhông ph n ph , còn ch n thì ph i gi nguyên vì th y v t chân còn t i c a m t loài dê rừng quý hi m ... Không ai là không th y rõ nh ng l i ích c a b o t n thiên nhiên, th nh ng v n còn hàng ch c tri u "tri u phú áo rách" s ng trong các vùng c nh quan có giá y m i nĕm có th đ t b a đ n 6 tháng, tu i th trung bình ch a n i 50, 80% ph n trên 15 tu i mù ch , g n 60% trẻ em d i 5 tu i b suy dinh d ng, có tr n d ch s t rét gi t ch t 90 trên t ng s 170 nhân kh u c a m t b n vì không đ thu c men và quá xa tr m y t , thu nh p tính ra ti n m t ng i/m t nĕm ch a n i 10.000 đ (nh m t s vùng Tr ng S n, Tây Nguyên - Vi t Nam). Nh ng c ng đ ng này - nh cách nói c a t p chí Ambio, 1994 - có nguy c tr thành "tù nhân c a h sinh thái" mà cai ng c l i chính là các giá tr sinh thái phi th tr ng n i h đang s ng đ c vǜ trang b ng nh ng lý thuy t b o v môi tr ng c c đoan. đây cǜng c n nói thêm r ng, nh ng ng i ng h tr ng phái môi tr ng c c đoan không ph i là nh ng ng i nghèo đang ph i h ng ngày v t l n m u sinh, khát 66 khao mi ng c m manh áo và h c hành. Trong khi g i các đô th là nh ng "ung nh t c a Trái Đ t" là "các t bào ung th trong c th t nhiên" thì nh ng ng i ng h MTCĐ l i là nh ng dân c đô th chính c ng v i cu c s ng đ y đ ti n nghi. Đi u này cǜng d hi u vì ch nh ng ng i đã no đ m i nghĩ nhi u đ n s ch, đã m m i lo l ng đ n đẹp. Xu th phát tri n trên th gi i đ u th k XXI s làm tĕng c nhóm ng i giàu có và nhóm ng i nghèo kh . Đó chính là m nh đ t làm cho c nhóm MTCĐ l n nhóm n n nhân c a MTCĐ s còn bành tr ng trong t ng lai. 4.4. T THAM NHǛNG VÀ L I S NG TIÊU TH : L i s ng tiêu th vừa là m c tiêu, vừa là đ ng l c thúc đ y c a mô hình tĕng tr ng kinh t . B i vì tiêu th t o ra "c u, từ đó thúc đ y cung". L i s ng tiêu th ngày càng lan tràn, từ các n c giàu sang các n c nghèo, từ đô th đ n nông thôn. Tiêu chu n đ đánh giá s thành đ t c a m t con ng i b rút g n m t cách phi lý thành vi c đánh giá nh ng th mà anh ta s h u. L i s ng tiêu th đó đ c tung hô b ng các ki u qu ng cáo vô trách nhi m và các phóng viên cǜng vô trách nhi m không kém c a m t s t báo. R t nhi u l n trên thông tin đ i chúng, chúng ta g p nh ng bài vi t ca ng i Vi t Nam là đ t n c "đáng t hào" vì là qu c gia th 8 đ ng trong danh sách nh ng n c có tr ng đua chó hi n đ i nh t th gi i (T p chí Heritage, Vietnam Airlines) ; ng i đàn ông có b n lĩnh ph i là ng i "bi t u ng bia Tiger" ; xe máy Suzuki là "sành đi u”... L i s ng tiêu th là b n đ ng hành c a t tham nhǜng. S hám l i đ c bi t là nh ng ng i có quy n l c đã di n ra nghiêm tr ng h n t i nh ng n c nghèo đang phát tri n, và tr thành n n tham nhǜng khó khác ph c. S phân hoá giàu nghèo ngày càng tr nên rõ nét. Nó có th làm b n cùng hoá, làm nghèo đ t n c và th m chí làm suy s p tri n v ng phát tri n. M t y u t đáng lo ng i n a là s tham nhǜng có câu k t thông đ ng gi a ng i cho vay các n c phát tri n và ng i quy t đ nh n c đang phát tri n. Tr ng h p t ng th ng Ferdinand Marcos c a Philipin là ví d đi n hình v hành vi tham nhung từ quỹ vay cho m t d án l n c a đ t n c nh nhà máy nĕng l ng h t nhân Batang. Và h n th n a, ông ta rõ ràng đã câu k t v i nh ng ng i cho vay. Nhà máy nĕng l ng h t nhân Philippines đ c xây d ng v i m t s ti n vay khá l n từ Ngân hàng Th gi i là m t ví d đi n hình. Nó đ c xây d ng n i có 3 đ t gãy sinh đ ng đ t và 2 núi l a, 1 trong 2 núi l a đó đang giai đo n ho t đ ng: Th t khó có th ch p nh n đ c r ng v i h c v n và s khôn ngoan, c đ i ngǜ các chuyên gia ngân hàng th gi i và chính ph l i b thuy t ph c xây d ng nhà máy đó. Theo th ng kê, nhà máy này đã làm thi t h i l n t ng tài chính c a ng i dân Philipin, đ c bi t là ng i nghèo, nh ng ng i ph i lao đ ng c t l c h n đ tr n . Đây không ph i là n i lo c a Ngân hàng Th gi i vì c n và lãi đã đ c b o đ m b i chính ph Philippines. C th là : 44% c a GNP nĕm 1992 c a Philipines đã ph c v cho tr n , 67 trong khi chi phí cho phúc l i y t nĕm đó ch có 3%. Th t khó mà hình dung đ c các v n đ môi tr ng và ch t l ng cu c s ng đ c u tiên nh th nào trong k ho ch phát tri n c a Philipin th i t ng th ng F. Marcos. T tham nhǜng tri t tiêu ph n l n n l c c a nhân dân và chính ph trong s nghi p b o v môi tr ng. Và h n c th n a, nó làm xói mòn vĕn hoá - xã h i. S xói mòn này làm cho các c g ng c a chính ph nh m thoát kh i "vòng lu n qu n" c a nghèo đói và suy thoái môi tr ng không hi u qu và m t l n n a, "vòng lu n qu n” đó l i ti p t c tĕng t c. 4.5. BÙNG N DÂN S T t c các khó khĕn k trên đã c n tr con đ ng đi t i phát tri n b n v ng và v n đ càng ph c t p h n khi ta g n k t v i s bùng n dân s trên quy mô toàn c u. Theo con s c tính thì dân s th gi i s g p đôi trong th k t i và nh h ng b t l i đ n s thành đ t c a phát tri n b n v ng trên quy mô toàn c u. Dân s và s n xu t l ng th c đ u tĕng nh ng không theo m t t l phù h p. Ki u s n xu t l ng th c hi n nay trên th gi i mang tính ch t d thừa nh ng n c giàu và khan hi m nh ng n c nghèo. Đ chuy n h ng s tĕng tr ng không đ ng đ u này gi a nhu c u và cung c p th c ph m trên th gi i, phát tri n b n v ng cho r ng nh ng tr ng đi m c a s n xu t c n chuy n sang nh ng vùng b thi u kém c a th gi i. M c dù là m t lôgic đúng nh ng cǜng không ch c li u các t ch c và c c u qu c t có mu n đi u này tr thành hi n th c hay không H n n a, th ng m i và s tr giúp qu c t hi n nay m t l n n a tr thành b c rào ch n khó có th v t qua. Khi s tĕng tr ng dân s nh h ng t i môi tr ng và ch t l ng cu c s ng thì s đ i l p gi a các n c phát tri n và đang phát tri n tr nên tr m tr ng. m t s n c giàu ph ng B c, dân s th c s đang gi m d n. Giá c cao và s đi lên c a đ i s ng, đ c bi t là nh ng t n kém cho m t đ a con ra đ i là lý do c a vi c gi m sinh đẻ. nh h ng chính c a nó là vi c ti p t c gi m s l ng ng i đi làm và gi m ngu n ph c p l ng h u cùng các b o hi m xã h i khác. K t qu là, chính ph c a m t s n c ph ng Tây (Pháp, Anh, Th y Sỹ) đã xét l i chính sách lâu dài v các v n đ nh l ng h u, l i ích an toàn xã h i và d ch v y t qu c gia. Trái l i, nh ng gia đình các n c đang phát tri n th ng đông h n ph n l n là do quan ni m truy n th ng. Thi u nh ng l i ích an toàn xã h i, cha mẹ ph i d a vào con cá' đ đ c chĕm sóc lúc tu i già. Phong t c này v n th nh hành nh ng n c đang phát tri n, đ c bi t là ph ng Đông. Con cái đ c xem nh m t th "b o hi m" và h u qu là h có r t nhi u con so v i các n c phát tri n, n i mà cha mẹ già ch y u d a vào s tr c p xã h i nhi u h n là vào con cái. Ph n - t ng l p th p kém c a các xã h i l c h u - b bó bu c trong nhi u t p t c và b h n ch h c hành. S h n ch h c hành c a ph n , đ c bi t là nh ng thông tin thi t y u v nh ng v n đ t ch c k ho ch hóa gia đình là nguyên nhân chính c a vi c có nhi u con h n là s l ng con h p lý cho m t ch t l ng cu c s ng m c 68 ch p nh n đ c. Nh ng v n đ này cùng v i im ng ng và thái đ xã h i thâm cĕn c đ đã ngĕn c m cái g i là k ho ch hóa gia đình", hình thành m t c n tr nghiêm tr ng đ đ t đ c phát tri n b n v ng trên quy mô toàn c u trong m t h n đ nh th i gian thích h p. K t qu là nhi u trẻ em sinh ra b i nh ng ng i cha, ng i mẹ nghèo v i v n h c v n ít i ho c không có, nh ng gia đình nh th là đi u không ai mong mu n. Nh ng ng i cha mẹ nghèo kh đôi khi bu c ph i b r i còn ho c th m chí bán con đ gi i phóng chúng kh i c nh nghèo kh c a mình, đi u đó không hi m Vi n Đông và châu Mỹ La tinh. Ô 4.1. BÙNG N DÂN S CÁC N C ĐANG PHÁT TRI N U ban Dân s và Phát tri n Liên h p qu c (LHQ) d báo vào gi a th k XXI, dân s th gi i s tĕng thêm 3 t ng i. S ng i đ tu i trên 65 s tĕng g p đôi từ 7 - 16% vào nĕm 2050. Bên c nh đó là s bùng n dân s các qu c gia đang phát tri n. Nh ng d tính này cho th y có kho ng 90% dân s th gi i s ph i s ng trong các qu c gia mà hi n nay chúng ta g i là "các n c đang phát tri n". Theo ông Jô-sép, Giám đ c U Ban Dân s c a LHQ thì nh ng n c thu c khu v c Nam và Đông Á s là nh ng qu c gia có t c đ tĕng dân s l n nh t th gi i, c th là n Đ , Trung Qu c, pakistan, Nigera, Bangladesh và Indonesia. Hi n nay, 6 qu c gia này đã chi m t i 50% t c đ tĕng dân s c a th gi i. Ch riêng n Đ , t c đ tĕng dân s bình quân hàng nĕm c a n c này đã b ng v i t c đ tĕng dân s c a 3 qu c gia c ng l i là Trung Qu c, Pakistan và Nigeria. Theo d tính, dân s c a Mỹ s tĕng kho ng 40% trong gi a th k XXI .Tuy nhiên, s dân các n c Châu Âu l i gi m, có th gây nên tình tr ng thi u h t nhân công lao đ ng tr m tr ng khu v c này. U ban dân s LHQ đã và đang xem xét m i t ng quan gi a dân s môi tr ng và phát tri n. V n đ gây tranh cãi đó là m i quan h gi a t c đ tĕng dân s và s bi n thái c a môi tr ng. M t s các nhà khoa h c cho r ng, gia tĕng dân s là nguyên nhân chính d n đ n nh ng nguy h i cho môi tr ng. Tuy nhiên, m t s khác l i cho r ng tiêu dùng quá m c m i là nguyên nhân đáng báo đ ng. Ngu n : Lê H ng S n, Báo Gia đình và Xã hội No 50 - 51 ngày 22-29/06/2001. 4.6. M T TRÁI C A KHOA H C - CÔNG NGH Ph i nói r ng nh ng v n đ b c xúc nh t c a môi tr ng toàn c u cǜng nh đ a ph ng đ u đ c gây ra do các tác đ ng x u c a kỹ thu t. Nh ng tác đ ng x u này không bao gi đ c tính đúng, tính đ khi các phát minh công ngh ra đ i. 69 Đ ng c đ t trong m ng công ngh l n th l ng ch a ai bi t chính khí quy n Trái Đ t do s và các thi t b lò đ t s d ng than đá đã m ho cu c cách 2 (sau phát minh ra đ ng c h i n c), nh ng lúc đó ch a nh ng phát minh này s d n đ n th m ho nóng lên c a b u phát x quá nhi u khí nhà kính. Nh ng m t trái ch a qu n tr đ c ho c h t đ c c a đi n nguyên t , c a công ngh sinh h c ngành, công ngh hoá h c... sau vài ba th p k khi công ngh đó đ c áp d ng vào th c t m i đ c phát hi n. Đi u đó là t t nhiên vì nh ng tác đ ng x u đ n h sinh thái c n có th i gian đ tích t và bi u l thành s c . Ngày nay, danh m c các hoá ch t BVTV đ c h i nh Monitor, Wofatox, DDT,... b c m s d ng trong nông nghi p dài thêm dù t t c đ u bi t rõ là khi các hoá ch t này đ c phát minh, chúng đã đ c chính ngành b o v th c v t đón chào và ca ng i nh nh ng v c u tinh c a nhà nông ? S còn nhi u phát ki n khoa h c trong t ng lai, và loài ng i còn ph i t n nhi u th i gian, ti n b c và công s c đ tìm hi u và qu n tr các tác đ ng x u đ n môi tr ng c a các phát minh đó. Đi u này th t d hi u vì các nhà khoa h c công ngh ít khi đ ng th i là các nhà môi tr ng. M t khác, sau m i phát minh khoa h c công ngh l i có hàng lo t công ty b v n ra s n xu t, ng d ng và qu ng bá trên th tr ng b i vì các công ty c n l i nhu n. Còn v n đ gi i quy t h u qu môi tr ng không ph i là đi u h quan tâm hàng đ u. Ô 4.2. LÚA BI N Đ I GEN GÂY H I CHO CON NG I VÀ MÔI TR NG Gi ng lúa ch a hàm l ng vitamin A cao h n bình th ng do Vi n Nghiên c u lúa Qu c t (IRI) t o ra đang b các nhà khoa h c qu c t ch trích m nh m . Gi ng lúa này có tên g i là l ng th c giàu vitamin A, hay l ng th c Franken (l y tên nhà t o gi ng Franken) đ c t o ra b ng ph ng pháp bi n đ i gen. Đ c đi m c a lo i lúa này ch a hàm l ng beta - carotene r t l n. M c đích c a các nhà khoa h c khi t o ra gi ng lúa siêu vitamin A này nh m giúp hàng tri u trẻ em trên kh p th gi i tránh đ c c nh mù mà do ĕn l ng th c, ch y u là g o, ch a hàm l ng vitamin A r t th p. Tuy v y, nh ng nghiên c u m i nh t c a các nhà khoa h c t i Vi n Cây tr ng Zurich, Thu Sĩ, đã ch ra r ng : s d ng công ngh gen đ t o ra gi ng lúa siêu vitamin A là m t sai l m. S tích luỹ beta-carotene h p th từ g o s bi n đ i m t ph n thành sinh t A, s còn l i s "đ u đ c" c th , gây ra các r i lo n chuy n hoá khi n cho tóc b r ng, đau b ng kinh niên, nôn tháo, chóng m t, s ng t y ch m thóp trên x ng s c a trẻ em. M t nghiên c u khác c a Giáo s Vandana ng i n Đ thu c Vi n Nghiên c u v v n đ canh nông (KMP) còn ch ra r ng : s b i th c sinh t A do c th nh n quá nhi u ngu n vitamin A nhân t o s làm r i lo n quá trình trao đ i ch t, làm cho x ng 70 và các kh p n i b th ng t n gây đau đ n, làm cho môi b khô n t, gây nên các c n s t nhẹ, làm gi m tr ng l ng c th và m t lo t bi n ch ng khác. Gi ng lúa Franken còn góp ph n đ y nhanh t c đ hu ho i môi tr ng. Đ canh tác gi ng lúa này, ngoài vi c nông dân ph i b o đ m l ng n c t i tiêu nhi u h n còn ph i s d ng r t nhi u phân bón và thu c b o v th c v t hoá h c, và chính vì th làm cho ngu n n c nhanh chóng b c n ki t, cǜng nh hu ho i các lo i côn trùng có ích và đ ng v t bò sát... Đây là l n đ u tiên, các nhà khoa h c th gi i đ a ra nh ng b ng ch ng rõ ràng v tác h i c a m t s n ph m bi n đ i từ gen. Ngu n : H ng Hà, Báo Lao động No 5123 ngày 07/04/2000 Đ nhanh chóng kh c ph c các tác đ ng t i môi tr ng không mong đ i c a các phát minh kỹ thu t, m t m t ngành khoa h c - công ngh v môi tr ng ph i tr thành m t lĩnh v c m nh, đ c đ u t x ng đáng, phát tri n ngang t m v i các lĩnh v c khoa h c công ngh khác. M t khác, chính ph c n có nh ng bi n pháp ch tài xác đáng đ i v i các lĩnh v c khoa h c công ngh có kh nĕng ch a đ ng nhi u r i ro đ n môi tr ng. Vi c hàng lo t chính ph trên th gi i ra s c l nh c m các nghiên c u v nhân b n ng i b ng sinh s n vô tính là m t gi i pháp phòng ngừa r t tích c c. K T LU N CH NG 4 Phát tri n b n v ng và b o v môi tr ng ch u s c ép r t l n từ nh ng quan đi m chính tr . "Phi chính tr hoá môi tr ng" là m t quan đi m nh m làm cho các v n đ môi tr ng tr nên ít đ c quan tâm. Trong khi đó thì quan đi m "Xanh hoá chính tr " l i đ t các chính sách, chi n l c đ u ph i đ c th m đ nh v m t môi tr ng. M c dù "Xanh hoá chính tr " là con đ ng ng n nh t d n t i PTBV, nh ng hình nh kh nĕng "Xanh hoá chính tr " s khó đ c th c hi n vì chính các nhà l p k ho ch là nh ng ng i đ u tiên c m th y b m t quy n l c . Phát tri n c c đoan và môi tr ng c c đoan là hai quan đi m đ i l p c hai đ u nh m làm tan rã tính h th ng c a môi tr ng. T tham nhǜng, l i s ng tiêu th , bùng n dân s là nh ng s c ép d th y, tuy nhiên thay đ i đ c hi n tr ng này l i là v n đ c c kỳ khó khĕn. Cu i cùng, m t trái c a khoa h c và công ngh là thách th c khó qu n tr nh t. Vì chúng ch đ c nh n th y sau m t th i gian khá dài k từ khi các ti n b khoa h c và công ngh đ c ng d ng vào th c ti n. CÂU H I ÔN T P 1. Trình bày nh ng thách th c (khó khĕn) ch y u đ i v i b o v môi tr ng và phát tri n b n v ng : n i dung, nguyên nhân, t m nh h ng và ph ng h ng kh c ph c. 2. Hãy xác đ nh thêm 1 thách th c khác mà b n cho là cǜng r t quan tr ng ngoài nh ng thách th c trên. 71 Ch ĐÁNH GIÁ Đ ng 5 B N V NG M c dù môi tr ng và phát tri n là nh ng v n đ có quy mô toàn c u ho c qu c gia, nh ng th c hi n b o v môi tr ng và PTBV l i th ng c p đ a ph ng (t nh, huy n, xã...). B i vì, trong lĩnh v c này có m t nguyên t c r t th c ti n, đó là “nghĩ toàn c u ; làm - đ a ph ng". N u s phát tri n c a từng c ng đ ng, từng đ a ph ng là b n v ng và an toàn, thì s phát tri n c a qu c gia cǜng s b n v ng và an toàn. Vì l đó đã có r t nhi u c g ng trong vi c đ xu t, tìm ki m các gi i pháp nh m đánh giá ho c đo l ng đ b n v ng trong quá trình phát tri n c a các đ a ph ng, qu c gia hay khu v c. Các tiêu chu n đ c s d ng đ đo đ c tr c h t ph i phù h p v i các đ c tr ng sinh thái, vĕn hoá và dân t c c a đ a ph ng đ c đánh giá. 5.1 . M I TIÊU CHU N CHUNG C A PHÁT TRI N B N V NG Cho dù các đ c tr ng sinh thái, vĕn hoá và dân t c c a đ a ph ng đ c đánh giá có đa d ng nh th nào, thì PTBV cǜng c n ph i tho mãn các tiêu chu n chung (b ng 5.1). Bảng 5.1. Các tiêu chu n b n v ng và các ngành kinh t liên quan Lƿnh v c quy ho ch phát tri n vùng 1. H n ch s - Nĕng l ng d ng các - V n t i ngu n tài - Công nghi p nguyên không tái t o 10 Tiêu chu n b n v ng Mô t S d ng các tài nguyên không tái t o nh nhiên li u hoá th ch, qu ng khoáng là b t xén ngu n l c cho phát tri n c a các th h t ng lai. M t nguyên t c chính c a PTBV là s d ng tài nguyên tái t o c n h t s c h p lý và ti t ki m. Tài nguyên không tái t o bao g m c c nh quan, đ a ch t. sinh thái đ n nh t và không th thay th đóng góp vào kh nĕng s n xu t, 72 2. S d ng tài - Nĕng l ng nguyên tái t o - Nông nghi p d i ng ng - Lâm nghi p t tái t o - Du l ch - Thu l i - Môi tr ng -V nt i - Công nghi p 3. S d ng và - Công nghi p qu n lý các - Nĕng l ng ch t đ c h i và - Nông nghi p ch t th i theo - Thu l i h ng thân - Môi tr ng môi tr ng 4. B o t n sinh - Môi tr ng v t hoang d i, - Nông nghi p các sinh c nh - Lâm nghi p và c nh quan - Thu l i -V nt i - Công nghi p - Nĕng l ng Khi s d ng tài nguyên tái t o trong các ho t đ ng s n xu t s c p nh lâm nghi p, nông nghi p, ng nghi p, có m t nĕng su t c c đ i mà v t trên nó thì tài nguyên s b t đ u suy thoái. Do đó, vi c s d ng tài nguyên tái t o không đ c quá kh nĕng t ph c h i c a chúng đ b o đ m r ng tài nguyên đ c duy trì, th m chí tĕng lên đ ph c v nhu c u c a th h t ng lai. R t nhi u tr ng h p có nh ng c h i s d ng các ch t ít gây h i cho môi tr ng, tránh ho c gi m x th i, nh t là ch t th i đ c h i. Ti p c n b n v ng là tìm cách s d ng các nguyên li u đ u vào ít gây h i cho môi tr ng nh t và gi m th i b ng cách s d ng các h th ng s n xu t h p lý qu n lý ch t th i và M t nguyên t c c b n nh t là ph i duy trì, c i thi n ch t l ng và các ngu n di s n thiên nhiên cho th ng ngo n và cho phúc l i c a các th h hi n t i và mai sau. Các di s n thiên nhiên này bao g m đ ng th c v t, c nh quan, các thành t o đ a ch t, c nh đẹp t nhiên. Nh ng di s n này cǜng th ng đi kèm v i di s n vĕn hoá. - Du l ch 5. Duy trì và c i thi n ch t l ng tài nguyên đ t và n c -Nông ghi p - Lâm nghi p - Thu l i - Môi tr ng Đ t và n c là tài nguyên thiên nhiên tái t o đ c, t o ra nh ng ti m nĕng cho s c khoẻ và phúc l i nh ng cǜng là tài nguyên nh y c m cao v i ô nhi m, xói mòn. - Công nghi p - Du l ch 73 6. Duy trì và c i thi n ch t l ng các tài nguyên vĕn hoá và l ch s 7. Duy trì và c i thi n ch t l ng môi tr ng đa ph ng - Du l ch - Môi tr ng - Công nghi p -V nt i - Môi tr ng (đô th ) - Công nghi p - Du l ch -V nt i - Nĕng l ng - Thu l i 8. B o v khí - V n t i quy n (ví d - Nĕng l ng bi n đ i khí - Công nghi p h u) 9. Nâng cao - Nghiên c u nh n th c, - Môi tr ng giáo d c và - Du l ch đào t o môi tr ng 74 Các tài nguyên vãn hoá và l ch s là đ n nh t, chúng không th đ c thay th m t khi b phá ho i. Đó là m t d ng tài nguyên không tái t o, g m các công trình, ki n trúc, di ch kh o c , c nh quan, v n hoa và công viên lâu đ i ; các l i s ng, phong t c, ngôn ng truy n th ng. L i s ng, phong t c và ngôn ng truy n th ng cǜng là các tài nguyên l ch s và vĕn hoá c n đ c b o t n h p lý. Nh ng thành t c b n c a môi tr ng đ a ph ng là ch t l ng không khí, n c, đ t ti ng n, c nh quan, th m mỹ. Môi tr ng đ a ph ng c c kỳ quan tr ng đ i v i các khu đ nh c và nh ng n i làm vi c ngh ng i c a nhân dân. Môi tr ng đ a ph ng ch u nh h ng r t l n m i khi thay đ i các ho t đ ng giao thông, công nghi p, xây d ng, khai m , phát tri n c s h t ng, phát tri n du l ch. Các v n đ bi n đ i khí h u có ph m vi nh h ng r ng, th ng g n li n v i ho t đ ng đ t x , m a axit, axit hoá đ t và n c. CFCS phá hu t ng ôzôn và nh h ng đ n s c khoẻ con ng i. CO2 và các khí nhà kính khác cǜng liên quan t i bi n đ i khí h u. Suy thoái khí quy n gây h i lâu dài, nh t là cho các th h t ng lai. Nh n th c v các v n đ môi tr ng và các l a ch n có vai trò quan tr ng. Các thông tin v qu n lý môi tr ng, giáo d c và đào t o là chìa khoá đ đ t đ c phát tri n b n v ng. Có th ti n đ n m c tiêu này thông qua ph bi n k t qu nghiên c u khoa h c, đ a môi tr ng vào giáo d c ph thông và đào t o, s d ng r ng rãi các ph ng ti n truy n thông và các d ch v c a các t ch c phi chính ph ho t đ ng trên lĩnh v c môi tr ng. 10.Tĕng c ng - Tất cả các lĩnh vực s tham gia c a c ng đ ng vào vi c quy t đ nh liên quan đ n phát tri n b n v ng 5.2. B Tuyên ngôn Rio (UNCED, 1992) xác đ nh r ng, s tham gia c a c ng đ ng, nh t là các nhóm ch u lác đ ng, vào các quy t đ nh nh h ng đ n quy n l i c a h là n n móng c a phát tri n b n v ng. C ch ch y u c a s tham gia là t v n c a c ng đ ng trong vi c xây d ng chính sách và quy ho ch trong quá trình ki m soát phát tri n, trong đánh giá và th c hi n các d án phát tri n. CH TH V PHÁT TRI N B N V NG C A VI T NAM (Do B K ho ch và Đ u t đ xu t nĕm 1999) Phát triển kinh tế 1. Tĕng s n ph m qu c n i (GDP) theo đ u ng i. 2. Các công c và chính sách kinh t tr thành đ ng l c trong vi c th c hi n các m c tiêu PTBV và b o v môi tr ng. 3. Chi phí cho công tác BVMT tĕng theo t l ph n trĕm c a GDP. 4. M c gi i ngân h tr phát tri n chính th c (ODA) cho PTBV. Phát triển xã hội 1. T l tĕng dân s . 2. T l dân s c n 3 . T l ng c s ng d i m c nghèo kh . i l n bi t ch . 4. T l t vong trẻ s sinh. 5. Tu i th trung bình. 6. Thi t h i v ng i và c a do thiên tai. 7. M c đ t p trung dân ch trong b máy nhà n c. 8. Cam k t tham gia tích c c các hi p đ nh và di n đàn môi tr ng qu c t . 9. H th ng hành chính c i m , trung th c và có nĕng l c h n. 10. Các th ch BVMT đ c thi t l p, ho t đ ng hi u qu và đ l c m i c p trong Chính ph và t t c các ngành. c c p đ ngu n 11. Th c hi n hi u qu c ch hoà nh p các nhân t kinh t , xã h i và môi tr trong các giai đo n và quy mô c a quá trình quy ho ch phát tri n. 12. Các ph ng pháp đánh giá môi tr ng đ ng c áp d ng nh m t th t c chính 75 th c trong t t c các c quan, các c p c a Chính ph ngay từ b chính sách, k ho ch và các d án. c đ u hình thành các 13. Thi t l p h th ng giám sát t ng h p đ i v i vi c th c hi n quan tr c môi tr ng, cǜng nh đ i v i ch t l ng c a các chính sách và d án phát tri n hi n nay và trong t ng lai. 14. Tái ch và s d ng t i rác th i. Bảo vệ môi trường tự nhiên 1. V rừng: Tĕng di n tích ph xanh, m t đ , ch t l 2. V n -L ng rừng. c: ng n c ng m và n - Quy n đ - X lý n c m t khai thác từng nĕm. c s d ng ngu n n c an toàn. c th i. 3 . V nĕng l ng : - Tiêu th nĕng l ng m i nĕm theo đ u ng - Chi phí cho công tác d tr nĕng l - Tiêu th nĕng l th nĕng l ng). i ng (theo t l ph n trĕm trong GDP). ng từ các ngu n tái t o (theo t l ph n trĕm t ng m c tiêu 4. V đa d ng sinh h c : - T l các loài b đe do (tính theo t l ph n trĕm t ng s loài b n đ a). - T l các khu b o t n so v i t ng di n tích đ t li n và bi n. - S l ng các k ho ch, cán b công nhân viên và kho n ngân sách dành cho công tác qu n lý các khu b o t n. 5 . V ng nghi p : S nl ng đ c duy trì b n v ng t i đa. Ngu n : B K ho ch Đ u t , 1999. Nhận xét : Các "ch th " trên đây c a B K ho ch và Đ u t nêu ra th c ch t m i ch là các tiêu chí. 5.3. TH C ĐO Đ B N V NG BS (Barometer of Sustainability) NH M XÁC Đ NH VÀ SO SÁNH CÁC VÙNG (do IUCN đ xu t nĕm 1994) Các ph ng án phát tri n vùng c n đ c so sánh trên c s cân nh c hi u qu c a từng ph ng án. Hi u qu bao g m phúc l i sinh thái và phúc l i xã h i nhân vĕn. S d ng th c đo đ b n v ng có th đánh giá m c sung mãn v sinh thái và nhân 76 vĕn, là m t công c đ t ng h p và mô t sinh đ ng các nh h phát tri n : Phúc l i sinh thái ng c a các ph ng án T tr ng Phúc l i xã h i nhân vĕn T tr ng Đ t N c Không khí 20 20 20 S c khoẻ c ng đ ng Vi c làm/thu nh p H cv n 20 20 20 Đa d ng sinh h c 20 Tr t t an toàn xã h i 20 S d ng h p lý tài nguyên 20 Bình đẳng xã h i 20 Tổng tỷ trọng 100 Tổng tỷ trọng 100 Trong tr ng h p hi u qu t t nh t, m c đ t đ c c a m i y u t là 20. Tác đ ng môi tr ng x u s làm gi m t tr ng các tham s môi tr ng cho đ n 0. T ng t tr ng th c t cho phép s b n v ng c a m i ph ng án phát tri n đ c đánh giá d a trên 5 h ng nh hình 5.1. Phúc l i sinh thái Hình 5.1. M c đánh giá đ b n v ng c a ph ng án phát tri n Ví d : Áp d ng th c đo BS đ so sánh đ b n v ng c a 2 xã A và B. Công th c : 77 • Phúc l i sinh thái Ch th đ n lei le1 T l di n tích đ t không b ô nhi m Xã A 0,95 x 20 = 19 Xã B 0,86 x 20 = 17,2 le2 T l s h gia đình đ 0,160 x 20 = 12 0,40 x 20 = 8 le3 T l trẻ em d ph i c p cc pn c s ch i 5 tu i không b ARI viêm 0,98 x 20 = 19,6 0,197 x 20 = 19,4 le4 T l các loài cây tr ng,v t nuôi b n đ a đ cb ot n 0,40 x 20 = 8 0,35 x 20 = 7 le5 T l đ t đai đã đ c s d ng h p lý (trừ đ t hoang hoá, tr ng tr c...) 0,80 x 20 = 16 0,95 x 20 = 19 74,6 70,6 Xã A 0,45 x 20 = 9 Xã B 0,60 x 20 = 12 0,30 x 20 = 6 0,25 x 20 = 5 0,198 x 20 = 19,6 0,90 x 20 = 18 • Phúc l i xã h i nhân vĕn lh1 Tổng le Ch th đ n lhl T l dân s có b o hi m y t lh2 T l thu nh p ngoài ph n dành cho ĕn u ng* lh3 T l ng i l n (≥15 tu i) bi t ch lh4 T l công dân không ph m pháp ho c dính 0,198 x 20 = 19,6 vào t n n xã h i lh5 T l n cán b so v i nam cán b (c p xã) 0,10 x 20 = 2 Tổng lh 56,2 Ghi chú : T l thu nh p ngoài ph n dành cho ĕn u ng đ đ 0,99 x 20 = 19,8 0,15 x 20 = 3 57,8 c tính nh sau : - Tính t l dành cho ĕn u ng trong t ng thu nh p c a h gia đình. T l này c g i là ch s Enghen (E). Tính hi u s (1 - E). Đây là t l thu nh p c a h gia đình tích luỹ đ cho các phúc l i khác. cđ đ ut T=1-E đ - Ch s t ph n ánh đ an toàn kinh t c a h gia đình. Theo Enghen, t ≥ 0,76 c coi là h gia đình có đ an toàn kinh t cao. - Các s lẻ đ u tiên trong 2 c t tính toán xã A và xã B là k t qu kh o sát th c t Ví d 0,95 là t l di n tích đ t không b ô nhi m trên t ng di n tích c a xã A. V th c a hai xã A và B trên bi u đ BS nh trên hình 5.2. To đ : A(56,2 ; 74,6) B(57,8 ; 70,6). 78 le (phúc l i sinh thái) Từ hình 5.2 cho th y : C 2 xã A và B đ u n m trong vùng 3 - có đ b n v ng trung bình. C hai xã đ u có phúc l i nhân vĕn th p h n phúc l i sinh thái. C n đ u t thêm cho các d ch v xã h i c b n. 5.4. ĐÁNH GIÁ PHÁT TRI N C NG Đ NG B NG CH S PH NG 5.4.1. Gi i thi u chung v ch s b n v ng đ a ph B N V NG Đ A ng (LSI) Phát tri n c ng đ ng là m t v n đ đa giá tr , ph thu c r t nhi u vào ph ng pháp đánh giá cǜng nh nhãn quan c a ng i đánh giá. Các ch s c a Ch ng trình phát tri n Liên h p qu c (UNDP) đ a ra dùng cho đánh giá nhanh s phát tri n c ng đ ng, ho c là ch đánh giá m t thành công c a phát tri n (nh ch s HDI, GDI), ho c ch đánh giá m t th t b i c a phát tri n (ví d ch s HPI, CPM). Nh ng dù có đánh giá ki u gì thì nh ng ch s trên đây c a UNDP cǜng ch thiên v các phúc l i kinh t và nhân vĕn, trong các ch s đó không th y xu t hi n các ch th phúc l i sinh thái. Nĕm 1998, hai nhà khoa h c B Nath và Talay đ xu t ch s b n v ng đ a ph ng LSI (Local Sustainability Index) là b c đ t phá v ph ng pháp lu n, góp ph n đ y nhanh quá trình đánh giá phát tri n c p c ng đ ng [17]. Ch s LSI c a Nath và Talay g m 5 ch th đ n sau đây : - I1 : T l trẻ v thành niên không ph m pháp, t tr ng Cl= 2 - I2 : T l trẻ s sinh không t vong, t tr ng C2 = 2 - I3 : T l s dân đ c dùng n c s ch, t tr ng C3 = 4 - I4 : T l s ngày không b ô nhi m khí trong nĕm, t tr ng C4= 3 79 - I5 : T l di n tích đ t không b ô nhi m, t tr ng C5= 1 Ch s LSI l ng ghép đ c các y u t phúc l i kinh t - xã h i và phúc l i sinh thái, cách tính đ n gi n, nh ng cǜng b c l các nh c đi m sau đây : vì - Ch th I4 và I5 không có ho c r t khó thu th p đ i v i các n đó c s d li u v môi tr ng không s n các s li u này. c đang phát tri n, - V i nh ng c ng đ ng có trình đ phát tri n cao, ch th I2 không nh y c m, th ng r t th p. Cǜng nh v y, I1 có th là không nh y c m v i m t s c ng đ ng mi n núi thu n phác. - Các c ng đ ng khác nhau (ví d nông thôn, mi n núi, vùng ven bi n, đô th , đi m du l ch) có nh ng đ c tr ng khác nhau v môi tr ng và phát tri n. Vi c dùng m t ch s LSI th ng nh t không ph n ánh sát hi n tr ng c a các h th ng môi tr ng. C n ph i c i ti n và b sung LSI đ có th tính nhanh đ b n v ng c a các c ng đ ng có các đ c tr ng sinh thái nhân vĕn khác nhau. Vi c tính toán, so sánh đ b n v ng b ng ch s LSI do đó c n theo nguyên t c : - LSI ph i bao g m các ch th riêng cho từng ki u h th ng môi tr nông thôn, đô th ). ng (ví d - Khi so sánh đ b n v ng c a các c ng đ ng b ng LSI, không nh t thi t các ch s LSI đ u ph i đ c xây d ng trên cùng m t lo i ch th , mà có th s d ng các ch th t ng đ ng, thay th cho nhau. 5.4.2. Nguyên t c xác l p các ch th đ n (indicator) - Các ch th đ n là m t phép đo khách quan, ai đo cǜng cho m t giá tr nh nhau và có th ki m ch ng đ c. Theo nguyên t c này, các ch th đ n ph i đ nh l ng ho c ph i đ c l ng hoá. - Ph n ánh c t lõi, b n ch t c a m t thành ph n trong h th ng môi tr ng. - Thu th p s li u d , nhanh và rẻ. T t nh t là nên s d ng t i đa các s li u th ng kê luôn luôn có các đ a ph ng, ho c có th qua phi u đi u tra đ thu th p. - Ph n ánh đ c nh ng thành ph n nh y c m c a h th ng môi tr ng. Các thành ph n n đ nh, có tính ì cao s làm cho đ i s LSI tìm đ c không ph n ánh đ c các bi n đ ng c a h th ng. 5.4.3. Xác l p các ch th đ n t ng đ ng Các ch th đ n t ng đ ng đ c xác l p cho phù h p v i đi u ki n thu th p tài li u đ a ph ng và thích h p v i các vùng sinh thái nhân vĕn khác nhau c a Vi t Nam 80 (b ng 5.2). B ng 5.2. Các ch s LSI cho 2 vùng sinh thái nhân vĕn c b n LSI nông thôn/mi n núi LSI đô th N LSI (Nath & Ta lay) Ch th đ n Ii Ci Ch th đ n Ii Ci Ch th đ n Ii Ci 1 T l trẻ v thành 2 T l trẻ < 15 tu i đ c đi h c 2 T l trẻ v thành 2 niên không ph m niên không ph m pháp pháp 0 2 2 T l trẻ s sính 2 T l trẻ em < 5 tu i không b 2 T l trẻ em < 5 2 không t vong suy dinh d ng (nông thôn) tu i không b suy dinh d ng T l trẻ s sinh không t vong 2 (mi n núi) 3 T l s dân đ c 4 T l s dân đ dùng n c s ch s ch 4 T l s ngày 3 T l trẻ em < 5 tu i không b 3 T l trẻ em < 5 3 không b ô nhi m ARI tu i không b khí trong m t ARI nĕm T l di n tích đ t 1 T l di n tích đ t không b 1 T l rác th i 1 không b ô nhi m thoái hoá do xói mòn, nhi m đ c thu gom m n, không b ô nhi m do s d ng quá m c phân hoá h c/hoá ch t BVTV 5 Tổng trọng số 12 Tổng trọng số 5.4.4. So sánh s phát tri n c a hai ph S n nĕm 1999 trên c s ch s LSI c dùng n c 4 T l s dân đ c 4 dùng n c s ch 12 Tổng trọng số 12 ng Vƿnh Tr i và Đông Kinh - th xã L ng Giới thiệu chung về hai phường Vĩnh Trại và Đông Kinh - Ph ng Vƿnh Tr i : Vĩnh Tr i (VT) là m t ph ng trung tâm c a th xã L ng S n, di n tích 167,33 ha, n m d c qu c l 4B k từ đ u c u Kỳ Lừa đ n km s 3, VT có 6 tr c ph chính và 30 ngõ xóm thông nhau. Dân s tính đ n 1/4/1999 có 2.513 h v i 11.683 nhân kh u, có 13% dân s làm nông nghi p trên di n tích 23% t ng di n tích toàn ph ng. B ph n dân c còn l i VT s ng b ng s n xu t ti u th công nghi p và d ch v th ng m i. Trong ph ng có 100 h kinh doanh v n t i ô tô, xe công nông, 400 h kinh doanh đ ch v l n nh , trên 1.700 h công nhân viên ch c, có 4.720 nhà t ng, 112 ô tô t nhân, 1.910 máy thu hình, 664 máy đi n tho i và 100% dân s ph ng đ c s d ng đi n l i qu c gia. Vĩnh Tr i đ c đánh giá là ph ng giàu nh t th xã L ng S n. 81 - Ph ng Đông Kinh Ph ng Đông Kinh (ĐK) n m phía nam th xã L ng S n, di n tích 232 ha, có 9.482 nhân kh u, trong đó ch y u là dân t c Tày và Nùng. Trên 50% dân s làm nông nghi p v i 70% đ t ph ng dành cho s n xu t nông nghi p. Ngoài ra, ĐK có 152 h kinh doanh d ch v , 62 h kinh doanh v n t i. ĐK không ph i là m t ph ng giàu c a th xã, nh ng có c nh quan sinh thái còn đ c b o v khá t t, đ t đai r ng rãi, ít ô nhi m. So sánh phát triển của hai phường VT và ĐK trên cơ sở cho số LSI dùng cho khu vực đô thị (b ng 5.3) Bảng 5.3. K t qu tính toán ch s LSI c a hai ph ng Vƿnh Tr i và Đông Kinh - th xã L ng S n Các ch th đ n li Ch th đ n No Ph ng Ph ng Tr ng s Vƿnh Tr i Đông Kinh 2 0,974 0,968 2 0,759 0,714 4 0,81 0,50 3 0,924 0,824 1 0,75 0,65 T l trẻ v thành niên l1 không ph m pháp l2 T l trẻ em d i 5 tu i không b suy dinh d ng T l s dân đ c dùng l3 n c s ch l4 T l trẻ em d i 5 tu i không b ARI l5 T l rác th i đ c thu gom • Tính toán : Áp d ng tính theo công th c (5.1) đ c: - Phường Vinh Trại : (0,974 x 2) + (0,759 x 2) + (0,81 x 4) + (0,924 x 3) + 0,75 LSIVT = 12 1,948 + 1,518 + 3,24 + 2,772 + 0,75 = 12 82 10,228 = 12 ≈ 0,85 - Phường Đông Kinh : (0,968 x 2) + (0,714 x 2) + (0,50 x 4) + (0,824 x 3) + 0,65 LSIĐK = 12 1,936 + 1,428 + 2,0 + 2,472 + 0,65 = 8,486 = 12 12 ≈ 0,71 • Nhận xét : C s đ đánh giá đ b n v ng theo LSI nh sau : LSI : 0,0 ÷ < 0,20 0,20 ÷ < 0,40 0,40 ÷ < 0,60 0,60 ÷ < 0,80 0,80 ÷ 1,0 : Không b n v ng : Kém b n v ng : Trung bình : Khá b n v ng : B n v ng V i LSIĐK = 0,71, đ b n v ng c a ph ng Đông Kinh thu c di n khá, trong khi đó LSIVT= 0,85, ph ng Vĩnh Tr i có đ phát tri n thu c di n b n v ng. - Ki n t o ch s là ph ng pháp có hi u qu trong đánh giá phát tri n c ng đ ng, trong đó LSI là m t ch s cho phép đánh giá nhanh và rẻ vì các s li u đ u có trong báo cáo th ng kê c a đ a ph ng. - LSI cung c p ph ng pháp đ ki n t o nhi u lo i ch s khác tuỳ theo m c tiêu đánh giá, c t lõi là ph i ch n các ch th đ n và tr ng s c a chúng m t cách t i u. K T LU N CH NG 5 Vi c đo l ng đ b n v ng c a phát tri n là m t lĩnh v c m i mẻ và đang thu hút s n l c c a gi i khoa h c. Vi c quy đ b n v ng c a h th ng môi tr ng - bao g m c các phúc l i sinh thái và phúc l i xã h i nhân vĕn - vào m t ch s là m t vi c làm khó khĕn và không th nói là chính xác. Tuy nhiên, ph ng pháp này r t ti n l i cho các nhà qu n lý xã h i. Vi c đánh giá g p khó khĕn là do : - Không am hi u hành vi và ti n hoá c a các h sinh thái b n đ a. - Ph n ng c a h sinh thái v i các s c ép môi tr ch m tr do s c ì c a h t o ra. ng là phi tuy n tính và có tính - Sai s do ch n ch tiêu và s liêu đi u tra th c t . - V i nh ng vùng l n và kho ng th i gian đánh giá là dài (5 nĕm, 10 nĕm), các 83 s li u quan tr c th ng không đ y đ - Cung c p d li u sai l ch vì nh ng lý do vĕn hoá - xã h i ho c chính tr Ngoài các ph ng pháp đ n gi n và d nh BS, LSI, c n ti p t c nghiên c u hoàn thi n các phép đo khác vì hai ch s BS và LSI ch a th c s ph n ánh h t tính nh y c m c a h th ng môi tr ng c n quan tr c. CÂU H I ÔN T P 1. Trình bày 10 tiêu chu n chung c a PTBV. 2. N i dung, u đi m và h n ch c a B ch th v PTBV c a Vi t Nam. 3. Nêu cách tính ch s BS và LSI : u đi m và h n ch c a hai cách tính này. 84 Ch Đ NH H TR ng 6 NG CHI N L C V B O V MÔI NG VÀ PHÁT TRI N B N V NG VI T NAM Chi n l c B o v môi tr ng Qu c gia đ n nĕm 2010 và đ nh h ng đ n nĕm 2020 đã đ c Th t ng Chính ph phê duy t theo Quy t đ nh s 256/2003/QĐ - TTg ngày 02/12/2003 [6]. Tr c đó h n 1 nĕm, t i H i ngh Th ng đ nh th gi i v PTBV t i Johannesburg Nam Phi (26/8-4/9/2002), b n báo cáo c a Chính ph n c ta v PTBV vi t Nam đã đ c trình bày [12]. Hai vĕn ki n này là c s cho các k ho ch, quy ho ch và các ch ng trình hành đ ng c a "toàn Đ ng, toàn dân, toàn quân" nh m l ng ghép các chính sách môi tr ng vào PTBV trong 10 nĕm đ u c a th k XXI này. 6.1. M C TIÊU VÀ Đ NH H NG B O V MÔI TR 6.1 .1 . M c tiêu b o v môi tr ng đ n nĕm 2010 NG Mục tiêu tổng quát - H n ch m c đ gia tĕng ô nhi m, kh c ph c tình tr ng suy thoái và c i thi n ch t l ng môi tr ng ; gi i quy t c b n tình tr ng suy thoái môi tr ng các khu công nghi p, khu dân c đông đúc các thành ph l n và m t s vùng nông thôn ; c i t o và x lý môi tr ng trên các dòng sông, ao h , kênh m ng. - Nâng cao kh nĕng phòng tránh và h n ch tác đ ng x u c a thiên tai, c a bi n đ ng khí h u b t l i đ i v i môi tr ng ; ng c u và kh c ph c có hi u qu s c môi tr ng do thiên tai gây ra. - Khai thác và s d ng h p lý các tài nguyên thiên nhiên, b o đ m cân b ng sinh thái m c cao, b o t n thiên nhiên và gi gìn đa d ng sinh h c. - Ch đ ng th c hi n và đáp ng các yêu c u v môi tr ng trong h i nh p kinh t qu c t , h n ch các nh h ng x u từ quá trình toàn c u hoá đ n môi tr ng trong n c. Mục tiêu cụ thể H n ch m c đ gia tĕng ô nhi m - 100% c s s n xu t xây d ng m i ph i có công ngh s ch ho c có các thi t b gi m thi u ô nhi m, x lý ch t th i đ t tiêu chu n môi tr ng. - 50% các c s s n xu t kinh doanh đ môi tr ng ho c ch ng ch ISO 14001 . c c p gi y ch ng nh n đ t tiêu chu n - 30% h gia đình, 70% doanh. nghi p có d ng c phân lo i rác th i t i ngu n, 80% khu dân c có thùng rác t p trung ; 80% khu v c công c ng có thùng gom rác th i. 85 - 40% các khu đô th , 70% các khu công nghi p, khu ch xu t có h th ng x lý n c th i t p trung đ t tiêu chu n môi tr ng ; thu gom 90% ch t th i r n sinh ho t, công nghi p và d ch v , x lý trên 60% ch t th i nguy h i và 100% ch t th i b nh vi n. -An toàn hoá ch t đ c ki m soát ch t ch , đ c bi t là các hoá ch t có m c đ đ c h i cao ; vi c s n xu t và s d ng thu c b o v th c v t gây ô nhi m môi tr ng đ c h n ch t i đa, tĕng c ng s d ng các bi n pháp trừ d ch h i t ng h p. - X lý tri t đ các c s gây ô nhi m môi tr ng nghiêm tr ng trên ph m vi toàn qu c theo quy t đ nh s 64120031QĐ TTg ngày 22/4/2003 c a Th t ng Chính ph . C i thi n ch t l ng môi tr ng - C b n hoàn thành vi c c i t o và nâng c p h th ng tiêu thoát n c m a và n c th i các đô th và khu công nghi p. Ph n đ u 40% các đô th có h th ng tiêu thoát và x lý n c th i theo đúng tiêu chu n quy đ nh. - C i t o 50% kênh m ng, ao h , các đo n sông ch y qua các đô th đã b suy thoái n ng trên ph m vi c n c. - Gi i quy t c b n các đi m nóng v nhi m đ c dioxin. - 95% dân s đô th và 85% dân s nông thôn đ v sinh. c cung c p n - 90% đ ng ph có cây xanh ; nâng t l đ t công viên 2 l n so v i nĕm 2000. c sinh ho t h p các khu đô th lên g p - 90% các c s s n xu t kinh doanh đ t tiêu chu n an toàn lao đ ng và có cây xanh trong khuôn viên thu c khu v c s n xu t. Đ a ch t l ng n c các l u v c sông đ t m c tiêu chu n ch t l ng n c dùng cho nông nghi p và nuôi tr ng th y s n (lo i B). Đ m b o cân b ng sinh thái - Ph c h i 50% môi tr thái đã b phá hu . m c cao ng các khu v c khai thác khoáng s n, 40% các h sinh - Nâng t l đ t có rừng che 50% rừng đ u ngu n đã b suy đ t 5% t ng thoái và nâng cao ch t l ng rừng ; đ y m nh tr ng cây ph đ t 43% t ng di n tích đ t t nhiên, khôi ph c phân tán trong nhân dân. - Nâng t l s d ng nĕng l ng s chnĕng l ng tiêu th h ng nĕm. - Nâng t ng di n tích các khu b o t n t nhiên lên g p 1 ,5 l n hi n nay, đ c bi t là các khu b o t n thiên nhiên và vùng đ t ng p n c. Ph c h i di n tích rừng ng p m n b ng 80% m c nĕm 1990. 86 - Đáp ng các nhu c u v môi tr ng đ h i nh p kinh t qu c t và h n ch các tác đ ng tiêu c c từ m t trái c a toàn c u hoá. tr - 100% các doanh nghi p có s n ph m xu t kh u áp d ng h th ng qu n lý môi ng. - Đ m b o 100% các gi ng, loài, các ti n nh p kh u vào n c ta ph i đ c ki m đ nh. - 100% sinh v t bi n đ i đen nh p kh u vào Vi t Nam ph i đ 6.1.2. Đ nh h ng b o v môi tr c ki m soát. ng đ n nĕm 2020 - Ngĕn ch n c b n m c đ gia tĕng ô nhi m, ph c h i suy thoái và nâng cao ch t l ng môi tr ng, đ m b o PTBV đ t n c ; đ m b o cho m i ng i dân đ c s ng trong môi tr ng có ch t l ng t t v không khí, đ t, n c, c nh quan và các nhân t môi tr ng t nhiên khác đ t chu n m c do nhà n c quy đ nh. M c tiêu c th nh sau: tr - 80% c s s n xu t, kinh doanh đ ng ho c ch ng ch ISO 14001. c c p gi y ch ng nh n đ t tiêu chu n môi - 100% đô th , khu công nghi p, khu ch xu t có h th ng x lý n trung đ t tiêu chu n môi tr ng. - 100% dân s đô th và 95% dân s nông thôn đ c s d ng n c th i t p c s ch. - Nâng c p t l đ t có rừng che ph đ t 48% t ng di n tích t nhiên c a c n đ c. - 100% s n ph m, hàng hoá xu t kh u và 50% hàng hoá tiêu dùng trong n i đ a c ghi nhãn môi tr ng theo tiêu chu n ISO 14021 . 6.2. K HO CH PHÁT TRI N B N V NG C A N C TA Đ N NĔM 2010 6.2.1 . M c tiêu t ng quát Đ a đ t n c ra kh i tình tr ng kém phát tri n ; nâng cao rõ r t đ i s ng v t ch t, vĕn hoá, tinh th n c a nhân dân ; t o n n t ng đ đ n nĕm 2020 Vi t Nam c b n tr thành m t n c công nghi p. Ngu n l c con ng i, nĕng l c khoa h c và công ngh , k t c u h t ng, ti m l c kinh t , qu c phòng, an ninh đ c tĕng c ng ; c ch kinh t th tr ng theo đ nh h ng xã h i ch nghĩa đ c hình thành v c b n ; v th c a đ t n c trên tr ng qu c t đ c nâng cao. Phát tri n kinh t - xã h i g n ch t v i b o v và c i thi n môi tr ng, b o đ m s hài hoà gi a môi tr ng nhân t o v i môi tr ng thiên nhiên, gi gìn đa d ng sinh h c. 6.2.2. Nh ng nguyên t c c b n c a phát tri n b n v ng Vi t Nam - Coi con ng i là trung tâm c a PTBV. Đáp ng ngày càng đ y đ h n nhu c u v t ch t và tinh th n c a m i t ng l p nhân dân, xây d ng đ t n c giàu m nh, xã h i công b ng, dân ch và vĕn minh. Tĕng tr ng kinh t ph i đ c đ t trên n n t ng s 87 d ng h p lý tài nguyên, b o t n và c i thi n môi tr nĕng đáp ng nhu c u c a th h t ng lai. ng, không làm t n h i t i kh - Đ n nĕm 2010, ph i coi phát tri n kinh t làm nhi m v trung tâm, là m t ph ng ti n ch y u đ đ t đ c các m c tiêu đã đ t ra. Tĕng tr ng nhanh v kinh t s t o đi u ki n phát tri n con ng i và c i thi n môi tr ng t t nh t. Phát tri n kinh t d a trên nguyên t c hài hoà xã h i, s d ng hi u qu tài nguyên thiên nhiên và b o v môi tr ng m t cách b n v ng, tôn tr ng nguyên t c "kinh tế, xã hội, môi trường đều có cơ hội". Trong nh ng tr ng h p không th th c hi n đ c nguyên t c này, thì s tính đ n nh ng cái giá ph i tr v m t xã h i và môi tr ng cho nhi m v tĕng tr ng kinh t , sao cho tĕng tr ng kinh t đ c cân nh c m c h p lý đ không v t quá t i tr ng mà môi tr ng t nhiên có th ch u đ ng đ c. Không đ x y ra các tác đ ng nghiêm tr ng t i môi tr ng m c không th s a ch a đ c, ho c n u s a ch a thì ph i tr giá quá đ t ; phát tri n kinh t ph i n m trong khuôn kh có th ch p nh n đ c v m t vài b t bình đẳng xã h i, nh s chênh l ch m c s ng m t m c đ nh t đ nh gi a các vùng, các ngành, các t ng l p xã h i, không gây ra nh ng xung đ t xã h i cĕng thẳng do quá trình tĕng tr ng kinh t mang l i. - B o v môi tr ng ph i đ c coi là y u t không th tách r i c a quá trình phát tri n. Vi t Nam ch tr ng xây d ng h th ng pháp lu t có hi u l c v b o v môi tr ng, ch đ ng g n k t yêu c u c i thi n môi tr ng trong m i quy ho ch, k ho ch, ch ng trình và d án phát tri n kinh t - xã h i, coi yêu c u b o v môi tr ng là m t tiêu chí quan tr ng đ đánh giá các gi i pháp phát tri n. Tích c c và ch đ ng ngĕn ch n, phòng ngừa tác đ ng x u đ i v i môi tr ng do ho t đ ng c a con ng i gây ra. Khi ch a đánh giá tác đ ng môi tr ng ho c ch a bi t ch c ch n cĕn c khoa h c đ x lý tác đ ng môi tr ng thì s không v i vã ti n hành các ho t đ ng. Áp d ng r ng rãi nguyên t c "Người gây thiệt hại đến tài nguyên môi trường thì phải bồi hoàn". S d ng ngày càng tĕng các công c kinh t đ th c hi n PTBV. - Đ m b o bình đẳng gi a các th h trong phát tri n. Th h hi n nay ph i t o ra nh ng n n t ng v t ch t, tri th c và vĕn hoá t t đẹp cho th h mai sau, đ ng th i s d ng ti t ki m nh ng tài nguyên không tái t o đ c, gi gìn và c i thi n môi tr ng s ng, phát tri n h th ng s n xu t thân thi n v i môi tr ng, xây d ng m t cu c s ng có ch t l ng và hài hoà v i thiên nhiên. - Khoa h c và công ngh là đ u tàu c a phát tri n. Công nghi p hoá ph i g n v i hi n đ i hoá ngay từ đ u và trong su t các giai đo n phát tri n. Công ngh hi n đ i và thân thi n v i môi tr ng c n đ c u tiên s d ng nh ng ngành và lĩnh v c có tác d ng lan truy n m nh, có tác d ng thúc đ y s phát tri n c a nhi u ngành và lĩnh v c khác. - PTBV đ c coi là s nghi p c a toàn dân. Ph i nâng cao nh n th c nĕng l c và t o c h i cho m t ng i phát huy h t tài nĕng, tham gia vào quá trình phát tri n và th h ng thành qu phát tri n. 88 - M r ng quan h h p tác qu c t trong s nghi p phát tri n đ t n c. Ch đ ng ngĕn ch n, phòng ngừa nh ng tác đ ng x u v môi tr ng do quá trình toàn c u hoá gây ra. Tích c c th c hi n nh ng cam k t qu c t và ph i h p v i các n c, các t ch c có liên quan đ gi i quy t nh ng v n đ phát tri n c a khu v c và toàn c u. Ô 6.1. TOÀN C U HOÁ MÔI TR NG VÀ PHÁT TRI N B N V NG Toàn c u hoá (Globalisation) mang l i c c h i l n thách th c cho s PTBV. Nh ng c h i chính là s m r ng th ng m i đ u t , luân chuy n v n, ti n b khoa h c công ngh tĕng tr ng kinh t và nâng cao ch t l ng cu c s ng nói chung trên toàn c u. Thách th c bao g m phân c c giàu nghèo càng sâu s c h n, có th d n đ n nh ng kh ng ho ng tài chính n ng n đâu đó ; b t n đ nh, nghèo đói và không công b ng xã h i gi a m t s qu c gia ; s chuy n giao công ngh l c h u sang các n c nghèo; s t c đo t sinh thái c a các c ng đ ng nghèo đói b i các công ty l n ho c công ty qu c t , kèm theo đó là s d ch chuy n qu c t c a ô nhi m và suy thoái môi tr ng. C n có s tr giúp từ các n c phát tri n dành cho các n c đang phát tri n nh thi t l p các c ch tài chính linh ho t, giúp xoá đói nghèo, hoãn n , gi i quy t các v n đ môi tr ng xuyên qu c gia, h tr tài chính cho b o v môi tr ng và PTBV, chuy n giao công ngh s ch và cùng th c hi n nghiêm ch nh các đi u c qu c t . Toàn c u hoá ph i đi kèm v i s bình đẳng h n gi a các qu c gia. - K t h p ch t ch phát tri n kinh t - xã h i v i b o đ m qu c phòng và an ninh, tr t t an toàn xã h i. 6.2.3. Các lƿnh v c u tiên cho phát tri n b n v ng Vi t Nam - Duy trì tĕng tr ng kinh t nhanh và n đ nh trên c s nâng cao không ngừng tính hi u qu , hàm l ng khoa h c công ngh , s d ng ti t ki m tài nguyên thiên nhiên và b o v môi tr ng. - Thay đ i mô hình s n xu t và mô hình tiêu dùng theo h ng thân thi n v i môi tr ng, duy trì l i s ng cá nhân và xã h i hài hoà v i thiên nhiên, ti t ki m tài nguyên, gi m t i đa ô nhi m môi tr ng. - Th c hi n công nghi p hoá s ch, ngay từ đ u ph i quy ho ch s phát tri n công nghi p v i c c u ngành ngh , công ngh , thi t b đ m b o nguyên t c thân thi n v i môi tr ng, tích c c ngĕn ngừa và x lý ô nhi m công nghi p, xây d ng n n "công nghi p xanh". - Phát tri n nông nghi p và nông thôn b n v ng, đ m b o an toàn th c ph m, b o t n và phát tri n đ c các ngu n tài nguyên đ t n c, không khí, đa d ng sinh h c. - Th c hi n t t chính sách dân s đ đ t đ c tĕng tr ng dân s n đ nh, chĕm sóc s c khoẻ, h c hành, t o vi c làm, đào t o ngh nghi p, b o v môi tr ng. 89 ng - T p trung n l c đ xoá đói, gi m nghèo, t o l p c h i bình đẳng cho m i i tham gia các ho t đ ng chính tr , kinh t và xã h i. - Đ nh h ng quá trình đô th hoá và di dân sao cho PTBV các đô th , phân b h p lý dân c và lao đ ng theo vùng, đ m b o s phát tri n kinh t - xã h i và môi tr ng các đ a ph ng. - Đ i m i ph ng th c giáo d c đào t o đ nâng cao dân trí, trình đ ngh nghi p thích h p v i yêu c u PTBV. - Phát tri n v s l ng và nâng cao ch t l ng d ch v chĕm sóc s c kh e, c i thi n đi u ki n lao đ ng và v sinh môi tr ng, " chú tr ng h tr các n n nhân c a dioxin; ph c h i môi tr ng nh ng n i b nhi m đ c c a hoá ch t th i chi n tranh, b ô nhi m do công nghi p, b thiên tai. h - Nâng cao nĕng l c qu n lý môi tr ng b o v và s d ng b n v ng. ng, qu n lý tài nguyên thiên nhiên theo 6.3. NH NG THÁCH TH C C N PH I V TRI N B N V NG N C TA T QUA Đ Đ T Đ C PHÁT - Kinh t còn kém phát tri n, ch a t o đ đi u ki n v t ch t cho PTBV. Các ngu n đ u t ch y u nh m vào tĕng tr ng kinh t tr c m t ít ngu n đ u t dành cho tái t o tài nguyên và b o v môi tr ng. Tĕng tr ng kinh t còn d a nhi u vào ngu n v n vay bên ngoài, bu c các th h t ng lai ph i hoàn tr . N n c ngoài đang tĕng lên nhanh chóng đang tr thành m i nguy c đe d a tính b n v ng c a t ng lai. - Th ch , chính sách ch a hoàn thi n. Còn thi u c quan qu n lý có đ th m quy n và c ch ph i h p đ gi i quy t các v n đ h p tác trên vùng và liên ngành. Nĕng l c ho ch đ nh chính sách PTBV còn b t c p, c ch qu n lý và giám sát PTBV ch a đ c thi t l p rõ. B máy hành chính còn đi u hành kém hi u qu [12]. Mãi đ n đ u nĕm 2003, b máy qu n lý nhà n c v môi tr ng m i đ c t o l p đ n c p c s nên còn nhi u v n đ ph i gi i quy t đ tĕng c ng nĕng l c cho b máy. - S c ép v dân s ti p l c tĕng tình tr ng thi u vi c làm còn ph bi n, t l dân s đói nghèo còn cao. M t s giá tr vĕn hoá, đ o đ c xã h i truy n th ng t t đẹp đang b bi n d ng, nhi u lo i t n n xã h i ch a đ c ki m soát có hi u qu . - Trình đ khoa h c, công ngh ch đ t m c trung bình ; vi c hi n đ i hoá m i ch ti n hành đ c trong m t s ngành, m t s lĩnh v c (nh d u khí, b u chính vi n thông, hàng không...). Đ c bi t, các lĩnh v c công ngh thân thi n v i môi tr ng còn y u kém. Nguy c t t h u v khoa h c công ngh là r t b c xúc. - Ch t l ng môi tr ng t nhiên (đ t, n c, rừng...) đang bi n đ ng theo chi u h ng suy thoái. Tác h i c a chi n tranh hoá h c do Mỹ ti n hành còn ch a l ng h t ; s l m d ng hoá ch t b o v th c v t, không an toàn v sinh th c ph m, các gi ng đ ng th c v t nh p từ n c ngoài vào ch a đ c ki m soát ch t ch ... đang tr thành 90 nh ng rào c n c a PTBV. - Xu th toàn c u hoá trong đó có t do hoá th ng m i đang đ t n n kinh t n c ta tr c m t cu c c nh tranh không cân s c. Bi n đ ng trong c c u chính tr và an ninh qu c t cǜng đang t o s c ép lên chi n l c PTBV c a đ t n c. K T LU N CH NG 6 Cùng v i s phát tri n c a n n kinh t tri th c và m ng thông tin toàn c u, th gi i ngày nay đang bi n đ ng không ngừng v i t c đ ngày càng nhanh. M t m t là s gia tĕng c a nghèo đói, c a chi n tranh s c t c, tôn giáo ho c tranh ch p tài nguyên đi kèm v i kh ng b ; m t khác là s m r ng h p tác ngày càng ch t ch h n gi a các qu c gia vì m t cu c s ng có ch t l ng h n, ngày càng b n v ng h n trong m t b i c nh toàn c u hoá đang tr thành hi n h u. H i ngh Th ng đ nh Th gi i t i Johannesburg v phát tri n b n v ng (2002), cǜng nh cam k t c a Vi t Nam tham gia đ y đ và có trách nhi m vào ti n trình th c hi n tuyên b c a h i ngh là m t b ng ch ng cho th y PTBV là xu th t t y u c a th gi i. Tuyên b Johannesburg xác nh n r ng "thách thức cấp bách của thời đại chúng ta vẫn là nghèo đói, thiếu phát triển, suy thoái môi trường, bất bình đẳng về kinh tế xã hội ở các nước và giữa các nước”. Nh ng yêu c u c b n nh t đ PTBV là “xoá đói, giảm nghèo, thay đổi các mẫu hình sản xuất và tiêu thụ không bền vững, bảo vệ và quản lý cơ sở tài nguyên thiên nhiên để hỗ trợ cuộc sống và phát triển kinh tế - xã hội". V i đ nh h ng, chi n l c b o v môi tr ng và k ho ch th c hi n PTBV do Chính ph công b , nh ng m c tiêu c th c a giai đo n 10 nĕm đ u c a th k XXI có th là không quá xa đ i v i n c ta. CÂU H I ÔN T P 1. Nh ng m c tiêu và nh h và t m nhìn đ n nĕm 2020 là gì? ng b o v môi tr ng c a n c ta đ n nĕm 2010 2. Trình bày nh ng m c tiêu PTBV n c ta. Nh ng lĩnh v c u tiên nào đ l a ch n cho m c tiêu PTBV ? T i sao l i s p x p th t u tiên nh v y ? 3. Nh ng thách th c mà n c ta ph i v t qua đ đ t đ c c PTBV là gì ? 91 K T LU N Đi u nguy hi m nh t đ i v i môi tr ng chính là mô hình phát tri n n a v i hi n nay l y kinh t làm tr ng tâm và xây d ng m t xã h i tiêu th làm m c tiêu. Mô hình phát tri n này t o cho con ng i o t ng r ng khoa h c và công ngh có th th ng tr và thay đ i h t nhiên đ xây d ng cu c s ng b n v ng. V i t t c các tác đ ng x u khó đ o ng c đ i v i môi tr ng đ c d u kín d i ánh hào quang c a tĕng tr ng kinh t , con ng i ch th c s t nh táo khi nh ng th m ho môi tr ng x y ra, t c đo t nh ng thành công c a phát tri n. B o v môi tr ng nh m phát tri n b n v ng tr thành m t chi n l c phát tri n m i. Chi n l c này đòi h i con ng i ph i có t duy môi tr ng trong hành vi, l i s ng, trong quy t đ nh các chi n l c và chính sách phát tri n. Môi tr ng c a th k XXI không ch là đ u ra c a cu c s ng mà còn là đ u vào c a s n xu t. Th c thi nghiêm ch nh các quy đ nh pháp lu t v BVMT không ch đ n thu n là nghĩa v công dân mà chính là b o v s sinh t n c a con ng i. B o v môi tr ng không bao gi đ i ngh ch và c n tr phát tri n, mà đòi h i ph i phát tri n khác đi, sao cho tĕng tr ng kinh t nh ng v n b o t n đ c h t nhiên và tĕng tr ng phúc l i xã h i - nhân vĕn. Do đó, ki m soát dân s , xoá đói gi m nghèo tuy t đ i, xanh hóa n n kinh t , nâng cao nh n th c môi tr ng, hoàn thi n và th c thi có hi u qu c s lu t pháp v BVMT là các v n đ c t lõi c a phát tri n b n v ng. Không ch th gi i ph i đ i m t v i suy thoái và ô nhi m môi tr tr ng còn mang đ m các s c thái đ a ph ng. Chúng ta không th qu c gia cùng liên k t gi i quy t v n đ môi tr ng, b i vì môi tr b n v ng là m c tiêu c a ngay ngày hôm nay, trên bình di n m i ph ng xã, m i đ a ph ng. 92 ng, v n đ môi ch ch đ i các ng và phát tri n con ng i, m i TÀI LI U THAM KH O [1] Nguy n Thành Bang, Các nguyên lý về môi trường. Tài li u c a d VIETPRO.2020 B KHCN & MT, Hà N i, 2000. án [2] Lê Huy Bá, Vǜ Chí Hi u, Võ Đình Long, Tài nguyên môi trường và phát triển bền vững. NXB Khoa h c và Kỹ thu t, Hà N i, 2002. [3] Nguy n Đình Hoè, "Môi tr ng và phát tri n b n v ng", trong sách Qu n lý Nhà nước về Khoa học, Công nghệ và Môi trường. NXB Khoa h c và Kỹ thu t Hà N i, 2000. [3] Nguy n Đ c Hy, Phát triển bền vững trong tầm nhìn của thời đại. Vi n Sinh thái và Môi tr ng xu t b n, Hà N i, 2003. [4] Nguy n Đ c Khi n, Môi trường và phát triển, NXB Khoa h c và kỹ thu t, Hà N i, 2001. [5] B Tài nguyên và Môi tr ng, Chiến lược Bảo vệ môi trường Quốc gia trên 2010 và định hướng đến 2020. Hà N i, 2004. [6] H i B o v Thiên nhiên và Môi tr ng Vi t Nam, Việt Nam, môi trường và cuộc sống, NXB Chính tr Qu c gia, Hà N i, 2004. [7] IUCN. Chiến lược cho cuộc sống bền vững - Hãy cứu lấy Trái Đất. NXB Khoa h c và Kỹ thu t, Hà N i, 1992. [8] U ban phát tri n b n v ng c a Liên h p qu c, Các chỉ số khung phát triển bền vững và phương pháp luận. UN, 1996. [9] Chương trình vì sự thay đổi. H i ngh Th ng đ nh Trái Đ t, 1992. [10] Quỳnh Trân và Nguy n Th Nghƿa, Phát triển đô thị bền vững. NXB Khoa h c Xã h i, Hà N i, 2002. [11] Phát triển bền vững ở Việt Nam. Mười năm nhìn lại và con đường phía trước. Báo cáo c a Chính ph t i H i ngh Th ng đ nh Th gi i v Phát tri n b n v ng t i Johannesburg, 2002. [12] Tuyên bố Rio về môi trường và phát triển,1992. [13] Cairncross, F., 2000. Lượng giá Trái Đất. B n ti ng vi t, C c Môi tr d ch và xu t b n, Hà N i. ng [14] Elliott, J.A., 1994. An Introduction to Sustainable Development. The Developing World. Routledge, Lon don and Newyork. [15] Hens, L. (Ed.), 1998. Sustainable Development. Free Univ. Press. Brussel, Belgium. 93 [16] Nath, B. and Talay, I., 1998. Proposed Methodologyfor the calculation of a local Sustainability Indicator. In "Research in Hu man Ecology", Florence, Italy. [17] Trzyna, C. (Ed.), 1995. A Sustainable World. Defning and Measuring Sustainable Development. IUCN. 94 M CL C Trang M đ u ..................................................................................................................................... 3 B O V MÔI TR NG VÀ PHÁT TRI N B N V NG HAY KH NG HO NG TH K XXI.................................................................................................................................... 3 Ch ng 1: NH NG V N Đ C B N V MÔI TR NG ................................................ 6 1.1. MÔI TR NG LÀ GÌ ?................................................................................................... 6 1.2. C U TRÚC H TH NG MÔI TR NG....................................................................... 7 1.3. CH C NĔNG C A H TH NG MÔI TR NG - Ô NHI M, SUY THOÁI VÀ S C MÔI TR NG.................................................................................................................. 9 1.3.1 . Ch c nĕng c a môi tr ng .......................................................................................... 9 1 .3.2. Suy thoái môi tr ng ................................................................................................... 9 1. 3.4. S c môi tr ng và tai bi n môi tr ng: ................................................................. 12 1.4. AN NINH MÔI TR NG VÀ AN TOÀN MÔI TR NG : ....................................... 14 1.5. NGHÈO KH VÀ MÔI TR NG:............................................................................... 15 1.6. DÂN S VÀ MÔI TR NG......................................................................................... 16 1.7. NH NG V N Đ MÔI TR NG TOÀN C U .......................................................... 19 1.7.1. Bi n đ i khí h u.......................................................................................................... 19 1.7.2. Suy gi m t ng ôzôn .................................................................................................... 19 1 .7.3. Ô nhi m xuyên biên gi i gia tĕng ............................................................................. 19 1 .7.4. Xu t kh u ch t th i đ c h i ....................................................................................... 19 1.7.5. Suy thoái đa d ng sinh h c ......................................................................................... 20 1.8. NH NG V N Đ MÔI TR NG B C XÚC VI T NAM .................................... 21 1.8.1 . Bi n đ i khí h u......................................................................................................... 21 1.8.2. Suy thoái đ t ............................................................................................................... 21 1 .8.3. Tài nguyên và môi tr ng n c ................................................................................ 21 1 .8.4. Môi tr ng bi n......................................................................................................... 22 1.8.5. Tài nguyên rừng.......................................................................................................... 22 1.8.6. Đa d ng sinh h c ........................................................................................................ 22 1 .8.7. Môi tr ng đô th ....................................................................................................... 23 1.8.8. Môi tr ng công nghi p ............................................................................................. 23 1.8.9. Môi tr ng nông thôn và nông nghi p ....................................................................... 24 1.8.10. S c môi tr ng ...................................................................................................... 24 K T LU N CH NG 1....................................................................................................... 27 CÂU H I ÔN T P ................................................................................................................ 27 Ch ng 2: PHÁT TRI N B N V NG................................................................................. 28 2.1. KHÁI NI M VÀ N I DUNG PHÁT TRI N B N V NG (PTBV)........................ 28 2.1.1. Phát tri n và phát tri n không b n v ng..................................................................... 28 2.1 .2. Yêu c u c a phát tri n b n v ng ............................................................................... 31 2.1 .3. Các nguyên t c c a phát tri n b n v ng.................................................................... 34 2.2. CÁC M C TIÊU C A PHÁT TRI N B N V NG ................................................ 35 2.2.1: H i ngh Th ng đ nh v Môi tr ng và PTBV .................................................. 35 2.2.2. S d ng h p lý tài nguyên và tính b n v ng ........................................................ 36 2.2.3. Duy trì đa d ng sinh h c và tính b n v ng ........................................................... 39 2.2.4. Ph ng th c tiêu th trong PTBV ........................................................................ 41 2.2.5. Vai trò c a khoa h c công ngh trong PTBV ....................................................... 42 2.3: T NG H P NH NG QUAN NI M KHÁC BI T GI A HAI H NG PHÁT TRI N .................................................................................................................................... 44 K T LU N CH NG 2....................................................................................................... 45 CÂU H I ÔN T P ................................................................................................................ 46 95 Ch ng 3: MÔI TR NG VÀ PHÁT TRI N B N V NG CÁC VÙNG KINH T SINH THÁI C B N............................................................................................................ 47 3.1. PHÁT TRI N B N V NG NÔNG THÔN .............................................................. 47 3.1.1. Các v n đ môi tr ng nông thôn .............................................................................. 47 3.1.2. H ng t i PTBV nông thôn ....................................................................................... 50 3.2. PHÁT TRI N B N V NG ĐÔ TH ......................................................................... 53 3.2.1. Các xu h ng đô th hoá toàn c u......................................................................... 53 3.2.2. Nghèo đói đô th - thách th c môi tr ng toàn c u ........................................... 55 3.2.3. H ng t i PTBV đô th ......................................................................................... 57 K T LU N CH NG 3....................................................................................................... 60 CÂU H I ÔN T P ................................................................................................................ 60 CH NG 4: NH NG KHÓ KHĔN TRONG B O V MÔI TR NG VÀ PHÁT TRI N B N V NG ........................................................................................................................... 61 4.1 . NH NG THÁCH TH C CHÍNH TR :...................................................................... 61 4.2. PHÁT TRI N C C ĐOAN ......................................................................................... 63 4.3. QUAN ĐI M MÔI TR NG C C ĐOAN ............................................................... 64 4.4. T THAM NHǛNG VÀ L I S NG TIÊU TH :....................................................... 67 4.5. BÙNG N DÂN S ..................................................................................................... 68 4.6. M T TRÁI C A KHOA H C - CÔNG NGH ......................................................... 69 K T LU N CH NG 4....................................................................................................... 71 CÂU H I ÔN T P ................................................................................................................ 71 Ch ng 5: ĐÁNH GIÁ Đ B N V NG.............................................................................. 72 5.1 . M I TIÊU CHU N CHUNG C A PHÁT TRI N B N V NG........................... 72 5.2. B CH TH V PHÁT TRI N B N V NG C A VI T NAM ............................... 75 5.3. TH C ĐO Đ B N V NG BS (Barometer of Sustainability) NH M XÁC Đ NH VÀ SO SÁNH CÁC VÙNG (do IUCN đ xu t nĕm 1994) .................................................. 76 5.4. ĐÁNH GIÁ PHÁT TRI N C NG Đ NG B NG CH S B N V NG Đ A PH NG............................................................................................................................... 79 5.4.1. Gi i thi u chung v ch s b n v ng đ a ph ng (LSI) .......................................... 79 5.4.2. Nguyên t c xác l p các ch th đ n (indicator)........................................................ 80 5.4.3. Xác l p các ch th đ n t ng đ ng....................................................................... 80 5.4.4. So sánh s phát tri n c a hai ph ng Vĩnh Tr i và Đông Kinh - th xã L ng S n nĕm 1999 trên c s ch s LSI ............................................................................................ 81 K T LU N CH NG 5....................................................................................................... 83 CÂU H I ÔN T P ................................................................................................................ 84 Ch ng 6: Đ NH H NG CHI N L C V B O V MÔI TR NG VÀ PHÁT TRI N B N V NG VI T NAM................................................................................................... 85 6.1. M C TIÊU VÀ Đ NH H NG B O V MÔI TR NG ....................................... 85 6.1 .1 . M c tiêu b o v môi tr ng đ n nĕm 2010 ........................................................... 85 6.1.2. Đ nh h ng b o v môi tr ng đ n nĕm 2020 ........................................................ 87 6.2. K HO CH PHÁT TRI N B N V NG C A N C TA Đ N NĔM 2010 ........... 87 6.2.1 . M c tiêu t ng quát .................................................................................................. 87 6.2.2. Nh ng nguyên t c c b n c a phát tri n b n v ng Vi t Nam .............................. 87 6.2.3. Các lĩnh v c u tiên cho phát tri n b n v ng Vi t Nam....................................... 89 6.3. NH NG THÁCH TH C C N PH I V T QUA Đ Đ T Đ C PHÁT TRI N B N V NG N C TA .................................................................................................... 90 K T LU N CH NG 6....................................................................................................... 91 CÂU H I ÔN T P ................................................................................................................ 91 K T LU N............................................................................................................................ 92 TÀI LI U THAM KH O...................................................................................................... 93 96 Chịu trách nhiệm xuất bản : Ch t ch HĐQT kiêm T ng Giám đ c NGÔ TR N Ái Phó T ng Giám đ c kiêm T ng biên t p NGUY N QUÝ THAO Tổ chức bản thảo và chịu trách nhiệm nội dung : Ch t ch HĐQT kiêm Giám đ c CT CP Sách ĐH – DN TR N NH T TÂN Biên tập và sửa bản in : HOÀNG TH QUY Trình bày bìa : BÙI QUANG TU N Trình bày và chế bản : LÊ TH H NG TH Y 97

Log In

MÔI TRƯỜNG VÀ PHÁT TRIỂN BỀN VỮNG

MÔI TRƯỜNG VÀ PHÁT TRIỂN BỀN VỮNG

Related Papers

RELATED PAPERS