X· héi häc sè 3&4 (67&68), 1999 3 phóc lîi x· héi vµ c«ng t¸c x· héi ë viÖt nam trong nh÷ng n¨m 90∗ Bïi ThÕ C−êng Kh¸i niÖm phóc lîi x· héi ThuËt ng÷ phóc lîi x· héi ®· ®−îc sö dông tõ vµi chôc n¨m qua ë ViÖt Nam víi nh÷ng ph¹m vi kh¸c nhau. Tõ nh÷ng n¨m 60, thuËt ng÷ nµy sö dông ë miÒn B¾c ®Ó chØ nh÷ng chÕ ®é chÝnh s¸ch ¸p dông cho c¸n bé c«ng nh©n viªn nhµ n−íc (ch¼ng h¹n, quü phóc lîi x· héi xÝ nghiÖp), ®©y lµ mét thùc tÕ vÉn tån t¹i ®Õn ngµy nay. §«i khi còng thÊy thuËt ng÷ "phóc lîi hîp t¸c x·" khi nãi ®Õn nh÷ng chÕ ®é chÝnh s¸ch cho x· viªn c¸c hîp t¸c x· n«ng nghiÖp, thñ c«ng nghiÖp, còng nh− nh÷ng thµnh viªn gia ®×nh ¨n theo. Sau nµy, ng−êi ta sö dông mét sè thuËt ng÷ kh¸c, nh− an toµn x· héi, b¶o ®¶m x· héi, an sinh x· héi, dÞch vô x· héi,... Lµ mét m¶ng hiÖn thùc x· héi, phóc lîi x· héi cã thÓ ®−îc xem xÐt nh− lµ mét hÖ thèng hay mét thiÕt chÕ, mµ chøc n¨ng x· héi cña nã lµ ®¶m b¶o nh÷ng nhu cÇu x· héi thiÕt yÕu cña c¸c tÇng líp d©n c− theo nh÷ng ®iÒu kiÖn cña cÊu tróc x· héi. Nh− vËy, néi dung cña phóc lîi x· héi tïy thuéc vµo ph¹m vi nh÷ng nhu cÇu thiÕt yÕu x· héi, ®ång thêi viÖc x¸c ®Þnh nh÷ng nhu cÇu nµy do cÊu tróc x· héi quy ®Þnh. Th«ng th−êng, ph¹m vi c¸c nhu cÇu x· héi c¬ b¶n nµy liªn quan ®Õn nhu cÇu vÒ l−¬ng thùc thùc phÈm, viÖc lµm vµ ph¸t triÓn nghÒ nghiÖp, thu nhËp, nhµ ë, ch¨m sãc søc kháe vµ häc tËp. Víi chøc n¨ng nh− vËy, phóc lîi x· héi cã vai trß lín trong viÖc kh¾c phôc kh¸c biÖt x· héi, t¨ng c−êng liªn kÕt x· héi vµ ®¶m b¶o æn ®Þnh chÝnh trÞ-x· héi (Harol L. Wilensky & Charles N. Lebeaux, 1965; International Labour Conference, 1993; Manfred G. Schmidt, 1988). Phóc lîi x· héi th−êng ®−îc ph©n tÝch tõ bèn tiÕp cËn d−íi ®©y: • • • • ChÝnh trÞ häc phóc lîi x· héi (khÝa c¹nh quyÒn lùc vµ chÝnh s¸ch). Kinh tÕ häc phóc lîi x· héi (khÝa c¹nh kÕt qu¶ vµ hiÖu qu¶ cña phóc lîi x· héi vÒ mÆt kinh tÕ vµ tµi chÝnh). X· héi häc phóc lîi x· héi (nghÜa hÑp: khÝa c¹nh nh©n khÈu, x· héi vµ v¨n hãa cña c¸c nhãm x· héi tham gia vµo hÖ thèng phóc lîi x· héi). Qu¶n lý phóc lîi x· héi (khÝa c¹nh qu¶n lý, tæ chøc vµ hµnh chÝnh). §Ó kÕt nèi bèn tiÕp cËn nµy cÇn cã mét tiÕp cËn chung (x· héi häc phóc lîi x· héi hiÓu ∗ Bµi viÕt trong khu«n khæ ®Ò tµi cÊp Bé n¨m 2000 cña ViÖn X· héi häc “Phóc lîi x· héi ViÖt Nam: hiÖn tr¹ng vµ xu h−íng” (VNSW 2000). Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn 4 Phóc lîi x· héi vµ c«ng t¸c x· héi ë ViÖt Nam trong nh÷ng n¨m 90 theo nghÜa réng). Gièng nh− viÖc nghiªn cøu mäi hÖ thèng x· héi, ph−¬ng thøc hay lµ c¸i c¸ch thøc tæng qu¸t mµ hÖ thèng nµy thùc hiÖn chøc n¨ng x· héi cña nã lµ mét ®iÓm quan träng cña nghiªn cøu, v× nã ®em l¹i ch×a khãa ®Ó hiÓu sù vËn hµnh cô thÓ cña hÖ thèng. §æi míi vµ phóc lîi x· héi Trong nh÷ng n¨m 90, x· héi ViÖt Nam thay ®æi m¹nh mÏ vÒ cÊu tróc x· héi vµ v¨n hãa, do qu¸ tr×nh chuyÓn ®æi tõ nÒn kinh tÕ kÕ ho¹ch hãa tËp trung cßn mang nÆng tÝnh n«ng nghiÖp sang nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng cã sù qu¶n lý cña nhµ n−íc theo ®Þnh h−íng x· héi chñ nghÜa. Ba thiÕt chÕ trô cét trong mét nhµ n−íc hiÖn ®¹i lµ chÝnh trÞ, kinh tÕ vµ phóc lîi x· héi. HÖ thèng phóc lîi x· héi cã vai trß thiÕt yÕu v× nã nh»m ®¶m b¶o c¸c nhu cÇu x· héi c¬ b¶n cña c¸c tÇng líp d©n c− vµ h×nh thµnh nªn nh÷ng quan hÖ x· héi. Víi chøc n¨ng nh− vËy, phóc lîi x· héi cã t¸c ®éng lín trong viÖc gi¶m kh¸c biÖt x· héi vµ t¨ng c−êng liªn kÕt x· héi (International Labour Conference, 1993). Kinh nghiÖm nh÷ng n¨m ®Çu §æi Míi cho thÊy, trong nh÷ng n¨m 1988-1993 viÖc duy tr× ë møc cao ng©n s¸ch nhµ n−íc dµnh cho phóc lîi x· héi ®· gãp phÇn vµo viÖc chuyÓn ®æi thµnh c«ng nÒn kinh tÕ tõ kÕ ho¹ch hãa tËp trung bao cÊp sang thÞ tr−êng trong giai ®o¹n ®Çu tiªn cña nã (The World Bank, 1995). Kinh nghiÖm gÇn ®©y chØ ra r»ng hÖ thèng phóc lîi x· héi sÏ tiÕp tôc cã vai trß ngµy cµng t¨ng khi tiÕn tr×nh §æi Míi ®i vµo chiÒu s©u. Ch−¬ng tr×nh nghÞ sù lÜnh vùc phóc lîi x· héi cña nhµ n−íc ®ang ®Æt ra mét lo¹t nh÷ng vÊn ®Ò bøc xóc cÇn cã nh÷ng gi¶i ph¸p võa c¬ b¶n võa cÊp b¸ch. Ch¼ng h¹n, cuéc §iÒu tra hé gia ®×nh ®a môc tiªu do Tæng côc thèng kª tiÕn hµnh trong thêi kú 1994-1997 cho thÊy kho¶ng c¸ch chªnh lÖch giµu nghÌo kh«ng thu hÑp mµ ®ang t¨ng lªn. N¨m 1994, møc chªnh lÖch gi÷a 20% hé giµu nhÊt vµ 20% hé nghÌo nhÊt lµ 6,5 lÇn. Møc chªnh lÖch nµy lµ 7,3 lÇn vµo n¨m 1996. 20% hé giµu nhÊt chiÕm 47%, trong khi 20% hé nghÌo nhÊt chØ chiÕm cã 6,4% tæng thu nhËp n¨m 1996 (Tæng côc thèng kª, 1998).1 Trong khi møc chi phóc lîi x· héi lµ kh¸ lín, viÖc ph©n tÝch c¬ cÊu chi x· héi do Ng©n hµng ThÕ giíi tiÕn hµnh ®i ®Õn nhËn xÐt chÝnh s¸ch x· héi cña ViÖt Nam ch−a thËt sù cho ng−êi nghÌo (non pro-poor. The World Bank, 1995; Ng©n hµng thÕ giíi, 1999; David Preston, 1999). Nghiªn cøu phóc lîi x· héi Trong 15 n¨m §æi Míi, cïng víi sù bïng næ cña nghiªn cøu khoa häc x· héi, ®· cã nhiÒu c«ng tr×nh nghiªn cøu liªn quan ®Õn hÖ thèng phóc lîi x· héi. ë cÊp quèc gia, trong thêi kú 1991-1995 ®· cã Ch−¬ng tr×nh nghiªn cøu quèc gia KX04 vÒ hÖ thèng chÝnh s¸ch x· héi vµ qu¶n lý x· héi. Mét phÇn ®¸ng kÓ trong c¸c mèi quan t©m cña c¸c c¬ quan hîp t¸c quèc tÕ ®a ph−¬ng vµ song ph−¬ng (UNDP, UNICEF, Ng©n hµng ThÕ giíi, c¸c NGO quèc tÕ,...) lµ phóc lîi x· héi. Do ®ã, trong khu vùc nµy ®· tiÕn hµnh nghiªn cøu vµ c«ng bè hµng lo¹t nh÷ng c«ng tr×nh liªn quan ®Õn c¸c vÊn ®Ò nghÌo khæ, b¶o ®¶m x· héi, c¸c nhãm x· héi thiÖt thßi, v.v... NhiÒu c«ng tr×nh vµ b¸o c¸o vÒ c¸c khÝa c¹nh kh¸c nhau cña phóc lîi x· héi ®· ®−îc tiÕn hµnh bëi c¸c c¬ quan nhµ n−íc cã chøc n¨ng trong lÜnh vùc nµy nh− Quèc héi, Bé Y tÕ, Bé Gi¸o dôc, Bé Lao ®éng, Th−¬ng binh vµ X· héi, ñy ban B¶o vÖ vµ Ch¨m sãc TrÎ em, ñy 1 Sè liÖu cuéc Kh¶o s¸t møc sèng d©n c− ViÖt Nam 1998 còng ®−a ra nh÷ng chØ sè t−¬ng tù (Tæng côc thèng kª, 1999). Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.ac.vn Bïi ThÕ C−êng 5 ban D©n téc MiÒn nói, ñy ban D©n sè vµ KÕ ho¹ch hãa Gia ®×nh,... HiÖn nay ®· chÝn muåi mét nhu cÇu hÖ thèng hãa l¹i khèi l−îng tµi liÖu phong phó ®· tÝch lòy ®−îc trong thêi kú §æi míi, trªn c¬ së mét lý thuyÕt nhÊt ®Þnh vÒ phóc lîi x· héi, nh»m ®−a ra nh÷ng kiÕn nghÞ vµ gi¶i ph¸p cho viÖc ®Þnh h×nh mét hÖ thèng phóc lîi x· héi míi. S¬ ®å 1: Ba m« h×nh phóc lîi x· héi ë ViÖt Nam M« h×nh Phóc lîi x· héi truyÒn thèng ThiÕt chÕ • • • • Phóc lîi x· héi dùa trªn nÒn kinh tÕ kÕ ho¹ch hãa x· héi chñ nghÜa (tõ cuèi nh÷ng n¨m 1950 ë miÒn B¾c vµ tõ cuèi nh÷ng n¨m 1970 trªn c¶ n−íc ®Õn cuèi nh÷ng n¨m 1980) Phóc lîi x· héi dùa trªn nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng ®Þnh h−íng x· héi chñ nghÜa (tõ cuèi nh÷ng n¨m 1980 ®Õn nay) • • • • • • • • • • • • • • Gia ®×nh Gia ®×nh më réng, hä hµng Céng ®ång (hµng xãm, lµng x·, c¸c hiÖp héi, tæ chøc t«n gi¸o, v.v...) Nhµ n−íc Nhµ n−íc C¬ quan/xÝ nghiÖp nhµ n−íc Hîp t¸c x· §oµn thÓ quÇn chóng Céng ®ång Tæ chøc quèc tÕ Nhµ n−íc Tæ chøc kinh doanh/®¬n vÞ c¬ quan nhµ n−íc vµ kh«ng nhµ n−íc §oµn thÓ quÇn chóng Gia ®×nh Céng ®ång X· héi d©n sù C¸ nh©n Tæ chøc quèc tÕ §Æc ®iÓm • • • • • • • • • • • • Phóc lîi x· héi lµng x·: gia ®×nh vµ gia ®×nh më réng ®ãng vai trß ®Çu tiªn, nh−ng dßng hä vµ c¸c thiÕt chÕ céng ®ång cã vai trß rÊt quan träng. Nhµ n−íc ®−a ra khu«n khæ luËt ph¸p vµ c¸c ®iÒu chØnh ®èi víi phóc lîi x· héi lµng x·. B¶o ®¶m x· héi toµn d©n th«ng qua viÖc g¾n ng−êi d©n vµo hÖ thèng phóc lîi x· héi khu vùc nhµ n−íc vµ tËp thÓ. Ph¸t triÓn b¶o hiÓm x· héi cho ng−êi lao ®éng trong khu vùc nhµ n−íc vµ mét hÖ thèng b¶o ®¶m x· héi cho khu vùc tËp thÓ, ®Æc biÖt ë n«ng th«n. NhÊn m¹nh vµo kÕ ho¹ch hãa vµ qu¶n lý cña nhµ n−íc trung −¬ng ®èi víi phóc lîi x· héi. Nhµ n−íc ®ãng vai trß nßng cèt, ®ång thêi thu hót vµ ph¸t huy sù tham gia cña mäi thµnh phÇn, lÜnh vùc vµo phóc lîi x· héi. Thõa nhËn vµ n©ng cao vai trß cña khu vùc t− nh©n. T¨ng c−êng vai trß cña nhµ n−íc ®Þa ph−¬ng. §Ò cao vai trß cña hé gia ®×nh. Më réng b¶o ®¶m x· héi vµ b¶o hiÓm x· héi cho toµn d©n, cho mäi khu vùc x· héi. T¨ng c−êng tù chñ kinh tÕ vµ hµnh chÝnh cho c¸c tæ chøc b¶o hiÓm x· héi nhµ n−íc. Më réng gióp ®ì quèc tÕ. Nguån: Bui The Cuong, Truong Si Anh, Daniel Goodkind, John Knodel and Jed Friedman. Vietnamese Elderly Amidst Transformations in Social Welfare Policy. PSC Reports. 1999 Ba m« h×nh phóc lîi x· héi S¬ ®å 1 m« t¶ ba kiÓu phóc lîi x· héi mµ ViÖt Nam ®· vµ ®ang tr¶i qua. T«i t¹m gäi ba kiÓu nµy lµ phóc lîi x· héi truyÒn thèng, phóc lîi x· héi cña nÒn kinh tÕ x· héi chñ nghÜa kÕ ho¹ch hãa tËp trung vµ phóc lîi x· héi cña nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng ®Þnh h−íng x· héi chñ nghÜa. Cét 2 tr×nh bµy nh÷ng thiÕt chÕ (t¸c viªn) c¬ b¶n tham gia vµo viÖc vËn hµnh hÖ thèng phóc lîi x· héi. Cét 3 thÓ hiÖn nh÷ng ®Æc ®iÓm (nguyªn t¾c) vËn hµnh chÝnh cña mçi hÖ thèng. Ba kiÓu phóc lîi x· héi nªu trªn tr−íc hÕt lµ c¸c m« h×nh ®−îc trõu t−îng hãa tõ thùc tÕ. VÒ mÆt lÞch sö, chóng lÇn l−ît thay thÕ nhau theo thêi gian. Tuy nhiªn, thùc tÕ hiÖn nay lµ sù pha trén, kÕt hîp theo nh÷ng c¸ch thøc kh¸c nhau cña c¶ ba kiÓu phóc lîi x· héi ®ã. Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn 6 Phóc lîi x· héi vµ c«ng t¸c x· héi ë ViÖt Nam trong nh÷ng n¨m 90 HiÖn tr¹ng phóc lîi x· héi Dùa trªn nh÷ng quan s¸t vµ nghiªn cøu trong thêi gian qua, d−íi ®©y t«i thö ®−a ra 15 nhËn xÐt cã tÝnh chÊt nh− lµ nh÷ng gi¶ thuyÕt liªn quan ®Õn hiÖn tr¹ng cña phóc lîi x· héi n−íc ta trong nh÷ng n¨m 90. C¸c gi¶ thuyÕt nµy cÇn ®−îc kiÓm chøng bëi nh÷ng nghiªn cøu thùc nghiÖm thÝch hîp. 1. Thùc tÕ phóc lîi x· héi hiÖn ®¹i ë ViÖt Nam thêi gian qua ®· tr¶i qua ba m« h×nh phóc lîi x· héi ®−îc m« t¶ trong s¬ ®å 1. Qu¸ tr×nh nµy kh«ng dÉn ®Õn viÖc thay thÕ nhau hoµn toµn, mµ m« h×nh ë giai ®o¹n tr−íc cßn b¶o l−u nhiÒu ®Æc ®iÓm trong giai ®o¹n sau, dÉn ®Õn mét sù kÕt hîp, pha trén cña c¶ ba m« h×nh trong thêi ®iÓm hiÖn nay. KiÓu qu¸ ®é trªn ®· gióp cho nhµ n−íc vµ x· héi ViÖt Nam tr¶i qua (kh¾c phôc) mét c¸ch thµnh c«ng nhiÒu biÕn cè (khã kh¨n) lÞch sö nh− chiÕn tranh, khñng ho¶ng, cÊm vËn, chuyÓn ®æi m« h×nh kinh tÕ-x· héi. Nh−ng bªn c¹nh ®ã, chÝnh kiÓu qu¸ ®é nµy còng t¹o ra nh÷ng khã kh¨n vµ th¸ch thøc rÊt lín mµ hÖ thèng phóc lîi x· héi ®ang ph¶i ®−¬ng ®Çu. Liªn quan ®Õn nh÷ng gi¶ thuyÕt trªn, næi lªn mét thùc tr¹ng lµ cßn thiÕu nh÷ng c«ng tr×nh nghiªn cøu phóc lîi x· héi c¬ b¶n nh»m ph©n tÝch lÜnh vùc nµy tõ gãc ®é lý thuyÕt ®Ó x¸c ®Þnh kiÓu hÖ thèng phóc lîi x· héi hiÖn nay ë n−íc ta, còng nh− gãp phÇn ®Þnh h×nh l¹i hÖ thèng nµy trªn mét c¬ së lý thuyÕt nhÊt ®Þnh. 2. Nh÷ng n¨m 1990 ®−îc ®¸nh dÊu nh− lµ mét thêi kú ph¸t triÓn nhanh chãng khu«n khæ ph¸p lý vµ chÝnh s¸ch cho lÜnh vùc phóc lîi x· héi dùa trªn thÞ tr−êng ®Þnh h−íng x· héi chñ nghÜa. 3. Phóc lîi x· héi lµ mét lÜnh vùc ®−îc nhµ n−íc quan t©m ®Çu t− cao so víi nhiÒu n−íc cã tr×nh ®é kinh tÕ t−¬ng tù, song kÕt qu¶ vµ hiÖu qu¶ ®Çu t− cßn lµ mét vÊn ®Ò bøc xóc. §Æc biÖt khÝa c¹nh kinh tÕ häc phóc lîi x· héi rÊt bÞ xem nhÑ. 4. §ang næi lªn nh÷ng trë ng¹i c¨n b¶n trong mét sè thµnh tè c¬ b¶n cña hÖ thèng phóc lîi x· héi, tr−íc hÕt trong b¶o hiÓm x· héi, phóc lîi x· héi trong y tÕ, vµ phóc lîi x· héi trong gi¸o dôc. Mét ®iÓm chung cña nh÷ng trë ng¹i nµy lµ nhiÒu mÆt trong hÖ thèng phóc lîi x· héi ®· thÞ tr−êng hãa mµ thiÕu mét khung khæ qu¶n lý chÝnh thøc cã hiÖu qu¶. §iÒu nµy thÓ hiÖn râ trong lÜnh vùc phóc lîi x· héi y tÕ vµ gi¸o dôc. 5. Phóc lîi x· héi d©n sù (kh«ng ph¶i truyÒn thèng) ®· ph¸t triÓn m¹nh, nh−ng khung khæ thÓ chÕ vµ qu¶n lý cho khu vùc nµy cßn ®i chËm h¬n sù ph¸t triÓn cña nã khiÕn cho kh«ng gi¶i phãng ®−îc mäi tiÒm n¨ng cña khu vùc nµy. 6. Phóc lîi x· héi trong khu vùc s¶n xuÊt kinh doanh (nhµ n−íc vµ phi nhµ n−íc) ch−a ®−îc cÊu tróc l¹i mét c¸ch c¨n b¶n, dÉn ®Õn mét mÆt cßn thiÕu nhiÒu chÝnh s¸ch phóc lîi cÇn thiÕt, mÆt kh¸c nhiÒu chÝnh s¸ch phóc lîi g©y c¶n trë cho t¨ng tr−ëng vµ hiÖu qu¶ kinh tÕ. VÊn ®Ò thÊt nghiÖp, thÊt nghiÖp tr¸ h×nh, thõa nh©n c«ng trong c¸c tæ chøc, n¨ng suÊt lao ®éng thÊp, thiÕu c¸c chÕ ®é b¶o vÖ x· héi cho ng−êi lµm c«ng,... lµ nh÷ng vÝ dô næi bËt. 7. Cßn thiÕu nh÷ng chÝnh s¸ch phóc lîi x· héi cã hÖ thèng cho mét sè lÜnh vùc quan träng, ch¼ng h¹n phóc lîi x· héi trong hÖ thèng t− ph¸p (tßa ¸n, nhµ tï, nhµ gi¸o d−ìng, nhµ tËp trung,...). 8. §a d¹ng hãa phóc lîi x· héi theo tÊt c¶ mäi nghÜa (khu vùc, vïng, ph−¬ng c¸ch,...) ®· më réng nhanh chãng trong nh÷ng n¨m 1990, ®¸p øng ®−îc nhu cÇu phóc lîi x· héi ngµy cµng cao cña d©n c−. Nh−ng nã còng ®Æt ra nhiÒu th¸ch thøc cho c«ng t¸c qu¶n lý phóc lîi x· Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.ac.vn Bïi ThÕ C−êng 7 héi nhµ n−íc. C«ng t¸c qu¶n lý nµy ®ang ®i rÊt chËm so víi nhu cÇu. 9. §ang diÔn ra qu¸ tr×nh phi tËp trung hãa hÖ thèng qu¶n lý phóc lîi x· héi. Tuy nhiªn qu¸ tr×nh nµy cßn thiÕu nh÷ng khung khæ thÓ chÕ, chÝnh s¸ch vµ qu¶n lý cã hiÖu qu¶. 10. Nghiªn cøu vµ ®µo t¹o c¸n bé phóc lîi x· héi (bao gåm c¸n bé c«ng t¸c x· héi vµ ng−êi lµm chÝnh s¸ch x· héi) ®· ®−îc thóc ®Èy trong nh÷ng n¨m 1990. Tuy nhiªn, t×nh tr¹ng nghiªn cøu vµ ®µo t¹o cßn rÊt lçi thêi vÒ mÆt lý thuyÕt, ph−¬ng ph¸p vµ kü thuËt. MÆc dï ®· xuÊt hiÖn trong thùc tÕ, song vÉn cßn thiÕu mét sù nh©n réng ®èi víi h×nh mÉu nhµ nghiªn cøu phóc lîi x· héi chuyªn nghiÖp còng nh− ng−êi c¸n bé phóc lîi x· héi hiÖn ®¹i. Cßn rÊt Ýt nh÷ng gi¸o tr×nh tèt, nh÷ng c«ng tr×nh nghiªn cøu c¬ b¶n vÒ phóc lîi x· héi. TruyÒn thèng c«ng t¸c x· héi ®a d¹ng Trong bµi nµy t«i hiÓu c«ng t¸c x· héi lµ lµm viÖc víi lÜnh vùc phóc lîi x· héi hiÓu theo nghÜa réng. C«ng t¸c x· héi ViÖt Nam hiÖn nay bao gåm nhiÒu nguån gèc hîp thµnh, nh−: truyÒn thèng gióp ®ì lÉn nhau ®−îc quy ®Þnh trong hÖ thèng gia ®×nh vµ th©n téc, trong nÒn v¨n hãa lµng; c¸c gi¸ trÞ vµ chuÈn mùc cña Nho gi¸o, PhËt gi¸o vµ Thiªn chóa gi¸o; c«ng t¸c x· héi trong hÖ thèng nhµ n−íc x· héi chñ nghÜa; c«ng t¸c x· héi theo m« h×nh cña c¸c n−íc c«ng nghiÖp ph¸t triÓn. §æi Míi më ra mét thêi kú cho c«ng t¸c x· héi víi nh÷ng th¸ch thøc vµ c¬ héi míi. N¶y sinh nh÷ng vÊn ®Ò x· héi tõ l©u ch−a ®−îc biÕt ®Õn víi nh÷ng quy m« nh− ngµy nay. H×nh thµnh khu«n khæ thÓ chÕ míi cho ho¹t ®éng c«ng t¸c x· héi, nh− viÖc xuÊt hiÖn nh÷ng chñ thÓ c«ng t¸c x· héi míi (ch¼ng h¹n, khu vùc c«ng t¸c x· héi ngoµi nhµ n−íc), ph©n bè l¹i cÊu tróc c¸c vai trß c«ng t¸c x· héi. XuÊt hiÖn nh÷ng tiÕp cËn, nguyªn lý vµ ph−¬ng ph¸p c«ng t¸c x· héi míi. Thùc tÕ chuyÓn ®æi hiÖn nay ë ViÖt Nam cã lÏ lµ mét trong nh÷ng kh«ng gian thö nghiÖm lý thó nhÊt cho c«ng t¸c x· héi víi tÝnh c¸ch lµ mét chÝnh trÞ, mét khoa häc, mét nghÖ thuËt. §ãng gãp võa qua cña c«ng t¸c x· héi C«ng t¸c x· héi ®· cã ®ãng gãp nh− thÕ nµo trong qu¸ tr×nh chuyÓn ®æi võa qua? Cho ®Õn nay, ch−a cã mét c«ng tr×nh nghiªn cøu nµo ®¸nh gi¸ mét c¸ch hÖ thèng ®Ó cã c¬ së khoa häc cho c©u tr¶ lêi. Nh−ng hµng lo¹t nh÷ng nghiªn cøu l−îng gi¸ ®èi víi c¸c ch−¬ng tr×nh hay dù ¸n cô thÓ ®· vÏ nªn mét bøc tranh víi nhiÒu ®iÓm s¸ng, cã thÓ tãm t¾t nh− sau: 1. ChÝnh s¸ch nhµ n−íc coi träng lÜnh vùc x· héi ®· dÉn ®Õn viÖc ph¸t triÓn mét lo¹t c¸c ch−¬ng tr×nh x· héi lín ë c¸c cÊp hµnh chÝnh kh¸c nhau. §iÒu nµy t¸c ®éng mét c¸ch quyÕt ®Þnh ®Õn viÖc c¶i thiÖn hoµn c¶nh x· héi cho ®«ng ®¶o quÇn chóng ë mäi vïng ®Êt n−íc còng nh− cho nh÷ng nhãm x· héi chÞu thiÖt thßi. B»ng chøng râ rÖt lµ møc nghÌo khæ ®· gi¶m tõ kho¶ng mét nöa sè hé gia ®×nh xuèng cßn 30-35% trong thêi kú 1993-1998, dùa trªn sè liÖu hai cuéc kh¶o s¸t møc sèng d©n c−. HÇu nh− kh«ng cã n−íc nµo trªn thÕ giíi ®¹t ®−îc møc ®é vµ tèc ®é gi¶m nghÌo thµnh c«ng nh− vËy trong thËp niªn 90. 2. C¸c ®oµn thÓ quÇn chóng, vèn ®−îc nhµ n−íc hç trî m¹nh mÏ vµ cã hÖ thèng tæ chøc tõ trung −¬ng ®Õn c¬ së, l¹i cã bÒ dµy kinh nghiÖm c«ng t¸c quÇn chóng, ®· cã nhiÒu cè g¾ng nh»m kh¾c phôc nh−îc ®iÓm, ®æi míi ph−¬ng thøc ho¹t ®éng cña m×nh thÝch hîp víi t×nh h×nh míi. 3. Khu«n khæ chÝnh s¸ch do §æi Míi ®em l¹i ®· t¹o nªn mét lÜnh vùc ho¹t ®éng c«ng t¸c x· héi phong phó míi, bªn c¹nh c¸c c¬ quan vµ ®oµn thÓ chÝnh thøc. §ã lµ ho¹t Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn 8 Phóc lîi x· héi vµ c«ng t¸c x· héi ë ViÖt Nam trong nh÷ng n¨m 90 ®éng cña c¸c tæ chøc c«ng t¸c x· héi ®−îc thµnh lËp bëi nh÷ng ng−êi t×nh nguyÖn, nh− c¸c tæ chøc gióp ®ì trÎ em, ng−êi giµ, ng−êi khuyÕt tËt, ng−êi cã c«ng víi n−íc, v.v... 4. Víi chÝnh s¸ch më cöa, gióp ®ì quèc tÕ ®¹t tíi mét giai ®o¹n míi. Hµng tr¨m tæ chøc quèc tÕ ®· tiÕn hµnh nh÷ng ch−¬ng tr×nh c«ng t¸c x· héi nh»m gióp ®ì nhµ n−íc vµ nh©n d©n ta ph¸t triÓn. Qua viÖc cïng tham gia vµo c¸c ch−¬ng tr×nh gióp ®ì quèc tÕ nµy, nhiÒu c¸n bé chóng ta cã dÞp lµm quen víi nh÷ng ph−¬ng ph¸p c«ng t¸c x· héi míi mµ kinh nghiÖm thÕ giíi ®· ®óc kÕt. Nh÷ng tån t¹i trong c«ng t¸c x· héi PhÇn trªn, míi chØ nãi ®Õn mÆt tÝch cùc cña c«ng t¸c x· héi. §Ó suy nghÜ cho giai ®o¹n tíi, cÇn trë l¹i víi nh÷ng vÊn ®Ò ®ang tån t¹i. Trong hiÓu biÕt cña m×nh, t«i thÊy cã 5 ®iÓm cÇn chó ý: 1. Ch−a cã sù t−¬ng xøng gi÷a ®Çu t− cña nhµ n−íc vµ x· héi cho c¸c ch−¬ng tr×nh c«ng t¸c x· héi víi kÕt qu¶ thu ®−îc. NhiÒu ®ång tiÒn ®−a vµo lÜnh vùc x· héi cßn bÞ kÐm hiÖu qu¶, v× ba ®iÒu c¨n b¶n: (a) Nã kh«ng ®Õn ®Çy ®ñ víi ng−êi cÇn ®−îc gióp ®ì, (b) Kh«ng ph¶i mäi lóc mäi n¬i nã ®Òu ®−îc giao cho nh÷ng ng−êi cã n¨ng lôc nhÊt, cã thÈm quyÒn nhÊt trong nh÷ng ng−êi cã chøc n¨ng lµm c«ng viÖc gióp ®ì, (c) Nã kh«ng ®−îc gi¸m s¸t tèt. T«i cho r»ng ®©y lµ ®iÒu ®¸ng lo ng¹i. Khi ®ang èm nÆng, b¹n cã mong ®−îc ®iÒu trÞ bëi nh÷ng ng−êi thÇy thuèc xuÊt s¾c nhÊt kh«ng? Khi ng−êi th©n cña b¹n ®ang èm ®au, mµ b¹n th× cã quyÒn, cã kh¶ n¨ng, b¹n cã t×m c¸ch cö ng−êi thÇy thuèc giái nhÊt ®Õn kh«ng? Vµ víi ®ång tiÒn b¹n ch¾t chiu, b¹n cã muèn mua ®−îc thø thuèc tèt nhÊt kh«ng, mua ®−îc dÞch vô chÊt l−îng nhÊt kh«ng? C©u tr¶ lêi lµ hiÓn nhiªn. VËy t¹i sao trong lÜnh vùc cña chóng ta hiÖn nay, lÜnh vùc cã thÓ vÝ nh− lµ “ch÷a bÖnh cho x· héi”, kh«ng ph¶i lóc nµo nh÷ng ng−êi c«ng t¸c x· héi giái nhÊt còng ®−îc lùa chän cho nh÷ng c«ng viÖc x· héi quan träng nhÊt, liªn quan ®Õn søc kháe x· héi cña ®Êt n−íc, cña ng−êi d©n? Vµ kh«ng ph¶i lóc nµo ng−êi d©n còng nhËn ®−îc thuèc thËt, ch−a nãi ®Õn thuèc cã chÊt l−îng cao nhÊt. VÝ dô vÒ ®iÒu nµy cã thÓ t×m thÊy hµng ngµy trªn b¸o chÝ. 2. C¸c c¬ quan nhµ n−íc vµ ®oµn thÓ quÇn chóng ®· cã nhiÒu nç lùc ®Ó kh¾c phôc lèi ho¹t ®éng c«ng t¸c x· héi theo kiÓu quan liªu hµnh chÝnh x¬ cøng tr−íc kia, nh»m thÝch øng víi t×nh h×nh míi. Tuy nhiªn, nh÷ng nç lùc nµy vÉn cßn xa míi t−¬ng xøng víi yªu cÇu. Vµ cho dï hÖ thèng nµy cã thÓ ®¹t ®−îc “c«ng suÊt” cao nhÊt, th× b¶n th©n nã còng kh«ng ®ñ kh¶ n¨ng ®¶m ®−¬ng toµn bé quy m« c¸c vÊn ®Ò x· héi to lín vµ phøc t¹p hiÖn nay. CÇn më réng h¬n n÷a lÜnh vùc nh÷ng tæ chøc vµ nh÷ng ng−êi lµm c«ng t¸c x· héi. Vµo n¨m 1994, trong bµi viÕt “Nghiªn cøu thùc nghiÖm chÝnh s¸ch x· héi”, t«i nªu lªn nhËn xÐt: cho ®Õn nay, ch−a cã mét khu«n khæ ph¸p lý ®Çy ®ñ vµ cã hÖ thèng cho ho¹t ®éng c«ng t¸c x· héi. Ngay c¶ khi ®· cã mét khu«n khæ ph¸p lý ®óng ®¾n, th× còng cÇn thay ®æi rÊt nhiÒu vÒ mÆt th¸i ®é vµ øng xö trong thùc tÕ ®èi víi khu vùc c«ng t¸c x· héi ngoµi nhµ n−íc, ®Ó t¹o ra mét m«i tr−êng thuËn lîi cho ho¹t ®éng cña khu vùc nµy. VÉn cßn tån t¹i sù ph©n biÖt ®èi xö gi÷a nh÷ng tæ chøc vµ c¸n bé c«ng t¸c x· héi “chÝnh thèng” nhµ n−íc víi ngoµi nhµ n−íc, gi÷a c¸c nhµ c«ng t¸c x· héi “n−íc ngoµi” (cã nhiÒu tiÒn) víi c¸c nhµ c«ng t¸c x· héi trong n−íc. §iÒu nãi trªn c¸ch ®©y s¸u n¨m h×nh nh− vÉn cßn ®óng cho ®Õn ngµy h«m nay. 3. DÜ nhiªn, thùc tÕ ho¹t ®éng c«ng t¸c x· héi còng ®· t¹o nªn mét m¹ng l−íi c¸c quan hÖ c«ng viÖc, hiÓu biÕt vµ trao ®æi th«ng tin gi÷a c¸c tæ chøc vµ nh÷ng ng−êi lµm c«ng t¸c x· héi. Tuy nhiªn, cã thÓ nãi r»ng cho ®Õn nay ®©y míi chØ lµ mét m¹ng l−íi tù ph¸t, bã Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.ac.vn Bïi ThÕ C−êng 9 hÑp. §· ®Õn lóc cÇn x©y dùng m¹ng l−íi réng lín h¬n n÷a, mang tÝnh tæ chøc h¬n, cã kh¶ n¨ng ®em l¹i nhiÒu ®iÒu bæ Ých h¬n cho c«ng t¸c x· héi. 4. Nh÷ng ng−êi lµm c«ng t¸c x· héi chuyªn nghiÖp ë n−íc ta hiÖn nay rÊt ®«ng ®¶o. Vµ còng gièng nh− trªn thÕ giíi, hä lµ lùc l−îng nßng cèt trong lÜnh vùc nµy. Tuy nhiªn, mét trong nh÷ng nh−îc ®iÓm c¨n b¶n lµ hä cßn ch−a ®−îc trang bÞ mét c¸ch cã hÖ thèng kiÕn thøc vµ kü n¨ng c«ng t¸c x· héi hiÖn ®¹i, vµ nÕu cã ®−îc trang bÞ råi th× khi trë vÒ thùc tÕ hä còng kh«ng hoÆc kh«ng cã kh¶ n¨ng sö dông, do cã qu¸ nhiÒu trë ng¹i vÒ mÆt thiÕt chÕ vµ tæ chøc. T−¬ng ®−¬ng víi quy m« to lín cña lÜnh vùc c«ng t¸c x· héi, chóng ta còng ®· cã mét tËp hîp kh«ng nhá c¸c c¬ së ®µo t¹o vÒ c«ng t¸c x· héi hay cã liªn quan mËt thiÕt ®Õn ®µo t¹o c«ng t¸c x· héi. Tuy nhiªn, ë phÇn lín c¸c c¬ së nµy, chÊt l−îng ®µo t¹o cßn rÊt yÕu, c¸ch gi¶ng d¹y cò kü so víi sù ph¸t triÓn chung cña c«ng t¸c x· héi hiÖn ®¹i trªn thÕ giíi. Nguyªn nh©n do thiÕu nh©n lùc tèt vµ do c«ng t¸c tæ chøc kÐm, ®Æc biÖt lµ c«ng t¸c tæ chøc ë cÊp trung m«. §iÒu thø hai lµ nguyªn nh©n chñ chèt. T«i cho r»ng nÕu ®−îc tËp hîp, chóng ta ch¾c ch¾n cã ®−îc mét ®éi ngò c¸n bé gi¶ng d¹y c«ng t¸c x· héi cho cÊp ®¹i häc mµ tr×nh ®é t−¬ng ®−¬ng víi khu vùc. 5. Tãm t¾t l¹i, nh÷ng ng−êi lµm c«ng t¸c x· héi h«m nay cÇn nh÷ng ®iÒu sau ®©y: (a) Mét khu«n khæ thÓ chÕ thÝch hîp, chÆt chÏ vµ ®ång thêi réng më. Vµ khu«n khæ thÓ chÕ nµy kh«ng chØ n»m trªn giÊy hay trong c¸c cuéc héi nghÞ, mµ cÇn ®−îc thùc hiÖn trong thùc tÕ; (b) Mét m¹ng l−íi hîp t¸c réng r·i gi÷a nh÷ng tæ chøc vµ nh÷ng ng−êi lµm c«ng t¸c x· héi; (c) Mét ch−¬ng tr×nh quèc gia dµi h¹n vÒ ®µo t¹o c«ng t¸c x· héi, ®Æc biÖt c¸c h×nh thøc ®µo t¹o c¬ b¶n. tµi liÖu tham kh¶o 1. Bui The Cuong, Truong Si Anh, Daniel Goodkind, John Knodel and Jed Friedman. Vietnamese Elderly Admist Transformations in Social Welfare Policy. PSC Reports. 1999. 2. Bïi ThÕ C−êng. Nghiªn cøu thùc nghiÖm chÝnh s¸ch x· héi. Trong: T−¬ng Lai (Chñ biªn). X· héi häc tõ nhiÒu h−íng tiÕp cËn. Hµ Néi, 1994. 3. David Preston. Social Safety Nets in Viet Nam. International Labour Organisation. October, 1999. 4. Harol L. Wilensky & Charles N. Lebeaux. Industrial Society and Social Welfare. The Free Press. New York, 1965. 5. International Labour Conference, 80th Session. Social Insurance and Social Protection. Report of the Director-General (Part I). Geneva, 1993. 6. Manfred G. Schmidt. Sozialpolitik. Historische Entwicklung and Internationaler Vergleich. Leske + Budrich. Opladen, 1988. 7. Ng©n hµng thÕ giíi, Héi nghÞ nhãm t− vÊn c¸c nhµ tµi trî cho ViÖt Nam, 14-15/12/1999. B¸o c¸o ph¸t triÓn cña ViÖt Nam n¨m 2000: tÊn c«ng nghÌo ®ãi. 8. Paul E. Weinberger. Perspectives on Social Welfare: An Introductory Anthology. Macmillan Publishing Co., Inc. New York, 1974. 9. Tæng côc thèng kª. §iÒu tra hé gia ®×nh ®a môc tiªu. Hµ Néi, 1998. 10. Tæng côc thèng kª/VIE/95/043. §iÒu tra møc sèng d©n c− ViÖt Nam 1997-1998. Hµ Néi, 8/1999. 11. The World Bank. Viet Nam: Poverty and Assessment. Washington D.C. 1995. Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn