Professional Documents
Culture Documents
QUANG TRUNG
Vit Nam v Trung Hoa u l nhng quc gia c lch s t rt lu i. T hng ngn
nm trc Cng nguyn khi nhng c dn Lc Vit dng nn nh nc s khai - nh nc Vn
Lang ca cc vua Hng - th trc ngi Hn thnh lp nn "nh nc u tin ca h
vng Sn Ty, Cam Tc, min Bc ". [10:8]
"S sch Trung Quc ghi nhn: Nm Mu Thn (tc nm th 5 i vua ng Nghiu
Trung Quc, theo dng lch l nm 2353 trc Cng nguyn, mt s b ngoi giao u tin
ca vua Hng nc ta ch ng ti thm Trung Quc, s b ca ta qua hai ln thng dch
mi ti c Trung Quc" [10 :8].
"Hn mt nghn nm sau, Vit Nam v Trung Quc vn xa nhau hng vn dm, nhiig
mt s b ca ta li sang thm Trung Quc ln th hai (Vo nm th 6 i vua Thanh
Vng nh Chu, tc nm mo trc Cng nguyn)" [10:9].
12
Nh vy, ngay trong bui dng nc, dn tc ta sm ch ng tin hnh nhng hot
ng giao thip vi nc ngoi t tnh hu ngh, thn thin. V tinh thn tr thnh
phong cch ngoi giao truyn thng ca chng ta sau ny.
Cn cc triu i Trung Hoa t coi mnh l trung tm ca thin h (Trung Quc), xung
quanh ch l gc cnh (T du). H t xem dn tc mnh l cao qu, tinh hoa nht (Hoa), ln
mnh nht (H), m khinh b, mit th cc dn tc xung quanh l Man, Di, Nhung, ch (Trong
ch "Man" c b "trng" ch su b, trong ch "ch" c b "khuyn" l ch... xem thng
cc nc khc khng ng l con ngi). Cc ch Trung Hoa t ho v truyn thng vn
ho c sc ca mnh v xem thng nhng dn tc khc l km ci, lc hu, cn phi c
khai hoa vn minh.
T , trong h hnh thnh "tinh thn nc ln" vi t tng "bnh thin h" (lm cho
thin h c bnh an), theo chnh sch "Dng H, bin Di" (dng Hoa H ci bin cc tc
ngi khc). V chnh t tng "i Hn" ny l c s hnh thnh chnh sch i ngoi ca
nh nc phong kin Trung Hoa: lun gy chin tranh nhm thn tnh cc nc lng ging
m rng lnh th. T khi dng nc vng Cam Tc vi mt quc gia nh b, thng qua cc
cuc chin tranh ln, nh, thn tnh cc nc lng ging, sp nhp thm t, m rng lnh th
v pha Nam, cho n th k in trc Cng nguyn, bin gii pha nam ca Trung Hoa m
rng st bin gii Vit Nam. Trung Hoa tr thnh quc gia c din tch ln nht lc a chu
. Cng vo thi im y, Vit Nam tr thnh nc u Lc gm hai nhm Lc Vit v u
Vit c kt cht ch to nn.
Vy l t th k III trc Cng nguyn tr i, Vit Nam v Trung Hoa thnh nhng
quc gia lng ging. Nh trnh by phn trn, ngay t thi Hng Vng, nc ta tm
cch giao ho, t mi quan h thn thit vi Trung Hoa. L ra, khi tr thnh lng ging, quan
h y cng phi gn b, tt p hn. Nhng trong khi ta mun giao ho, cc triu i phong
kin Trung Hoa vn tip tc vic bnh trng lnh th xung pha Nam. T th k III trc
Cng Nguyn, trn tin qun v pha Nam, qun Tn nh ph, xm lc u Lc. Nhn
dn u Lc anh dng chin u, nh bi k th. Sau , nhn nh Tn suy yu, mt ch
hu ca nh Tn l Triu lp ra mt nc ring ri tm mi cch chim ly u Lc. T
bt u nhng trang s bi thng ca dn tc ta hn mt ngn nm Bc thuc. Trong hn
13
mt thin nin k y, cc triu i phong kin Trung Hoa k tip nhau h u Lc, xem
u Lc nh nhng qun huyn ca Trung Hoa. ( l: qun Giao Ch, thuc vng Bc b
nc ta ngy nay, qun Cu Chn thuc vng Thanh Ngh Tnh, v qun Nht Nam thuc
vng t t Honh Sn tr vo).
Trong sut hn mt ngn nm b phong kin phng Bc cai tr y, quan h gia Vit
Nam v Trung Hoa l quan h gia nc h v nc b h. Giai on ny khng cn
quan h ngoi giao m ch cn s p bc ca mt ch i h vi mt dn tc b h.
Trong sut mi th k y, nhn dn ta vn khng cam chu cnh i n l m vn lin tip ni
dy chng li ch cai tr. Cc hot ng v trang chng ngoi xm din ra khp ni. Vit Nam
tuy b h song li c khong cch rt xa trung tm ca i quc Trung Hoa nn Vit Nam
da vo sc mnh on kt qut cng ca c dn tc v khong cch xa xi y lun ni
dy, chng li ch h v c lc nh ui c k th, ginh ly c lp, c khi ch trong
vng thi gian ngn: vi ba nm, c khi trn nm mi nm...
V d nh trong cuc khng chin chng Tng thi L hay trong cuc khi ngha Lam
Sn chng Minh do L Li - Nguyn Tri lnh o sau ny, ng cha ta bit s dng ngoi
14
giao nh mt v kh sc bn, li hi trong cuc u anh chng k th xm lc. u tranh
ngoi giao c kt hp cht ch vi u tranh qun s trong khng chin ginh thng li
cui cng.
Trong cuc khng chin chng Tng, vo u nm 1077, sau khi ta chn ng qun
Tng phng tuyn sng cu, qun Tng tn tht nng n, tinh thn hoang mang, sa st. L ra
qun ta c th trn thng li m quyt nh ti cng, tiu dit k th, nhng L Thng Kit
quyt nh thng thuyt, m li thot cho gic. ng li ng n y khin ta va ui
c gic ra khi b ci m vn bo ton c lc lng, m quan ng hn c l vn gi
c ho ngh gia hai nc sau chin tranh.
Hoc vi cuc khi ngha Lam Sn, trong khi ngha qun chu nhiu tn tht, L Li,
Nguyn Tri tm thi ging ho vi qun Minh c thi gian cng c lc lng. Trong
giai on cui cng ca chin tranh, hot ng ngoi giao c Nguyn Tri s dng mt
cch rt linh hot, ti tnh, h tr hiu qu cho u anh qun s ginh thng li. Khi ginh
c thng li v qun s th li dng m phn kt thc chin tranh, t li quan h hoa
bnh gia hai nc.
l trng thi chin, cn quan h gia hai nc trong thi bnh th th no?
Vn sch phong: Cng nh nhng nc nh lng ging khc ca Trung Hoa, Vit
Nam , mt v vua mi ln ngi phi cu phong. Khi c "Thin triu" Trung Hoa sch phong
tc vng cho th xem nh nn c lp y c cng nhn.
Vic phong vng th hin tnh cht chnh thc ca ngi c cng nhn, v th hin
tnh chnh thng ca triu i y. Khi "Thin triu" sch phong cho ngha l "Thin triu"
chp nhn v s bo v an ninh cho quc gia y, s khng tn cng vo nc y tr khi trong
nc y c nhng thay i "tri o Tri". Khi phong vng, "Thin triu" ban cho quc
vng mi sc phong v n vng tng trng cho quyn lc ca "Thin triu
15
Sau nm 938, nc ta ginh c ch quyn v c lp dn tc, nhng vn chu nh
hng nng n ca vn hoa ng, nht l Nho gio: "Tiu quc s i quc" (Nc nh th
nc ln), nn ng ch ta "trong xng , ngoi xng vng". Ta vn chu sch phong ca
Trung Hoa gi hoa hiu, m vn bo m c lp dn tc. Nh nh s hc Phan Huy Ch
tng vit: "Trong vic tr nc, hoa hiu vi nc lng ging l vic ln... Nc Vit ta c c
ci t pha Nam m thng hiu vi Trung Hoa, tuy nui dn ng nc c quy m ring ,
nhng trong th xng , m i ngoi th xng vng, vn chu phong hiu, xt l th thc
phi th" [15:135].
V l quan h gia "Thin triu" v tiu quc nn trong cc cng vn, biu, th... triu
nh ta thng dng li l ht sc nhn nhng v lun tm cch "tng bc" s sng sut, anh
minh ca "Thin triu" . l sch lc ngoi giao mm do, kho lo ca ng cha ta nhm
gi gn quan h ho hiu vi "Thin triu" m vn bo v c quc th v s ton vn lnh
th.
Vn triu cng :
L vt cng np thng l:
- Ngi: Nhng th kho c tuyn chn t cc ngnh ngh, thy tu, thy bi...
Trong thi bnh, ngoi vn sch phong v triu cng cn mt vn thng phi tranh
bin trong quan h gia hai nc, l vn bin gii, lnh th.
Ngoi nhng phn t m cc th quan Trung Hoa ln chim vng bin gii ca nc
ta ri i tn cc vng hng sp nhp vo t ai ca "Thin triu", lch s Vit Nam cn
ghi li hai trng hp nh nc ct t cho Trung Hoa, l di triu H v triu Mc. Lch
s cng ghi nhn, di thi L ta i li c nhiu phn t mt. Cuc u tranh ginh
16
li t ai ca T Quc vn tip tc, quyt lit nht l di triu L Thnh Tng, ri di triu
Quang Trung sau ny...
Tm li, quan h gia Vit Nam v Trung Hoa c hnh thnh t rt lu i. Tuy tri
qua nhiu bin ng, mi quan h y ngy cng c ci thin, nht l t th k X, khi ta
ginh c c lp dn tc. Trong quan h ngoi giao ca Vit Nam vi cc nc lng ging
ni chung v vi Trung Hoa ni ring, ng cha ta xy dlig c ng li ngoi giao mm
do nhng kin quyt, kin nh trong nguyn tc giif vng c lp dn tc song li linh hot,
kho lo trong ng x, tn trng hoa hiu dn tc, rt mc khoan dung, ngay c vi k th.
Nh trong "Bnh Ng i co", Nguyn Tri vit:
" Rt cuc, ly i ngha thng hung tn, em ch nhn thay cng bo"
17
C th im qua mt vi cuc khi ngha tiu biu nh:
ng ngoi c cuc khi ngha Nguyn Tuyn, Nguyn C vng Hi Dng, cuc
khi ngha Nguyn Hu cu vng bin Sn, cuc khi ngha Nguyn Danh Phng
vng Tam o...
ng Trong c cuc khi ngha ca nng dn v thng nhn Qung Ngi, Quy Nhn
di s lnh o ca Linh Vng v Qung Ph (nm 1695), ca ng bo Chm Trn Bin
khi ngha do Dng Bao Lai v Dip M Lng lnh o nm 1746...
Phong tro nng dn din ra rt rm r, si ni. Tuy tht bi, phong tro nng dn khi
ngha th k xvm ging nhng n ch mng vo ch qun ch Vit Nam vn v cng
ru r, to tin cho nhng thng li ca phong o nng dn Ty Sn sau ny.
Nm 1778, Nguyn Nhc ln ngi hong , phong cho Nguyn Hu lm Long Nhng
Tng qun, Nguyn L lm Tit Ch. Th lnh ti cao ca phong tro Ty Sn l Nguyn
Nhc, nhng vi nhng chin cng lin tip ca mnh trong cng cuc nh Nguyn, chng
Xim, Nguyn Hu c nhng ng gp ln lao cho phong tro, ng thi cng t khng
nh c thin ti qun s ca mnh. c bit, chnh Nguyn Hu ch huy qun Ty Sn
bn ln tn cng Gia nh nh tan tc tn qun h Nguyn. Nm 1785, Nguyn Hu cng
ngha qun Ty Sn lm nn chin thng Rch Gm - Xoi Mt vang di, tiu dit hu ht
qun can thip Xim, "i Nam thc lc chnh bin" ( nht k, tp 2, trang 53-59 v 65) c
nhn xt "... Ngi Xim t sau cuc bi trn nm Gip Thn, ming tuy ni khoc m lng th
s Ty Sn nh s cp" [18:227].
18
Nguyn Hu v ngha qun Ty Sn vn tha thng tin qun thng ra Bc h vi s tr gip
ca Nguyn Hu Chnh.
Vi vic tiu dit chnh quyn h Nguyn ng Trong, tiu dit tp on h Trnh
ng Ngoi, Nguyn Hu v phong tro Ty Sn c cng t c s ch vic lp li thng
nht nc nh sau hn hai th k chia ct.
Tuy nm ton b binh quyn Bc h trong tay, Nguyn Hu gi ng khu hiu "Ph
L, dit Trnh", trao li quyn hnh ng Ngoi cho vua L. Vua L Hin Tng cm kch
phong cho Hu tc Uy Quc Cng, g cng cha Ngc Hn cho Nguyn Hu v tng thm c
vng t Ngh An cho Ty Sn. Sau khi Nguyn Hu cng Nguyn Nhc rt qun v, Nguyn
Hu ng ti Thun Ho, c phong lm Bc Bnh Vng.
19
V Vn Nhm vn l con r ca Nguyn Nhc, li l tng di quyn Nguyn Hu.
Nhn lc anh em Ty Sn bt ho, V Vn Nhm ngm ngm m mu gy dng quyn lc
ring. "Trong cuc xung t gia Nguyn Nhc v Nguyn Hu, tuy b ngoi Nhm t ra trung
lp nhng trong lng vn nui mt mu " [57:39]. Sau khi dit c Nguyn Hu Chnh, lp
L Duy Cn lm Gim Quc, V Vn Nhm ngy cng kiu cng, lng hnh, chuyn quyn
nh ot mi vic, v ngy cng l r m mu lm phn.
Thng 4.1788, Nguyn Hu cng lc lng Ty Sn hnh qun ngy m ra Bc git cht
k phn bi. V phi gii quyt vn Gia nh ang ri ren do tn qun Nguyn nh quy
ph, nn sau khi giao quyn binh Bc h li cho Ng Vn S v Phan Vn Ln, Nguyn Hu
mau chng rt qun v.
Tin L Chiu Thng cu vin nh Thanh v qun Thanh ang chun b sang xm lc
nc ta c mau chng truyn v Ph Xun. Khi qun Thanh o t vt bin gii, cng l lc
Nguyn Hu cng qun dn ta chun b sn sng chin u mt mt mt cn vi k th,
quyt bo v c lp dn tc.
20
Cui nm 1788, sau khi nhn li sang "cu gip' ngai vng ca L Chiu Thng, nh
Thanh chun b khn trng v mi mt, quyt cp nc ta mt ln na. Ngoi vic iu
ng mt lc lng ln qun chnh quy, chng cn thm c trong vic truyn hch ku gi
chiu m qun "Cn Vng" ca L Chiu Thng, xi gic nhn dn Vit Nam chng qun
Ty Sn, tp hp Hoa kiu ti Vit Nam lm ni ng khi i qun ko vo... Nh vy, khi
chin tranh xm lc bng n, khng ch c hn hai mi chn vn lc qun Thanh trn qua
bin gii m cn c mt b phn ngi Hoa v qun "Cn Vng" ca L Chiu Thng lm
ni ng cho gic. Ngoi vic chun b lc lng, vn qun lng cng c t ln hng
u (phi chng chng "rt kinh nghim" nhng bi hc tht bi t nhng k tin bi ca
chng bi chin lc "vn khng nh trng" ca qun dn ta trong nhng cuc khng chin
trc y ? Vic "rt kinh nghim" y chng t nh Thanh c gng chun b cho cuc chin
tranh xm lc ny tht chu o, quyt tm thn tnh nc ta mt ln na). Phc Khang An
c phn cng ph trch vic tr tnh qun lng cho cuc i xm lc ny. Sau khi cng
vic chun b lc lng tng i hon tt, Cn Long h chiu cho Tn S Ngh, Tng c
Lng Qung lm Chinh Man i tng qun, thng lnh lc lng hng hu chun b xm
lc Vit Nam.
21
lp cng, Tn S Ngh dng chiu thuyt phc Cn Long cho c sm tin qun. ngh
ny c Cn Long tn thnh.
22
r tnh hnh kho yu v phng th nh gi g u" [8:180]. Thc t lch s lc by gi t ra
cho ton th dn tc ta mt vn v cng cp bch: Phi nhanh chng tiu dit qun xm
lc, dp tt mu thn tnh nc ta ca triu nh Mn Thanh. Nu ko di thi gian, k th
c th li dng trit nhng kh khn ca ta, khi , cuc khng chin ca ta s kh c th
kt thc thng li. V th, sau khi nghe bo co tnh hnh, Nguyn Hu quyt nh s nhanh
chng tin i qun ra Bc.Trc khi tin qun tiu dit k th, ngy 22.12.1788 (Tc ngy
25.11 nm Mu Thn), Nguyn Hu lm l ng quang, ln ngi hong , ly hiu l Quang
Trung.
Vic ln ngi ca Nguyn Hu trong tnh th cp bch ny mang mt ngha lch s quan
trng. Trong khi t nc ang trong cnh "nc si, la bng" v b gic ngoi xm chim
ng, th bn vua ti bn nc h L li cam tm lm tay sai cho gic. Nguyn Nhc - v th
lnh ti cao ca phong tro Ty Sn - th li an phn th thng, khng my ch tm vo thi
cuc na. Nguyn Hu quyt nh ln ngi hong l nhm lm sng t danh ngha i vi c
nc, t mnh nhn ly trng trch lnh o ton dn khng chin chng xm lc, tuy rng
trong "Chiu ln ngi", ng t nhn mnh "Vn khng c ch lm vua". [44:172]
Tht vy, nm 1786, sau khi h c thnh Ph Xun, c Nguyn Hu Chnh thuyt
phc v dn ng, Nguyn Hu quyt nh ko qun ra Bc h tiu dit h Trnh. Vic ko
qun ra Bc h hon ton l quyt nh mang tnh tnh th ch Nguyn Hu khng h c nh
thu tm Bc h. Trong ln th nht tin qun ra Bc h y, sau khi tiu dit h Trnh Nguyn
Hu ni vi cn tng ca mnh: "Ta mang vi vn qun ra y, nh mt trn dp yn Bc
h, vy th mt thc t, mt ngi dn, by gi khng phi ca ta th cn ca ai vo y
na? Du ta mun xng , xng vng chi chi, ai cn dm lm g ta ng" [8:88]. Nhng
Nguyn Hu thc hin ng khu hiu "ph L, dit Trnh" m trao tr chnh quyn li cho
nh L khin vua L Hin Tng v cng cm kch.
23
" c sc mnh m li bit lm vic ngha" [30:394], hai ln ko qun ra n nh tnh hnh
Bc h m vn mt lng vun dng cho nh L, d vua L bn vong, vn cho ngi trng coi
tng miu h L. Sau khi n nh tnh hnh Bc h, Nguyn Hu khng mun dng L Duy
Cn lm gim quc b nhn m vn c ch tr ngai vng cho vua L: "... s T hong tranh
ginh vi Gim quc, ngi nc li li ti ta gy ra mi lon..." [8:142]. Nhng khi L
Chiu Thng sang cu vin nh Thanh, "rc voi v giy m t", Nguyn Hu quyt nh
ln ngi hong trc khi tin i qun ra Bc tiu dit qun xm lc. ng l gii vic
ln ngi ca mnh: "Trm hai ln gy dig h L m t qun h L khng bit gi x tc, b
nc i bn vong, s dn Bc h khng theo v h L, li da vo Trm. V phn i huynh v
kh nhc m ch mun gi mt ph Quy Nhn, khim nhng t xng l Ty Vng".
[44:172]
Trong qu trnh tin binh, Quang Trung tip tc pht trin v t chc li lc lng. Nhn
dn hng hi tng qun cu nc nn lc lng pht trin nhanh chng ln n mi vn
ngi v lc lng tng binh gm vi trm voi chin. Trong qu trnh chun b lc lng,
nghe tin mt bo v, Nguyn Hu thy s ch quan, khinh ch, kiu cng, t mn ca qun
Thanh, nn tn dng sai lm ca ch, Quang Trung cn cho ngi em th tr hng ra
Thng Long cho Tn S Ngh. Trn Danh Bnh dn u s b gm tm ngi mang ba o bm
vn (mt o bm vn ca L Duy Cn, mt ca qun thn v mt ca nhn dn). Ni dung cc
bm vn phn gii l do vic Nguyn Hu ln ngi v "ni xin" Tn S Ngh hy ng qun
ca i m tra xt li ni tnh gia L Chiu Thng v Ty Sn. Quang Trung cn cho giao tr
t binh Thanh b bt trc y... Nhng cuc vn ng ngoi giao y tht bi. Tn S ngh
hng hch x phng th nm xung t, git Trn Danh Bnh, giam c on s gi... (theo th
vua Quang Trung gi cho Cn Long).
Thc ra, y ch l n ngoi giao t "cung thun" gi, nhm lm kiu lng ch m
thi. Qu tht, sau n ngoi giao y, Tn S Ngh cng t ra kiu ngo, ch quan, khinh ch
24
hn. Tranh th lc qun Thanh cm binh h tri, ngh ngi n Tt, Quang Trang quyt nh tin
cng trc. Ngay Ngy Nguyn, s gia nh Thanh, trong "Cn Long chinh v An Nam k",
trch trong "Thnh V K" cng ln n s ch quan khinh ch ca Tn S Ngh v i qun
"Thin triu" nh sau: " Tn S Ngh tham lp cng bt Nguyn (Nguyn Hu), qun khng rt
lin m li khinh ch, khng t phng b. (...). H Nguyn d bit thc h, cui nm c tt
c binh lc ra, em qun nh p quc . Th m qun ta cn tin li n ni di l ti hng, c
m m khng bit g st". [23 :253].
Hnh qun thn tc, tin cng vo lc k ch ang s h, to yu t bt ng, chc thng,
l mt trong nhng chiu thc ngh thut qun s ti tnh ca Quang Trung Nguyn Hu.
Vic ta tin cng trc lm o ln th trn, bin k i tin cng thnh k b tin cng vo
lc chng khng ng nht (trong nhng ngy Tt Nguyn n). nh ca Quang Trung l
phi nhanh chng tiu dit qun Thanh trong thi gian ngn nht, khng cho gic kp tr tay.
Quyt tm c Quang Trung nhn mnh trong ba tic khao qun ngy 15.1.1789 (tc
mng 10.12 al) ti Tam ip: " Ba nay ta hy n Tt Nguyn n trc, i n sang xun,
mng by, ta s vo Thng Long m tic n Tt Khai h. Cc ngi c nh ly li ta xem c
ng th khng ?" [8:183]. Tinh thn kin nh, ch quyt chin quyt thng y lm nc
lng tng s.
m 30 thng Chp nm Mu Thn, Quang Trung pht lnh tin cng. Qun ta chia thnh
nhiu o qun b binh, thy binh ng lot tin cng ch trn nhiu hng v nhanh chng
tiu dit cc n tri vng ngoi ca ch. Sau tip tc trin khai th trn bao vy, tiu dit
ton b cm qun ch Thng Long v cc khu vc k cn Thng Long. Mng 5 Tt, qua trn
chin v cng c lit, qun ch lc ca ta tiu dit c cc n Ngc Hi, H Hi, Khng
Thng- ng a... My chc vn qun Thanh b nh tan tc. Tn S Ngh v mt s thn
qun trn ng b chy b qun Ty Sn phc kch bt ng hong ht vt c sc th, n
tn, lun rng, li sui, i kht, vt v v cng mi tm c ng vt bin gii tr v
Trung Hoa. Trong "Qun doanh k lc", Trn Nguyn Nhip, b th ca Tn S Ngh, c vit:
"Ti v Ch Hin (tn chc quan ca Tn S Ngh) khng kim ra u c n ung, c phi i
sut by ngy by m mi ti c trn Nam Quan" [64:121]. B l L Chiu Thng cng
tm ng chy theo tn qun Thanh v sau phi kt thc cuc sng lu vong mt cch
nhc nh trn t khch, qu ngi.
25
Cuc khng chin chng qun xm lc Thanh ca nhn dn ta hon ton thng li vi
thi gian k lc: Ch trong vng nm ngy m (T m 30 thng Chp n mng 5 Tt K
Du), qun Ty Sn anh dng chin u, qut sch hai mi chn vn qun Thanh ra khi
b ci. y l mt trong nhng chin cng lng ly bc nht trong lch s Vit Nam. Chin
cng y c lm nn t sc mnh ca mt cuc chin tranh chnh ngha, t tnh thn on kt,
ch chin u chng gic ca nhn dn ta v thin ti qun s tuyt vi ca ngi anh hng
Quang Trung Nguyn Hu.
26
CHNG 2: QUAN H VIT NAM - TRUNG HOA SAU I THNG
QUN THANH V NHNG HOT NG THNG HIU BC
U
V pha nc ta, sau cuc khng chin chng Thanh thng li, tuy nn c lp dn tc
c bo m, song ni tnh trong nc gp mun vn kh khn:
- Tnh hnh chnh tr, x hi li cha n nh, nhng lc lng phn ng vn tm cch
quy nhiu, chng ph nh: bn tay chn ca L Chiu Thng Bc h, lc lng ca Nguyn
Anh pha nam... c bit l ng lc ton dn ang dc sc vo cuc khng chin nh ui
27
qun Thanh xm lc, th pha Nam, lc lng Nguyn Anh nh ph, chim c Gia
nh v mu tin cng Ty Sn.
Trong quan h ngoi giao vi nh Thanh lc ny, Quang Trung ch trng dng bin
php ngoi giao khim nhng phng nga chin anh. Sau khi xem xt tnh hnh, Quang
Trung nhn nh rng: "B ta nh, ph, h nhn i th xu h m liu chng mun bo th
cng kh lng. Ta nn tha c mua chuc lng h" [16:195], v vy, ta cn phi s dng nhng
chiu thc tip xc tch cc vi nh Thanh, t r mun sm ging ho, khi phc li mi
bang giao, nhm xo b s cay c, phc th ca vua ti nh Thanh. Quang Trung ch trng:
trong ngoi giao vi nh Thanh, ta phi khim nhng , nhn nhn , xoa du t i, th din cho
"Thin triu" song vn phi gi gn quc th v phi t li ch ca quc gia, an tc ln trn
ht.
28
2.1.2.NHNG YU SCH CA NH THANH TRONG QUAN H VI TRIU I
QUANG TRUNG SAU CHIN TRANH.
n nm 1681, sau khi dp c lon "Tam phin", triu Thanh mi chnh thc nm
quyn trong c nc. Sau , nh Thanh tin hnh mt cuc ci cch ton din, n nh tnh
hnh chnh tr, x hi khi phc v pht trin nn kinh t dn n s phn thnh gn mt trm
nm. Thi k cc thnh y ko di n gia thi Cn Long tr v.
29
Nh Thanh nhiu ln cho qun xm lc Min in vo nhng nm 1766, 1767, 1769,
nhng u tht bi thm hi. n nm 1788, nhn khi L Chiu Thng sai ngi sang cu vin,
nh Thanh mng r, khng b qua c hi chim c nc ta. Cn Long mun thn tnh i
Vit, ri dng i Vit lm bn p tn cng xm lc nhng nc ng Nam khc. Theo
"i Thanh Thc lc" do Quc S qun triu Thanh bin son (tp 53, quyn 1319, trang 6) th
Cn Long tng tuyn b: "Trm tr v c nm mi nm, bnh nh cc x Y L, Hi
B v hai t Kim, Tuyn, m rng t ai hn hai vn dm, v cng oanh lit bit dng no
? S g bn "gic c" Qung Nam (tc Ty Sn) cy him m chng c" [4:29].
Theo i Thanh thc lc (quyn 1318 t 26b) , Cn Long cho rng: "C hin tnh nh
Tn S Ngh tu m xt th vic xong n tm phn mi" [4:30] nhng cng theo i
Thanh thc lc (quyn 1317, t 14a, 15b) sau "Tn b tng Ha Xng Ngha i do thm
trn bin, b bo to phi cho tu dt vo trnh bo trong vng kim sot ca Ty Sn. Hn
tn mt chng kin cnh Ty Sn thao din vi lc lng ng o, thuyn chin c trang b
h thng sng nng t 20- 30 cn" [4:30]. Lc ny, Cn Long mi git mnh lo lng, mun
hon binh ngay, nhng lc y qu mun v Tn S Ngh tin qu su vo ni a Vit
Nam; Cn Long ra ch d "Khng nn em s ni cho binh s bit v vic hnh qun ct
kh th hng trng, e rng qun ta khng xt h thc th no nghe rt nht ch, rt l quan h"
(Theo i Thanh thc lc quyn 1317, t 14a, 15b)[4:30). V ch trong vng hn mt thng (t
ngy 9 .1.1789 n ngy 14.2.1789), Cn Long 11 ln xung d v cho nga phi trm "ha
tc" n Thng Long gi Tn S Ngh mang qun v gp [4:31] . Nhng Tn S Ngh rt hng
mu, bt chp lnh rt qun ca vua Cn Long, khc t mi ngh m phn t pha Ty
Sn, vo lc lng hng hu ca i qun xm lc, li tham vng "lm nn nghip ln sau
30
chuyn v cng ny" [4:32] nn hn hunh hoang tuyn b: "Sang xun mng 6 s cho qun
vo tn so huyt bt sng ch tng ca gic" [48 :350].
Cng nh nhng triu i qun ch Trung Hoa trc , nh Thanh k tha truyn
thng b quyn trong lch s Trung Hoa. Sau khi tiu dit v thay nh Minh thng tr Trung
Hoa, nh Thanh khng ngng cng c nn thng tr ca mnh v thc y cng cuc xm lc
nhng nc lng ging, bnh trng lnh th. Phm vi thng ca nh Thanh ngy cng c
m rng m vn khng sao lp y, tho mn c tham vng bnh trng. Ring ch trong
su mi mt nm tr v ca Cn Long, nh Thanh hn mi ln xut qun, xm lc cc
nc lng ging, trong c nc ta. V trong hi k "Thp on k" vit nm 1792, Cn
Long cng phi tha nhn rng "ln tn cng xm lc i Vit nm 1788-1789 i bi l mt
iu v cng nhc nh" [68:28]. Nh Thanh tng rng vi mt o qun "Thin triu" hng
hu, vi mt vin tng ti ba nh Tn S Ngh cm u, li c bn L Chiu Thng v mt
b phn Hoa kiu ti Vit Nam sn sng tip ng khi i qun trn sang bin gii, th vic tiu
dit m "gic c" Ty Sn l mt vic qu d dng. Song chng phi tr gi cho s sai
lm y.
Khi Nguyn Hu ln ngi Hong , t nhn ly trch nhim lnh o ton dn khng
chin chng xm lc, ng tp hp c sc mnh ca ton dn tc. Di ngn c Ty
Sn, nhn dn ta mt lng dc sc v s nghip chung, pht huy cao truyn thng yu
nc, on kt, sn sng x thn v c lp, t do ca dn tc. Ton dn tc vng dy, to
thnh mt sc mnh qut cng, qut sch qun xm lc ra khi b ci. i qun "Thin
31
triu" i bi, s th t trn, s b thng, b bt lm t binh, s tn qun trn c v nc
cng ch hn nm ngn. Tht l mt kt cuc thm hi cho cuc i xm lc ca nh Thanh !
Tht bi nhc nh y lm mt "th din Thin triu". M "th din Thin triu" c xem l
vn quan trng hng u i vi cc hong Trung Hoa. Mt "th din" ng ngha vi
vic suy gim uy quyn, v vy phi nhanh chng tm cch g gc, ly li "th din". Do vy,
khi nghe tin bi trn, Cn Long v cng tc gin, sai Phc Khang An gp rt iu ng qun
chn tnh pha nam Trung Hoa p st bin gii, chun b cho cuc tin cng phc th. Vy thc
cht, y c phi l s huy ng lc lng chun b cho cuc i phc th nh Cn Long tuyn
b hay ch l vic iu qun ln trn gi bin gii v s Ty Sn ang trn tha thng
nh sang bt git cho c bn L Chiu Thng v ging ngi Mn Thanh nh tin n? Tin
n ny khin " t Trung Quc, dn chng li cng nhn nho. T ca i Nam Quan tr
v Bc, trai gi, gi tr bng b, dt du nhau chy trn, sut vi trm dm lng ngt khng
bng ngi" [48:371].
32
Nh vy, v qu khip nhc sau trn i bi nm 1789, v qua vic phn tch tnh hnh
thc t lch s lc by gi, nn nh Thanh mun ging ho vi Ty Sn.
Quan h ngoi giao vi nh Thanh sau chin tranh l cng vic v cng kh khn, phc
tp, i hi chnh quyn Quang Trung phi c nhng ch trng, bin php ph hp, va xoa
du t i, gi c th din cho k va tht trn, nhm y li c nguy c chin tranh, va
bo m c c lp, ch quyn dn tc.
33
Chnh sch "Cu hin" (tm kim v trng i ngi ti) ca Quang Trung Nguyn Hu
khin Ng Th Nhm v cng cm ng. Quang Trung Nguyn Hu khng phn bit
ngun gc xut thn, m hiu v n trng Ng Th Nhm, tn Ng Th Nhm m giao cho ng
c mt cng vic ngoi giao h trng nh vy. p li, Ng Th Nhm em ht sc lc,
ti nng ca mnh ra phc v cho s nghip chung. Nhng th t, vn kin ngoi giao gia
triu Quang Trung v nh Thanh phn ln do Ng Th Nhm son tho theo nh hng Quang
Trung vch ra, v chnh Ng Th Nhm nhiu ln trc tip i s sang nh Thanh vo nm
1790 bn vi Phc Khang An v vic chun b cho An Nam quc vng gi sang Thanh
triu cn, v ln i s nm 1792-1793 bo tang sau khi vua Quang Trung mt.
Nh trnh by trong phn 1.2.2.2, khi tin qun thn tc t Ngh An ra dit ch,
Quang Trung cn cho tin hnh mt cuc vn ng ngoi giao ht sc "nhn nhn" : c s b
mang ba o bm vn trnh cho Tn S Ngh, ng thi cn giao nhng t binh b Ty
Sn bt trc y. S vn ng ho bnh y b Tn S Ngh th bo t chi.
Bng n ngoi giao ny, Quang Trung bn "mt mi tn trng hai ch": Sau khi
nhn th "cung thun" ca Ty Sn, Tn S Ngh cng t ra ch quan, khinh ch hn, cn
Quang Trung li "c ting'* l "vn chm chm t cung thun, ch c dm cng nhin
chng c u" [8:214] nh trong biu Quang Trung gi cho Cn Long. Cng trong th ny,
Quang Trung vit: "Mng 5 thng ging nm nay (K Du 1789) ti tin n L thnh, nhng
mong Tn S Ngh ngh li, ha may c th em ngc la thay can qua, xoay binh xa lm
hi xim o. Ti nhn nhn xin yt kin nhng Ngh khng h tr li". [8:215].
34
Sau chin tranh, ngi chu trch nhim v vic qun bin gii Qung Ty l Thang
Hng Nghip - ngi va cht ht trong trn chin Vit Nam, mi trn c v bin gii.
Tn mt chng kin s tht bi thm hi ca Tn S Ngh v i qun "Thin Triu" trc n
tn cng thn tc ca Ty Sn, Qung Ty T giang b o Thang Hng Nghip v cng s hi
ch mong mau chm dt chin tranh mi c yn thn. Nhng mun "gi th din Thin
triu" th vic ging hoa phi do Ty Sn ngh trc. V vy, Thang Hng Nghip bn
ln gi mt th cho Quang Trung [39:282], khuyn Quang Trung nn vit biu "cu ha" v
tnh nguyn lm trung gian cho vic ho gii gia Quang Trung v nh Thanh.
Quang Trung mt phn v khoan dung lng, mt phn v mun ging hoa, trnh vic
chin tranh vi nh Thanh, nn ngay t khi ko qun vo thnh Thng Long, Quang Trung
ra lnh khng c git by nhng bi binh nh Thanh ang ln trn. ng nh trong th
Quang Trung vit gi cho Thang Hng Nghip: "Ch v trng phu lm vic bao gi cng minh
bch, khng git k xung nga xin hng, nn i vi h, ti nht nht thu nui c"
[8:202]. Nhng k b bt v nhng k ra u th ln n 800 ngi, u c cp lng n v
qun o mc chu o, hng lng khoan hng ch ngy c trao tr v nc hoc "nu
mun th s c xung vo i ng lc lng Ty Sn" [11: 198].
Chnh sch khoan hng ca triu Quang Trung tht ph hp vi truyn thng nhn o
bao i nay ca dn tc. Thi no cng vy, sau chin tranh, d l ngi chin thng, ng cha
ta vn lun i x t t vi k va b mnh nh bi: Nhng k cht trn lun c chn ct
chu o, t binh v hng binh th c cp lng n, o mc ch ngy c trao tr v nc...
Di triu Quang Trung cng vy. Ngoi ra, Quang Trung cn giao cho quan hn lm V Huy
Tn lm mt bi "Vn t cc tng s t Bc ti cht trn" [11:193], trong c nhng cu
nh: "Lng ta thng chng k ngi phng Bc, xut ca kho m p im xng kh" hay
"Cng l m rng o th tri dt do tm " [11:95].
Sau khi c Thang Hng Nghip m li, Quang Trung lnh cho Ng Th Nhm vit
biu a sang nh Thanh cu ho. Ng Th Nhm da theo ca Quang Trung, tho mt bc
35
th gi sang nh Thanh. Ni dung th t ra nhn nhn, "mt lng knh thun, s mnh tri, th
nc ln, sao dm c g khc" [48:372]; mt mt cng t thi ngo ngh ca k chin
thng, khng d g khut phc: "i ! ng ng l Thin triu m li i tranh hn vi tiu
di, th tt phi chin tranh lin min lm cho dn kh s. l iu thnh thng khng n.
Vn nht chin s ko di, th n nh vy, thn khng c ly phn nc nh th nc
ln na. (Lc y), thn cng nh ph mc mnh Tri, m khng dm bit n" [44:310]. Li
th y v ma mai, chm chc v cn c v thch thc "Thin triu bi trn" na.
V phn Phc Khang An - ngi thay Tn S Ngh lm tng c Lng Qung, cng
chnh l ngi tng ph trch vn qun lng cho i qun xm lc ca Tn S Ngh trc
y. Tng chng kin tht bi thm hi ca i qun "Thin triu" trc s tn cng dng
mnh ca Ty Sn, sau khi thay Tn S Ngh lm Tng c Lng Qung, theo i Nam chnh
bin lit truyn (quyn 30 t 36b, 37a), Phc Khang An tng ni vi thuc quan rng: "
Nam - Bc thi vic binh ao, l phc ca sinh dn, m l iu may mn cho quan b ci
"[3 :126]. Nh vy, Phc Khang An sn c ch ho nn gp ch trng ging ha ca
Quang Trung th rt vui mng v ra sc dn xp .
36
Thng t nm K Du (1789), Quang Trung c chu ca mnh l Nguyn Quang Hin
dn u mt s b sang Thanh, dng biu xin phong vng v triu cng: "Ngh li, nc
chng ti va mi gy dng, cng vic rt nhiu, chng ngy no ri, khng th ri xa quc
thnh. Cho nn knh y cho chu l Nguyn Quang Hin n ca i, thay ti lm l v dng
np bm vn, trnh by r s tnh ri ku xin v vic thnh phong v n tn. (...) Knh ngh i
Hong che ch mun nc, mt lng nhn i vi tt c mi ngi, tha th ci li khng
phi do mnh gy ra, ban n ln cho khp thin h, ti may c d vo hng phin thn,
dng tu cng" [44:314].
Bc tranh " Ng ch An Nam Nguyn Hu khin dit Nguyn Quang Hin nhp cn t
yn " (An Nam Nguyn Hu sai chu l Nguyn Quang Hin vo ra mt v c ban cho
yn tic, tranh do nh vua sai lm) l mt trong su bc tranh trong b: "Bnh nh An Nam
chin " vua Cn Long cho v li sau trn chin nm 1790, hng chng ch cho vic tht bi
v qun s v vt vt "th din Thin triu" qua "thnh cng ln lao" v mt ngoi giao khi
Ty Sn dng biu cu ho, xin phong vng v triu cng. (Xem thm Ph lc3 ).
Tm li, khng phi i ti khi chin tranh kt thc m ngay t khi chun b cho cuc
khng chin chng xm lc, triu Quang Trung xc nh c tm quan trng ca vic ti
thit lp quan h ngoi giao vi nh Thanh v c s ch ng chun b thc hin nhim v
lch s h trng ny. Nht l trong giai on u sau chin tranh, d trn a v ngi chin
thng, Quang Trung vn rt mm mng, dng nhng bin php ngoi giao tch cc, ch ng
xc tin cng cuc ging ho vi nh Thanh, v pha nh Thanh, sau tht bi thm hi y, d
rt cm gin, nui ch phc th bng mt cuc xm lc mi, nhng cng c chn, nh
chp thun tm thi ging ho vi ta.
37
Cn Long ng h chiu bi binh nh Vit Nam, nhn cho Quang Trung xng thn,
nhng theo bc th thng 5, nm Cn Long 54 (1789) gi cho Quang Trung, Cn Long c
vt vt "th din" bng vic r hai iu kin:
2. Quc vng An Nam, sang nm, nhn dp bt tun khnh th ca vua Cn Long, phi
thn sang triu cn." [8:221]
Phi chng Quang Trung xt thy vic lp n th tng Thanh t trn c th chp nhn
c v n th y khi c lp nn c khc no l bng chng v chin thng lng ly ca ta
v cng l bng chng v s tht trn thm hi ca chng ? Cn vic sang triu cn vua Thanh
th ta vn cn thi gian s "tu c ng bin". V vy, hai iu kin ny c Quang Trung chp
thun, bt u mt thi k giao thip ho bnh gia triu i Quang Trung v nh Thanh sau
chin tranh.
38
CHNG 3: QUAN H NGOI GIAO CA TRIU QUANG TRUNG
VI NH THANH
Cui nm 1788, khi Nguyn Hu ln ngi hong l t nhn ly trng trch lnh o
ton dn khng chin chng xm lc. Sau khi nh tan qun Thanh, dp yn b ci, bt tay
vo n nh v xy dng t nc, liu Quang Trung c thy cn thit phi c s cng nhn
ca "Thin triu" hay khng?
Sau khi chp thun ging ha, Cn Long ra lnh bi b vic tin binh sang xm lc Vit
Nam mt ln na v ng vic phong vng cho Quang Trung, nhng li mun k chin
thng phi ch thn sang triu cn mi c phong vng. ny b Quang Trung t
chi.
39
Theo l c trong lch s, mi ln phong vng cho cc nc ch hu, "phn giu", vua
Trung Hoa thng c mt s b mang sc phong v n (bng vng hoc bc) sang tn kinh
nc v vic phong vng phi c din ra theo nhng nghi thc ht sc trang trng
c nh sn. Trong lch s Vit Nam, cha h c v tn vng no ca ta phi sang triu cn
"Thin triu" mi c phong vng, nht l khi v vua mi y li l ngi va chin thng i
qun "Thin triu" hng mnh.
Nhng trc yu cu ca "Thin triu" m chi t thng thng, gay gt qu cng khng
c li cho quan h gia hai nc, nn trong th gi Phc Khang An, Quang Trung a ra l
do nu cha c phong vng m sang kinh triu cn mng th vua Cn Long th c nhiu
iu bt tin. Do , Quang Trung i phi c tuyn phong trc khi sang triu cn, m phi
l tuyn phong ti kinh nc mnh: "Snh vi cc triu L, Trn, L ca nc ti khi mi
c phong, cng l vic th "Thin triu" khng tht l, "Thin triu" b qua li lm nh nht,
du dt vo con ng ln, ra n vinh phong i in, cha tng c chuyn ch n lc i mi
c hnh mt cch vi v, qua loa. Ngc mong i nhn xt tnh, ht lng v ti cu xin phong
tc trc lc ra i noi theo l c ca nc ti ti phng mnh lm phn giu sm c lm
l (th phong) kinh " [44: 321-322].
40
Vy l nh Thanh phi nhiu ln nhng b Quang Trung trong vic chn thi gian,
a im lm l tuyn phong.
Theo l c, l phong vng thng c c hnh ti Thng Long, nhng Quang Trung
khng mun ra Thng Long nhn sc th nn c tm cch ln la mi.
- Trong mt th khc Quang Trung li ly l do b bnh, xin hon l tuyn phong: "Ch v
ti mnh eo bnh, cht gp ngay vo k lm l, u dm khng c tnh thc ku trc thi
gim, rt mong tit ngc tm nh, xe hng dng, li dung cho tiu phin ti khi bnh, ngay
sau khi tham yt, s chn ngy tt lm l th phong, cho trn c in l" [44: 338]
- Quang Trung khng mun ra Thng Long nhn phong vng nh l c trc y, m
mun s Thanh mang sc th n Ph Xun tuyn phong, nn trong l th sau , ng vin
mi l do thuyt phc: No l t Thng Long ht vng kh, no l chnh Ph Xun l
ni hi mi xng ng l ni nhn l th phong: "t Thng Long du l quc ca i
trc m vn tri c khi ly, b, vn t c lc thnh suy, khng th ly nht khi m n nh"
[44:345]. "Bi t khi nh Tin L mt quyn, vng kh thnh Thng Long b tiu tan, ni Tn
Vin xung mch, di, trn mt gn hai ngn. Ph Lng sng l, v t hu u. Gn
y hn mt trm nm nn trong chng yn, lo ngoi ni n, thm ly vi nm lon lc, cung
khuyt hoang, s ngi trong thnh cng li tha tht." [44:354] . V: "Thnh Ph Xun
trc lp thnh p, t khi tiu phin ti sa sang chiu tp n nay hi thnh ni hi"
[44: 344^. Quang Trung li bin minh rng vic n sc th ca "Thin triu" cn phi ni
hi sum vy mi xng ng: " i ! n phong l mt l to vy. Vng kh Thng Long tiu
tn, ngi v khi bp cng t, cho gia tng ca ti trn v, khng phi nn gc ca
ti . Nay vng mnh cho m nc, khng c t by chn thnh hp tp ng c,
41
m li t chn hoang tn tiu iu, knh vng n mnh Thng Long thc cng cha yn"
[44:356].
Quang Trung nhiu ln vin l do thoi thc, ln la mi vic th phong, chng t Quang
Trung chng mn m g vi ci tc "An Nam quc vng" m "Thin triu" ban cho. Nhng
Quang Trung thy vn cn chnh thc c "Thin triu" tuyn phong m bo danh chnh
ngn thun v mt php l, nhm ngn chn nhng m mu phc th ca nhng lc lng
phn ng trong v ngoi nc.
Nh trong phn 1.2.1.2.2. trnh by, sau khi i qun "Thin triu" tht n, L Chiu
Thng v b l theo tn qun chy sang Trung Hoa, hy vng "Thin triu" s mt ln na
xut qun gip sc "phc quc". Mt mt chng ra sc ku xin nh Thanh ra qun cu gip,
mt mt nhm hp lc lng v tm cch lin h bn cu thn, nhng nhm phn ng trong
nc tm cch chng i Ty Sn.
V vy, trnh s cng thng trong quan h vi "Thin triu", Quang Trung sai Phm
Cng Tr, chu gi Quang Trung bng cu, gi mo Quang Trung ra Thng Long nhn tuyn
phong. Cn sc v n ca vua Thanh ban cho th n ngy mi hai thng Chp, nm Canh
Tut (1790), tc l i khi phi on ta sang triu cn d l bt tun vn th ca Cn Long mi
nhn lnh. "Nh vy l t sau khi nhn c tin vua Cn Long phong vng ngy 26 thng by
nm K Du (Sau by thng chin thng ng a) mi n cui nm sau mi nhn sc v
n, bit rng Quang Trung cng rt coi nh vic phong ny" [39:295].
Nh vy, vic Quang Trung ln la mi trong vic nhn l tuyn phong v chm tr trong
vic nhn sc v n chng t Quang Trung chng my coi trng s cng nhn ca nh Thanh,
kha cnh no li c v nh xem thng k va b mnh nh bi, d c l "Thin triu".
42
Vic triu nh Mn Thanh nhiu ln nhng b Quang Trung trong vic chn thi gian,
a im tuyn phong chng t phn no s n s trc "khch chin thng". "Cha bao gi
trong lch s ngoi giao ca nc ta, Thin triu li b ng, xung thang, khng trch thng
n nh th" [39:281]. Trc thi ln la ca Quang Trung, c th nh Thanh khng my
hi lng nhng vn phi "ngm b hn lm ngt".
D sao, vic Quang Trung c nh Thanh tuyn phong, chnh thc cng nhn thc s l
mt bc tin di n mt trn ngoi giao. Thm na, khi Quang Trung c nh Thanh tuyn
phong, ngha l nh Thnh phi cng nhn triu i Quang Trung l triu i chnh thng,
khng cn cng nhn nh L na. Do , L Chiu Thng v bn phn ng trong v ngoi
nc khng th tip tc dng danh ngha "phc quc", "ph L" chng ph Ty Sn c.
Nh vy, vic tuyn phong ny xt mt gc no cng c tc dng tch cc gp phn
cng c tnh hnh an ninh chnh tr, x hi Vit Nam lc by gi.
Thc ra, trong lch s dn tc ta, cha c trng hp no "An nam quc vng" sang
triu cn "Thin triu" c. (ngoi tr vic Mc ng Dung t tri mnh n dinh tng nh
Minh bin gii Trung Hoa xin hng).
43
v phn Quang Trung, tuy phi chp thun iu kin ging ho cho m chuyn, nhng c
th c nhiu l do gii thch vic Quang Trung khng mun ch thn sang triu cn vua
Thanh. Quang Trung vin c ang c i tang (m ng va mt vo thng ging), nn khng
th sang triu cn c, nh xin php cho con th l Nguyn Quang Thy i thay.
Bit Quang Trung khng mun i, Phc Khang An vi phi ngi sang khuyn rng:
Vic triu cn khng th khng thi hnh, " Nu quc vng khng sang triu cn c th nn
chn ly mt ngi trng mo ging mnh m cho i thay" [8:233].
Nh vy, Tng c Lng Qung Phc Khang An -v i thn thn tn ca vua Thanh -
ch ng dn xp mt mn kch ngoi giao va c th chiu Hong "Thin triu", li
va khng lm mt lng khch chin thng.
V pha ta, tuy Quang Trung khng mun sang triu cn nhng ng tha hiu rng trong
quan h ngoi giao vi "Thin triu" cn phi ht sc mm do. Quang Trung chp thun
ngh ca Phc Khang An nn cho chn ngi thay mnh sang triu cn. Phm Cng Tr, chu
gi Quang Trung bng cu, ngi tng thay Quang Trung ra Thng Long lnh sc th tuyn
phong, c chn lm "Gi vng" (Theo i nam chnh bin lit truyn, s tp, quyn 30, t
39a). Cn theo [48:375], ngi ng gi Quang Trung tn l Nguyn Quang Thc, mt v v
quan ngi Ngh An, do Ng Th Nhm kn chn. Cn theo "Ty Sn thut lc" th gi
vng do mt ngi tn l Nguyn Hu Chn m trch). on s b gm 159 ngi, trong
c c Nguyn Quang Thy, con th ca vua Quang Trung , cc i thn cng i l Ng Vn
S, Phan Huy ch, V Huy Tn... v c mt on nhc cng vi mi bi t khc chun b
cng phu biu din mng th i Hong . Ngoi cc cng phm theo l thng, ta li
chun b thm hai tht voi tin cng. Mn qu ny thnh gnh nng i vi quan lnh nh
Thanh, v phi chm sc, h tng voi chu o sut chng ng di t bin gii n tn kinh
.
44
Theo i Thanh thc lc (quyn 1356, t 21b, 26a), ngay t khi on va ti Lng Sn,
vua Cn Long cho gi tng Quang Trung (gi) mt bi th c in trn v mt bi th ng
ch. Ri sau , trn ng phi on tin kinh, h c ca ngon, vt l, vua Cn Long li sai
chy nga trm a tht khch, cha k nhng qu tng nh thc phm, o mo v nhng vt
dng qu c ch to tinh xo ti Trung Hoa "Tht l mt th ban n ngoi l thng"
[39:301].
Trong qu trnh h tng on, Phc Khang An cn lm nhim v theo di tnh hnh, bo
co cho Cn Long. Nhng th t Quang Trung (gi) gi v nc u b kim sot, sao lc li.
(iu ny phi on liu trc nn khng li s sut g). Sau, thy khng c g ng ng,
v li, thy vic kim sot tht khim nh nn Cn Long cho bi b lnh "th gi khng c
dn kn" i vi s b ta. iu chng t s u i v thi ht sc tn trng ca nh
Thanh ginh cho Quang Trung .
Nghe tin c con trai ca Quang Trung l Nguyn Quang Thy cng i trong on, Cn
Long tng Thy l con trng ca Quang Trung nn c cch phong cho Nguyn Quang
Thy lm "Th T" v ban cho nhiu tng phm. Sau, bit mnh lm, Cn Long sai ngi
i sc th phong cho con trng ca Quang Trung l Nguyn Quang Ton lm "Th t" , cn
Quang Thy vn c hng nhng qu ban tng. Khi nghe Thy b m, phi v nc tr
bnh, vua Cn Long cho gi tng Thu mt ci nh bng ngc v km theo li chc lnh "...
lm im tt lnh ln, tc khc ngy nay qua khi, yn lnh" [8: 239]. Tt c nhng n cn,
chu o m triu Thanh dnh cho Nguyn Quang Thy v s b chng t s tn trng , i i
cc k trng hu.
Vua Thanh n tip Quang Trung (gi) "ngang hng vi nhng bc thn vng Trung
Quc, l mt n in xa nay cha v phin vng no c hng" [16:213 ]. Gi
45
vng"cn c Cn Long cho lm l "bo tt" (l m u gi, th hin tnh cm cha con).
y l mt n sng c bit khc thng m cha mt v quc vng ch hu, phn giu no
c hng. Vua Cn Long cn ch thn vit tng bn ch "Cng cc quy thnh" (Cng cc:
Gc v sao chu v sao Bc u, l hnh nh tng trng cho s thn phc ca ch hu i vi
Thin t. Quy thnh: hng v vi tt c s trung thnh, thnh thc), c khen ngi s "quy
phc chn thnh" ca Quang Trung i vi "Thin triu". Khi s b vo b kin, t bit v
nc, vua Cn Long cn cho hoa cng v mt bc chn dung "gi vng" ri ban tng lm k
nim. (Xem Ph lc 4),Thm na , Cn Long cn t tay vit ch "Phc", ch "Th" lm qu
tng tt lnh cho Quang Trung nhn dp u xun. Cc v cng i trong on cng c i i
n cn v c ban tng nhiu tng phm qu gi. Trong "Tinh sa k hnh", Phan Huy ch
nhn xt: "Ngi mnh i s Tu cha c ln no l lng v v vang n nh vy". [8: 258].
c i x "l lng, v vang" nh vy l v nc ta di triu Quang Trung l mt quc gia
hng mnh, nh bi i qun "Thin triu" ngt nght ba mi vn qun, khin "Thin
triu" v cc nc ln bang cng phi nghing mnh n s. Thi no cng vy, t nc c
thc lc hng mnh ri mi ni n chuyn ngoi giao bnh ng vi Trung Hoa c. Thi
Quang Trung, Vit Nam ta khng ch c i x bnh ng m cn c ht sc trn trng,
hu i.
46
Trung Hoa vo thi im cng c khng t ngi bit s tht: Phc Khang An, Thang Hng
Nghip, Tn Vnh Thanh v vin s do Phc Khang An c sang khuyn Quang Trung tm
ngi thay th sang triu cn vua Thanh... Chc chn l c khng t ngi Trung Quc nghi
ng v vic khng phi ch thn An Nam Quc vng sang triu cn vua Thanh, m ch l
"gi vng". Trong "Ty Sn s truyn" ca Trung Quc [Bn dch ca Hong Xun Hn, Tp
san S a s 9, SG 1968] c ghi: " Ngi Thanh c k hoi nghi l c s gi mo, nhng
Thanh trc sau vn khng bit g ht". Ngay c mt thng gia ngi Anh, ch sau ba
nm cng bit c vic ny, ng ta vit: "Ngi c tip n Bc Kinh vi tt c vinh
d dnh cho mt hong , ch l mt ng vua gi". [3:103-104].
Nh vy, phi chng khi n tip s b ca ta, Cn Long v triu thn khng h bit l
"gi vng", n khi v l ra, bit c s thc, vua ti nh Thanh nh nut gin lm ng
gi gn th din ?
V pha Quang Trung, tuy khng phi ch thn sang triu cn m vn thc hin c li
ha khi chp nhn iu kin ging hoa ca Cn Long . Hn na, mn kch ngoi giao ny li
do chnh nhng v i thn nh Thanh ng ra xp t.
y thc s l mt chin cng v vang ca triu i Quang Trung trn mt trn ngoi
giao vi nh Thanh - mt mt trn u tranh khng dng gm sng song cng khng km
phn gay go, v y ry kh khn.
Ban u, vo thi Tin L, thi L..., khi vic tin cng cn mang tnh cht qu biu th
tin cng ch yu l cc sn vt a phng nh sng t gic, ng voi, trm hng, tuy v
47
sau cng c vng, bc... nhng khng r c th l bao nhiu. Sang thi Trn,Trung Hoa quy
nh ta phi tin cng ba nm mt ln, sau do ng s xa xi, i li vt v, vua nc ta xin
c su nm tin cng mt ln. L ny c bt u t nm 1538 vi vt phm cng np gp
i. Ngoi cc sn vt a phng, cn vng bc v ngi nh: thy thuc, thy bi... " cng
thi ny c gi tr hng trm kg vng bc". [39 :43].
Sang thi L Trung Hng, nh Minh li hch hi, yu sch v vic cng ngi vng. Khi
nh L sang tin cng, nh Minh thy ngi vng khng c c to, nng nh ngi vng ca
nh Mc m theo khun mu ngi vng tin cng ca cc triu i trc nn hch hi. S gi
Phng Khc Khoan kho l gii: "... H Mc cp ln th danh l nghch, h L khi phc
th danh l thun. H Mc c theo hnh thc lm ngi vng th thn l hng n may
mn lm ri. n nh h L i i lm cng thn th hnh dng ngi vng c mu sn
. Nay nu vin ly h Mc lm l th sao nu rt c ci ngha rn d, khuyn lnh ? Li
trng ca ng c thu n tai vua Minh ri cng thun theo ci hnh thc ca nh L " (Theo
Nhn vt ch. Lch triu hin chng loi ch" [9:3].
48
Thanh ta rng ln mun nc th m li bo bo i ca t lt bo th cho ngi xa th ly
g khuyn ngi ta n vi mnh?". Trc l l thuyt phc ca ng, nh Thanh nh chp
thun b qua vic tin cng ngi vng.
Nh vy, l cng ngi vng cho Trung Quc ko di t nm 1427, di thi Trn n
nm 1718, i L D Tng, Binh B hu th lang Nguyn Cng Hng bng ti nng ng i
xut chng v ngoi giao u tranh "nh" c l y.
Nh vy, Quang Trung cho rng s d c vic tin cng ngi vng l do cc vua thi
trc "c li no vi "Thin iu" nn phi cng ngi vng chuc li" [65 :208], cn
Quang Trung "c nc mt cch minh bch" nn khng h c li vi nh L, khng h c
ti vi "Thin triu" nn khng chu tin cng ngi vng nh l c. Trong th cn ma mai:
"Hai i Nguyn - Minh lm vic khng theo i xa sao bt chc" [44: 349].
49
Trc s bin lun kho lo, ti tnh y ca ta, vua Cn Long ra lnh bi b l tin cng
ngi vng. Khi An Nam Quc Vng gi sang mng th, c Cn Long tng cho bi th,
trong c cu: "Thng triu vng s b kim nhn" (ngha l: "Triu trc bt cng ngi vng
tht l ng b") [3:129]. C tht l Cn Long thy vic cc triu trc i nc ta tin cng
ngi vng l ng b ? Nu tht th, sao Cn Long cn sai Phc Khang An i ta phi em
ngi vng tin cng? Nu khng c chin thng K Du ly lng lm hu thun ngoi giao
cho Ty Sn th liu Cn Long c d dng chp thun li ngh b l cng ngi vng ?
Triu i Quang Trung, bng thc lc hng mnh, bng s ti tnh trong ng i mt
ln na lp k tch trong u tranh ngoi giao: buc nh Thanh phi xo b l cng ngi vng
c t thi Trn, ci b c gnh nng v l m ta phi chu t cch hn 360 nm. Thi
L D Tng, Nguyn Cng Hng c cng u tranh "nh" l ny li, nhng phi ti thi
Quang Trung, l ny mi c xo b hon ton, xa i "n Liu Thng ", mt mn n nng
gnh, cng l mt ni au trong lch s dn tc hng my trm nm qua.
Vit Nam v Trung Hoa l nhng quc gia lng ging, "ni lin ni, sng lin sng", nn
ngay t thu xa xa, do nhu cu giao lu t nhin ca c dn hai nc, vic mua bn vng
bin gii dn c hnh thnh.
Theo nhiu ngun ti liu, quan h mua bn ny dn c hnh thnh t thi nc Nam
Vit ca Triu : " Sng Tng Giang ( Ty Giang) l ng giao thng thin nhin quan
trng khin Phin Ngng trao i bun bn vi cc b lc ngi Lo, ngi Khng d Ty
Nam Trung Quc. Qua trung gian , hng hoa ca t Thc cng c truyn vo Vit Nam.
Mt khc, Vit Nam cng tin hnh trao i vi Trung Nguyn, mua ca Trung Nguyn
in kh, st, vng, tru, b, nga, d..." [24:14].
50
Sang k nguyn c lp t ch, vo thi L Trn, nc ta vn m ca bin gii mua bn
vi Trung Hoa, song v l do chnh tr nn hot ng thng mi phn no b hn ch. T th
k XVI n th k XVIII, vic mua bn qua bin gii b triu nh hai nc qun l cht ch
hn. nc ta, nh nc lp ra cc c quan kim sot ngoi thng rt kht khe, nhn dn dc
bin gii m t qua li bin gii mua bn vi ngi Trung Hoa u b pht tin rt nng, c
khi cn b pht t. Trung Hoa, nh Minh v sau ny l nh Thanh cng nghim cm vic
nhn dn t vt bin gii mua bn.
Vic giao lu, mua bn gia nhn dn hai nc qua vng bin gii xut pht t nhu cu
giao lu t nhin, nh nc v nhn dn u thu c nhng ngun li ng k t hot ng
kinh t ny. v sau ny cc triu i qun ch Vit Nam (triu L - Trnh, triu Nguyn) v
TrungHoa, (triu Minh v c triu Thanh sau ny) hn ch hot ng kinh t ngoi thng,
c bit l kim sot rt cht ch vic trao i, mua bn vng bin gii. Vic hn ch ny ch
yu nhm bo v an ninh quc gia, hn ch hot ng do thm ca nc ngoi i vi nc
mnh .
Sau cuc khng chin chng qun xm lc Thanh, triu Quang Trung ra nhng chnh
sch tch cc khi phc v chn hng kinh t t nc.
Quang Trung mong mi xy dng c mt nn kinh t cng thng nghip pht trin,
sn xut c nhiu mt hng hoa, c th m bo c mi nhu cu thit yu ca nhn dn,
khng phi l thuc vo nc ngoi, nh ng tng ni vi Nguyn Thip: "Ti mun kh
51
dng g cng chng phi mua ca Tu" [36:33]. Quang Trung mun xy dng c mt nn
kinh t pht trin, c lp. Nhng c lp v kinh t khng c ngha l ct t mi giao lu
mua bn vi nc ngoi. Tri li, ng quan nim rng cn phi m rng giao lu, mua bn,
trao i hng ho vi nc ngoi th mi c th gp phn khi phc v pht trin nn kinh t
nc nh c. Quan nim ny hon ton ph hp vi xu th thi cuc lc by gi khi quan
nim "sng lng cht cng lng" qu li thi. "T th k XVI, vu xut hin mt tm
l mi (...) sng l phi lm giu, mnh c giu th x hi mi giu. M mun giu th phi lm
ra nhiu sn phm, tham gia vo lung giao lu hng hoa, (...) hn th, phi vn ra th gii
bn ngoi m lm n ch khng phi "b quan toa cng V [57:117].
Thc t lch s chng minh rng nn kinh t ngoi thng nc ta sau mt thi gian
di sa st, c dn phc hi v bc u pht trin di thi Quang Trung, c bit l
trong quan h mua bn vi Trung Hoa. C c kt qu l nh ch trng tch cc ca
Quang Trung trong vic ni li quan h ngoi giao vi nh Thanh sau chin tranh.
Sau khi ging ha, triu Quang Trung ch ng t vn khi phc giao thng vi nh
Thanh, c s gi sang Trung Hoa iu nh vi nh Thanh v vic m ca i, lp ch ba,
thng thng mua bn vng bin gii ca hai nc. Nh Thanh chp thun cho thng
nhn hai nc qua li mt s ca i dc bin gii mua bn. "Cc thng nhn c th qua
ca i Bnh Nhi v Thy Khu n bun bn ph Mc M (Cao Bng), Hoa Sn (Lng Sn),
hoc qua i Du Thn n bun bn ph K La (Lng Sn)" [57:154]. Theo "i Nam nht
thng ch" (Bn dch ca Vin S hc, tp 4, trang 367-368), i Bnh Nhi a gii Long Chu
nc Thanh, cn i Du Thn cch tnh l Lng Sn 30 dm v pha Bc, nhng cng vic giao
tng cng vn gia hai nc v nhng ngi dn qua li bin gii mua bn, hu ht u i qua
ca i ny. Triu Quang Trung cn ngh min vic nh thu cho mua bn cc ch bin
gii. ngh ny cng c vua Thanh chp thun.
Nh vic thng thng mua bn v min thu thng bun vng bin gii quan h
thng mi gia hai nc tin trin theo chiu hng tt p. Lng Sn - mt th trn gip
st bin gii - tr thnh trung tm bun bn, sm ut, tp np, l ni giao lu kinh t quan
trng gia hai nc.
52
cm n vic triu Thanh chp thun m ca i, thng thng ch ba, min thu mua
bn ch bin gii, Quang Trung cho vit biu t, trong c on: " ... Ngh n nc ti
lun nm b vic binh, vt lc suy hao, c n cho m ng thng thng, mua bn, ao i"
[44:454], v trong th gi Tng c Lng Qung Phc Khang An, c on: "M ca i, thng
ng ch, khin cho trm th hng hoa khng ng. Cho li dn sinh..." [44: 376].
Quang Trung cn cho c tin "Quang Trung thng bo" gm nhiu loi tin khc nhau,
lu hnh rng ri ng nhn dn (Xem Ph lc 4). Tc gi Vn Ninh, trong "Tin c Vit
Nam", nhn xt: "Nh Ty Sn lm c mt vic ln m t u thi c lp t ch ca
lch s nc ta hi th k X cha lm c, l dng tin Vit Nam thay th tin Trung Hoa
trn th trng khp nc" [47:157].
Thm na, tng cng sc mua bn, trao i hng hoa gia nhn dn hai nc, cng l
nhm m rng hot ng cho thng nhn Vit Nam, Quang Trung li yu cu nh Thanh cho
lp nha hng ph Nam Ninh (Qung Ty) gii thiu v trao i hng ha. Yu cu ny
cng c vua Thanh chp thun.
53
Nh trnh by phn 1.1, ngay t th k in trc Cng nguyn, Vit Nam v Trung
Hoa tr thnh nhng nc lng ging. T th k X, khi Vit Nam thot khi ch h hn
mt ngn nm ca cc ch qun ch Trung Hoa, xy ng nn c lp, t ch th vn
bin gii tr thnh mt vn nhy cm, c cc triu i qun ch Vit Nam c bit quan
tm. Vng bin gii pha bc qu xa xi, a th him tr, ng i li kh khn nn "Triu
nh thng khng ct t quan chc cai tr, thng th dn theo phong tc, tp qun m cai
qun ln nhau. H di dn, h i t, triu nh khng bit u m tra xt c" [69: 288]. V
vy, nh nc tht vt v trong vic qun l t ai vng bin cng. Thm na, vo bui u
k nguyn c lp, "a d hc" hu nh khng c, bn khng c minh bch, thnh ra
khng my ai r c khu vc t ai, hnh th sng ni ra sao" [69: 288]. Sut chiu di hng
ngn nm di cc triu i qun ch Vit Nam, ng bin gii nc ta vi cc nc (ng
c bin gii gia Vit Nam v Trung Hoa) cha bao gi c xc nh, cm mc mt cch
chnh thc v r rng. Chnh quyn Trung Hoa nhiu ln xm chim cc vng t bin gii
nc ta hoc chiu d cc th ty Vit Nam vng bin gii em t sp nhp vo Trung Hoa,
cng c trng hp nhng th mc Vit Nam, do bt mn vi triu nh nn em t quy phc
Trung Hoa.
Thi L Hy Tng (1675 - 1705), V Cng Tun ni dy Tuyn Quang, Hng Hoa. Nm
1687, V Cng Tun thua, chy sang Trung Hoa. Trong thi k hn lon y, cc th ty Vn
Nam chim c nhiu t vng ny, lp trm thu thu v qun l dn c y, xem nh
t thuc Trung Hoa vy .
Cc triu i qun ch Vit Nam cng ch trng vn bin gii nn nhiu ln yt th,
ku gi dn cc vng t b chim tr v nc v gi th sang Vn Nam i t nhng cc th
ty Trung Hoa nht nh khng tr. (Nhng th ty vng bin cng Trung Hoa thng l nhng
k c cng trn, c uy tn vi triu nh, nn c triu nh cho php c ton quyn a
phng).
54
Khng nn lng, triu nh Vit Nam nhiu ln c s b sang trnh by vi triu nh
Trung Hoa. Ta lun c gi thi ho bnh, khng mun gii quyt vic bin cng bng
chin tranh m ch dng l l hn thit chng minh vng t b chim l ca mnh.
Vit Nam, th k xvra l "Th k nng dn khi ngha" chng li triu nh qun ch
qu mc nt: chnh quyn L -Trnh ng Ngoi, Nguyn ng Trong. Khi ngha
Hong Cng Cht (n ra nm 1739) c nh gi l mt trong nhng cuc khi ngha bn b,
ko di nht khu vc ng Ngoi. Qun ca Hong Cng Cht chim v lm ch mi
chu ca lu vc sng , cho n khi b qun Trnh nh bi (1769). Nhn c hi ny, quan
li a phng Vn Nam (Trung Hoa) chim mt su chu: Tung Lng (cn gi l Qung
Lng), Hong Nham, Hp Ph, Khim Chu, L Ton, Tuy Ph. (c ti liu vit l by chu,
trong , c thm Lai Chu [8:314], [69:315]. Thc ra lc by gi Lai Chu vn nm trn bn
Vit Nam).
Trong bi biu y, triu Quang Trung dng nhng bng chng thc t trong lch s
chng minh vng t su chu Hng Hoa y thuc lnh th Vit Nam: "Nc ti mt di
duyn bin, pha ty bc gip vi ba ph Lm An, Qung Nam, Khai Ha v t thng quc,
t trc Mc Knh Khoan em ba ng Ngu Dng, H ip, Ph Vin ni u knh phng
55
thnh t Nhn hong (tc Khang Hy) em gic Mc bt c giao cho nh triu L, li tr
c t l vic v nm th 28 (1689) nin hiu Khang Hy. V sau th mc l Vi Phc Khim
li em t y ni thuc, nh Tin L tit th tu xin, u b bin li ngn tr, ri khng t ln
c. n nm Ung Chnh th hai (1728) knh phng th Tn Hin hong , giao xung b
bn cho l vic ba ng ni thuc lu ngy, nh ly sng Ch nc ti lm a gii l ni
v t bin thy hai trn Tuyn Quang, Hng Ho. Trc Vn Qu c b l Ngc Nh Thi
tun ch dng bia, ly sng Ch tr sang ty cho n nc Sa Ly, by chu Trung Lng, L
Tuyn, Hong Nham, Tuy Ph, Hp Ph, Lai Chu, Khim Chu, u thuc v trn Hng Hoa
nc ti.
Vic nh Thanh t chi li yu cu, khng chu tr li phn t ln chim khin Quang
Trung v cng tc gin. ng hiu rng vic ginh ly nhng phn t mt khng th ch da
vo l l , vn th ngoi giao, m cn phi da trn sc mnh qun s. Quang Trung thng
ni vi cc tng lnh thn cn rng: "Rng cho ta vi nm bi dng uy lc, nhu kh, ta no
s chng" (ch qun Thanh) [8:316]. Quang Trung lnh cho qun i thng xuyn tp luyn,
56
ng thm tu chin, b sung qun ang... chun b cho cuc i u c th kh trnh khi i
vi Trung Hoa ginh li t ai vng bin gii mt. Khi c bit ng lch s dn tc,
cha c ai tin qun sang tn Trung Hoa (ngoi tr trng hp L Thng Kit nh Tng h
thnh Khm, Uy, Lim , khng chim t m rt qun v), Quang Trung khng khi tuyn
b: "Vy th ta lm cho m xem" [8: 316]. Trong tc phm "Vua Quang Trung", theo Lam
Giang Nguyn Quang Tr, Quang Trung cho rng: "Nh Thanh bt qu ch l mt b tc
Hu Kim m thng tri ni Trung Quc, th th ti sao i Vit li khng thu li ni bn
Nam Vit ngy xa" [73 :115].
Chun b i u qun s vi Trung Hoa, ngoi vic tng cng lc lng qun i trong
nc, Quang Trung cn kho lo tranh th., li dng sc phn khng ca ngi Hn chng li
triu nh Mn Thanh, nh: gip t chc "Thin a hi" v lc lng "Tu " quy ph
Trung Hoa.
S l trc y, khi qun Mn Thanh tin vo xm lc Trung Hoa, tiu dit nh Minh,
nhiu nhn s nh Minh khng chu khut phc, h lp ra t chc "Thin a hi" nhm mc
ch tp hp lc lng, nh triu Mn Thanh, khi phc triu Minh. H hot ng mnh
vng T Xuyn. Quang Trung mun li dng t chc ny nh ph Trung Hoa nn tm cch
lin lc, gip h nh ph vng bin v vng bin gii pha Nam Trung Hoa.
Thm na, c lc lng Tu " l bn gic bin Trung Hoa thng i tu thuyn ven
bin nc ta cp bc, li cn c mt s gic cp Lng Qung b nh Thanh truy qut,
chy qua bin gii, hng ta v xin tr thn. Quang Trung thu dng nhng bn ny, phong
chc tc cho nhng k cm u ri cho chng tr v cp ph, quy ri Trung Hoa. Sch
"Gia Khnh ng Nam Tnh Hi K" vit: "Nguyn Quang Bnh (tn khc ca Quang Trung)
nhm hp qun vong mnh duyn hi, cp cho binh thuyn, phong cho chc tc, ma h
gic ko n, ma thu chng rt v, tng tch khn lng, gy hoa ln cho tnh Qung ng,
min trung duyn hi ba tnh Trit Giang, Phc Kin, Qung ng khn kh, thuyn gic cao
to nhiu sng, quan qun c gp cng cha chc d thng" [73:116].
Theo "i Thanh thc lc", mi sau khi Quang Trung mt, nh Thanh mi bit vic
Quang Trung thu np qun "Tu " quy ph ven bin Trung Hoa. Nm 1797 nh Thanh bt
c mt vin tng "Tu " khai rng: Qun "Tu " c trn mt trm chin thuyn v mi
57
hai vin tng binh do Quang Trung phong cho. Nm 1801, mt tng "Tu " ra hng nh
Thanh np n tn v bng sc tng binh do Quang Trung cp.
Cng vi vic chun b lc lng, Quang Trung tin hnh d vua Thanh, ng thi do
thm ni tnh nh Thanh, cng a hnh, a th tin b b tr khi hu s. Quang Trung c
i c V Vn Dng lm chnh s cm biu i s Trung Quc.
Trong sc ch truyn lnh cho V Vn Dng i s c on: "Sc truyn cho Hi Dng
Chiu Vin i c tng qun, c vn cng thn V Quc Cng c tin phong chc
chnh s i s nc Thanh, c ton quyn trong vic tu tha, tu xin li hai tnh Qung
ng v Qung Ty d vua Cn Long v cu hn mt v cng cha chc gin. Hnh th
dng binh u trong chuyn i ny. Ngy khc lm tin phong (nh nc Thanh) chnh l
khanh y". (Theo gia ph h V, do V Vn Th, chu ba i V Vn Dng son nm Bnh
Ng (1870) [8:329].
Trong biu cu hn dng ln, c on : "Vua nh i Thanh ta vng chu mnh tri, c
mun phng t. Nhng ni soi n u nui nng coi nh con rng nh doanh hong, khng
ra ngoi sn in" (...) Ti va y nh b tri xung vn en, trong nh khng c ngi
cng t, c mi gy dng, chic thuyn vung t ngi gip cho. Cy ngc nng nh,
khm giu gi vng. (...)T trc ti nay ch nh tri, cng cha g xung, tt phi ngi
thn qu mi chn p duyn, vn khng l rng ra n b ti ngoi, phn trong ngoi
nghim, rt bit l khng c bc no m n c, duy c mt tm lng thn i, tnh ring
trng ngng, trn trc khng thi.." [44: 447-448].
58
Vy kt qu ca vic xin t ng v cu hn cng cha ra sao?
59
KT LUN
1. Quan h Vit Nam - Trung Hoa c hnh thnh t rt lu i v tri qua nhiu
thng trm, phc tp cng vi s pht trin v cng phc tp ca lch s.
Vit Nam, vo nhng nm u thp nin 90 th k XVIII, sau cuc khng chin chng
Thanh thng li, nn c lp dn tc c bo m, song ni tnh t nc gp mun vn kh
khn trn nhiu phng din, li phi i din vi nn th trong, gic ngoi.
2. Triu i Quang Trung lp nn nhng chin cng k diu trn mt trn ngoi giao
vi nh Thanh sau chin tranh, vit tip nhng trang vng trong lch s ngoi giao ca dn tc
ta. Nhng so snh v rt ra nhng nt khc bit gia ngoi giao vi Trung Hoa di triu
Quang Trung so vi cc triu i qun ch Vit Nam trc l vn khng h n gin.
Khng n gin l v mi thi k lch s ca dn tc u c nhng khc bit nht nh v bi
cnh lch s, v i tng ngoi giao v v phng thc hnh ng... Nhng hot ng ngoi
giao vi Trung Hoa thi no cng u tot ln tinh thn dn tc, thc c lp t cng, vi
mt ng li ngoi giao va mm do, li va kin quyt. Ngoi giao ca triu Quang Trung
vi nh Thanh thi k ny cng mang nhng nt chung ca truyn thng dn tc, nhng t
nhng nt chung nht y vn tot ln nhng nt "rt ring" ca ngoi giao vi nh Thanh thi
k ny.
60
Vy nhng nt "rt ring" y l g ?
Qua nghin cu ngoi giao ca triu Quang Trung vi nh Thanh thi k ny, chng ti
nhn thy: Tuy vn da trn nn tng ngoi giao truyn thng ca dn tc nhng tinh thn sng
to, t tin, t cng c th hin rt r nt.
2.1. Tinh thn dn tc c th hin r nt nht qua quan h ngoi giao vi nh Thanh
di triu Quang Trung. Tuy ch ng ti lp quan h ngoi giao ho bnh, trnh i u qun
s vi nh Thanh c thi gian cng c hoa bnh, xy dng t nc, chun b lc lng,
triu Quang Trung vn khng chu qu nhn nhng. iu th hin qua ni dung vn kin
ngoi giao thi k ny, hoc qua nhng vn th i s ca Ng Th Nhm (Tp Hong Hoa
ph), Phan Huy ch (Tp Tinh Sa k hnh), V Huy Tn (Hoa Nguyn Tuy B tp). Tt c hm
cha mt tinh thn t ho dn tc trn t th ca ngi chin thng. Khng t ho sao c khi
ch vi mt trn quyt chin nm ngy m, di s lnh o thin ti ca Quang Trung
Nguyn Hu, qun dn ta qut sch hn 29 vn qun "Thin triu" ra khi b ci khin
"Thin triu" v cng tc gin, mun nh tr th m ngn ngi, nh phi tm chp thun
ging hoa. Tinh thn dn tc vn l si ch thing ling xuyn sut lch s ngoi giao Vit
Nam, th trong quan h ngoi giao ca triu Quang Trung vi nh Thanh giai on ny, tinh
thn cng c cao.
2.2. Triu i Quang Trung k tha v pht huy ng li ngoi giao mm do nhng
rt kin quyt ca cha ng ta, lun kin nh lp trng bo v c lp dn tc, bo v quyn
li ti cao ca quc gia, bo v quc th, c coi l nhng nguyn tc bt bin. S kin
quyt ny c th hin hu nh trong mi hot ng c th vi nh Thanh, qua thi , li l
cng rn trong th t, vn kin ngoi giao, qua vic Quang Trung thoi thc khng chu sang
triu cn vua Thanh...
S kin quyt ca triu Quang Trung khin nh Thanh phi nhiu ln nhng b, v iu
ny rt him khi xy ra trong lch s bang giao Vit -Hoa trc y. Trong tc phm "Chuyn
i s , tip s thi xa", tc gi Nguyn Th Long nhn xt: "Cha bao gi trong lch s ngoi
giao ca nc ta, "Thin triu" li b ng, xung thang, khng trch thng nh th" [39:281]
61
Phi chng v ngoi giao vi nh Thanh thi k ny da trn sc mnh t cng ca triu
i Quang Trung, li c hu thun bng sc mnh ca c mt khi on kt dn tc vi kh
th chin thng cn ang hng hc ?
Tuy vy, i vi nc ln lng ging Trung Hoa lun m p mu bnh trng, triu
Quang Trung bit khng th xem thng, nht l khi nc lng ging y li va b thua au v
ang tnh n chuyn phc th. V vy, trong quan h vi nh Thanh, tuy triu Quang Trung rt
kin quyt trong nhng nguyn tc bt bin song vn ht sc mm do trong nhng nguyn tc
kh bin nhm xoa du t i ca "Thin triu bi trn", gp phn ngn chn v tng bc y
li nguy c ca mt cuc chin tranh phc th ca nh Thanh.
Nhn xt v quan h ngoi giao gia triu i Quang Trung v nh Thanh giai on ny,
hc gi B Phng vit: "Lch s quan h ngoi giao gia hai nc Vit Nam v Trung Hoa cho
n giai on y (triu Quang Trung) cha c triu i phong kin Vit Nam no c c v tr
cao, c t th vng chc, t ch mnh m nh Ty Sn" (Tp ch Th gii mi, s 301, ngy
31.8.1998).
Hoc trong tc phm "Nguyn Hu, con ngi v s nghip", tc gi Vn Tn nhn xt:
"Trong lch s ch phong kin Vit Nam, vic ngoi giao vi phng Bc cha bao gi tt
p v v vang nh thi Nguyn Hu" [65:217].
62
vua thc su sc "trong vng tri t chia theo sao Dc, Chn, Nam Bc ring mt non sng"
[: 180].
3. Nhng k tch trong quan h ngoi giao ca triu Quang Trung vi nh Thanh sau
chin tranh c ngha ln lao trong cng cuc bo v v xy dng t nc giai on lch s
ny.
3.1. Vi ng li ng n v nhng bin php ngoi giao kho lo, triu Quang Trung
ti thit lp c mi bang giao hoa bnh vi nh Thanh sau chin tranh, y li c nguy
c ca mt cuc chin th c th rt tn khc, gi vng c lp dn tc.
Trong bi cnh t nc ta va tri qua hn hai th k chia ct, chin tranh lin min,
vic bo v nn c lp dn tc va ginh li c cho "dn ngh, nc yn", n nh chnh tr-
x hi, phc hi v pht trin kinh t, vn ha - gio dc l rt cn thit. ng nh Quang
Trung tng ni: "C th cho ta vi nm na, ta nui vng oai lc, gy nhu kh, th ta c s
g chng (ch nh Thanh) u." [8:316].
3.2. Trong quan h ngoi giao vi Trung Hoa, tuy ht mc tn trng ho hiu dn tc,
triu Quang Trung vn lun gi vng t th ngi chin thng, khin nh Thanh phi c phn
n nang , tn trng. Trn thc t, nh Thanh nhiu ln phi nhng b nh: phi cng nhn
nn c lp ca ta, xoa b l cng ngi vng, cho m ca bin gii thng thng bun bn
gia hai nc...
Nhng chin cng qun s hin hch trong cng cuc tiu dit th trong, gic ngoi cng
vi thi n trng ca nh Thanh i vi triu Quang Trung khin cc nc lng ging v cc
nc trong khu vc phi "tm phc, khu phc", a v nc ta v th c nng ln mt tm
cao mi. iu ny to iu kin thun li v cng quan trng cho ta trong cng cuc xy dng
v bo v T Quc.
4. Qua nghin cu, chng ti nhn thy hot ng ngoi giao vi nh Thanh sau chin
tranh a li mt s bi hc kinh nghim:
63
4.2. S dng trit u th t nhng thng li v qun s t c nhng thng
li trn mt trn ngoi giao sau chin tranh.
4.3. Lun c sch lc thch hp trong nhng hon cnh lch s nht nh. Lun
cao tinh thn dn tc, bo v quc th, v quyn li ti cao ca dn tc, song trong quan h vi
nc lng ging ln Trung Hoa phi nhy bn v mm do trn tinh thn tn trng ho bnh,
hu ngh "d bt bin ng vn bin".
64
DANH MC PH LC
- T chiu ln ngi
- Th quc vng gi Thang Hng Nghip, Qung Ty Phn tun, T giang Binh b o
tng l vic bin gii, bin lun v duyn do gy cuc binh tranh
- Bm phc i nhn
PH LC 3:
Gp thm t liu mi v quan h chin s v ngoi giao Vit- Thanh thi Ty Sn: B
tranh "Bnh nh An Nam chin " c th vnh bng ng bt ca vua Cn Long (lc trch)
65
PH LC 1:
T CHIU LN NGI
Trm ngh: Ng i h chu mnh tri, Tam vng nhn thi m mnh nc. o c
thay i, thi phi bin thng, nhng ng thnh nhn theo o i lm vua trong nc, yu
dn nh con, th ci ngha cng ch l mt.
66
phi vic ngi ? Trm ng mnh tri, thun lng ngi, khng th c chp nhn nhng mi,
ly ngy 22 thng 11 nm nay ln ngi thin t, t nin hiu l Quang Trung nguyn nin.
67
BIU TRN TNH
Cn tu v vic gii cht lng thnh, trng ln Hong soi xt, ci xin trng tr k gian
di yn i ngi qu ph, nh ui k hn bo gip dn sinh. l nguyn vng n cn
rt ln ca ti.
Knh ngh: i Hong b h, chu mnh sng tri, lm vua mun nc, ngi 50 nm,
n to rng khp, Trung Quc ngoi di tt c cng mt phong ho. Nc An Nam ti thin'v
ci nng nc, thm nhun thanh gio lu. Th m t khi h L mt quyn, chnh quyn v
k quyn thn, trong nc ly tm, tnh dn on hn. Ti l mt k o vi gp thi ni ln i
ph, ch v ci ngi trn ti l Nguyn Chnh, chy i t co xin qun. Ma h nm Bnh
ng (1786) mi c vic L thnh, gp khi vua trc nh L mt, ti ph chu ni di l Duy
K ln ngi, ri li v Nam, vn khng phi c ly nc.
68
Theo v vi ti. Ti vn khng phi tham t ai li lc, thc c t chi m khng th thi
c. Nhn y cho gia tng l Trn Danh Bnh em ba o bm vn ca con vua l L Duy
Cn v thn dn, cng vi bi gii tm ngi, g ca n vin mn, khn xin Tn S Ngh
ng qun trn ca i tra r tnh hnh nc. Li gia tng ca ti l Ng Hng Chn
bt c qun i tun dng l bn Hch Thiu 40 ngi, cng cho i tt c, o t ci
cung thun, m S Ngh nht thit khng xt chi n, git Trn Danh Bnh v git c binh inh
i tun dng, giam gi lai s, ui qun ko thng n L thnh.
Tng hiu ca ti thu qun v Nam, S Ngh tha th ui git rt nhiu, cn ngi no
trong lng mc u b bt ht, git hi hn nghn ngi. Ngi trong nc ai ra sc quy phc
ti, cng nht lot git c.
Trm ngh, trong khong binh cch, ng thnh nhn chc cng khng dng c. i
Hong su ch ca tng, vic ngoi Tn S Ngh khng tng tu ln, che lp c thng
sng ca nh vua s th suy di n nh th. Ti thc khng dm ly cng con b nga m
69
ging vi xe. Nhng m ca tri mun dm, ng c vic g th b b ti bin khn hip
ch, khng th nhn ni c, hnh nh l khng hnh. Trm ngh: nc ti l inh, L, L,
Trn n nay, th i i thay kng phi l mt h, c th c lm phn du ci nam, ngay
tuy nh bn M Nhi, Hong Phc khng li cho nc nh ti, lng thin triu nh ma
ma xun, nh b rng, i lc li nh i m cng a n i o. Nh cy ng vng
th vun bn cho, ch c ch cng, ch nhn m thi. S Ngh khng suy xt s l cho cng, gy
nn hn khch phi dng binh, khin cho nhn dn mc phi vng cay ng, che bt ngi trn,
ln t ngi di n nh th. Ti ng qun Long Bin, ngng trng ca tri, c phng t
biu t ti trn tnh, nh phn tun tnh Quang Ty chuyn tu ln cho. Ci ngh: i Hong
th o tri ban chnh hoa, ni kh ho c ti tt, ni vng lng c thm nhun, thun l
t nhin, tha cho ti ci ti mt ngy khng dng c phi em binh ng ph, m tin cho ti
lng thnh ba ln n ca quan np khon trn tu, t ngi t mc lp nn khin binh, ban ra
lnh mi cho t, phong cho ti lm vua nc An Nam, gi ng mt phng cung knh, phc
mnh ch hu, trong nc c ngi thng nhip.
Ti xin sai s n ca khuyt, phng lm phin thn np l cng v xin em nhng ngi
hin cn y np li t lng ch thnh.
TH HO dch
Ngun: Ng Th Nhm, Ng Th Nhm tc phm I, NXB Vn Hc, 2001, trang 307 - 310
70
TH QUC VNG GI THANG HNG NGHIP QUNG TY PHN TUN, T
GIANG BINH B O TONG L VIC BIN GII, BIN LUN V DUYN DO
GY CUC BINH TRANH
Nay c thnh tnh ca ngi ban chiu n, xin knh cn dng biu t, mt lng mong
ngi chuyn t ln cho. Ngc n n in ca i Hong , knh xin gi phn phin thn,
np l cng, khin cho qun, dn khi kh v binh ao. l nguyn vng ca ti.
71
Phm qun i, ct ch on kt mt lng, khng ct ch ng; binh lnh qu ch
tinh nhu, khng qu ch nhiu. K kho thng l thng d ch v cng mm do, ch chng
phi mnh ln yu, ly ng hip t u. Nu nh s tnh trc y cha c gii t m
thin triu khng cht khoan dung, c gy vic tranh chin, th l lm cho nc nh ny
khng c ht lng cung knh th nc ln, ti cng nh phi nghe theo mnh i m thi!
Li ring c mt hch vn ca Tn S Ngh, thy u l nhng li lng nhc, chn p, khiu
khch, tin th buc vo np ngi, mong ngi soi xt.
72
BM PHC I NHN
Ngy nay, gn tip quang nghi, nh thy sao lnh phng p n bo v l trc, tri i
thay i, nn c ngi vng thay mnh n t sc cho nc ti phi sm mt ta ngi vng
dng hin.
Thit ngh l y, t sau nm ngi nh Nguyn nh nh Trn, vua Trn hng thun,
cu phong. Nc Trung Quc nhn xung lnh, sai vua nc y vo chu. Vua Trn t chi
v c bnh, cho nn sc nh ngi vng lm nh hnh trng ca quc vng thay vic triu
kin. Vua Trn cho rng vic y c t xa, khng th thi c, kp khi nh L ln thay mi
ly c nc, by gi li c v Liu Thng, phi hin ngi vng chuc ti. Sau h Mc cp
nh L, l by ti cp ngi vua, Trung Quc sc sai c hnh ngi vng, u b t, mt
khng c, mnh ci xung, l ly danh ngha phi lm nh th. Ai cn dm ni g.
Quc trng nc ti ngy nay, vng ln t thu o vi, nhn thi bit vic, cng vi vua
L vn khng phi danh phn vua ti: s kh lu do s tri, cuc hng bi u bi lng
dn, ch c g n nc nh L c, c phi nh nhng bn thon thon ot u ? V trc
y Tn B ng cm qun li nh, quc trng nc ti khng dng c m phi ng
chin, t ch khng xm phm vo bin cnh, b ti vi thng quc. Nay vng i nhn
khi em ci l i cng ngi vng, th th quc trng nc ti c nc, bng mt cch
rt minh bch, li phi snh hng vi bn ngy Mc, m tm lng knh thun, s tri, th nc
ln khng c ch g ? Tri li cng chung mt lut nh nh Trn th bt M Nhi; nh L
th git Liu Thng hay sao? Th th chng nhng quc qun nc ti i vi tnh chu
khut, m i nhn cm cn ho bnh nc, nhng ngi ti thuc cng khng mong c s
ch li g hay sao?
73
i! i xa y cc nc hu vo chu thin t, hoc chu Kinh s, ai n c th n
m ai khng n c th sai con em vo chu, qu h bng ngc tt cm vt tin, cho tnh trn
di thng nhau, cn n nh c ngi vng thay mnh vo chu th t ng, Ngu, Tam i
cho ti Hn, ng, Tng cha ttog c nh th bao gi.
THI HO (dch)
Ngun: Ng Th Nhm, Ng Th Nhm tc phm I, NXB Vn Hc, 2001. trang 348 - 349
74
PH LC 2:
Chiu cho qun s tng chinh ca Trung Quc bit: Vic binh l ci c ca thin h.
nh l phi quyt thng, nn khi hai bn nh nhau, h gp gic th git, l l thng; bt
c m tha xa nay cha tng c.
Trm ng mnh tri v thun lng ngi, nhn thi th lm cch mnh, ly vic binh m
bnh nh thin h. Vin tng c Tn S Ngh nh cc ngi, ti ong u r, ngh mn thu
may, khng bit nhng iu ch yu trong vic dng binh, v c em 29 vn qun ra khi ca
quan, vt sui tro non, v c xng vo ch him gy binh hn, khin cho cc ngi: mt
l dn en v ti phi nm sng gi tuyt v cht hn n, mi tn. l ti ca tng c
nh cc ngi.
Vy ban chiu ny, pht phi cho cc ngi vo cc c i, sung vo qun ng, cp cho
lng hng, cc ngi khi b ci kh gng cm, c ra trn tng qun, dng lm nanh
vut.
ng vng gi coi bn bin nh mt nh. Trm t lng mnh trong bng ngi, cc
ngi phi nn hiu r iu y, ch nn ng s. Hy nn ngui lng nh qu n n ti to.
Phi knh tun t c chiu ny."
Ngun: Ng Th Nhm, Ng Th Nhm tc phm I, NXB Vn Hc, 2001., trang 190 -191
75
PH LC 3:
(Lc trch)
1. GII THIU
chun b k nim 210 nm ngy vua Quang Trung i ph qun Thanh, chng ti xin
php c dnh bi tham lun ca mnh gii thiu mt ngun t liu mi t nc ngoi, kh
c bit v l th v quan h chin s v ngoi giao Vit-Thanh thi Ty Sn vo cui th k
XVIII: l b tranh "Bnh nh An Nam chin " c th vnh bng ng bt ca Cn
Long. B tranh ny c tnh thi s v s liu kh ln v c lm v vnh vo thng 8 nm
K Du (1789), tc l ch tm thng sau khi chin s Vit-Thanh kt thc vi chin dch Ngc
Hi - ng a vo thng ging, v ngay sau khi s b Nguyn Quang Hin sang b kin v
cu ho vi vua Cn Long vo thng 7 cng nm.
76
st m cc gc cnh v c i ch hi ng mu vng hay m mc. Chng ti yu cu
th vin cho chp li vi nh tin bo qun v tham kho b tranh.
(...)
B tranh "Bnh nh An Nam chin " thc ra ch gm 5 bc t cnh chin trn gia
qun Thanh v Nguyn Ty Sn, cn bc th 6 th t cnh s b Nguyn Quang Hin vo b
kin xin cu ho vi vua Cn Long. Pha trn khong gia mi bc tranh li c mt bi th
ng ch ca vua Cn Long vnh. Mi bc tranh li c du n "C hi Thin t chi t" (Con
du ca nh vua th trn 70 tui) theo dng dng khc. (...) Theo li lc khon ca "Cn
Long K Du trng thu (chi) nguyt ng bt" th y l th bt ca nh vua c vit vo
thng 8 nm K Du (1789), tc l ch tm thng sau khi chin s Vit-Thanh kt thc. Nu k
n s vic s b Nguyn Quang Hin vo b kin vo ngy Mu Thn (tc l ngy 24) thng
7 cng nm, c chp c th trong sch "i Thanh Cao Tng thc lc" quyn 1335, th b
tranh ny qu l c tnh thi s rt ln.
77
Bn sng cu cu xt th cng (1)
Bu nc gi cm lm k mng.
2. Trn nh Tam D v Tr Hu
Qun i hai ng nh doanh mn. K hang trm mn trn vong n. (1) Qun l trong
ngoidn i gic, Tr xoay i phi trit thn man. ot lng thc lm n va . Xit gic
dy di ht chn chun. (2) Mng thay oai nc con nh tng,
78
(1)Hip trn Lng Sn l Trn Danh Bnh vn l ngi dn tc thiu s, trc u hng
qun Thanh, sau li trn v Thng Long. Cc ngun s liu Vit Nam li cho bit Trn Danh
Bnh c ng Vn S c lm s gi n hon binh ri b Tn S Ngh em chm.
(2)Tn S Ngh sai phc binh bt sng c Trn Danh Bnh ri x theo qun php.
(3)Hai tng y ch ph tng Tn Khnh Thnh v tng binh Dng Thy Thng. H u
l ngi Hn tc ch khng phi Mn chu.
79
4. Trn nh sng Th Cu (sng Cu)
Gp nguy kho ng nh sau lng. Cha tip d trn cng. (1) Thng qun mu k
xa nay vn. (2) Dng tng hng ti mt mc rng. (3) nh xung t n hng kh gic,
Xut k ch thng ta tanh cng. Thnh L gn st qun giong trng, Tng s mt lng i
chin cng.
(1) Hai tng y ch ph tng Tn Khnh Thnh v tng binh Thng Duy Thng . H u
l ngi Hn tc ch khng phi Mn chu.
80
5. Trn nh sng Ph Lng
6. hnh v cnh Nguyn Quang Hin l chu ca Nguyn Quang Hin l chu ca
Nguyn Hu c sai vo b kin v ban cho n yn.
81
Ai gii thng ngi, chng dng binh ?
H L ng xt v tri ght.
82
ti th bn thn t liu khng hon ton l ng hay sai nhng ch c cch nhn bit v x l
chng l c th ng hay sai m thi. V trch nhim ca nhng nh nghin cu l phi nhn
nhn v tm cch x l thch ng vi nhng ngun t liu may mn cn st li b sung
cho hiu bit ca mnh (...)
83
PH LC 4:
84
85
86
87
TI LIU THAM KHO
TING VIT
5. Hoa Bng (1943), "Chnh vua Quang Trung c cng trong vic ph b l cng
ngi vng", Tp ch Tri Tn, (s 83).
7. Hoa Bng (1922), "Triu Quang Trung chin thng Mn Thanh v mt ngoai giao
". Tp ch Tri Tn, (s 132).
8. Hoa Bng (1974), Quang Trung Nguyn Hu anh hng dn tc 1788 -1792),
NXB Hoa Tin, SG.
10. Nguyn Lng Bch (2003), Lch s ngoi giao Vit Nam cc thi trc, NXB
Qun i nhn dn.
11. Nguyn Lng Bch (1984), i ngha thng hung tn, NXB Thanh Nin.
12. Nguyn Lng Bch, Phm Ngc Phng (1977), Tim hiu thin ti qun s ca
Nguyn Hu, NXB Qun i nhn dn.
13. B Quc phng, Vin Lch s Qun i, Quang Trung vi chin thng Ngc Hi,
ng a 1789, H Ni.
88
14. L Ng Ct, Phm nh Toi(1999), Vit Nam quc s din ca. NXB Vn ha
thng tin. H ni.
15. Phan Huy Ch (1992), Lch triu hin chng loi ch, phn Bang giao ch,
nguyn vn ch Hn, bn dch ca Vin S Hc, NXB KHXH, Ha Ni.
16. Phan Trn Chc (1957), Vua Quang Trung Nguyn Hu, NXB Chinh Ky.
18. Phan i Don (1993), Khi ngha dit Nguyn chng Xim, S Vn hoa thng
tin Bnh nh.
19. Tn Vit iu(1962), "K thoai v bang giaov nghi l giao hiu ca nc Vit
thi xa", Vn ha nguyt san, (s 75).
20. Trn B (2000), Mt s chuyn lch s Vit Nam, NXB i hc Quc gia.
H Ni.
23. Hoang Xun Hn (1968), "Vit Thanh chin s" (Theo Ngy Nguyn)Tp ch S
a, (s 9,10).
24. Nguyn Minh Hng (2001), Bun bn qua bin gii Vit Trung: Lch s- hin
trng v trin vng, Nxb KHXH, H Ni.
26. Vn Hng (1969), "Cuc giao thip gia Quang Trung v Cn Long, v 16 chu
v xy n th sm Nghi ng", Tp ch S a (s 13).
27. Nguyn Ngu (1967), H Thm Nguyn Hu Quang Trung 1752-1792 hay gic
mng ln cha thnh, NXB v ngun .
28. V Ngc Khnh(1999), Vua tr trong lch s, NXB Thanh Nin, HN.
89
29. Phan Khoang (dch) (1969), "Chung quanh cuc chin thng Tn S Ngh ca vua
Quang Trung ngy Tt nm K Du", Tp ch S a (s 13).
30. Trn Trng Kim (2002), Vit Nam s lc, NXB VHT, H Ni.
31. L Vn Lan ( 1989), " C mt chin dch Thng Long nm 1789. Nguyn Hu
bc thy ca t tng v ngh thut chin dch". Tp ch Nghin cu lch s (s 1).
32. Phan Huy L (1998), Mt s trn quyt chin chin lc trong lch s dn
tc,NXB QND.
33. Phan Huy L (1978), "Phong tro nng dn Ty Sn v cuc u tranh chng
ngoi xm bo v c lp dn tc th k XVIII", Tp ch Nghin cu lch s, (s ).
34. Phan Huy L (1961), Tim hiu thm v phong tro nng dn Ty Sn, NXB Gio
Dc, HN .
35. Phan Huy L cng nhiu tc gi (1961), Lch s ch phong kin, tp 3, NXB
Gio Dc.
36. Phan Huy L cng nhiu tc gi (1965), Lch s ch phong kin Vit Nam, tp
3, NXB GD, H ni.
38. Th Long (1979), "Bc u tm hiu s phu vi phong tro nng dn Ty Sn ",
Tp ch Nghin cu lch s (s 183).
39. Nguyn Th Long (2001), Chuyn i s, tip s thi xa, NXB VHTT.HN.
40. Lu Vn Li (2004), Nhng chuyn ngoi giao ni ting, NXB Cng An nhn
dn.
90
43. Hng Nam & Hng Lnh (Ch bin), (1984), Nhng trang s v vang ca dn tc
Vit Nam chng phong kin Trung Quc xm lc, NXB KHXH. HN.
45. Nhiu tc gi (1989(, Thin anh hng ca v Vit Nam ngy nay, Ban KHXH
Thnh y Tp.HCM.
48. Ng Gia Vn Phi(1970), Hoang L Nht thng ch. NXB Vn hc, HN.
50. T Quang Pht. (dch)(1970), i Nam chnh bin lit truyn: Nh Ty Sn, Ph
Quc v khanh c trch vn ha. SG.
52. Nguyn Gia Ph(1986), "Ni cc Trung Quc thi phong kin", Tp ch
Nghin cu lch s, (s 6).
53. Nguyn Gia Phu, Nguyn Huy Qu (2001). Lch s Trung Quc, NXB Gio dc.
54. Nguyn Phng (1968), Vit Nam thi bnh trng Ty Sn, Khai Tri, Si Gn.
55. Phm Ai Phng (1989), "Vi nt v tnh hnh cng thng nghip Vit Nam
triu Ty Sn, Tp ch NCLS (s 1).
56. Nguyn Phan Quang (1976), Lch s Vit Nam (1427-1858), Q.2, T.2, NXB Gio
dc.
57. Nguyn Phan Quang (2000), Phong tro Ty Sn v ci cch Quang Trung,
HSP Tp. HCM.
91
58. Nguyn Phan Quang, "Mt s quan im xuyn tc phong tro Ty Sn trn sch
bo min Nam thi M Ngy". K yu hi ngh nghin cu Phong tro nng dn Ty sn v
anh hng Nguyn Hu" , Ty Vn ha thng tin Ngha Bnh.
59. Quc S Qun triu Nguyn (2002), i Nam thc lc, NXB Gio Dc.
60. Quc S Qun triu Nguyn (1969), i Nam nht thng chu nguyn vn ch
Hn, bn dch ca Phm Trng im, tp 1, NXB KHXH, H Ni.
62. Phm Vn Sn (1968), " so snh cc anh hng trc Nguyn Hu vi Nguyn
Hu", Tp ch S a (s 9, 10).
65. Vn Tn (1967), Nguyn Hu - con ngi v s nghip, NXB Khoa Hc. HN.
68. Vn Tn (1980), "Vi nt v chnh sch ngoai giao ca Trung Quc i vi Vit
Nam trong thi phong kin", Tp chNCLS (s 190).
69. Nguyn Toi (1945), "My cuc tranh bin v bin gii hai nc Vit-Hoa", Tp
ch Tri Tn (s XII).
71. Trnh (1989), " V tr ca chin thng Ngc Hi - ng a trong chin tranh
chng xm lc nm 1789", Tp ch Nghin cu lch s (s 1).
92
72. Quang Trung(1973), i Vit quc th, nguyn vn ch Hn, bn dch ca
Hong Vn Hoe, Trung tm hc liu, B gio dc, SG.
73. Lam giang Nguyn Quang Tr (2000), Vua Quang Trung, KXB Thanh Nin.
74. Trung Tm KHXH v NV quc gia (2000), Vit Nam hc - k yu hi tho quc
t, tp , NXB Th Gii, HN.
77. Nhun V (1983), Chnh sch bnh trng b quyn Trung Quc ng Nam
, NXB S Tht, HN.
78. Trn Quc Vng (1989), " Gii o hin thc v x ng a v g ng a ",
Tp ch Nghin cu lch s (s 1).
79. Trn Quc Vng -H Vn Tn (1960), Lch s ch phong kin Vit Nam, tp
I, NXB Gio Dc, H Ni.
TING ANH
82. Brian Harrison (1946), South - East Asa a short history, St Martin 's Press,
Newyork.
83. D.G.E.Hall (1968), history oSouth EastAsia, ST Martin 's Press, Newyork.
84. Joseph Buttinger (1958), The smaller dragon, a political history of Vietnam,
Frederick A.Praeger, Newyork.
93
85. Thomas Hodgkin (1981), Vietnam: The Revolutionary Path, London and Basing
Stock, The Macmillan Pr.
94