Academia.eduAcademia.edu
Download Free PDF
paper cover icon
Download Free PDF
paper cover thumbnail

Hát bội, đờn ca tài tử và sự hình thành cải lương từ cuối thế kỷ 19 đến đầu thế kỷ 20

Hát bội, đờn ca tài tử và sự hình thành cải lương từ cuối thế kỷ 19 đến đầu thế kỷ 20

Profile image of Hiep NguyenHiep NguyenProfile image of Le-Tuyen NguyenLe-Tuyen Nguyen

Nguyễn, Đức Hiệp & Nguyễn, Lê Tuyên . “Hát bội, đờn ca tài tử và sự hình thành cải lương từ cuối thế kỷ 19 đến đầu thế kỷ 20.” Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển 1 (99) (2013): 64-73.

“Hát bội” (Vietnamese opera), “Đờn ca tài tử" and the formation of “Cải lương” (reformed theatre) from the late 19th century to early 20th century Through written and pictorial materials, especially French documentation, the article offers a variety of lively information to help the reader imagine a development stage of “hát bội” (Vietnamese opera), “nhạc tài tử” (music of amateurs) and “cải lương” (reformed theatre) in southern Vietnam in the late 19th century and early 20th century. Accordingly, at that time, “hát bội” and “nhạc tài tử” were performed several times in France through international fairs, and the earliest fair was held in Paris in 1889. “Hát bội” had held a fascination for the French audience, even affected some of Debussy’s compositions. Those performances helped the artists more confident, and after returning home, they fearlessly performed in public. It was then that the performances on stage of “nhạc tài tử” and “ca ra bộ” were common, leading to the birth of “cải lương”, a new genre of the theatre.

Related Papers

SCIENTIFIC JOURNAL OF TAN TRAO UNIVERSITY

Đóng Góp Của Thái Phó Hà DI Khánh Đối Với Lịch Sử Dân Tộc Thế Kỷ XI - XII

Tú Minh

Hiện nay, tại chùa Bảo Ninh Sùng Phúc (huyện Chiêm Hóa, Tuyên Quang) còn lưu giữ được tấm bia cổ duy nhất thuộc các tỉnh miền núi phía Bắc nước ta có niên đại từ thời nhà Lý. Nội dung văn bia chép về dòng họ Hà và những đóng góp của dòng họ này đối với vùng đất Vị Long nói riêng và đất nước nói chung ở thế kỷ XI - XII. Trong đó phải kể đến công lao to lớn của nhân vật lịch sử Hà Di Khánh.

View PDF

Hue University Journal of Science: Natural Science

NGHIÊN CỨU SINH TRƯỞNG VÀ DINH DƯỠNG CỦA CÁ ONG CĂNG - Terapon jarbua (Forsskal, 1775) Ở VÙNG VEN BIỂN THỪA THIÊN HUẾ

2018 •

Lê Phương

View PDF

Virtuoso: Jurnal Pengkajian dan Penciptaan Musik

Analisis Teknik Permainan Biola Pada Concerto In A Minor 3RD Movement Rv 356 Op. 3 No. 6 Karya Antonio Vivaldi

2020 •

Nabila Alfiyya Husna

Penelitian ini bertujuan untuk mendeskripsikan bentuk musik dan teknik permainan biola pada Concerto in A Minor 3rd Movement RV 356 Op. 3 No. 6 karya Antonio Vivaldi. Penelitian ini menggunakan metode penelitian kualitatif. Data yang diperoleh dalam penelitian melalui observasi, wawancara, dan dokumentasi. Teknik analisis data yang digunakan adalah reduksi data, penyajian data, dan kesimpulan data. Serta terdapat uji keabsahan data dengan teknik triangulasi. Hasil penelitian menunjukkan bahwa pada Concerto in A Minor 3rd Movement RV 356 Op. 3 No. 6 karya Antonio Vivaldi memiliki bentuk musik Concerto Form, dengan teknik Ritornello Form. Adapun teknik permainan biola yang digunakan dalam penelitian ini adalah teknik legato, detache, staccato, quavers dan semiquavers, trill, dan accent.Kata Kunci : Teknik, Bentuk, Concerto in A Minor 3rd Movement RV 356 Op. 3 No. 6, Antonio Vivaldi

View PDF
Chính sách nô dịch về văn hóa của thực dân Pháp và một số trào lưu văn hóa trước năm 1945 ở Việt Nam

2010 •

Giang Trần

View PDF

SCIENTIFIC JOURNAL OF TAN TRAO UNIVERSITY

Một Vài Đặc Điểm Về Ngôn Ngữ Trong Nôm Đường Luật Phan Bội Châu Thời Kỳ Ở Huế

Yến Hải

Văn học Việt Nam nửa đầu thế kỉ XX được xem là giai đoạn “giao thời”, với sự đấu tranh giữa thơ Cũ và thơ Mới, giữa truyền thống và cách tân, tồn tại nhiều khuynh hướng, dòng phái khác nhau. Từ góc độ thể loại, không ít người cho đây là thời điểm thơ tự do thắng thế, thơ Đường luật nói chung bị xem là hết mùa, lỗi thời. Song vẫn còn đó một minh chứng hùng hồn cho sự hiện diện của thơ Nôm Đường luật Việt Nam ở nửa đầu thế kỉ XX, đó là Nôm Đường luật Phan Bội Châu. Bài viết trên cơ sở chỉ ra một vài đặc điểm về ngôn ngữ trong thơ Nôm Đường luật Phan Bội Châu thời kỳ ở Huế, từ đó cho thấy những đổi mới, cách tân của Phan Sào Nam trong việc sử dụng thể thơ truyền thống của dân tộc.

View PDF
Việt Nam – Fdi Sau Hơn Ba Thập Kỷ: Một Số Vấn Đề Lý Luận, Thực Trạng Và Triển Vọng

Đức Quân

Trong phần 1, nhóm tác giả trình bày về một số vấn đề lý luận, thực trạng và triển vọng của FDI tại Việt Nam

View PDF

Vietnamese Journal of Radiology and Nuclear Medicine

Nhân Ba Trường Hợp Xoắn Lách Phụ Phát Hiện Bằng Siêu Âm Và Hồi Cứu y Văn

Thanh Thủy Đỗ

TÓM TẮTMục tiêu: trình bày đặc điểm siêu âm xoắn lách phụ. Phương pháp: mô tả ba ca lâm sàng.Kết quả: Trường hợp 1: bé gái 2 tuổi nhập viện vì đau hông trái 2 ngày. Siêu âm phát hiện một khối dạng đặc echo kém, không tưới máu nằm sát cực dưới lách. Trường hợp 2: bé trai 14 tuổi nhập viện vì đau quặn từng cơn hạ sườn trái 10 ngày. Siêu âm phát hiện cực dưới lách có khối dạng đặc echo kém không đồng nhất, tưới máu ít, có vài mạch máu nhỏ ngoại biên, có dấu whirlpool ở cuống kèm dãn mạch máu cực dưới lách. Trường hợp 3: bé trai 8 tháng, ói, sốt, quấy khóc liên tục. Vùng hạ sườn phải cạnh lách có một khối echo kém, không thấy phổ mạch máu, dày mạc nối quanh. Cả ba trường hợp siêu âm kết luận xoắn hoại tử lách phụ. Kết quả phẫu thuật và giải phẫu bệnh khẳng định chẩn đoán.Kết luận: xoắn lách phụ là một bệnh lý cực kỳ hiếm gặp, có thể đến trong bệnh cảnh đau bụng cấp hoặc bán cấp. Siêu âm là phương tiện chẩn đoán hình ảnh đơn giản và chính xác nếu chúng ta biết và nghĩ tới.

View PDF

Tạp chí Nghiên cứu dân tộc

Công Tác Lấy Ý Kiến Phản Hồi Của Người Học Ở Các Trường Đại Học Và Cao Đẳng Hiện Nay

Nguyễn Thị Hà My

View PDF
Hội Nghị Công Nghệ Sinh Học Toàn Quốc 2020 54 O-TB05: Tạo Nguồn Và Nuôi Cấy Tăng Sinh Tế Bào Gốc Trung Mô Từ Nhiều Nguồn Khác

Quỳnh Anh Mai

Tế bào gốc trung mô (TBGTM) được nghiên cứu rộng rãi để điều trị nhiều mặt bệnh khác nhau như bệnh vật ghép chống chủ, các bệnh tự miễn dịch, viêm xương khớp, bệnh thần kinh và tim mạch. Các nghiên cứu được mở rộng kèm theo nhu cầu sản xuất số lượng lớn tế bào này theo các tiêu chí lâm sàng nghiêm ngặt. Tuy nhiên, vẫn còn rất nhiều thách thức trong việc sử dụng tế bào gốc vào điều trị thường quy. Trong đó phải kể đến sự thiếu tiêu chuẩn hoá điều kiện phân lập và nuôi cấy tăng sinh, cũng như các nguồn mô đa dạng được sử dụng để tạo nguồn tế bào gốc. Điều này có ý nghĩa rất lớn, do mỗi sản phẩm tế bào được sử dụng trong mỗi thử nghiệm lâm sàng có thể khác nhau về đặc tính và hiệu lực, dẫn đến sự không đồng nhất về hiệu quả điều trị được mô tả trong y văn. Dựa vào nhu cầu ngày càng cao của ứng dụng tế bào gốc trong điều trị và thẩm mỹ, chúng tôi đã phát triển một công nghệ sản xuất tế bào tiêu chuẩn hóa bằng cách sử dụng môi trường thương mại không chứa yếu tố động vật và không chứa hu...

View PDF

Tạp chí Nghiên cứu dân tộc

Vai Trò Của Truyền Thông Đại Chúng Đối Với Công Tác Giáo Dục Chính Trị, Tư Tưởng Cho Sinh Viên Trong Thời Đại Ngày Nay

2020 •

Trần Gia Bảo 10CL1

View PDF
Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (99) . 2013 64 HAÙT BOÄI, ÑÔØN CA TAØI TÖÛ VAØ SÖÏ HÌNH THAØNH CAÛI LÖÔNG TÖØ CUOÁI THEÁ KYÛ 19 ÑEÁN ÑAÀU THEÁ KYÛ 20 Nguyễn Đức Hiệp, Nguyễn Lê Tuyên* I. Daãn nhaäp Baøi naøy coù muïc ñích trình baøy lòch söû phaùt trieån töø haùt boäi, nhaïc taøi töû ñeán caûi löông töø cuoái theá kyû 19 ñeán caùc thaäp nieân ñaàu theá kyû 20, ñaëc bieät laø qua caùc tö lieäu baèng tieáng Phaùp vaø hình aûnh coøn laïi ôû nhieàu nôi nhöng chöa ñöôïc khai thaùc ñuùng möùc. Nhieàu ngöôøi chöa bieát laø khi haùt boäi laàn ñaàu tieân dieãn ôû Phaùp naêm 1889 ñaõ gaây söï toø moø thích thuù cho quaàn chuùng vaø giôùi ngheä thuaät. Nhaïc só Debussy ñaõ coù xem nhaïc Gamelan vaø tuoàng haùt boäi, neân aâm nhaïc saùng taùc sau naøy cuûa oâng coù söï aûnh höôûng cuûa nhaïc Gamelan Java vaø nhaïc haùt boäi Vieät Nam. Caùc tö lieäu veà lòch söû nhaïc taøi töû ôû Vieät Nam ñeàu ghi laø ban nhaïc taøi töû ñaàu tieân do oâng Nguyeãn Toáng Trieàu thaønh laäp ôû Myõ Tho, sau ñoù qua Phaùp trình dieãn ôû Hoäi chôï quoác teá naêm 1910 (coù tö lieäu noùi naêm 1911). Nhöng caùc taøi lieäu naøy ñeàu khoâng cho bieát chi tieát gì theâm vaø cuõng khoâng ghi chuù taøi lieäu tham khaûo. Nhôø söï tìm hieåu veà nhaïc taøi töû qua caùc hình aûnh tö lieäu, cuøng vôùi söï hôïp taùc nghieân cöùu cuûa coâ Mai Myõ Duyeân cuûa Tröôøng Ñaïi hoïc Vaên hoùa Thaønh phoá Hoà Chí Minh, chuùng toâi khaúng ñònh ñöôïc laø ban nhaïc oâng Nguyeãn Toáng Trieàu qua Phaùp döï Hoäi chôï ñaáu xaûo thuoäc ñòa Marseille vaøo naêm 1906 vaø chaân dung cuûa caùc ngheä só trong ban naøy, trong ñoù coù coâ Ba Ñaéc vaø coâ Hai Nhieãu (con oâng Trieàu). Naêm 1910 hay naêm 1911 thaät ra khoâng coù hoäi chôï quoác teá naøo ôû Phaùp. Trong luùc tìm hieåu ban nhaïc taøi töû cuûa oâng Nguyeãn Toáng Trieàu sang Phaùp trình dieãn vaøo naêm naøo, chuùng toâi cuõng tìm ra ñöôïc ngöôøi tröôûng ñoaøn coù traùch nhieäm vôùi ban nhaïc taøi töû vaø töø ñoù bieát ñöôïc oâng tröôûng ñoaøn ngöôøi Vieät (ngöôøi Phaùp goïi oâng laø “M. Viang”) naøy khoâng nhöõng ñaõ daãn ban nhaïc cuûa oâng Nguyeãn Toáng Trieàu ñeán Hoäi chôï thuoäc ñòa Marseille naêm 1906 maø tröôùc ñoù cuõng ñaõ daãn moät ban nhaïc taøi töû ñeán Hoäi chôï trieån laõm theá giôùi ôû Paris naêm 1900 (Exposition universelle de Paris), naêm khôûi ñaàu thôøi ñaïi ngheä thuaät Belle EÙpoque ôû AÂu Chaâu. Ban nhaïc taøi töû naøy coù khaû naêng raát lôùn cuõng chính laø ban nhaïc cuûa oâng Nguyeãn Toáng Trieàu. Ñaëc bieät ôû Nhaø haùt Ñoâng Döông (Theùaâtre Indochinois) taïi hoäi chôï, ngöôøi ñeïp noåi tieáng ôû AÂu Chaâu thôøi ñoù, Cleùo de Meùrode, ñaõ maëc trang phuïc Cam Boát muùa vôùi tieáng nhaïc cuûa ban nhaïc taøi töû Vieät Nam. Baùo chí Phaùp ñaõ ñeà caäp nhieàu veà vuõ ñieäu Cam Boát naøy do Cleùo de Meùrode trình dieãn ôû saân khaáu Nhaø haùt Ñoâng Döông. Cleùo Diane de Meùrode laø ngöôøi ñeïp maø caùc hoïa só noåi tieáng nhö Toulouse de Lautrec, Georges Jules Victor Clairin, Giovanni Boldini ñaõ veõ chaân dung, Gustav Klimt ñaõ bò quyeán ruõ vaø * New South Wales, Sydney, Australia. Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (99) . 2013 65 Alexandre Falguieøre taïc töôïng theo chaân dung cuûa Cleùo. Cuõng trong dòp naøy nhaïc só vaø nhaø daân toäc nhaïc hoïc, oâng Julien Tiersot (cuõng laø baïn cuûa nhaïc só Debussy) ñaõ quan saùt, tieáp caän vaø phoûng vaán oâng tröôûng ñoaøn nhaïc taøi töû vaø ghi laïi caùc duïng cuï vaø aâm nhaïc taøi töû. Julien Tiersot ñaõ vieát laïi treân taïp chí aâm nhaïc thôøi ñoù giôùi thieäu cho giôùi hoïc thuaät vaø coâng chuùng veà nhaïc taøi töû Vieät Nam. Ngoaøi ra caùc kyù giaû, nhaø vaên nhö oâng Maurice Talmeyr, Arthur Pougin, B. Marcel ñaõ moâ taû chi tieát trong taïp chí ngheä thuaät Le Meùnestrel vaø baùo chí veà buoåi trình dieãn ñieäu vuõ “Cam Boát” cuûa Cleùo de Meùrode theo tieáng nhaïc do ban nhaïc taøi töû Vieät Nam trình dieãn. Qua kinh nghieäm ñaõ trình dieãn tröôùc coâng chuùng ôû Hoäi chôï Marseille 1906 (vaø cuõng raát coù theå ôû Hoäi chôï trieån laõm theá giôùi ôû Paris 1900), ban nhaïc taøi töû cuûa oâng Nguyeãn Toáng Trieàu sau khi trôû veà Myõ Tho ñaõ töï tin ñeå ñeán vôùi quaàn chuùng laàn ñaàu ôû khaùch saïn Minh Taân, vaø töø ñoù khôûi ñaàu cho söï lan truyeàn trình dieãn treân saân khaáu cuûa nhaïc taøi töû vaø “ca ra boä” ôû mieàn Nam. Trong khi tìm hieåu söï phaùt trieån cuûa nhaïc taøi töû ôû Vieät Nam vaøo giai ñoaïn ñaàu vaø sau naøy aûnh höôûng ñeán söï hình thaønh caûi löông, chuùng toâi cuõng nhaán maïnh ñeán vai troø cuûa oâng Nguyeãn Phong Caûnh, chuû nhaø haøng Cöûu Long Giang vaø khaùch saïn Phong Caûnh Khaùch Laàu gaàn chôï Beán Thaønh, trong vieäc naâng ñôõ vaø phoå bieán nhaïc taøi töû ñeán giôùi trí thöùc vaø quaàn chuùng ôû Saøi Goøn noùi rieâng vaø Nam Boä noùi chung. II. Haùt boäi trong boái caûnh Nam Kyø töø cuoái theá kyû 19 ñeán ñaàu theá kyû 20 Nguoàn goác haùt boäi (haùt tuoàng) vaãn chöa roõ raøng. Coù hai giaû thuyeát maø caùc nhaø nghieân cöùu ñaõ tranh luaän: giaû thuyeát haùt boäi baét nguoàn töø daân gian vaø sau ñoù chòu aûnh höôûng haùt tuoàng töø Trung Quoác vaø giaû thuyeát haùt boäi ñöôïc truyeàn vaøo thôøi Lyù-Traàn nhö ñaõ ñöôïc ghi trong Vuõ trung tuøy buùt cuûa Phaïm Ñình Hoå vaø Ñaïi Vieät söû kyù toaøn thö. “Nöôùc Nam ta töø ñôøi nhaø Lyù, coù ngöôøi ñaïo só nhaø Toáng beân Trung Hoa sang daïy daân trong nöôùc muùa haùt laøm troø. Troø tuoàng ôû nöôùc ta baét ñaàu töø ñaáy. Sau naøy boïn giaùo phöôøng môùi baøy theâm loái haùt Baùt ñoaïn caàm tuïc aâm, goïi laàm laø Baét ñoaïn.” (Vuõ trung tuøy buùt - Baøn veà aâm nhaïc). “Tröôùc ñaáy, khi ñaùnh Toa Ñoâ, baét ñöôïc ngöôøi phöôøng haùt laø Lyù Phöông Caùt raát gioûi haùt, nhöõng con ôû treû cuûa caùc nhaø theá gia theo y taäp haùt ñieäu phöông Baéc. Nguyeân Caùt saùng taùc caùc vôû tuoàng truyeän coå, coù caùc tích nhö Taây Vöông Maãu hieán baøn ñaøo. Trong tuoàng coå coù caùc vai quan nhaân, chu töû, ñaùn nöông, caâu noâ goàm 12 ngöôøi, maëc aùo gaám, aùo theâu, ñaùnh troáng, thoåi saùo, gaûy ñaøn, voã tay, goõ oàn phím ñaøn... thay ñoåi nhau ra vaøo laøm troø, khieán ngöôøi xem xuùc ñoäng, muoán cho buoàn ñöôïc buoàn, muoán cho vui ñöôïc vui. Nöôùc ta coù tuoàng truyeän baét ñaàu töø ñaáy.” (Ñaïi Vieät söû kyù toaøn thö, Baûn kyû, Quyeån VII, Nxb Khoa hoïc Xaõ hoäi, Haø Noäi, 1993). Haùt tuoàng phaùt trieån roäng raõi vaøo thôøi Leâ sô vaø Haäu Leâ. Vaøo thôøi TrònhNguyeãn phaân tranh, Ñaøo Duy Töø, con nhaø xöôùng ca, vaøo Ñaøng Trong vaø ôû taïi 66 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (99) . 2013 Bình Ñònh, oâng ñaõ gaây döïng haùt tuoàng, saùng taùc nhieàu vôû tuoàng trong ñoù coù vôû tuoàng noåi tieáng San Haäu vaø haùt tuoàng phaùt trieån maïnh meõ töø ñoù ôû Ñaøng Trong. Töø luùc ngöôøi Vieät di daân vaø ñònh cö ôû vuøng ñaát môùi Gia Ñònh (goàm caû sau naøy laø caùc tænh mieàn Nam) thì hoï mang theo caùc taäp tuïc vaên hoùa töø phía baéc ñeán. Khoâng nhö ôû mieàn Trung hay mieàn Baéc, haùt boäi chæ giôùi haïn phaàn lôùn trong cung ñình hay trong giôùi quan laïi, ôû vuøng ñaát môùi Gia Ñònh, haùt boäi laø saân khaáu ngheä thuaät haàu nhö duy nhaát maø quan laïi vaø nhaân daân ñeàu bieát ñeán vaø coù dòp thöôûng thöùc qua caùc tuoàng dieãn bôûi caùc ñoaøn haùt boäi ôû caùc saân khaáu trong raïp, ngoaøi trôøi hay ôû caùc ñình laøng, chuøa, mieáu… Phaùt trieån cöïc thònh cuûa haùt boäi ôû mieàn Nam laø caùc thaäp nieân ñaàu theá kyû 19 döôùi thôøi cuûa Toång traán thaønh Gia Ñònh Leâ Vaên Duyeät. Ngay caû ôû caùc vuøng heûo laùnh ôû caùc tænh mieàn Taây Nam Boä, cuõng coù tuoàng haùt boäi trình dieãn ngoaøi trôøi hay trong ñình laøng. Xuoáng caùc tænh mieàn Taây caùc ñoaøn haùt boäi di chuyeån baèng ghe thuyeàn, gaùnh haùt boäi vì theá cuõng ñöôïc goïi laø “ghe haùt boäi”. Nhö ñaõ noùi, Toång traán thaønh Gia Ñònh Leâ Vaên Duyeät laø ngöôøi say meâ haùt boäi. OÂng thöôøng “caàm chaàu” theo doõi noäi dung vaø caùch trình dieãn cuûa caùc ngheä só haùt boäi ñeå ñaùnh giaù, phaùn xeùt khen thöôûng hay pheâ bình. Tuoàng San Haäu cuõng ñöôïc oâng chænh söûa laïi. OÂng xaây raïp haùt boäi ngay trong thaønh vaø ngoaøi thaønh Gia Ñònh. Raïp haùt boäi cuûa oâng ôû gaàn chuøa Khaûi Töôøng, nay laø khu vöïc Tröôøng PTTH Leâ Quyù Ñoân, TP Hoà Chí Minh. Trong laêng Leâ Vaên Duyeät ngaøy nay ta vaãn coøn thaáy töôïng cuûa moät ngheä só haùt boäi maø oâng öa thích. Khi Leâ Vaên Duyeät maát vaø nhaát laø khi vua Minh Maïng deïp cuoäc noåi daäy cuûa Leâ Vaên Khoâi thì hoaït ñoäng saân khaáu haùt boäi xuoáng doác nhieàu, cho ñeán khi Phaùp ñeán Nam Kyø naêm 1861. Tuy vaäy haùt boäi vaãn coøn phoå thoâng trong daân chuùng ôû mieàn Nam cho ñeán cuoái theá kyû 19. Qua söï tieáp caän vôùi caùc löu daân ngöôøi Hoa ñeán mieàn Nam töø theá kyû 17 laäp nghieäp, maø ña soá trôû thaønh ngöôøi Minh Höông sau nhieàu ñôøi, haùt boäi vì theá cuõng bò aûnh höôûng töø phong caùch cuûa haùt Hoà Quaûng ôû mieàn nam Trung Hoa. Charles Lemire (1839-1912), moät ngöôøi thoâng hieåu vaên hoùa ngöôøi Vieät vaø Cam Boát, ñaõ taû haùt boäi nhö sau trong moät quyeån saùch oâng xuaát baûn naêm 1869 [16], töùc laø vaøi naêm sau khi Phaùp chieám 3 tænh mieàn Ñoâng Nam Kyø: “Giaûi trí lôùn, quan troïng nhaát cuûa ngöôøi An Nam, keå caû con nít vaø ngöôøi lôùn, giaøu vaø ngheøo, maø hoï ñeàu coù moät ñam meâ thaät söï, laø haùt boäi. Nhöõng tuoàng haùt boäi cuûa hoï haàu nhö luùc naøo cuõng laø bi-haøi kòch vôùi caùc ban haùt phuï hoïa, caùc dieãn vieân töï thuaät doâng daøi, coù nhöõng ñoaïn noùi tieáng Taøu [?] maø chính nhöõng dieãn vieân cuõng khoâng hieåu, vaø caùc caûnh vôùi ngoân ngöõ bình daân duøng trong daân gian. Caùc tuoàng chính trình dieãn coù nguoàn goác ñöôïc saùng taïo xa xöa trong nhöõng chieán traän huyeàn thoaïi, caùc cuoäc khôûi nghóa, caùc traän ñaùnh. Ñoù laø caâu chuyeän cuûa caùc nöõ anh huøng treû, nhöõng töôùng laõnh, nhöõng vò vua anh minh, caùc quan coá vaán coù theá löïc, nhöõng hieàn trieát giaø, nhöõng teân heà noåi tieáng. Trong buoåi dieãn coù caû tieáng phaùo noå, söï xuaát hieän caùc vò thaàn baûo hoä, caùc con roàng hay coïp phun löûa hay gaây kinh hoaøng, nhöõng loaøi vaät töôûng töôïng vaø caùc vò thaàn vaïn naêng maø söï can thieäp trong caâu chuyeän laø moät haønh trình phieâu löu ñuùng thaät cuûa ngöôøi Nam Kyø. Hai theå loaïi tuoàng, bi kòch vaø haøi kòch, veà noäi dung Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (99) . 2013 67 cuõng nhö veà hình thöùc raát gaàn vôùi caùc tuoàng trong haùt boäi Trung Hoa. Ngöôøi ta ngaïc nhieân khi thaáy nhöõng daân toäc naøy khoâng mang aùp duïng vaøo trong thöïc teá nhöõng ñöùc tính quaân söï, ñam meâ bieåu döông hieáu chieán nhö theá. Hoï haøi loøng töï taïo ra aûo töôûng veà nhöõng chieán coâng kyø dieäu vaø nhöõng haønh ñoäng anh huøng töôûng töôïng. Ngöôøi An Nam, khi caûm thaáy baøn tay saét ñeø leân hoï, raát xuaát saéc trong söï töï traû thuø mình hoaëc laø qua bôûi möu meïo, hay laø baèng söï cheá gieãu chua cay. Cuõng theá, caùc haøi kòch thöôøng laø lyù thuù hay ho, tuy vaäy ñoâi khi cuõng töï laøm haï thaáp, caùc bi kòch cuõng nhö theá, laøm cho chuùng ñeán taàm thöôøng. Caùc vai dieãn ñaøn baø laø do ñaøn oâng ñoùng. Dieãn vieân nam trang ñieåm maët vaø ñaùnh phaán baèng reã caây ngheä. Hoï bieát ñaùnh caùc maøu ñen, traéng vaø ñoû, thaønh moät maët xaáu gôùm ghieác vaø kinh khuûng. Hoï noùi hay haùt treân saân khaáu vôùi gioïng kim vaø phaùt ra nhöõng tieáng theùt la raát lôùn khoù chòu cho loã tai cuûa ngöôøi AÂu. Khi coù moät nhaân vaät chöùc vò quan troïng ñeán xem giöõa khaùn giaû trong luùc trình dieãn, vôû tuoàng ñöôïc ngöng, vaø taát caû caùc dieãn vieân, tieán ñeán tröôùc saân khaáu ñeå cuùi ñaàu xuoáng kính chaøo oâng ta. Hoï môøi oâng ta, nhö moät vinh döï, thænh thoaûng ñaùnh vaøo moät caùi troáng ñaët gaàn trong taàm tay cuûa oâng, ñeå ra hieäu söï haøi loøng cuûa oâng trong caùc ñoaïn ñaëc bieät ñaùng khen. Cuõng trong thôøi gian ñoù, moät ngöôøi baûn xöù coù chöùc vò ngoài gaàn moät caùi baøn, tröôùc maët oâng laø moät caùi maâm lôùn baèng ñoàng chöùa caùc xaâu ñoàng tieàn keõm (sapeøques), oâng thaûy vaøo ñoù moät vaøi tieàn (“tien”) tröôùc saân khaáu moãi laàn maø dieãn xuaát cuûa caùc dieãn vieân xöùng ñaùng vôùi söï khen ngôïi cuûa oâng ta. Nhöõng dieãn vieân naøy cuõng ñaõ nhaän moät tieàn löông thích hôïp. Nhöõng ngöôøi giaøu ñaõi baïn beø vaø daân laøng cuûa hoï baèng caùch traû heát chi phí ñeå möôùn ñoaøn haùt boäi ñeán trình dieãn moät hay nhieàu ngaøy ôû laøng. Thoâng thöôøng thì haùt boäi trình dieãn trong ba ngaøy vaø ba ñeâm hay hôn nöõa vaø chæ nghæ ñeå aên uoáng. Saân khaáu khi thì ôû trong chuøa, khi thì döôùi moät maùi lôùn lôïp baèng tre, vôùi caùc baäc chung quanh saân khaáu. Saân khaáu khoâng coù moät trang hoaøng naøo hay quaù giaûn dò ñeán noãi khoâng gôïi cho ta söï taùi taïo quang caûnh vaø töôûng töôïng gì. Khaùn giaû coù theå uoáng vaø huùt thuoác. Khoâng coù voã tay hay aâm möu gì cheâ choáng caùc dieãn vieân. Chung quanh saân khaáu laø caùc nhaø haøng döïng taïm thôøi. Haùt boäi Taøu thì döïng treân saân roäng hôn. Y phuïc dieãn vieân phong phuù hôn, daøn nhaïc kheùo hôn vaø caùc dieãn vieân khoûe doõng daïc hôn. Caùc vai dieãn vieân ñoùng haáp daãn cuoán huùt vaø caùc traän ñaùnh vôùi voõ khí thaät, nhaûy nhaøo loän nguy hieåm v.v… Ñoaøn haùt boäi Taøu lôùn goàm coù caùc thanh nieân ñaõ ñöôïc cha meï hoï giao cho caùc oâng baàu möôïn töø luùc coøn nhoû hay cho ñeán 16 hay 18 tuoåi, ñoaøn traû coâng baèng caùch nuoâi aên vaø daïy chuùng caùi ngheà khoù vaø cöïc naøy, khai thaùc chuùng vaø khai thaùc söï hieáu kyø cuûa quaàn chuùng. ÔÛ Nam Kyø, caùc dieãn vieân khoâng theå coù moät vai veá chính thöùc gì trong xaõ hoäi...” Qua söï moâ taû vaø nhaän xeùt cuûa Lemire vaøo giöõa theá kyû 19 veà haùt boäi ôû Nam Kyø, thì haùt boäi raát phoå thoâng trong quaàn chuùng, caùc tuoàng coù caû tieáng Haùn-Vieät (haùt Khaùch) vaø tieáng Vieät (haùt Nam) bình daân, phaûn aùnh vaên hoùa cuûa löu daân Nam Boä vaø aûnh höôûng cuûa ngöôøi Minh Höông, tuy vaäy dieãn vieân haùt boäi khoâng ñöôïc coi troïng trong xaõ hoäi. Theo Ñaïi Nam quoác aâm töï vò cuûa Huyønh 68 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (99) . 2013 Hình 1: Moät gaùnh haùt boäi ôû Saøi Goøn cuoái theá kyû 19. Tònh Cuûa thì töø haùt boäi laø “con haùt, keû laøm ngheà ca haùt”, haùt Nam laø “haùt gioïng ngaâm nga” vaø haùt Khaùch laø “haùt gioïng maïnh meõ”. Leâ Vaên Duyeät, coù leõ vì laø hoaïn quan, neân khoâng thích dieãn vieân haùt boäi ñaøn baø ñoùng vai trong caùc vôû tuoàng cho neân coù moät thôøi gian daøi giöõa theá kyû 19, chæ coù caùc dieãn vieân haùt boäi nam ñoùng caû caùc vai nöõ. Qua söï moâ taû cuûa Lemire cho ta thaáy ñöôïc ñieàu naøy. ÔÛ Saøi Goøn vaø Chôï Lôùn, vaøo ñaàu theá kyû 20 ñaõ coù nhieàu raïp haùt boäi. Raïp Löông Khaéc Ninh ôû ngay trung taâm Saøi Goøn trình dieãn nhieàu tuoàng haùt boäi cho ñeán naêm 1926 thì ñoåi thaønh raïp chieáu boùng Rex (töùc raïp Beán Thaønh A), raïp Coâ Huyeän Chung hay raïp Chôï Ñuûi (raïp Olympic sau naøy) ôû Chôï Lôùn nôi gaùnh haùt boäi Baàu Thaéng trình dieãn [24]. Hình 2: Dieãn tuoàng haùt boäi ngoaøi trôøi ôû Saøi Goøn vaøo cuoái theá kyû 19. Haùt boäi ñöôïc coi laø töôïng tröng cho vaên hoùa, saân khaáu Nam Boä neân ñöôïc ngöôøi Phaùp ñeå yù tìm hieåu. Taïi Hoäi chôï theá giôùi Exposition Internationale Paris 1889, toå chöùc ñuùng 100 naêm Caùch maïng Phaùp, coù nhaïc só Debussy tham quan vaø laàn ñaàu tieân oâng cuõng nhö daân chuùng Phaùp vaø caùc nöôùc ñöôïc tieáp caän vôùi daøn nhaïc Gamelan töø Indonesia vaø tuoàng haùt boäi “Roi de Duong” coù caùc nhaïc khí vaø nhaïc Vieät Nam. Tuoàng haùt boäi “Roi de Duong” (Vua ñôøi Ñöôøng) do oâng Nguyeãn Ñoâng Truï laøm giaùm ñoác kieâm ñaïo dieãn (directeur) trong thôøi gian trình dieãn ôû Hoäi chôï 1889 vaø sau ñoù keùo daøi khoaûng 5 thaùng ôû Phaùp. OÂng Nguyeãn Ñoâng Truï raát coù theå cuõng laø ngöôøi sau naøy cuøng vôùi caùc oâng Löông Khaéc Ninh, Traàn Chaùnh Chieáu, Nguyeãn Chaùnh Saét, Leâ Vaên Trung bieân taäp tôø baùo Noâng coå mín ñaøm, moät trong nhöõng tôø baùo ñaàu tieân ôû Vieät Nam, sau tôø Gia Ñònh baùo vaø Phan Yeân baùo. Ñoaøn haùt boäi cuûa oâng Nguyeãn Ñoâng Truï goàm 40 ngöôøi, keå caû caùc nhaïc só. Giaùm ñoác Nguyeãn Ñoâng Truï, theo baøi baùo cuûa Henri Latour trong tôø Le Journal de la Jeunesse 1889 [17], cuõng laø taùc giaû cuûa caùc vôû trình dieãn. OÂng khoaûng 25 tuoåi, luoân traàm tö vaø suy nghó ñeå taâm vaøo caùc vôû haùt boäi, oâng laø ngöôøi duy nhaát trong ñoaøn noùi ñöôïc tieáng Phaùp: Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (99) . 2013 69 “Trình dieãn haùt boäi, ôû An Nam, keùo daøi nhieàu ngaøy, daøi nhö ba boä truyeän cuûa Alexandre Dumas hay boán boä tröôøng thieân cuûa Richard Wagner. Nhöng ñeå cho hôïp vôùi “gu” cuûa ngöôøi Paris, Nguyeãn Ñoâng Truï ñaõ coá gaéng caét bôùt nhieàu, bôûi vì chuùng ta khoâng theå hieåu ñöôïc nhöõng traøng ñoái thoaïi cuûa caùc nhaân vaät khaùc nhau. Khoâng nhö kòch Taây phöông maø ban nhaïc ôû tröôùc saân khaáu, ban nhaïc cuûa haùt boäi thì laïi ôû hai beân treân saân khaáu. Khi nhaø ñaïo dieãn ra daáu, nhöõng nhaïc só maëc aùo daøi ñen cuûa ngöôøi An Nam vaøo saân khaáu töø hai cöûa hai beân hoâng, vaø lieàn ngoài xuoáng, ñaùnh caùc troáng (tamtam) vaø caùc gong [coàng], chôi moät loaïi nhaïc cuï gioáng nhö ‘violon’ nhöng coù hai daây,(1) thoåi keøn vaø taát caû taïo ra moät aâm nhaïc choùi tai vaø laï luøng maø ñöùng ngoaøi gioáng nhö töø moät daøn nhaïc biniou (keøn oáng cuûa ngöôøi Bretagne vaø ngöôøi Toâ Caùch Lan), dóa chuõm choïe, thanh keûng ba goùc. Cuøng luùc, caùc quan vôùi y phuïc röïc rôõ xuaát hieän treân saân khaáu, vaø vôû tuoàng baét ñaàu giöõa nhöõng tieáng keâu la cao, saéc saûo cuûa caùc dieãn vieân, maø tieáng noùi töø yeát haàu cuûa hoï aùt ñi tieáng gong vaø tuø vaø.” Theo caùc baùo Phaùp thì tuoàng haùt boäi trình dieãn ôû Paris khai maïc vaøo ngaøy 5 thaùng 6 vaø keùo daøi 5 thaùng trong naêm 1889 tröôùc toøa nhaø Invalides (Esplanade des Invalides) ñaõ thu huùt raát nhieàu ngöôøi xem vaøo buoåi saùng vaø chieàu [13]. Raïp trình dieãn, ñöôïc xaây döôùi söï höôùng daãn cuûa kieán truùc sö tröôûng ôû Ñoâng Döông laø oâng Foulhoux, coù theå chöùa töø 4 ñeán 5 traêm ngöôøi. Giaù veù gaàn daøn nhaïc laø 5Fr, haïng nhaát laø 2Fr, haïng nhì 1Fr vaø giaù ñöùng ôû haønh lang 50 cents, haùt boäi An Nam khoâng theå thu vaøo ít hôn soá tieàn 230,000Fr trong suoát thôøi gian trình dieãn. Moãi ngaøy coù ít nhaát 8 buoåi dieãn tuoàng: 5 tieáng ban ngaøy, nghæ 1 tieáng röôõi vaø sau ñoù laø 3 tieáng chieàu toái, toång coäng 8 tieáng, caùc dieãn vieân laøm vieäc raát cöïc nhoïc khoå sôû, ñieàu naøy ít ngöôøi xem ôû Paris bieát ñeán [12]. Hình 3: Caùc dieãn vieân haùt boäi naêm 1889. Hình 4: Ngöôøi ñaùnh troáng tuoàng haùt boäi “Roi de Duong” naêm 1889. (Nguoàn: http://nguyentl.free.fr/html/photo_expo_universelle_fr.htm) Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (99) . 2013 70 Tuoàng haùt boäi “Roi de Duong” noùi veà cuoäc möu saùt vua Lyù Tieân Vöông bôûi ngöôøi anh reå muoán cöôùp ngai vaøng vôùi söï giuùp ñôõ cuûa 4 vò quan trong trieàu ñình khi vua ñöôïc môøi ñeán döï tieäc. Vua thoaùt ñöôïc vaø troán traùnh gian nan qua nhieàu hieåm nguy vaø cuoái cuøng ñaõ ñöôïc moät ngöôøi con nuoâi cöùu vaø khoâi phuïc ñöôïc ngai vaøng. Ñaây laø caâu chuyeän veà vua Ñöôøng Minh Hoaøng thôøi nhaø Ñöôøng maø nhö ta bieát laø haàu heát caùc tuoàng haùt boäi ñeàu döïa vaøo caùc truyeän trong lòch söû Trung Quoác.(2) Tuoàng haùt boäi “Roi de Duong” raát noåi baät ôû Hoäi chôï theá giôùi 1889, ñöôïc söï chuù yù vaø gaây ngaïc nhieân cho khoâng ít coâng chuùng taïi Paris vì noù hoaøn toaøn khaùc laï vôùi nhöõng gì maø ngöôøi AÂu ñaõ ñöôïc bieát. Maëc daàu tuoàng haùt boäi ñoái vôùi hoï raát laø khoù hieåu nhöng caûnh töôïng, y phuïc, aâm nhaïc, caùch noùi… trong tuoàng ñaõ laøm hoï suy nghó vaø baøn caõi trong giôùi hoïc thuaät. Ta coù theå thaáy hai luoàng yù kieán khaùc nhau trong luùc naøy ôû Phaùp veà “theùaâtre Annamite” nhö sau: YÙ kieán trong giôùi baùo chí Phaùp: “…Toùm laïi, kòch An Nam (töùc haùt boäi) ñöùng veà phöông dieän ñaëc bieät, laø moät trong nhöõng söï thu huùt toø moø gaây ngaïc nhieân nhaát ôû Hoäi chôï trieån laõm theá giôùi. Neáu, bôûi söï kieän laø chuùng ta khoâng hieåu bieát veà ngoân ngöõ, noù khoâng theå cho Hình 5: Moät dieãn vieân haùt boäi trình dieãn ta moät yù töôûng thaät nhö laø giaù trò vaên hoïc ñích ôû Hoäi chôï Paris naêm 1889. thöïc cuûa nhöõng taùc phaåm naøy döôùi con maét (Nguoàn: Library of Congress, LC). cuûa chuùng ta, thì noù chæ cho chuùng ta bieát ñöôïc, nhöõng ngöôøi ít quen thuoäc theå loaïi naøy, moät khía caïnh beà ngoaøi khoâng ñuùng möùc cuûa moät ngheä thuaät raát ñaëc thuø, raát phong phuù, raát ñaëc saéc. Noù cho ta thaáy nhöõng y phuïc ñeïp maét hoaøn toaøn khaùc vôùi y phuïc chuùng ta, maø chuùng ta khoâng coù yù nieäm gì, vaø neáu tieác thay chuùng ta trong tình traïng khoâng theå bieát thöôûng thöùc taøi naêng cuûa caùc dieãn vieân, cuõng nhö laø tính chaát cuûa nhöõng vôû tuoàng maø hoï dieãn ñoùng, caûnh trình dieãn maø hoï cho chuùng ta xem, thì noù khoâng heà keùm trong vieäc gaây caûm höùng ñeå coù moät söï chuù yù raát thaät vaø raát soáng ñoäng” [13]. Hình 6: Giai ñieäu trình baøy baèng ñaøn gaùo do Tiersot kyù aâm. Debussy vaø moät soá nhaïc só, nhaø pheâ bình, kyù giaû ñaõ so saùnh tuoàng “Roi de Duong” vôùi vôû opera “Ring des Nibelungen” cuûa Wagner vaø nhaïc haùt boäi choùi tai vôùi tieáng troáng kinh hoaøng so vôùi nhaïc Wagner hay vôû opera “Esclarmonde” cuûa Massenet trong thôøi ñieåm ñoù cuõng ñang ñöôïc coâng dieãn ôû Phaùp [18]. Tiersot ñaõ kyù aâm caùc giai ñieäu cuûa ñaøn gaùo maø Debussy ñaõ thöôûng thöùc taïi buoåi trình dieãn [19]. Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (99) . 2013 71 Caùc hoïc giaû Edward Lockspieser, Leon Vallas vaø Frank Dawes ñeàu ñoàng yù raèng aâm nhaïc cuûa Ñoâng Döông giöõ moät vai troø trong aâm nhaïc cuûa Debussy. Michael Schmitz ñaõ minh hoïa nhöõng aûnh höôûng cuûa nhaïc haùt boäi trong taùc phaåm Pour les Quatres vieát cho ñaøn piano. Nhòp ñieäu tieát taáu giöõa tay phaûi vaø tay traùi trong taùc phaåm naøy töông töï nhö phong caùch song taáu cuûa nhaïc cuï Vieät Nam maø Debussy ñaõ nghe taïi Hình 7: Tieát taáu cuûa troáng ñöôïc söû duïng trong taùc phaåm Pour les Quatres vieát cho ñaøn piano cuûa nhaïc só Debussy. Exposition 1889. Schmitz cho raèng söï thay ñoåi ñoät ngoät veà aâm saéc vaø toác ñoä aâm nhaïc ñeå theå hieän caùc yeáu toá tình tieát thay ñoåi trong haùt boäi cuõng ñaõ ñöôïc Debussy söû duïng ngay trong phaàn ñaàu taùc phaåm. Tieát taáu cuûa troáng vaø giai ñieäu cuûa ñaøn gaùo ñöôïc giôùi thieäu vaøo khoaûng khuoân nhòp 20-57. Schmitz tin raèng Debussy cuõng coù caûm höùng töø caùc boä ñieäu cuûa haùt boäi khi saùng taùc taùc phaåm naøy [26]. Trong quyeån Les musiques bizarres aø l’Exposition, recueillies et transcrites cuûa Benedictus [22] cuõng coù ghi laïi caùc “note” cuûa moät ñoaïn aâm nhaïc (goïi laø “Charivari Annamite”, hay “Tieáng nhaïc hoãn ñoän oàn aøo An Nam”) trong tuoàng haùt boäi trình dieãn ôû Paris 1889. Sau naêm 1889, khoâng thaáy coù söï hieän dieän cuûa haùt boäi ôû Hoäi chôï Paris 1900. ÔÛ Hoäi chôï trieån laõm thuoäc ñòa naêm 1906 ôû Marseille, ñoaøn haùt boäi ñaõ trình dieãn moät vôû tuoàng trong ñoù coù caûnh moät ngöôøi ñaøn baø khoâng chung thuûy bò xöû aùn döôùi ñòa nguïc (xem hình 9). Vaø naêm 1922, cuõng ôû Hoäi chôï thuoäc ñòa Marseille, coù ñoaøn haùt boäi trình dieãn. Trong dòp naøy, coù oâng Phaïm Quyønh vaø caû Hình 8: Ñoaøn haùt boäi ôû Hoäi chôï trieån laõm thuoäc ñòa Marseille Hoaøng ñeá Khaûi Ñònh qua naêm 1906 (AÛnh carte postale do M.O. Ollivier saûn xuaát) (Nguoàn: https://collyon.com/Image:OLLIVIER_1906_32.jpg). Phaùp tham döï hoäi chôï. Tröôùc ñoù oâng Nguyeãn Vaên Vónh ñaõ coù döï Hoäi chôï Marseille 1906 vaø sau ñoù oâng ñaõ ñi tham quan nhieàu nôi khaùc ñeå hoïc hoûi kyõ thuaät in aán, vaên minh vaø vaên hoïc nöôùc Phaùp. Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (99) . 2013 72 Hình 9: Tuoàng haùt boäi dieãn ôû Marseille naêm 1906. Moät ngöôøi ñaøn baø khoâng chung thuûy bò xöû aùn döôùi ñòa nguïc. (Coøn tieáp) NÑH-NLT CHUÙ THÍCH (1) (2) Ñaây chính laø ñaøn coø (violon aø deux cordes), coøn ñaøn huyeàn ñöôïc dòch laø “harpe aø une seule corde”, ñaøn kìm laø “le Kim” hay “guitar aø quatre cordes”, ñaøn tranh laø “guitar aø seize cordes”. Theo giaùo sö Hue Tam Ho Tai treân Vietnam Study Group (VSG) mailing list (9/10/2012) cho taùc giaû bieát, thì caùc vua Ñöôøng ñeàu coù hoï Lyù vaø nhaân vaät vua trong tuoàng “Roi de Duong” laø Ñöôøng Minh Hoaøng. TAØI LIEÄU THAM KHAÛO 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. Pierre Nicolas. Notices sur l’Indo-Chine, Cochinchine, Cambodge, Annam, Tonkin, Laos, KouangTcheùou-Ouan / publieùes aø l’occasion de l’Exposition Universelle de 1900 sous la direction de M. Pierre Nicolas (18..-19.. ; commissaire de l’Indo-Chine), impr. de Alcan-Leùvy (Paris), 1900. Exposition universelle de 1900. Publications de la Commission chargeùe de preùparer la participation du ministeøre des colonies. Les Colonies françaises, A. Challamel (Paris), 1900-1901. Traàn Quang Haûi. “Nguoàn goác caûi löông”, http://tranquanghai.info/p3176-tran-quang-hai-%3Anguon-goc-cai-luong.html (ngaøy 22/11/2012). Vöông Hoàng Seån. Hoài kyù 50 naêm meâ haùt, 50 naêm caûi löông, Nxb Treû, 2007. Tuaán Giang. Ca nhaïc vaø saân khaáu caûi löông, Nxb Vaên hoùa Daân toäc, 1997. Vöông Hoàng Seån. Saøi Goøn naêm xöa, Nxb Treû, TP Hoà Chí Minh, 1991. Vöông Hoàng Seån. Saøi Goøn taïp pín luø, Nxb Vaên hoùa, 1997. Traàn Vaên Kheâ. Hoài kyù Traàn Vaên Kheâ, taäp 2 - Ñaát khaùch queâ ngöôøi, Nxb Treû, 2001. L’EØre Nouvelle, Mardi 7 Septembre 1926, Premieøre Anneùe, No. 7., 112 rue d’Espagne, Saigon. Saigon News, Straits Times Weekly Issue, 5 October 1887, page 12 Annuaire de l’Indo-Chine française, 1re partie: Cochinchine et Cambodge, 1897. EÙmile Blavet. Le theaâtre annammite, in “La vie parisienne: (1889); preùface d’Abel Peyrouton”, P. Ollendorff (Paris), 1890, pp. 158-162. Arthur Pougin. Le theùaâtre aø l’Exposition universelle de 1889: notes et descriptions, histoire et souvenirs, Fischbacher, Paris, 1890, pp. 89-99. Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (99) . 2013 73 14. Ravier (Coá Khaùnh), Donier (Coá AÂn) (Missionaries apostoliques au Tonkin occidental). Lexique Franco-Annamite - Töï vò Phalangsa-Annam, Keû Sôû, Imprimerie de la mission, 1903. 15. L’Eveil eùconomique de l’Indochine, Bulletin hebdomadaire, Hanoi 04/9/1927 (Anneùe 11, No. 534), p. 16. 16. Charles Lemire. Cochinchine française et royaume de Cambodge, avec l’itineùraire de Paris aø Saigon et aø la capitale cambodgienne, Challamel aýneù (Paris), 1869. 17. Henri Latour. Le Journal de la Jeunesse, Nouveau recueil hebdomadaire illustreù, 1889, Deuxieøme semestre, Librairie Hachette et Cie., Paris, 1889, pp. 94-96. 18. Annegret Fauser. Musical Encounters at the 1889 Paris World’s Fair, University of Rochester Press, NY, 2005. 19. Julien Tiersot. Notes d’ethnographie musicale, Libraire Fischbachee, Paris, 1906. 20. Schmitz, M. D., 1995. Oriental influences in the piano music of Claude Achille Debussy, Ann Arbor: University of Arizona Press. 21. Joseph Ferrieøre, Georges Garros, Alfred Meynard, Alfred Raquez. L’Indo-Chine 1906, publieù sous les auspices du Gouvernement geùneùral de l’Indo-Chine, 1906. 22. Benedictus. Les musiques bizarres aø l’Exposition, recueillies et transcrites, G. Hartmann et Cie, Paris, 1889. 23. Ñaïi Vieät söû kyù toaøn thö, baûn khaéc naêm Chính Hoøa thöù 18 (1697), Vieän Khoa hoïc Xaõ hoäi Vieät Nam, Nxb Khoa hoïc Xaõ hoäi, Haø Noäi, 1993. 24. Huyønh Ngoïc Traûng, Tröông Ngoïc Töôøng, Phaïm Thieáu Höông, Nguyeãn Ñaïi Phuùc, Ñoã Vaên Anh. Saøi Goøn-Gia Ñònh xöa, Nxb TP Hoà Chí Minh, 1996. 25. Maurice Talmeyr. La citeù du sang: tableaux du sieøcle passeù, Perrin (Paris), 1901. 26. Arthur Pougin. Le theùaâtre et les spectacles aø l’exposition universelle de 1900 (suite), Le Meùnestrel, 24 feùvrier 1901, Paris, pp. 60-61. 27. B. Marcel. Les theùaâtres aø l’Exposition, Le Passe-Temps et Le Parterre Reunis, 28e anneùe, No. 35, Dimanche 2 Septembre 1900, pp. 3-6. 28. Huyønh Tònh Paulus Cuûa, Dictionaire Annamite-Ñaïi Nam quoác aâm töï vò, Saigon, Imprimerie Rey, Curiol & Cie, 4 rue d’Adran, 1895. TOÙM TAÉT Qua caùc tö lieäu baèng chöõ vieát vaø hình aûnh, ñaëc bieät laø tö lieäu cuûa ngöôøi Phaùp, baøi vieát cung caáp nhieàu thoâng tin soáng ñoäng giuùp ngöôøi ñoïc hình dung ñöôïc moät chaëng ñöôøng phaùt trieån cuûa haùt boäi, nhaïc taøi töû vaø caûi löông ôû Nam Kyø vaøo cuoái theá kyû 19 - ñaàu theá kyû 20. Theo ñoù, vaøo giai ñoaïn naøy, haùt boäi vaø nhaïc taøi töû ñöôïc bieåu dieãn nhieàu laàn taïi Phaùp qua caùc hoäi chôï quoác teá, maø sôùm nhaát laø hoäi chôï naêm 1889 toå chöùc taïi Paris. Haùt boäi ñaõ gaây kinh ngaïc vaø thích thuù cho coâng chuùng Phaùp vaø ñaõ coù aûnh höôûng ñeán vaøi saùng taùc cuûa nhaïc só Debussy. Caùc ñôït coâng dieãn naøy ñaõ giuùp cho caùc ngheä só theâm töï tin vaø sau khi veà nöôùc hoï ñaõ maïnh daïn bieåu dieãn tröôùc coâng chuùng, töø ñoù khôûi ñaàu cho söï lan truyeàn trình dieãn treân saân khaáu cuûa nhaïc taøi töû vaø ca ra boä, daãn ñeán söï ra ñôøi moät boä moân ngheä thuaät saân khaáu môùi laø caûi löông. ABSTRACT “HAÙT BOÄI” (VIETNAMESE OPERA), “ÑÔØN CA TAØI TÖÛ” (MUSIC OF AMATEURS) AND THE FORMATION OF “CAÛI LÖÔNG” (REFORMED THEATRE) FROM THE LATE 19TH CENTURY TO EARLY 20TH CENTURY Through written and pictorial materials, especially French documentation, the article offers a variety of lively information to help the reader imagine a development stage of “haùt boäi” (Vietnamese opera), “nhaïc taøi töû” (music of amateurs) and “caûi löông” (reformed theatre) in southern Vietnam in the late 19th century and early 20th century. Accordingly, at that time, “haùt boäi” and “nhaïc taøi töû” were performed several times in France through international fairs, and the earliest fair was held in Paris in 1889. “Haùt boäi” had held a fascination for the French audience, even affected some of Debussy’s compositions. Those performances helped the artists more confident, and after returning home, they fearlessly performed in public. It was then that the performances on stage of “nhaïc taøi töû” and “ca ra boä” were common, leading to the birth of “caûi löông”, a new genre of the theatre.
Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 2 (100) . 2013 34 HAÙT BOÄI, ÑÔØN CA TAØI TÖÛ VAØ SÖÏ HÌNH THAØNH CAÛI LÖÔNG TÖØ CUOÁI THEÁ KYÛ 19 ÑEÁN ÑAÀU THEÁ KYÛ 20 (Tieáp theo) Nguyễn Đức Hiệp, Nguyễn Lê Tuyên* Trong phaàn ñaàu cuûa baøi vieát naøy (taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån soá 1 (99). 2013), taùc giaû ñaõ trình baøy toång quan veà lòch söû phaùt trieån cuûa haùt boäi taïi Nam Kyø töø cuoái theá kyû 19 ñeán ñaàu theá kyû 20, ñaëc bieät laø töôøng thuaät laïi laàn trình dieãn ñaàu tieân cuûa moät ñoaøn haùt boäi taïi Paris vaøo naêm 1889. III. Nhaïc taøi töû ñaàu theá kyû 20 Nhaïc taøi töû coù nguoàn goác töø nhaïc cung ñình Hueá. Theo chaân caùc löu daân qua nhieàu ñôït vaøo mieàn Nam, nhaïc taøi töû baét ñaàu xuaát hieän vaøo theá kyû 19 trong caùc leã hoäi, trong ñôøi soáng daân gian ôû caùc laøng xaõ vuøng ñaát Gia Ñònh. Theo quyeån töï ñieån Ñaïi Nam quaác aâm töï vò (1895) cuûa Huyønh Tònh Paulus Cuûa thì chöõ taøi töû coù nghóa nhö sau: Taøi töû: Keû coù taøi rieâng, keû chuyeân ngheà coå nhaïc, nhaïc coâng. Boïn taøi töû: Boïn chuyeân ngheà coå nhaïc. Ñeán thaäp nieân 1930, chöõ taøi töû ñaõ coù theâm moät nghóa môùi nhö laø “amateur”. Töï-ñieån Vieät-Nam phoå thoâng cuûa Ñaøo Vaên Taäp (Nhaø saùch Vónh Baûo, Saøi Goøn, 1951) ghi laø: “Chæ ngöôøi chuyeân veà moät ngheä thuaät naøo, chæ vì thích ngheä thuaät ñoù, chöù khoâng phaûi duøng taøi ñeå möu sinh”. Maëc duø lòch söû nhaïc taøi töû coù töø laâu, nhöng nhaïc taøi töû thoaùt ra khoûi nhaïc ôû caùc leã hoäi vaø ñeán trình dieãn vôùi quaàn chuùng baét ñaàu töø ñaàu theá kyû 20. Ban nhaïc taøi töû ñaàu tieân ñeán vôùi quaàn chuùng laø do oâng Nguyeãn Toáng Trieàu thaønh laäp ôû Myõ Tho khoaûng thaäp nieân ñaàu cuûa theá kyû 20. Hình 10: Nam Kyø-Saøi Goøn -Ban nhaïc taøi töû. Carte postale. Hình naøy chaéc phaûi ñöôïc chuïp ôû Hoäi chôï Marseille naêm 1906 vì coù caùc carte postale hình chuïp ôû Marseille gioáng nhö hình naøy cuûa cuøng ban nhaïc taøi töû. * New South Wales, Sydney, Australia. Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 2 (100) . 2013 35 “Coù moät ban nhaïc taøi töû ôû Myõ Tho do oâng Nguyeãn Toáng Trieàu laäp ra, vôùi Nguyeãn Toáng Trieàu söû duïng ñaøn kìm, oâng Baûy Voâ keùo ñaøn coø, oâng Chín Quaùn thuû caây ñaøn ñoäc huyeàn, oâng Möôøi Lyù thoåi oáng tieâu, coâ Hai Nhieãu ñaøn tranh vaø coâ Ba Ñaéc haùt. Moãi toái thöù baûy ban nhaïc naøy trình dieãn taïi Minh Taân khaùch saïn ôû gaàn nhaø ga xe löûa Myõ Tho. Ngöôøi ñeán nghe loaïi nhaïc taøi töû naøy caøng ngaøy caøng ñoâng. OÂng chuû raïp haùt boùng Casino ôû Myõ Tho thaáy khaùch saïn Minh Taân sao ñoâng khaùch quaù, môùi nghó ñeán vieäc ñem ban nhaïc naøy trình dieãn tröôùc giôø chieáu phim. Baét ñaàu töø ñoù môùi coù phuï dieãn coå nhaïc treân saân khaáu haùt boùng. Ca nhaïc caûi löông böôùc leân saân khaáu ñaàu tieân laø saân khaáu haùt boùng” [3]. Hình 11: Ban nhaïc taøi töû ôû Hoäi chôï Marseille 1906. Ngöôøi ñöùng giöõa choáng naïnh laø oâng (3) Nguyeãn Toáng Trieàu. Ngöôøi maëc aùo ñen beân traùi laø tröôûng ñoaøn, oâng "Viang" (xem giaûi thích phaàn sau). AÛnh do E. Lacour chuïp. Hình 12: Cuøng caûnh nhö hình 11 nhöng laø aûnh chuïp cuûa moät nhaø xuaát baûn carte postale khaùc neân tö theá cuûa caùc nhaân vaät hôi khaùc. (Nguoàn: http://cgi.ebay.fr/CPA-Expo-Coloniale-1906INDOCHINE-Musique-Annamite-/110690312246). Theo Tuaán Giang, veà lòch söû ban ñaàu cuûa nhaïc taøi töû laø xuaát phaùt töø Myõ Tho: “… Naêm 1910 ôû Myõ Tho coù ban taøi töû Nguyeãn Toáng Trieàu ñöôïc choïn ñi dieãn taïi Phaùp naêm 1911. Sau Toáng Trieàu “thöông löôïng vôùi nhaø haøng Minh Taân khaùch saïn ôû ngay ga xe löûa Myõ Tho-Saøi Goøn giuùp vui cho thöïc khaùch”. Töø naêm 1911, ca nhaïc taøi töû khoâng chæ bieåu dieãn laø nhaïc phong tuïc, nghi leã ôû noâng thoân Nam Boä, ca nhaïc taøi töû coù tính chuyeân nghieäp cao ñaïi dieän cho gioøng ca nhaïc daân toäc baûn ñòa ñi dieãn ôû Phaùp. Sau ñoù phaùt trieån thaønh ca nhaïc thöông maïi bieåu dieãn ôû caùc saân khaáu, nôi ñoâng ngöôøi, nhaø haøng, khaùch saïn coù doanh thu, coù nhöõng ca só, nhaïc coâng soáng baèng ngheà ñaøn ca taøi töû. Trong lòch söû ca nhaïc taøi töû coù nhieàu nhaïc coâng gioûi teân laø Trieàu, ñoù laø caùc oâng: Tö Trieàu ngöôøi ñaøn hay nhaát (töùc Nguyeãn Toáng Trieàu ôû Caùi Thia)” [5]. Thaät ra thì tröôùc ñoù ñaõ coù moät ñoaøn nhaïc taøi töû qua Phaùp trình dieãn ôû Hoäi chôï thuoäc ñòa toå chöùc vaøo naêm 1906 ôû Marseille. Caùc hình aûnh cuûa ban nhaïc taøi töû naøy chuïp ôû Marseille naêm 1906 hieän ñaõ ñöôïc tìm thaáy nhö caùc hình ñaêng trong baøi naøy. Ñaây chính laø ban nhaïc taøi töû cuûa oâng Nguyeãn Toáng Trieàu. Theo tö lieäu xuaát baûn döôùi söï baûo trôï cuûa Toaøn quyeàn Ñoâng Döông L’Indochine 1906 [21] vieát bôûi moät soá ñaïi bieåu cuûa Ñoâng Döông laø caùc oâng Joseph Ferrieøre, Georges Garros, Alfred Meynard, Alfred Raquez thì daãn ñaàu ban nhaïc taøi töû ôû Hoäi chôï Marseille laø M. Viang (oâng “Viang”), ñöôïc ghi chuù trong böùc hình ban nhaïc taøi töû trong saùch nhöng khoâng ghi roõ gì theâm. OÂng “Viang” maëc ñoà ñen ñöùng chính giöõa, vaø beân traùi hình laø oâng Nguyeãn Toáng 36 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 2 (100) . 2013 Trieàu (Hình 13). OÂng Viang laø moät nhaân vaät theá naøo, teân thaät cuûa oâng laø gì, trong thuôû ban ñaàu cuûa nhaïc taøi töû, hieän nay chuùng ta khoâng roõ. Tröôùc ñoù, oâng Viang cuõng laø ngöôøi daãn ñaàu nhoùm nhaïc taøi töû ñeán Hoäi chôï theá giôùi naêm 1900 ôû Paris vaø ñaõ gaëp nhaïc só, pheâ bình gia vaø nhaø daân toäc nhaïc hoïc Julien Tiersot. Hình 13: Ban nhaïc taøi töû döï Hoäi chôï Marseille 1906, trích töø saùch L'Indochine 1906. Ñeå yù oâng Viang ñöùng cao nhaát ôû giöõa hình vaø ñöôïc ghi laø "M. Viang". AÛnh do Vincent Baudouin chuïp. (Nguoàn: http://nguyentl.free.fr/html/ photo_expo_universelle_fr.htm). Hình 14: Tranh cuûa Charles Paul Renquard, "Chantier de construction pour l'exposition de 1900" (Coâng tröôøng xaây döïng Hoäi chôï quoác teá 1900), Baûo taøng Louvre (Nhaø haùt Ñoâng Döông ñöôïc xaây cuøng vôùi nhieàu toøa nhaø khaùc treân con ñöôøng naøy, sau khi hoäi chôï chaám döùt, caùc toøa nhaø bò phaù boû). Julien Tiersot trong quyeån Notes d’ethnographie musicale [19], goàm caùc baøi oâng ñaõ vieát tröôùc ñoù trong taïp chí aâm nhaïc Meùnestrel (1900-1902), cho bieát laø oâng ñaõ tieáp xuùc vaø ghi laïi caùc kyõ thuaät nhaïc cuï vaø nhaïc taøi töû maø oâng Viang ñaõ cho oâng bieát trong Hoäi chôï quoác teá Paris 1900. Nhö vaäy nhaïc taøi töû ñaõ ñöôïc bieát ñeán qua caùc dòp trình dieãn trong thaäp nieân 1900 ôû Phaùp (naêm 1900 ôû Paris vaø naêm 1906 ôû Marseille). Nhaø baùo vaø nhaø pheâ bình ngheä thuaät, oâng Arthur Pougin, ñaõ ñeán Theùaâtre Indochinois (Nhaø haùt Ñoâng Döông) ôû Trocadeùro trong khuoân vieân cuûa Hoäi chôï quoác teá Paris 1900 ñeå xem moät xuaát trình dieãn vaø oâng ñaõ moâ taû nhö sau: “...Nhaø haùt Ñoâng Döông - Nhaø haùt naøy, ngöôøi ta noùi, ñöôïc giao cho moät thöïc daân (colon) ôû Saøi Goøn xaây döïng. Chuùng ta haõy ñi vaøo beân trong, sau khi ñaõ khoâng queân thöôûng thöùc tröôùc heát kieán truùc beân ngoaøi cuûa nhaø haùt naøy, xöùng ñaùng ñeå ta xem kyõ löôõng. Coâng trình naøy taïo vinh döï cho kieán truùc sö, oâng de Brossard. Toång theå raát haøi hoøa. Phía maët tröôùc nhaø haùt ñöôïc trang trí bôûi caùc moâ-típ, may maén thay, chuùng ñöôïc aån khoâng loä lieãu, cöûa vaøo raát to lôùn, ñoà soä, phía treân cöûa ñöôïc chaïm troå raát traùng leä, vaø maùi ngoùi cuûa nhaø haùt thöïc laø môùi laï, vôùi gaùc chuoâng cao vaø xinh xaén ngöï trò nhaø haùt. Nhaø trình dieãn beân trong khaù roäng vaø ñöôïc trang trí daày ñaëc vôùi caùc vuõ khí, caùc duïng cuï aâm nhaïc, ñoà ñoàng, ñoà myõ ngheä, ñuû caùc vaät laï lyù thuù, cho ta caûm nhaän söï kyø laï ngoaïi lai ñuùng thöïc. Nhaø haùt coù theå chöùa khoaûng hai traêm röôõi khaùn giaû ngoài thoaûi maùi treân Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 2 (100) . 2013 37 gheá baønh laøm baèng caây baác (jonc), khoâng keå khaùn giaû mua veù ñöùng trong haønh lang roäng taïo thaønh moät ban coâng quanh phoâng (fond) saân khaáu. Ngöôøi ta ñaõ baøn taùn raát oàn aøo soâi noåi veà Nhaø haùt Ñoâng Döông naøy. Baûo ñaûm, toâi khoâng muoán noùi xaáu ñieàu gì, vaø caûnh trình dieãn maø nhaø haùt coáng hieán cho coâng chuùng chaéc chaén seõ khoâng thieáu moät söï thuù vò naøo ñoù. Nhöng cuoái cuøng, giaù baùn caùc veù khaù ñaét (giaù cho ñeán naêm franc) vôùi lyù do bieän minh laø hoï coù theå chöùng toû cho coâng chuùng thaáy moät vaøi ñoøi hoûi cao veà buoåi trình dieãn, thaät ra thì buoåi trình dieãn cuõng khoâng daøi quaù nöûa tieáng ñoàng hoà. Toâi bieát roõ lyù do laø vì hoï phaûi toán chi phí mang nhöõng ngöôøi Ñoâng Döông ñeán ñaây vaø nhaát laø coâ Cleùo de Meùrode,(4) vöøa trôû veà töø Myõ - ngöôøi maø hoï coá daøn döïng söï xuaát hieäân treân saân khaáu cuûa coâ, xin loãi neáu ñieàu naøy laøm haøi loøng baïn, nhö treân moät saân khaáu thaät söï vaäy. Cleùo de Meùrode luùc naøo cuõng thaät ñeïp, vôùi thaân hình maûnh mai, tay chaân maûnh deû, ñoâi khi meàm maïi, kheâu gôïi vaø quyeán ruõ, vaø ñieàu naøy khoâng theå khoâng noùi, ñoù laø coâ maëc trang phuïc raát ñeïp vaø aán töôïng. Nhöng ñieàu gì ñi nöõa, maëc daàu coâ ta ñeïp, coâ ta chæ laø moät ngöôøi An Nam nhuoäm giaû taïo, moät ngöôøi An Nam haøng laäu, maø söï kyø laï ngoaïi lai chæ coù theå cho moät aûo töôûng töông ñoái. Vaø keá ñoù, ngoaøi coâ ra, toâi coøn nghi ngôø veà quoác tòch cuûa moät vaøi dieãn vieân khaùc nöõa. Toâi muoán noùi ñeán caùc vuõ nöõ An Nam hay Cam Boát, moät phaàn cuûa ñoaøn muùa cuûa vua Norodom, maø ban quaûn lyù saân khaáu Ñoâng Döông ñaõ möôùn, hoï baát ñaéc dó ñeán hoäi chôï bò treã trong nhieàu tuaàn, neân ban quaûn lyù ñaõ thay theá vaøo phuùt cuoái bôûi caùc vuõ nöõ ba leâ ngöôøi YÙ cuûa nhaø haùt Columbia. Ñeå giaûi quyeát söï coá naøy, hoï ñaõ duøng moät phöông phaùp ñaëc bieät laø ñeå caùc vuõ nöõ ba leâ ñeán hoïc hoûi töø moät nhaø chieáu phim cuûa moät ngoâi chuøa beân caïnh, oâng naøy ñaõ chieáu caùc caûnh cuûa moät ñieäu muùa trong trieàu ñình An Nam. Vaäy thì coù phaûi hoï ñaõ lôïi duïng söï chaân thaønh ngaây thô cuûa toâi, baèng caùch ñöa ra tröôùc ñoâi maét bò lôïi duïng cuûa toâi nhöõng ngöôøi ñoàng höông Ñoâng Döông cuûa oâng Fregoli? Thaät kinh hoaøng vaø phaøm tuïc! Thoâi, maëc taát caû, chuùng ta haõy ñi vaøo beân trong chính ñieän. Maøn keùo leân, vaø ñoà trang trí, taát caû saùng loaùng, cuûa moät maøu maõnh lieät, cuûa moät khía caïnh ñaëc thuø, vôùi nhöõng thuù vaät kyø laï maø noù bieåu hieän, ngay laäp töùc ta nhaän ra laø “maøu ñòa phöông”. Baét ñaàu buoåi trình dieãn laø baûn hoøa taáu vôùi ñoäi hôïp xöôùng, maø toâi theà laø, khoâng cho ta thaáy coù söï gioáng hay lieân heä naøo vôùi baûn hoøa xöôùng cuûa Beethoven. Neáu phaûi choïn, toâi thích baûn hoøa xöôùng naøy ôû ñaây hôn. Saùu thieáu nöõ vaø möôøi thanh nieân vaøo vaø yeân laëng ngoài xuoáng ñaát, ñoái maët vôùi khaùn giaû, laøm thaønh hai haøng, haøng ñaàu laø caùc thieáu nöõ, vaø thanh nieân ôû haøng sau. Taát caû ñeàu coù duïng cuï aâm nhaïc, maø taát caû hoï vöøa chôi vöøa haùt, hôïp thaønh moät baûn hoøa xöôùng. Maëc daàu aâm nhaïc naøy laï tai vôùi chuùng ta, laøm chuùng ta hoaøn toaøn ngô ngaùc, nhöng ngöôøi ta khoâng theå noùi laø noù hoaøn toaøn khoù chòu. Nhaïc naøy mang trong moät thang aâm cuûa noù moät chuùt eâm dòu, moät chuùt ñaëc tính u saàu maø khoâng phaûi laø khoâng coù moät chuùt duyeân daùng eâm dòu du döông” [26]. Qua thoâng tin maø Pougin vieát, ta coù theå nhaän thaáy laø ban toå chöùc ñaõ duøng ngöôøi ñeïp noåi tieáng, ngoâi sao Cleùo de Meùrode nhö laø moät minh tinh trong maøn trình dieãn ñeå thu huùt nhieàu khaùch ñeán xem vaø thaâu ñöôïc nhieàu lôïi nhuaän hôn laø coù muïc ñích trình dieãn vaên hoùa chính thöùc, coù tính caùch hoïc thuaät veà ngheä thuaät baûn xöù Ñoâng Döông. Trong thöïc teá thì vuõ ñieäu truyeàn thoáng 38 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 2 (100) . 2013 Cam Boát cuûa vaên hoùa Khmer khoâng duøng ban nhaïc taøi töû cuûa ngöôøi Vieät Nam. Cuõng vaäy, caû ñieäu vuõ ban toå chöùc duøng ngöôøi nöôùc khaùc chöù khoâng phaûi ngöôøi Khmer, maëc duø trang phuïc maø Cleùo de Meùrode maëc thì ñuùng vôùi trang phuïc cuûa caùc vuõ coâng Cam Boát. Nhaø vaên Maurice Talmeyr ñaõ vieát chi tieát hôn veà ban nhaïc taøi töû trong buoåi trình dieãn ôû Hình 15: Exposition universelle de 1900, Paris. Cleùo de Meùrode Nhaø haùt Ñoâng Döông: au theùaâtre indochinois. Le Panorama, nouvelle seùrie, no 20. “…Toâi ñeán döï buoåi trình RV-936986 - Coâ Cleùo de Meùrode muùa ôû giöõa treân saân khaáu Ñoâng dieãn ôû Nhaø haùt Ñoâng Döông, beân traùi vaø sau löng coâ laø caùc vuõ nöõ vaø beân phaûi laø daøn nhaïc taøi töû (Nguoàn: http://www.parisenimages.fr/fr/popup-photo. Döông, ñöôïc xaây döïng raát chu toaøn kyõ löôõng, html?photo=14575-6). traùng leä vaø khoâng phaûi laø khoâng coù phong caùch. ÔÛ saân khaáu, treân taám maøn phoâng veõ moät phong caûnh to lôùn laøm bình phong coù nhöõng nhaân vaät khaùc thöôøng ñang chaïy troán trong caûnh trí thieân nhieân aûo töôûng dò thöôøng. ÔÛ hai beân saân khaáu, nôi maø xöa kia caùc vò chöùc saéc ngoài trong raïp haùt xöa cuûa chuùng ta (?), coù möôøi saùu nhaïc coâng ngöôøi An Nam, ngoài döôùi ñaát khoanh chaân, vaø chôi (nhaïc cuï) giöõa hai ñaàu goái cuûa hoï, caùc duïng cuï aâm nhaïc chaùt chuùa vaø laï luøng. Hoï trình dieãn vôû muùa “Bague enchanteùe” (Chieác nhaãn kyø dieäu), vaø trong tôø chöông trình cho chuùng ta thoâng tin nhö sau: “Vaên hoïc Cam Boát coù raát nhieàu truyeän truyeàn thuyeát, huyeàn thoaïi [...] Moät trong nhöõng huyeàn thoaïi naøy laø huyeàn thoaïi Vorvong vaø Sauvirong, maø trong ñoù coù trích ñoaïn “Chieác nhaãn kyø dieäu”. Moät thanh nieân ñöùc haïnh, teân laø Vorvong, moät hoâm ñi laïc moät mình trong röøng. Moät aån nhaân toát buïng, caûm thoâng vôùi soá phaän cuûa Vorvong, ñaõ cho anh ta moät chieác nhaãn kyø dieäu, chieác nhaãn naøy seõ baûo veä anh choáng laïi caùc buøa ngaõi. Nhôø chieác nhaãn naøy, Vorvong ñaõ thoaùt khoûi caây gaäy cuûa moät laõo giaø döõ daèn, aùc hieåm. Ñeå traû thuø, laõo giaø naøy ñaõ toá vôùi hoaøng haäu anh laø keû aên caép. Anh ñöôïc giaûi thoaùt nhôø vaøo tình yeâu cuûa moät coâng chuùa dieäu hieàn, teân laø Kessey ñaõ can ngaên hoaøng haäu. Nhôø chieác nhaãn ñaõ laøm nhieàu ñieàu kyø dieäu giuùp anh coù danh tieáng vaø cöôùi ñöôïc coâng chuùa Kessey. Vaø ñaùm cöôùi cuûa ñoâi uyeân öông haïnh phuùc naøy laø dòp vui cho taát caû trieàu ñình.”(5) Döôùi nhöõng trang phuïc oùng aùnh vaøng, ñaàu ñoäi “mas”, moät loaïi vöông mieän hình thaùp noùn, caùc vuõ coâng laéc mình vaø ñung ñöa thaân hình. AÙnh saùng ñeøn ñieän phuû khaép ñoaøn vuõ coâng, nhöõng ñoà trang söùc maï vaøng, nhöõng ñoà sôn maøi, ñoà trang trí, nhöõng göông maët ñaùnh saùp môø aûo cuûa caùc nhaïc coâng ngoài xoåm, vôùi aâm nhaïc nheø nheï, lanh laûnh, hôi choùi tai, vang aâm, leân, cuoàn cuoän theo ñieäu muùa, cuoän laãn nhau nhö moät hoïa tieát Joli (vignette Joli), coù moät chuùt Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 2 (100) . 2013 39 tính chaát treû con. Toaøn boä taäp hôïp naøy raát deã chòu. Nhöng minh tinh Cam Boát naøo maø toâi thaáy nhaûy muùa tröôùc maét toâi trong caûnh trí Ñoâng Döông naøy? Coâ Cleùo de Meùrode! Vaâng chính coâ Cleùo de Meùrode vôùi caùc baêng ñoâ cuûa coâ aáy! Vaø trong cuoäc tham quan ôû haäu tröôøng maø toâi saép söûa ñi vaøo, toâi seõ taäp trung suy nghó cuûa mình vaøo tính chaát trung thöïc vaø giaû taïo cuûa taát caû caùi ñöôïc goïi laø Ñoâng Döông naøy ñang ñöôïc tröng baøy. Daøn nhaïc thì quaû thaät ñuùng laø An Nam. Baïn khoâng theå laàm ñöôïc, cuõng nhö khoâng theå laàm veà dieän maïo cuûa nhöõng nhaïc só, vaø nhaát laø dieän maïo oâng tröôûng ñoaøn cuûa hoï. OÂng maëc aùo daøi maøu ñen, ngöôøi maûnh khaûnh ñeán ngaïc nhieân, maûnh khaûnh nhö caây ñaøn vó (archet) soáng ñoäng, vôùi hình daùng nhö moät ngaø voi giaø vaø cong. Nhöng maø oâng ta noùi ñöôïc tieáng Phaùp vaø cho toâi bieát veà nhöõng nhaïc só cuûa ñoaøn oâng ta. Taát caû caùc nhaïc só cuõng maëc aùo daøi ñen nhö oâng. Coù 8 ngöôøi chôi ñaøn tranh, hay ñaøn guitare 16 daây, 1 ngöôøi chôi ñaøn kim (kìm), hay ñaøn guitare 4 daây (xöa laø 4 daây, ngaøy nay ñaøn kìm chæ coù 2 daây), 1 ngöôøi chôi ñaøn co (coø), hay ñaøn violon 2 daây, 2 ngöôøi chôi ñaøn doc (ñoäc huyeàn caàm/ ñaøn baàu) hay violon 1 daây, 1 ngöôøi thoåi tieu (tieâu) hay saùo, 1 ngöôøi chôi ñaøn ty (tyø baø) hay guitare chôi vôùi moùng tay, 1 ngöôøi chôi liou (?) hay ñaøn violon coù cung daøi (grand archet), moät ngöôøi chôi ñaøn tam (tam) hay mandoline chôi baèng caùch baám ôû ñaàu moät phím loõm (corne). OÂng tröôûng ñoaøn, raát chieàu loøng, giaûi thích cho toâi taát caû caùc nhaïc cuï naøy, baèng caùc ngoùn tay daøi vaø nhoïn, oâng ñaõ vieát teân nhöõng nhaïc só cuûa caùc nhaïc cuï naøy leân tôø giaáy trong cuoán soå. Toâi vì theá thöïc söï ñuùng laø ñang ôû Ñoâng Döông, nhöng chæ ñöôïc trong vaøi giaây maø thoâi, vaø moät caâu hoûi, ngay laäp töùc ñaåy toâi laïi vaøo moät nöôùc An Nam hay Cam Boát. Nhöõng nhaïc só, maø chính hoï laø ngöôøi An Nam, khoâng bao giôø chôi taïi nöôùc hoï, trong ñieàu kieän hoaøn caûnh nhö hoï vöøa chôi hoài naûy treân saân khaáu ôû ñaây. Trong hoäi chôï, ôû nôi khaùc, coù moät Nhaø haùt Cam Boát (theùaâtre cambodgien), hay töông ñöông vôùi moät Nhaø haùt Cam Boát chính coáng, nhöng noù khoâng gioáng gì heát vôùi nhaø haùt ôû ñaây. Noùi moät caùch khaùc, vôû “La Bague Enchanteùe” theo nhö chöông trình ñaõ tuyeân boá laø laáy töø huyeàn thoaïi Cam Boát, nhöng noù khoâng phaûi laø vôû muùa nhaïc Cam Boát, vaø nhöõng ngöôøi Cam Boát, ôû xöù Cam Boát, khoâng bao giôø trình dieãn hay xem moät vôû muùa haùt töông töï nhö vôû vöøa trình dieãn ôû ñaây. Coâ Cleùo de Meùrode, giöõa nhöõng vuõ coâng, cuoái cuøng coù phaûi coâ ñuùng laø ngöôøi Ñoâng Döông duy nhaát cuûa gioáng noøi hoï hay khoâng? Khoâng, taát caû ñoaøn vuõ coâng cuõng laø ngöôøi Ñoâng Döông nhö coâ. Coù theå ñoaøn naøy ñeán töø Milan, nhöng hoï ñeán töø nôi khoâng xa ñaây laém”. [25] (Chöõ trong ngoaëc laø cuûa ngöôøi dòch). Theo moâ taû cuûa Maurice Talmeyr veà ngöôøi tröôûng ñoaøn nhö treân, ta thaáy noù raát khôùp vôùi hình oâng Viang maø Julien Tiersot ñaõ gaëp ôû cuøng Hoäi chôï naêm 1900. Ta coù theå ñoaùn laø ban nhaïc taøi töû do oâng Viang höôùng daãn qua Paris cuõng chính laø ban nhaïc cuûa oâng Nguyeãn Toáng Trieàu maø sau ñoù oâng Viang cuõng höôùng daãn ñeán Marseille vaøo naêm 1906. Trôû veà Myõ Tho sau chuyeán ñi trình dieãn ôû Marseille 1906 vaø chaéc coù theå tröôùc ñoù ôû Paris naêm 1900, ban nhaïc taøi töû cuûa oâng Nguyeãn Toáng Trieàu, vôùi kinh nghieäm trình dieãn ôû nöôùc ngoaøi, ñaõ trình dieãn cho coâng chuùng ngöôøi Vieät ôû khaùch saïn Minh Taân, Myõ Tho vaø sau naøy ôû nhaø haøng Cöûu Long Giang, Saøi Goøn. “Vaøo naêm 1914, oâng chuû cöûa haøng Cöûu Long Giang ñaõ môøi caùc nhoùm taøi töû Nam Boä leân dieãn ôû Saøi Goøn. Theo oâng Traàn Vaên Khaûi cho bieát: “Baøi Töù ñaïi Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 2 (100) . 2013 40 oaùn caûi bieân thaønh loái ca ra boä naêm 1914, luùc ñaàu laø vaên keå chuyeän do coâ Ba Ñaéc ca, coù daøn nhaïc taøi töû maëc quoác phuïc ngoài trang nghieâm treân boä vaùn töù, ñeán naêm 1915, oâng Phoù Möôøi Hai ôû Vónh Long quy töïu anh em taøi töû, roài cho ba ngöôøi thuû vai Buøi OÂng, Buøi Kieäm, Nguyeät Nga, ñöùng treân vaùn vöøa ca vöøa ra boä” [5]. Chuû nhaø haøng vaø nhaø troï Cöûu Long Giang laø oâng Nguyeãn Phong Caûnh. Ngoaøi nhaø haøng Cöûu Long Giang ôû goùc ñöôøng Filippini(6) (sau ñoåi laø Aviator Roland Garros vaø ngaøy nay laø ñöôøng Nguyeãn Trung Tröïc) vaø rue d’Espagne (ñöôøng Leâ Thaùnh Toân), oâng Nguyeãn Phong Caûnh coøn laø chuû khaùch saïn “Phong Caûnh Khaùch Laàu” ôû goùc ñöôøng Filippini vaø boulevard Bonard (ñöôøng Leâ Lôïi). Chính taïi nôi ñaây sau naøy, treân laàu 1 laø nôi coù cuoäc hoïp ñaàu tieân cuûa An Nam Coäng Saûn Ñaûng do Chaâu Vaên Lieâm toå chöùc ngaøy 7 thaùng 8 naêm 1929. Ngaøy nay nôi naøy vaãn giöõ y nhö xöa vaø ñöôïc UÛy ban Nhaân daân thaønh phoá Hoà Chí Minh coi laø moät di tích lòch söû. Treân baùo L’EØre Nouvelle ngaøy 7 thaùng 1 naêm 1928 coù ñaêng quaûng caùo “Phong Caûnh Khaùch Laàu” nhö sau: “Phong Canh Khach lau Angle des boulevard Bonard et rue Filippini Chambres confortablement meubleùe, propres aeùreùes, 2e et 8e eùtages. Ascenseur, Douche et W.C. dans tous les chambres. Personnel disciplineù. Nguyen.phong-CANH, Proprieùtaire” Taïm dòch: “Phong Caûnh Khaùch Laàu Goùc ñaïi loä Bonard vaø ñöôøng Filippini Phoøng trang bò tieän nghi, thoaùng khí saïch seõ, ôû taàng 2 vaø taàng 8. Coù thang maùy, coù buoàng taém vaø WC trong moãi phoøng. Nhaân vieân leã ñoä. Chuû nhôn, Nguyeãn Phong Caûnh.” Nhaø haøng khaùch saïn Cöûu Long Giang (Hoâtel de Mekong) laø nôi duy nhaát trong caùc nhaø haøng quanh chôï Môùi (töùc chôï Beán Thaønh ngaøy nay, ñeå phaân bieät vôùi chôï Cuõ gaàn beán Baïch Ñaèng vaø ñaïi loä Nguyeãn Hueä) coù ca nhaïc taøi töû, ca ra boä vaø sau naøy laø caûi löông giuùp vui. Caùc nhaø haøng caïnh ñoù treân ñöôøng Espagne nhö nhaø haøng Ñoâng Phaùp Löõ Quaùn, nhaø haøng Quaûng Thaïp [7]. Theo Vöông Hoàng Seån, Ñoâng Phaùp Löõ Quaùn cuûa oâng Lyù Kyø Quaân, naèm giöõa Cöûu Long Giang vaø nhaø haøng Quaûng Thaïp, baùn côm Vieät Nam caïnh tranh khoâng baèng nhaø haøng khaùch saïn Cöûu Long Giang do nhaø haøng naøy coù ca nhaïc taøi töû cuoái tuaàn, nhöng sau khi Ñoâng Phaùp Löõ Quaùn ñöôïc sang laïi cho ngöôøi ñeïp noåi tieáng Nam Kyø luïc tænh, laø coâ Yvette Traø (Traàn Ngoïc Traø) vaøo naêm 1923 thì nhieàu ngöôøi khaùch ôû Cöûu Long Giang vaø Quaûng Thaïp boû qua ñeå aên vaø ngaém Yvette Traø ñöùng “caisse” thaâu tieàn. Nhaø haøng Quaûng Thaïp baùn côm Taây raát ngon vaø ñoâng khaùch laø do coù moät ñaàu beáp ngöôøi Hoa goác Haûi Nam töøng naáu aên cho Thoáng ñoác Cognacq [7]. Tuy vaäy theo quaûng caùo treân L’EØre Nouvelle (Nhöït taân baùo) caùc soá naêm 1926 [9] cuûa oâng Nguyeãn Phong Caûnh veà nhaø haøng Cöûu Long Giang: “Lôøi Caûm taï Quyù oâng quyù baø, keå töø ngaøy toâi mua caùi nhaø haøng Cöûu-long-giang maø laøm chuû ñeán nay, cuõng nhôø ôn quyù khaùch coù loøng chieáu coá thöông töôûng ñeán toâi neân Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 2 (100) . 2013 41 môùi ñaëng thaïnh vöôïng phaùt ñaït, nhôø vaäy, nay toâi môùi laäp theâm ñöôïc caùi annexe taïi ñöôøng Sabourain (ñöôøng ngang chôï môùi Saigon) caû thaûy coù 10 caên phoøng nguû, döôùi ñaát coù treân laàu coù, thaät maùt meû khoâng ngaàn, laïi coù choã ñeå xe hôi tính giaù thieät reû. Coøn nhaø haøng toâi thöôøng ngaøy ñeàu coù ñoåi moùn aên laï luoân luoân, naáu aên Haûi-Nam thieän ngheä tröôùc naáu cho quan Toaøn-quyeàn. Quyù khaùch moãi khi coù tieäc chi xa gaàn toâi cuõng laõnh ñaëng laïi tính giaù thieät reû hôn caùc nôi cho vöøa loøng quyù khaùch. Kính-Thænh CHUÛ-NHÔN NGUYEÃN-PHONG-CAÛNH. Telephone No 153” Nhö vaäy coù theå Vöông Hoàng Seån nhôù laàm hay laø ñaàu beáp nhaø haøng Quaûng Thaïp ñaõ qua nhaø haøng Cöûu Long Giang cuûa oâng Nguyeãn Phong Caûnh naêm 1926 sau khi nhaø haøng xaây theâm daõy nhaø phuï (annex) ôû ñaøng sau, ra ñöôøng Sabourain(7) (ñöôøng Taï Thu Thaâu tröôùc 1975, nay laø ñöôøng Löu Vaên Lang) ngang chôï Môùi (Beán Thaønh). Theo nhöõng thoâng tin ôû ñaây thì ta coù theå cho raèng cô sôû thöông maïi cuûa oâng Nguyeãn Phong Caûnh raát laø phaùt ñaït. Trong soá ngöôøi ñaøn ca taøi töû cuûa oâng Nguyeãn Toáng Trieàu (Tö Trieàu) dieãn xuaát taïi nhaø haøng khaùch saïn Cöûu Long Giang, ngoaøi coâ Ba Ñaéc ca haùt coøn coù coâ Hai Nhieãu (con cuûa oâng Tö Trieàu). Coâ Hai Nhieãu vöøa haùt vaø cuõng chôi ñaøn tranh. OÂng Tö Trieàu thì chuyeân chôi ñaøn kìm. Theo Saøi Goøn naêm xöa cuûa Vöông Hoàng Seån [6] thì nhaø haøng khaùch saïn Cöûu Long Giang (Hoâtel de Mekong) cuõng laø nôi thöôøng lui tôùi cuûa caùc nhaø baùo, vaên só, nhaân só nhö Traàn Phong Saéc, Nguyeãn Chaùnh Saét, Nguyeãn An Khöông, Leâ Hoaèng Möu, Leâ Sum… Söï phaùt trieån, hoaït ñoäng thöông maïi vaø vaên hoùa ôû Hoâtel de Mekong ñaõ gaây ra söï chuù yù (coù theå ghen töùc) cuûa moät soá ngöôøi. Ngaøy 6/9/1926, Hoâtel de Mekong ñaõ kieän baùo l’Opinion khi baùo naøy vieát baøi laø ôû Hoâtel de Mekong laø nôi tuï taäp ñaùnh baøi, aên chôi traùc taùng [9]. Nhaø haøng Cöûu Long cuõng laø nôi Ñoâng Döông Lao Ñoäng Ñaûng (Parti travailliste Indochinois) do oâng Cao Trieàu Phaùt chính thöùc ra maét vaøo ngaøy 12/11/1926. Tôø Nhöït taân baùo (L’EØre Nouvelle) do oâng Cao Haûi Ñeå laøm chuû nhieäm laø tieáng noùi chính thöùc cuûa Ñoâng Döông Lao Ñoäng Ñaûng. Moät tôø baùo trung laäp nhöng coù khuynh höôùng tieán boä. Ñoái dieän vôùi nhaø haøng Cöûu Long Giang, cuõng treân goùc ñöôøng Filippini vaø ñöôøng Espagne, laø truï sôû baùo Ñoâng Phaùp Thôøi Baùo (1923-1928) cuûa oâng Nguyeãn Kim Ñònh vaø naêm 1927 thì sang laïi cho oâng Dieäp Vaên Kyø. OÂng Kyø naêm 1928 ñoåi teân tôø Ñoâng Phaùp Thôøi Baùo thaønh tôø Thaønh Chung (La cloche du matin) (1928-1930) vaø baùo naøy coù tieáng noùi ñoái laäp hôn so vôùi tröôùc. Cuõng nhö trong lòch söû ca taøi töû vaø caûi löông, thì thaäp nieân 1920 vaø 1930 laø nhöõng naêm baùo chí manh nha khôûi ñaàu vaø daàn phaùt trieån lôùn maïnh. Noù bieåu hieän cho söï tröôûng thaønh tham gia chính trò trong lòch söû baùo chí ôû Vieät Nam noùi chung vaø Saøi Goøn noùi rieâng. Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 2 (100) . 2013 42 Söï phaùt trieån ca taøi töû vaø caûi löông töø Myõ Tho ñeán Saøi Goøn laø nhôø söï thuaän lôïi cuûa ñöôøng xe löûa Saøi Goøn-Myõ Tho, noái 6 tænh Nam Kyø (Luïc chaâu) vôùi Saøi Goøn. Khaùch saïn Minh Taân, laø moät trong caùc cô sôû cuûa phong traøo Minh Taân do Gilbert Traàn Chaùnh Chieáu laõnh ñaïo, nôi ñôøn ca taøi töû ñöôïc baét ñaàu khôûi xöôùng haùt ra coâng chuùng, coù vò trí gaàn ga xe löûa Myõ Tho. Vaø nhaø haøng khaùch saïn Cöûu Long Giang cuõng nhö khu vöïc chung quanh chôï Môùi ôû ngay saùt caïnh ga xe löûa Saøi Goøn. Myõ Tho luùc ñoù laø nôi phoàn hoa ñoâ hoäi vì laø giao ñieåm cuûa haønh khaùch töø luïc tænh ñeán ñeå nghæ chaân tröôùc khi ñi xe löûa leân Saøi Goøn hay töø Saøi Goøn trôû laïi caùc tænh. Qua nhaø haøng khaùch saïn Cöûu Long Giang, ñôøn ca taøi töû vaø ca ra boä daàn phoå bieán tôùi nhieàu ngöôøi trong moïi taàng lôùp ôû Saøi Goøn. Trong lòch söû phaùt trieån ñôøn ca taøi töû vaø caûi löông thì vai Hình 16: Nam Kyø - Saøi Goøn. Nhaïc só troø cuûa oâng Nguyeãn Phong Caûnh, chuû nhaø haøng ñaøn oâng vaø ñaøn baø. Carte postale. Hình moät carte postale töông töï Cöûu Long Giang vaø Phong Caûnh Khaùch Laàu laø coù daùn tem ñoùng daáu ngaøy 23 khoâng nhoû. Theo hoài kyù cuûa oâng Traàn Vaên Kheâ thaùng 6 naêm 1911 taïi http://www. [8] thì vaøo naêm 1949 oâng Nguyeãn Phong Caûnh flickr.com/photos/13476480@N07/ ñaõ giuùp giôùi thieäu oâng Kheâ, treân ñöôøng qua Phaùp 4519719013/. Ngöôøi ngoài laø oâng du hoïc treân taøu Champollion, vôùi oâng quan ba Nguyeãn Toáng Trieàu. Ñaây coù theå laø cuûa taøu naøy vaø vì theá maëc daàu mua veù haïng tö gia ñình cuûa oâng Nguyeãn Toáng Trieàu. nhöng ñöôïc leân boong haïng nhöùt vaø coù cô hoäi tieáp xuùc vôùi nhieàu ngöôøi nhö vua Laøo, laõnh söï Trung Hoa Quoác Daân Ñaûng ôû YÙ… Vöông Hoàng Seån cho bieát söï chuyeån bieán töø haùt taøi töû ôû daïng ngoài khoâng dieãn ñeán “ca ra boä” baét ñaàu töø coâ Ba Ñaéc (maø tröôùc ñoù coâ ñaõ coù trong ban nhaïc taøi töû cuûa oâng Toáng Trieàu) khi oâng Phoù Möôøi Hai luùc gheù Myõ Tho vaø coù thaáy coâ Ba Ñaéc ca baøi Töù ñaïi oaùn trong moät buoåi trình dieãn: Hình 17: Nam Kyø - Saøi Goøn. Ca só vaø nhaïc só trong ban nhaïc taøi töû ôû Hoäi chôï Marseille 1906. Trong ba ngöôøi naøy coù theå laø caùc coâ Ba Ñaéc, coâ Hai Nhieãu. Hình 18: Nhaø haùt Ñoâng Döông, nôi trình dieãn haùt boäi vaø nhaïc taøi töû ôû Hoäi chôï thuoäc ñòa Marseille 1906. AÛnh carte postale (Editeur L.P.M). Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 2 (100) . 2013 Hình 19: Gian nhaø Nam Kyø ôû Hoäi chôï thuoäc ñòa Marseille 1906. 43 Hình 20: Ban nhaïc taøi töû ôû Hoäi chôï Marseille 1906. Phía döôùi coù ghi laø ban nhaïc trình dieãn ôû "Nhaø nghæ cuûa thöôïng khaùch töø Nam Kyø”. “Coâ Ba Ñaéc ca baøi Töù ñaïi oaùn vôùi gioïng gaàn nhö ñoái ñaùp, nhöng coâ khoâng ra boä. Sau veà nhaø, oâng Phoù Möôøi Hai, naûy ra yù kieán cho ngöôøi ca ñöùng treân boä vaùn töù coù ra boä. Ñieäu ca ra boä phaùt sinh töø loái naêm 1915-1916” [4]. Caùch haùt trình dieãn “ca ra boä” laø tieàn ñeà ñeå nhaïc taøi töû aûnh höôûng vaø xaâm nhaäp vaøo caùc tuoàng haùt boäi trôû thaønh haùt boäi caûi caùch hay haùt boä vaø töø ñoù sinh ra hình thöùc môùi cuûa saân khaáu ngheä thuaät: Caûi löông. IV. Söï hình thaønh cuûa saân khaáu caûi löông AÛnh höôûng cuûa loái chôi nhaïc taøi töû trong caùc tuoàng haùt boäi laàn laàn ñöôïc chaáp nhaän trong quaàn chuùng. Kòch noùi, saân khaáu ngheä thuaät cuûa Taây phöông do ngöôøi Phaùp mang vaøo Vieät Nam cuõng coù aûnh höôûng saâu roäng. Töø khi Nhaø Haùt lôùn thaønh phoá ôû Saøi Goøn ñöôïc khaùnh thaùnh naêm 1900 thay theá nhaø haùt nhoû taïm thôøi ôû gaàn quaûng tröôøng Rigault de Genouilly (quaûng tröôøng Meâ Linh ngaøy nay) thì ngöôøi Vieät ñaõ coù dòp tieáp caän vôùi kòch noùi coå ñieån hay taân thôøi Taây phöông vôùi phong caùch döïng caûnh trí, boái caûnh (fond). Nhöõng yù töôûng môùi naøy vaø sau naøy cuøng vôùi aâm nhaïc Taây phöông qua caùc dóa haùt ñaõ ñöôïc caùc ngheä só ngöôøi Vieät tieáp nhaän vaø caûi tieán hôïp vôùi nhaïc cuï vaø saân khaáu Vieät Nam. Naêm 1917 coù hai söï kieän quan troïng trong lòch söû “caûi löông”. Ngaøy 28/3/1917 oâng Löông Khaéc Ninh, moät coâng chöùc, coù dieãn thuyeát ôû Hoäi Khuyeán hoïc Nam Kyø (Socieùteù d’Enseignement Mutuel de Cochinchine) veà ñeà taøi “Caûi löông hí ngheä”. Vaø ngaøy 11/9/1917 vôû kòch “Vì nghóa queân nhaø” cuûa Leâ Quang Lieâm vaø Hoà Bieåu Chaùnh moâ phoûng haøi kòch phöông Taây ñöôïc trình dieãn ôû raïp Eden Saøi Goøn vaø ngaøy hoâm sau ôû raïp Coâ Taùm (Chôï Lôùn). Vôû kòch naøy gaây ra söï tranh luaän giöõa nhoùm baûo toàn haùt boäi vaø nhoùm haùt boäi caûi tieán. Naêm 1918, tuoàng haùt boäi “lai kòch noùi vaø caûi löông” “Phaùp-Vieät sô giao” vôùi trang phuïc giaûn dò (moät caâu chuyeän veà Nguyeãn AÙnh-Gia Long taåu quoác, ñöôïc söï giuùp ñôõ cuûa Baù Ña Loäc) ñöôïc moät nhoùm coâng chöùc trình dieãn ôû Nhaø Haùt lôùn Saøi Goøn vôùi muïc ñích keâu goïi ñoùng goùp giuùp ñôõ Phaùp ñang trong Theá chieán thöù nhaát. Sau ñoù Toaøn quyeàn Albert Sarraut cho pheùp vaø giao cho caùc ngheä só haùt boäi ñi trình dieãn ôû caùc tænh Nam Kyø, töø ñoù laøm phoå bieán kieåu haùt boäi môùi naøy. Haùt boäi “caûi caùch” caøng ngaøy caøng phoå bieán töø Saøi Goøn ñeán luïc tænh vaø ñeán thaäp nieân 1920 thì raát nhieàu ban tuoàng “caûi caùch” ra ñôøi. Naêm 1920, oâng 44 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 2 (100) . 2013 Tröông Vaên Thoâng laäp ra gaùnh Taân Thinh ôû ñöôøng Boresse (nay laø ñöôøng Yersin). Naêm 1921, Vöông Coù laäp ra gaùnh Taäp Ích Ban vaø Andreù Thaän laäp ra gaùnh haùt Thaày Thaän (xieác, chieáu phim caâm, ca ra boä) ôû Sa Ñeùc, vaøo dòp Teát ñeán Saøi Goøn, Myõ Tho vaø Phnom Penh trình dieãn. Qua naêm sau, thì thaày Naêm Tuù (Pierre Chaâu Vaên Tuù) mua laïi ñaøo keùp cuûa gaùnh Thaày Andreù Thaän ñeå laäp ra gaùnh haùt Thaày Naêm Tuù ôû Myõ Tho vaø cuoái naêm gaùnh naøy leân Saøi Goøn trình dieãn ôû raïp Moderne (Chôï Lôùn) vaø raïp Eden (Saøi Goøn). Haõng ñóa Patheù sau ñoù môøi gaùnh Thaày Naêm Tuù thaâu ñóa nhaïc [24]. Naêm 1920 cuõng laø naêm baøi “Daï coå hoaøi lang” cuûa oâng Cao Vaên Laàu (Saùu Laàu) saùng taùc ôû Baïc Lieâu. Baøi “voïng coå” naøy sau ñoù ñöôïc phoå bieán trong caùc gaùnh “caûi caùch” ñaùnh daáu söï ra ñôøi cuûa ngheä thuaät saân khaáu môùi goïi laø caûi löông. Ngheä thuaät saân khaáu môùi, caûi löông, ñöôïc öa chuoäng vaø phoå bieán roäng raõi trong quaàn chuùng. Caùc ban caûi löông moïc ra nhö naám ôû Saøi Goøn, Chôï Lôùn. Naêm 1925, oâng Nguyeãn Ngoïc Cöông (thaân phuï cuûa ngheä só Kim Cöông) laäp ra gaùnh caûi löông Phöôùc Cöông. Naêm 1926, Traàn Ñaéc Nghóa laäp ra gaùnh caûi löông Traàn Ñaéc, Nguyeãn Vaên Ñaåu laäp gaùnh Nghóa Hieäp Ban vaø oâng Saùu Ngoï (vua côø baïc) laäp ra gaùnh Nam Höng Ban ôû Chôï Lôùn [24]. Theo Traàn Quang Haûi [3] veà nguoàn goác cuûa töø caûi löông thì: “Danh töø ‘caûi löông’ coù leõ ruùt töø caâu: Caûi bieán kyø söï, Söû ích töï thieân löông Coù nghóa laø ñoåi nhöõng gì cuõ coøn laïi ra thaønh nhöõng gì môùi vaø hay. Danh töø caûi löông ñöôïc xuaát hieän ñaàu tieân treân baûng hieäu cuûa gaùnh Taân Thònh cuûa oâng Tröông Vaên Thoâng vaøo naêm 1920. Saân khaáu ñöôïc trang hoaøng ñeïp ñeõ, coù maøn nhung, coù tranh caûnh, vaø haùt baøi La Madelon baèng tieáng Vieät tröôùc khi keùo maøn.” Theo Tuaán Giang trích trong Lòch söû saân khaáu Vieät Nam thì laïi khaùc: “Ban Taân Thinh ñeán naêm 1920 môùi ra ñôøi, saùng taùc hai caâu thô treo tröôùc cöûa raïp: Caûi löông ca haùt theo tieán boä(*) Löông truyeàn tuoàng tích saùnh vaên minh.” Cuõng theo Tuaán Giang thì thöïc ra töø caûi löông ñaõ coù töø naêm 1918 do oâng Naêm Tuù duøng cho teân gaùnh haùt cuûa mình. OÂng Naêm Tuù laø ngöôøi aùp duïng thöông hieäu töø “caûi löông” ñeå goïi gaùnh haùt cuûa mình: “Ban haùt caûi löông Chaâu Vaên Tuù”, vaø nghieâm caám caùc ban khaùc khoâng ñöôïc duøng thöông hieäu caûi löông cuûa oâng [5]. Vaø hôn nöõa, töø “caûi löông” cuõng ñaõ ñöôïc duøng trong baùo chí, saùch vôû cuûa caùc nhaø vaên vaøo nhieàu naêm tröôùc ñoù ñeå noùi veà trieát lyù chính saùch caûi löông (reùformist) theo tö töôûng trieát hoïc phöông Taây. OÂng Naêm Tuù chæ duøng laïi töø ñaõ ñöôïc duøng phoå thoâng trong giôùi trí thöùc thôøi ñoù. “Ñaøo keùp gaùnh Thaày Thaän môùi nhaäp voâ gaùnh Thaày Naêm Tuù (teân thaät laø Chaâu Vaên Tuù) ôû Myõ Tho. Ñaây laø moät gaùnh haùt ñaïi quy moâ, coù soaïn giaû Tröông Duy Toaûn (taùc giaû vôû Kim Vaân Kieàu), coù hoïa só Traàn Ngoïc Ñieàu veõ phoâng sôn thuûy. Danh tieáng gaùnh haùt vang tôùi Saigon. Ñoaøn haùt leân dieãn taïi raïp haùt boùng * Theo Traàn Quang Haûi [3] thì caâu naøy laø: “Caûi caùch haùt ca theo tieán boä”. BBT. Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 2 (100) . 2013 45 Moderne ôû vuøng Taân Ñònh. Haõng dóa Patheù cuûa Phaùp ñaõ saûn xuaát raát nhieàu dóa haùt 78 voøng. Nhôø vaäy tieáng taêm cuûa gaùnh Thaày Naêm Tuù vang doäi khaép ba mieàn Nam Trung Baéc. Söï hình thaønh gaùnh Thaày Naêm Tuù ñaùnh daáu söï chaøo ñôøi saân khaáu caûi löông vaø coù taàm voùc quoác gia hôn laø ñòa phöông. Laàn löôït caùc gaùnh khaùc ñöôïc laäp ra moät caùch mau choùng: Vaên Hí Ban ôû Chôï Lôùn, Taäp Ích Ban ôû Thoát Noát, Nghóa Ñoàng Ban, Taân Thònh. Gaùnh Nam Ñoàng Ban vôùi nöõ ngheä só Naêm Phæ noåi tieáng trong vôû “Tham phuù phuï baàn”. Gaùnh Taùi Ñoàng Ban ôû Myõ Tho vôùi caùc ngheä só noåi tieáng nhö Phuøng Haù, Naêm Chaâu, Ba Du.” [3] Sau naøy gaùnh haùt Taân Thinh do oâng Naêm Thoâng leân Saøi Goøn laäp ra naêm 1920 goïi laø “Ñoaøn haùt caûi löông Taân Thinh”. Luùc naøy töø caûi löông khoâng coøn vi phaïm baûn quyeàn, neân oâng Naêm Thoâng ñaõ duøng ñeå chæ teân goïi chung cho ngaønh saân khaáu môùi [5]. Ñeán cuoái thaäp nieân 1920 thì caûi löông thay theá haùt boäi truyeàn thoáng ôû vò trí chính trong ngheä thuaät trình dieãn saân khaáu mieàn Nam. Naêm 1929, ñeå chuaån bò cho trieån laõm Hoäi chôï thuoäc ñòa quoác teá (Exposition Coloniale internationale de Paris) naêm 1931 ôû Paris, moät uûy ban do thaønh phoá Saøi Goøn thaønh laäp ñeå phoái hôïp toå chöùc cho gian haøng Nam Kyø, ñaõ choïn oâng Gruet, kieán truùc sö thaønh phoá thieát keá, vaø choïn chuøa Baø Luïa, chuøa laøng Phuù Cöôøng ôû Thuû Daàu Moät laø ñaïi dieän kieán truùc Nam Kyø. Ngoaøi ra ñeå thu huùt söï chuù yù cuûa ngöôøi xem, ngoaøi haùt boäi, uûy ban cuõng choïn ngheä thuaät saân khaáu môùi (theùaâtre modern, theùaâtre reùformeù, hay theùaâtre reùnoveù) “Caûi löông” ñöa ra trình dieãn ôû Hoäi chôï thuoäc ñòa naêm 1931 [16]. Nhö vaäy töø khi haùt boäi ñöôïc coi laø ngheä thuaät saân khaáu chính ñaïi dieän cho Nam Kyø ôû Hoäi chôï quoác teá Paris 1889, vaø sau ñoù laø nhaïc taøi töû vaø haùt boäi ôû Hoäi chôï quoác teá Paris 1900, Hoäi chôï thuoäc ñòa Marseille 1906, 1922 cho ñeán saân khaáu caûi löông ôû Hoäi chôï Paris vaøo naêm 1931 thì söï tieán hoùa cuûa saân khaáu ngheä thuaät töø haùt boäi ñi ñeán hình thaønh saân khaáu caûi löông ñaõ hoaøn taát. Hình 21: Caùc ngheä só caûi löông bay maùy bay laàn ñaàu ôû Hoäi chôï thuoäc ñòa Paris (vöôøn Bois de Vincennes) naêm 1931 (Nguoàn: http://nguyentl.free.fr/html/photo_expo_ universelle_fr.htm) Hình 22: Ñoaøn caûi löông Phöôùc Cöông ôû Hoäi chôï thuoäc ñòa Bois de Vicennes, Paris 1931. Taïi ñaây coâ ñaøo chính Naêm Phæ, ngheä só Baûy Nhieâu, Taùm Danh dieãn trong vôû "Só Vaân coâng chuùa", döïa treân truyeän Tristan et Isolde (Nguoàn http://nguyentl.free.fr/html/ photo_expo_universelle_fr.htm) Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 2 (100) . 2013 46 Neáu haùt boäi mang ñeán, gôïi cho ngöôøi xem qua caùc vôû tuoàng veà lyù töôûng, ñaïo ñöùc cao caû, ca tuïng ñöùc haïnh anh huøng, loøng aùi quoác, söï trung thaønh, can ñaûm… thì caûi löông theâm vaøo ñoù yeáu toá tình caûm, hoaøn caûnh xaõ hoäi: ñau buoàn hay khoâi haøi phaûn aûnh ñôøi soáng thöïc taïi cuûa xaõ hoäi ñöông ñaïi. Vì theá ta khoâng laï gì taïi sao caûi löông ñaõ trôû thaønh phoå thoâng vaø ñöôïc öa chuoäng trong khaép caùc taàng lôùp xaõ hoäi Nam Kyø luùc ñoù. Neáu haùt boäi laø do ña soá hay haàu heát caùc ngheä só nam ñoùng thì ngöôïc laïi trong caûi löông, caùc dieãn vieân nöõ laø chính, caùc coâ ñaøo laø “taøi saûn” truï coät cuûa ñoaøn caûi löông. Treân baùo L’EØre Nouvelle soá 7/9/1926, coù ñaêng quaûng caùo nhö sau: “Chronique de Saigon DONG BAO NAM Deùcideùment, la Troupe theùaâtrale “Cai-Luong Dong-Bao-Nam” va de succeøs en succeøs nombre des spectateurs augmente sensiblement tous les jour. Nous ne saurons mieux faire que de feùliciter vivement les Directeurs de la Troupe, - qui savent si bien choisir ses acteurs et ses actrices qui connaissent vraiment leur meùtier en ne rien offrant public je puisse lui deùplaire. Et ce n’est qu’avec beaucoup de regrets que nous apprenons son prochain depart pour Cholon. Nous engageons donc les amateurs de Cai-Luong Cholonnais de ne pas laisser eùchapper une si belle occasion qui leur permettra de reùjouir sûrement leur regard et leurs sens.” E. N. Taïm dòch: “Tin Saøi Goøn “Ñoàng Baøo Nam”. Quaû thaät laø gaùnh haùt “Caûi löông Ñoàng Baøo Nam” ngaøy caøng thaønh coâng. Soá khaùn giaû taêng leân roõ reät töøng ngaøy. Chuùng toâi chæ coù theå nhieät lieät ngôïi khen caùc oâng chuû cuûa gaùnh haùt, ñaõ choïn löïa xuaát saéc caùc ngheä só nam vaø nöõ, hoï thöïc söï laønh ngheà vaø khoâng heà laøm cho khaùn giaû phaät yù. Chuùng toâi raát tieác gaùnh haùt saép chuyeån sang dieãn ôû Chôï Lôùn. Vaäy xin löu yù nhöõng ngöôøi Chôï Lôùn haâm moä caûi löông, chôù boû qua moät dòp toát chaéc chaén ñöôïc thöôûng thöùc vui veû.” Ñeå yù laø baùo L’EØre Nouvelle duøng chöõ “amateurs de Cai-Luong Cholonnais” ñeå chæ nhöõng ngöôøi haâm moä caûi löông.(8) Gaùnh caûi löông Ñoàng Baøo Nam laø do coâ Tö Söï ôû Myõ Tho thaønh laäp naêm 1919, sau ban caûi löông cuûa thaày Naêm Tuù, vôùi baûng hieäu “Gaùnh haùt kim thôøi Ñoàng Baøo Nam Myõ Tho” [5]. Khaùc vôùi gaùnh caûi löông cuûa thaày Naêm Tuù thuoäc doøng caûi löông tuoàng coå, thì gaùnh Ñoàng Baøo Nam cuûa coâ Tö Söï laø doøng caûi löông taân thôøi vôùi nhöõng söï vieäc gaàn vôùi ñôøi soáng cuûa ngöôøi daân, caûi löông ñeà taøi cuoäc soáng môùi. Soaïn giaû vieát nhieàu cho ñoaøn caûi löông Ñoàng Baøo Nam laø Nguyeãn Phong Saéc. Taùc giaû Traàn Phong Saéc, ngöôøi ñaàu tieân coù höôùng ñoåi môùi saân khaáu caûi löông, khai sinh ra hình thöùc caûi löông ñöông ñaïi, leân tieáng beânh vöïc phuï nöõ [5]. Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 2 (100) . 2013 47 Trong thaäp nieân 1920, caûi löông phaùt trieån roäng raõi vaø nhieàu ban caûi löông ñöôïc thaønh laäp ôû Saøi Goøn vaø caùc tænh. Caùc gaùnh caûi löông ñi trình dieãn nhieàu nôi ôû mieàn Nam. Treân baùo L’EØre nouvelle soá ngaøy 25/2/1929 coù caâu chuyeän veà moät coâ ñaøo caûi löông do moät ngöôøi Phaùp teân laø Bernardoni keå. Ñoù laø caâu chuyeän bi thöông veà moái tình vaø cuoäc ñôøi cuûa “Thi-Hai” vôùi moät thaày giaùo. Trong soá baùo ngaøy 18/02/1927, coù quaûng caùo caùc ñóa caûi löông cuûa gaùnh haùt Taân Thinh, Thaày Naêm Tuù vaø Vaên Hí Ban nhö sau: “DÓA HAÙT ! MAÙY HAÙT ! XE MAÙY ÑAÏP !” Theo kyø taøu ngaøy 1er Deùcembre 1926 môùi laïi ít ngaøn dóa haùt Vaên-hí-Ban hieäu Victor haùt kim saét coù nhieàu tuoàng thieät hay nhö laø: Phi-Long, Phaàn Ñöôøng, Toáng-töø-Vaân, Phuïng-Kieàu, Kyø duyeân-Phoå, Nguõ hoå bình Nam, Xöû toäi Baøn-quyùPhi, vaân vaân, baùn giaù reû, mau mau mua keûo heát, vaø cuõng coù dóa haùt boäi Quaûnlaïc, hieäu Victor coù ñuû thöù tuoàng theo trong Muïc-luïc. Cuõng coù dóa Taân-Thinh, thaày Naêm Tuù vaø Vaên-hí-Ban, hieäu Patheù haùt baèng kim ngoïc thaïch. Maùy haùt ñuû caùc hieäu nhö laø: Argentin, Odeùon, la voix de son maýtre, Victor, Patheù, coù nhieàu kieåu thieät toát coi raát ñeïp giaù baùn töø 17$00 cho ñeán 200$00 moãi caùi. Vaø cuõng coù tröõ treân 1000 caùi xe maùy ñaïp nhö laø hieäu: L. V. D., R. P. F. Saint-Etienne, Alcyon, Armor, Culmen, Perfecta, B. C. Sport, vaø ñuû caùc thöù ñoà phuï tuøng, baùn sæ vaø baùn leû, giaù reû hôn caùc nôi. Le-Van-Du. Haõng chaùnh ôû ñöôøng Sabourain soá 22-24 ngang hoâng chôï môùi Saigon. Tieäm nhaùnh ôû ñöôøng Amiral Dupreù soá 19-21 Saigon. Adresse teùleùgraphique: LeâVanDu Cycles Saigon, Teùleùphone No 519”. Nhö vaäy theo nhö caùc thoâng tin ôû treân thì caùc ñóa thöông maïi caùc tuoàng haùt boä, caûi löông cuûa caùc gaùnh haùt ñöôïc saûn xuaát ôû Phaùp sau khi ñaõ ñöôïc ghi aâm ôû mieàn Nam. Sau ñoù caùc ñóa saûn xuaát beân Phaùp ñöôïc mang baèng taøu thuûy veà Saøi Goøn baùn. Ngoaøi Saøi Goøn thì ôû Chôï Lôùn cuõng coù ban caûi löông vaø caùc raïp haùt caûi löông. Ban caûi löông Vaên Hí Ban ôû Chôï Lôùn laø cuûa thaày Möôøi Vui [4]. Hai raïp caûi löông ñöôïc bieát nhieàu ôû Chôï Lôùn trong giai ñoaïn naøy laø raïp Eden-Chôï Lôùn vaø raïp Coâ Taùm. Raïp Coâ Taùm naèm ôû ñöôøng “rue des Marins” (ñöôøng Thuûy Binh, tröôùc 1975 laø ñöôøng Ñoàng Khaùnh, nay laø ñöôøng Traàn Höng Ñaïo noái daøi). Nhö ñaõ ñeà caäp, raïp Coâ Taùm laø raïp thöù hai, sau raïp Eden ôû Saøi Goøn, coù trình dieãn vôû kòch moâ phoûng kòch haøi phöông Taây “Vì nghóa queân nhaø” cuûa soaïn giaû Leâ Quang Lieâm vaø Hoà Bieåu Chaùnh ngaøy 12/9/1917 (sau khi dieãn ôû raïp Eden ngaøy 11/9/1917). Vôû tuoàng naøy, caûi tieán haùt boä vôùi kòch phoûng theo caùch dieãn kòch cuûa phöông Taây vaø nhaïc taøi töû ca ra boä, ñaùnh daáu söï ra ñôøi cuûa caûi löông. Treân baùo L’EØre Nouvelle soá 24/9/1928 coù thoâng baùo nhö sau veà raïp Coâ Taùm ôû Chôï Lôùn: “Xin chuù yù Keå töø ngaøy nay, thì raïp haùt boùng cuûa Coâ Taùm ôû taïi Cholon ñöôøng Marins, M. Traàn-Kim möôùn vaø chænh ñoán trong raïp laïi raát lòch söï vaø saïch seõ trong ít Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 2 (100) . 2013 48 ngaøy nöõa ñaây thì seõ haùt nhieàu tích raát hay vaø coi khoâng coù choùi con maét. Vaäy môøi quyù oâng quyù baø dôøi goùt ñeán xem chôi giaûi muoän. Sau ñaây M. Traàn-Kim kính cuøng chö vò chuû gaùnh haùt Caûi-löông ñaëng roõ: chö vò muoán haùt taïi Cholon raïp Coâ Taùm, xin ñeán thöông nghò vôùi M. Traàn-Kim taïi raïp Coâ Taùm; luùc naøy M. Traàn-Kim saép ñaët vaø coù saém theâm gheá maây vaø söûa laïi coi raát ñeïp maét. TRAÀN KIM, Caån baïch” Qua caùc thoâng tin töø baùo chí nhö treân, ta coù theå thaáy ñöôïc phaàn naøo khung caûnh thöông maïi, kinh teá, xaõ hoäi ôû Saøi Goøn vaø caùc tænh mieàn Nam trong nhöõng thaäp nieân 1920, 1930 khi caûi löông ñöôïc hình thaønh vaø phaùt trieån maïnh meõ trong quaàn chuùng cho ñeán thôøi vaøng son cuûa caûi löông ôû thaäp nieân 1930 vaø 1940. V. Toång luaän Trong baøi naøy chuùng toâi ñaõ trình baøy caùc khía caïnh môùi trong lòch söû saân khaáu haùt boäi, nhaïc taøi töû vaø caûi löông maø nhieàu taùc giaû chöa ñeå yù ñeán. Haùt boäi ñaõ gaây kinh ngaïc vaø thích thuù cho coâng chuùng Phaùp naêm 1889 vaø ñaõ coù aûnh höôûng ñeán moät vaøi saùng taùc cuûa nhaïc só Debussy. Caùc hình aûnh veà dieãn vieân haùt boäi naêm 1889 ôû Paris maø hieän nay coøn löu tröõ ñöôïc coù theå xem laø nhöõng hình aûnh sôùm nhaát veà ngheä thuaät saân khaáu haùt boäi ôû Saøi Goøn vaø Nam Kyø. Chæ coù giaùm ñoác vaø soaïn giaû tuoàng haùt boäi laø ñöôïc bieát, oâng Nguyeãn Ñoâng Truï, coøn caùc dieãn vieân khaùc hieän chöa ñöôïc bieát roõ. Moät vaøi chi tieát chuùng toâi ñaõ tìm ra laø ban nhaïc taøi töû cuûa oâng Nguyeãn Toáng Trieàu ñaõ qua Phaùp trình dieãn ôû Marseille naêm 1906 chöù khoâng phaûi naêm 1910, vaø raát coù theå ban nhaïc naøy cuõng chính laø ban nhaïc taøi töû do oâng Viang höôùng daãn ñaõ ñeán Paris naêm 1900 vaø coù trình dieãn vôùi coâ Cleùo de Meùrode trong vôû muùa haùt La Bague enchanteùe. Caùc hình aûnh cuûa ban nhaïc taøi töû Nguyeãn Toáng Trieàu cuõng ñaõ ñöôïc trình baøy trong baøi. Chuùng toâi cuõng ñeà caäp ñeán khung caûnh xaõ hoäi, kinh teá trong thôøi kyø ñaàu phaùt trieån caûi löông vaøo thaäp nieân 1920 vaø vai troø cuûa oâng Nguyeãn Phong Caûnh trong thuôû ban ñaàu cuûa lòch söû nhaïc taøi töû. Hy voïng baøi vieát ñoùng goùp ñöôïc moät vaøi khía caïnh môùi trong söï nghieân cöùu veà lòch söû haùt boäi, nhaïc taøi töû vaø caûi löông ôû mieàn Nam töø cuoái theá kyû 19 ñeán ñaàu theá kyû 20. NÑH-NLT CHUÙ THÍCH (3) (4) Nhôø söï giuùp ñôõ cuûa coâ Mai Myõ Duyeân, chuùng toâi ñaõ ñi xuoáng Myõ Tho tìm haäu dueä cuûa oâng Nguyeãn Toáng Trieàu ñeå bieát theâm thoâng tin nhöng khoâng thaønh coâng. Coâ cho bieát laø hình oâng Nguyeãn Toáng Trieàu coù trong saùch cuûa oâng Traàn Vaên Khaûi vaø khaúng ñònh ñöôïc hình trong saùch gioáng nhö hình oâng Trieàu trong taám hình naøy. Cleùo de Meùrode laø moät ngöôøi Phaùp, minh tinh nhaûy muùa ôû AÂu Chaâu thôøi baáy giôø, ôû thôøi ñieåm Hoäi chôï 1900 coâ ñaõ 25 tuoåi vaø ñaït ñöôïc cao voïng cuûa ngheà nghieäp. Vì ñeïp vaø coù taøi, neân caùc phuï nöõ Paris thöôøng theo thôøi Chaân dung Nguyeãn Toáng Trieàu (Nguoàn: Traàn Vaên Khaûi, Ngheä thuaät saân khaáu Vieät Nam, Nxb Khai trí, Saøi Goøn, 1970). Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 2 (100) . 2013 (5) (6) (7) (8) 49 trang cuûa Cleùo de Meùrode. Giôùi vaên ngheä só ñeàu ñeå yù vaø ngöôõng moä nhan saéc vaø phong caùch cuûa ngöôøi phuï nöõ coù doøng maùu quyù toäc naøy. Theo B. Marcel [27] thì truyeän “La Bague enchanteùe” laø döïa vaøo caâu chuyeän truyeàn thuyeát “Vorvong vaø Sauvirong” do Ausguste Pavie ñaàu tieân dòch töø tieáng Khmer ra tieáng Phaùp. Pavie laø nhaø thaùm hieåm vaø ngoaïi giao ñaõ nhieàu laàn thaùm hieåm Cam Boát, Laøo vaø soâng Mekong trong caùc coâng taùc cuûa Phaùi boä Pavie (Missions Pavie) do Thoáng ñoác Nam Kyø Charles Le Myre de Vilers trao cho oâng Pavie laõnh ñaïo thaùm hieåm caùc vuøng ôû löu vöïc soâng Mekong. Ange Michel Filippini laø Thoáng ñoác Nam Kyø caùc naêm 1886-1887. OÂng khuyeán khích phaùt trieån thöông maïi giöõa Phaùp vaø Nam Kyø, Cam Boát trong giai ñoaïn ñaàu khi Phaùp thieát laäp thuoäc ñòa ôû Ñoâng Döông. Sabourain laø chuû ñoàn ñieàn caø pheâ vaø cao su ôû Nam Kyø ñaàu theá kyû 20. Theo Nieân giaùm Ñoâng Döông 1908 thì oâng baø Mme et M. Sabourain ôû soá nhaø 21 ñöôøng Filippini laøm ngheà nhaân vieân phuïc vuï (huissier), sau naøy oâng trôû thaønh chuû ñoàn ñieàn caø pheâ vaø cao su, raát giaøu coù. Luùc naøy chôï Saøi Goøn (coøn goïi laø chôï Môùi hay chôï Beán Thaønh ngaøy nay) chöa xaây. Sau naøy khi chôï xaây xong naêm 1914, ñöôøng hai beân hoâng chôï Môùi ñöôïc xaây döïng (vaø ñöôøng song song vôùi ñöôøng d’Espagne, ngang hoâng chôï noái ñöôøng Filippini ra chôï ñöôïc ñaët teân laø ñöôøng Sabourain, nay laø ñöôøng Löu Vaên Lang) vaø ñöôøng Batavia khoâng coøn (ñöôøng Batavia naèm ôû vò trí quaûng tröôøng Quaùch Thò Trang ngaøy nay, noái vôùi ñaïi loä Bonard). OÂng Gustave Sabourain ñeán Nam Kyø töø cuoái theá kyû 19. G. Sabourain laø hoäi vieân vaø laø thö kyù cuûa Hoäi Tam ñieåm (Loge maçonnique, “Reveil de l’Orient”), coù truï sôû ôû soá 17 rue d’Espagne (theo Annuarie de Indochine française, naêm 1897) sau naøy dôøi ñeán soá 38 rue Taberd (ñöôøng Nguyeãn Du ngaøy nay). Ñöôøng Sabourain trôû thaønh nôi coù nhieàu cöûa haøng buoân baùn taáp naäp cho ñeán ngaøy nay. Theo töï vò Phalangsa-Annam (Lexique Franco-Annamite) cuûa Ravier vaø Dronet xuaát baûn naêm 1903 [14] thì töø amateur ñöôïc dòch laø “keû thích söï gì rieâng”. Ñieàu naøy coù nghóa laø töø amateur ôû thôøi ñieåm ñaàu theá kyû 20 khoâng coù nghóa laø “keû khoâng chuyeân nghieäp”. TAØI LIEÄU THAM KHAÛO 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. Pierre Nicolas. Notices sur l’Indo-Chine, Cochinchine, Cambodge, Annam, Tonkin, Laos, Kouang-Tcheùou-Ouan / publieùes aø l’occasion de l’Exposition Universelle de 1900 sous la direction de M. Pierre Nicolas (18..-19.. ; commissaire de l’Indo-Chine), impr. de Alcan-Leùvy (Paris), 1900. Exposition universelle de 1900. Publications de la Commission chargeùe de preùparer la participation du ministeøre des colonies. Les Colonies françaises, A. Challamel (Paris), 1900-1901. Traàn Quang Haûi. “Nguoàn goác caûi löông”, http://tranquanghai.info/p3176-tran-quang-hai-%3Anguon-goc-cai-luong.html (ngaøy 22/11/2012). Vöông Hoàng Seån. Hoài kyù 50 naêm meâ haùt, 50 naêm caûi löông, Nxb Treû, 2007. Tuaán Giang. Ca nhaïc vaø saân khaáu caûi löông, Nxb Vaên hoùa Daân toäc, 1997. Vöông Hoàng Seån. Saøi Goøn naêm xöa, Nxb Treû, TP Hoà Chí Minh, 1991. Vöông Hoàng Seån. Saøi Goøn taïp pín luø, Nxb Vaên hoùa, 1997. Traàn Vaên Kheâ. Hoài kyù Traàn Vaên Kheâ, taäp 2 - Ñaát khaùch queâ ngöôøi, Nxb Treû, 2001. L’EØre Nouvelle, Mardi 7 Septembre 1926, Premieøre Anneùe, No. 7., 112 rue d’Espagne, Saigon. Saigon News, Straits Times Weekly Issue, 5 October 1887, page 12. Annuaire de l’Indo-Chine française, 1re partie: Cochinchine et Cambodge, 1897. EÙmile Blavet. Le Theatre annammite, dans “La vie parisienne: (1889); preùface d’Abel Peyrouton”, P. Ollendorff (Paris), 1890, pp. 158-162. Arthur Pougin. Le theùaâtre aø l’Exposition universelle de 1889: notes et descriptions, histoire et souvenirs, Fischbacher, Paris, 1890, pp. 89-99. Ravier (Coá Khaùnh), Donier (Coá AÂn) (Missionaries apostoliques au Tonkin occidental). Lexique Franco-Annamite - Töï vò Phalangsa-Annam, Keû Sôû, Imprimerie de la mission, 1903. Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 2 (100) . 2013 50 15. L’Eveil eùconomique de l’Indochine, Bulletin hebdomadaire, Hanoi 04/9/1927 (Anneùe 11, No. 534), p. 16. 16. Charles Lemire. Cochinchine française et royaume de Cambodge, avec l’itineùraire de Paris aø SaÐgon et aø la capitale cambodgienne, Challamel aýneù (Paris), 1869. 17. Henri Latour. Le Journal de la Jeunesse, Nouveau recueil hebdomadaire illustreù, 1889, Deuxieøme semestre, Librairie Hachette et Cie., Paris, 1889, pp. 94-96. 18. Annegret Fauser. Musical Encounters at the 1889 Paris World’s Fair, University of Rochester Press, NY, 2005. 19. Julien Tiersot. Notes d’ethnographie musicale, Libraire Fischbachee, Paris, 1906. 20. Schmitz, M. D., 1995. Oriental influences in the piano music of Claude Achille Debussy, Ann Arbor: University of Arizona Press. 21. Joseph Ferrieøre, Georges Garros, Alfred Meynard, Alfred Raquez. L’Indo-Chine 1906, publieù sous les auspices du Gouvernement geùneùral de l’Indo-Chine, 1906. 22. Benedictus. Les musiques bizarres aø l’Exposition, recueillies et transcrites, G. Hartmann et Cie, Paris, 1889. 23. Ñaïi Vieät söû kyù toaøn thö, baûn khaéc naêm Chính Hoøa thöù 18 (1697), Vieän Khoa hoïc Xaõ hoäi Vieät Nam, Nxb Khoa hoïc Xaõ hoäi, Haø Noäi, 1993. 24. Huyønh Ngoïc Traûng, Tröông Ngoïc Töôøng, Phaïm Thieáu Höông, Nguyeãn Ñaïi Phuùc, Ñoã Vaên Anh. Saøi Goøn-Gia Ñònh xöa, Nxb TP Hoà Chí Minh, 1996. 25. Maurice Talmeyr. La citeù du sang: tableaux du sieøcle passeù, Perrin (Paris), 1901. 26. Arthur Pougin. Le theùaâtre et les spectacles aø l’exposition universelle de 1900 (suite), Le Meùnestrel, 24 feùvrier 1901, Paris, pp. 60-61. 27. B. Marcel. Les Theùatres aø l’Exposition, Le Passe-Temps et Le Parterre Reunis, 28e anneùe, No. 35, Dimanche 2 Septembre 1900, pp. 3-6. 28. Huyønh Tònh Paulus Cuûa, Dictionaire Annamite-Ñaïi Nam quoác aâm töï vò, Saigon, Imprimerie Rey, Curiol & Cie, 4 rue d’Adran, 1895. TOÙM TAÉT Qua caùc tö lieäu baèng chöõ vieát vaø hình aûnh, ñaëc bieät laø tö lieäu cuûa ngöôøi Phaùp, baøi vieát cung caáp nhieàu thoâng tin soáng ñoäng giuùp ngöôøi ñoïc hình dung ñöôïc moät chaëng ñöôøng phaùt trieån cuûa haùt boäi, nhaïc taøi töû vaø caûi löông ôû Nam Kyø vaøo cuoái theá kyû 19 - ñaàu theá kyû 20. Theo ñoù, vaøo giai ñoaïn naøy, haùt boäi vaø nhaïc taøi töû ñöôïc bieåu dieãn nhieàu laàn taïi Phaùp qua caùc hoäi chôï quoác teá, maø sôùm nhaát laø hoäi chôï naêm 1889 toå chöùc taïi Paris. Haùt boäi ñaõ gaây kinh ngaïc vaø thích thuù cho coâng chuùng Phaùp vaø ñaõ coù aûnh höôûng ñeán vaøi saùng taùc cuûa nhaïc só Debussy. Caùc ñôït coâng dieãn naøy ñaõ giuùp cho caùc ngheä só theâm töï tin vaø sau khi veà nöôùc hoï ñaõ maïnh daïn bieåu dieãn tröôùc coâng chuùng, töø ñoù khôûi ñaàu cho söï lan truyeàn trình dieãn treân saân khaáu cuûa nhaïc taøi töû vaø ca ra boä, daãn ñeán söï ra ñôøi moät boä moân ngheä thuaät saân khaáu môùi laø caûi löông. ABSTRACT “HAÙT BOÄI” (VIETNAMESE OPERA), “ÑÔØN CA TAØI TÖÛ” (MUSIC OF AMATEURS) AND THE FORMATION OF “CAÛI LÖÔNG” (REFORMED THEATRE) FROM THE LATE 19TH CENTURY TO EARLY 20TH CENTURY Through written and pictorial materials, especially French documentation, the article offers a variety of lively information to help the reader imagine a development stage of “haùt boäi” (Vietnamese opera), “nhaïc taøi töû” (music of amateurs) and “caûi löông” (reformed theatre) in southern Vietnam in the late 19th century and early 20th century. Accordingly, at that time, “haùt boäi” and “nhaïc taøi töû” were performed several times in France through international fairs, and the earliest fair was held in Paris in 1889. “Haùt boäi” had held a fascination for the French audience, even affected some of Debussy’s compositions. Those performances helped the artists more confident, and after returning home, they fearlessly performed in public. It was then that the performances on stage of “nhaïc taøi töû” and “ca ra boä” were common, leading to the birth of “caûi löông”, a new genre of the theatre.

RELATED PAPERS

Performance of Multi-layers Coil Pump

Sadek Kassab

View PDF
Bioaccessibility of trace elements in soils in Northern Ireland

2012 •

Joanna Wragg

View PDF

Journal of Applied Physiology

Chronic vagal nerve stimulation improves baroreflex neural arc function in heart failure rats

2014 •

Can Zheng

View PDF
Analyzing The Role of Gibberellin in Dwarfism and Shade Tolerance in Perennial Ryegrass (Lolium perenne, L.) as Exhibited by the shadow-1 Mutant Lineage

2018 •

Lorenzo Katin-Grazzini

View PDF
Antibiotic Resistance in Uropathogenic Citrobacter Spp. Isolated from Internally Displaced Persons with Urinary Tract Infections in Internally Displaced Camps, Maiduguri

2019 •

Adebayo Lamikanra

View PDF
Szent Cecília halála

V P

View PDF
Hubungan Pola Tidur Terhadap Hasil Ujian Akhir Blok Tropical Infectious Disease Mahasiswa Fakultas Kedokteran Universitas Lampung

2019 •

Dwita Oktaria

View PDF
Computer Software Application in the Development of Agricultural Machine Design

Danladi Drambi Usman

View PDF

Hoehnea

Cryopreservation of Pyrostegia venusta (Ker Gawl.) Miers seeds

2020 •

Antonieta Nassif Salomao

View PDF

Educação e Federalismo no Brasil: regimes de colaboração e políticas públicas educacionais

Educação e Federalismo no Brasil: regimes de colaboração e políticas públicas educacionais

2019 •

Bernardo Schwaitzer

View PDF

Archives of Dermatology

Association of Psoriasis With Coronary Artery, Cerebrovascular, and Peripheral Vascular Diseases and Mortality

2009 •

Srdjan Prodanovich

View PDF
O Sistema De Cotas Raciais Como Forma De Ingresso Na Carreira Pública: Uma Questão (In) Constitucional

2017 •

Roni Edson Fabro

View PDF

Journal of Cystic Fibrosis

P143 Clinical observation leads to the synthesis of BG185, a new antistaphylococcal compound

2020 •

Carine Commun

View PDF

Acta Crystallographica Section D Biological Crystallography

Structural and biochemical characterization of the cytosolic wheat cyclophilin TaCypA-1

2013 •

Tanima Dutta

View PDF
Indagini geofisiche a San Paolo fuori le mura. Un contributo alla configurazione monumentale della porticus tardoantica, in Rivista di Archeologia cristiana 98, 2 (2022), pp. 334-354, con F. V. Moresi, G. Pastura, M. Serpetti [ISSN: 0035-6042]

Lucrezia Spera, Giancarlo Pastura, Matteo Serpetti

View PDF

Heliyon

Towards the development of stable and efficient novel waste ceramics composites

2021 •

Muhammad Omer

View PDF

Critical Studies on Terrorism

Book Review of Waves of Global Terrorism From 1879 to the Present

2023 •

João Raphael da Silva

View PDF

Дмитрий Евгеньевич Пашков

Роль клуба военно-исторической реконструкции в патриотическом воспитании молодежи Забайкалья

2022 •

Дмитрий Пашков

View PDF

Debate Universitario

A learning styles comparative study from high level students of face-to-face and distance education

2015 •

Eniel do Espirito Santo, Eniel Espírito Santo

View PDF
Reflexões epistemológicas para a formaçao de educadores especiais

2019 •

Juanita Zambrano

View PDF

Jurnal Statistika Universitas Muhammadiyah Semarang

Analysis of the Effect Tourism Sector and Open Unemployment on Economic Growth in Bali Province

gita suari Miranti

View PDF

PLOS ONE

Urinary Bladder Dysfunction in Transgenic Sickle Cell Disease Mice

2015 •

Eduardo Alexandre

View PDF

Scriptura : international journal of bible, religion and theology in southern Africa

The Reception of Matthew in Africa

1996 •

Bernard Combrink

View PDF

Foods

Oxidative Stability of Walnut Kernel and Oil: Chemical Compositions and Sensory Aroma Compounds

Filipa Grilo

View PDF

Atmosphere

Physicochemical Assessment of the Road Vehicle Traffic Pollution Impact on the Urban Environment

Miuta Filip

View PDF

RELATED TOPICS

Vietnamese HistoryFrench colonial IndochinaVietnamese MusicFrench IndochinaVietnamese studiesVietnam, Vietnamese literature, ...