Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (99) . 2013
64
HAÙT BOÄI, ÑÔØN CA TAØI TÖÛ VAØ SÖÏ HÌNH THAØNH CAÛI LÖÔNG
TÖØ CUOÁI THEÁ KYÛ 19 ÑEÁN ÑAÀU THEÁ KYÛ 20
Nguyễn Đức Hiệp, Nguyễn Lê Tuyên*
I. Daãn nhaäp
Baøi naøy coù muïc ñích trình baøy lòch söû phaùt trieån töø haùt boäi, nhaïc taøi töû
ñeán caûi löông töø cuoái theá kyû 19 ñeán caùc thaäp nieân ñaàu theá kyû 20, ñaëc bieät laø qua
caùc tö lieäu baèng tieáng Phaùp vaø hình aûnh coøn laïi ôû nhieàu nôi nhöng chöa ñöôïc
khai thaùc ñuùng möùc.
Nhieàu ngöôøi chöa bieát laø khi haùt boäi laàn ñaàu tieân dieãn ôû Phaùp naêm 1889
ñaõ gaây söï toø moø thích thuù cho quaàn chuùng vaø giôùi ngheä thuaät. Nhaïc só Debussy
ñaõ coù xem nhaïc Gamelan vaø tuoàng haùt boäi, neân aâm nhaïc saùng taùc sau naøy cuûa
oâng coù söï aûnh höôûng cuûa nhaïc Gamelan Java vaø nhaïc haùt boäi Vieät Nam.
Caùc tö lieäu veà lòch söû nhaïc taøi töû ôû Vieät Nam ñeàu ghi laø ban nhaïc taøi töû
ñaàu tieân do oâng Nguyeãn Toáng Trieàu thaønh laäp ôû Myõ Tho, sau ñoù qua Phaùp
trình dieãn ôû Hoäi chôï quoác teá naêm 1910 (coù tö lieäu noùi naêm 1911). Nhöng caùc
taøi lieäu naøy ñeàu khoâng cho bieát chi tieát gì theâm vaø cuõng khoâng ghi chuù taøi
lieäu tham khaûo. Nhôø söï tìm hieåu veà nhaïc taøi töû qua caùc hình aûnh tö lieäu, cuøng
vôùi söï hôïp taùc nghieân cöùu cuûa coâ Mai Myõ Duyeân cuûa Tröôøng Ñaïi hoïc Vaên hoùa
Thaønh phoá Hoà Chí Minh, chuùng toâi khaúng ñònh ñöôïc laø ban nhaïc oâng Nguyeãn
Toáng Trieàu qua Phaùp döï Hoäi chôï ñaáu xaûo thuoäc ñòa Marseille vaøo naêm 1906
vaø chaân dung cuûa caùc ngheä só trong ban naøy, trong ñoù coù coâ Ba Ñaéc vaø coâ Hai
Nhieãu (con oâng Trieàu). Naêm 1910 hay naêm 1911 thaät ra khoâng coù hoäi chôï quoác
teá naøo ôû Phaùp.
Trong luùc tìm hieåu ban nhaïc taøi töû cuûa oâng Nguyeãn Toáng Trieàu sang
Phaùp trình dieãn vaøo naêm naøo, chuùng toâi cuõng tìm ra ñöôïc ngöôøi tröôûng ñoaøn
coù traùch nhieäm vôùi ban nhaïc taøi töû vaø töø ñoù bieát ñöôïc oâng tröôûng ñoaøn ngöôøi
Vieät (ngöôøi Phaùp goïi oâng laø “M. Viang”) naøy khoâng nhöõng ñaõ daãn ban nhaïc cuûa
oâng Nguyeãn Toáng Trieàu ñeán Hoäi chôï thuoäc ñòa Marseille naêm 1906 maø tröôùc
ñoù cuõng ñaõ daãn moät ban nhaïc taøi töû ñeán Hoäi chôï trieån laõm theá giôùi ôû Paris
naêm 1900 (Exposition universelle de Paris), naêm khôûi ñaàu thôøi ñaïi ngheä thuaät
Belle EÙpoque ôû AÂu Chaâu. Ban nhaïc taøi töû naøy coù khaû naêng raát lôùn cuõng chính
laø ban nhaïc cuûa oâng Nguyeãn Toáng Trieàu. Ñaëc bieät ôû Nhaø haùt Ñoâng Döông
(Theùaâtre Indochinois) taïi hoäi chôï, ngöôøi ñeïp noåi tieáng ôû AÂu Chaâu thôøi ñoù, Cleùo
de Meùrode, ñaõ maëc trang phuïc Cam Boát muùa vôùi tieáng nhaïc cuûa ban nhaïc taøi
töû Vieät Nam.
Baùo chí Phaùp ñaõ ñeà caäp nhieàu veà vuõ ñieäu Cam Boát naøy do Cleùo de Meùrode
trình dieãn ôû saân khaáu Nhaø haùt Ñoâng Döông. Cleùo Diane de Meùrode laø ngöôøi
ñeïp maø caùc hoïa só noåi tieáng nhö Toulouse de Lautrec, Georges Jules Victor
Clairin, Giovanni Boldini ñaõ veõ chaân dung, Gustav Klimt ñaõ bò quyeán ruõ vaø
*
New South Wales, Sydney, Australia.
Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (99) . 2013
65
Alexandre Falguieøre taïc töôïng theo chaân dung cuûa Cleùo. Cuõng trong dòp naøy
nhaïc só vaø nhaø daân toäc nhaïc hoïc, oâng Julien Tiersot (cuõng laø baïn cuûa nhaïc só
Debussy) ñaõ quan saùt, tieáp caän vaø phoûng vaán oâng tröôûng ñoaøn nhaïc taøi töû vaø
ghi laïi caùc duïng cuï vaø aâm nhaïc taøi töû. Julien Tiersot ñaõ vieát laïi treân taïp chí
aâm nhaïc thôøi ñoù giôùi thieäu cho giôùi hoïc thuaät vaø coâng chuùng veà nhaïc taøi töû Vieät
Nam. Ngoaøi ra caùc kyù giaû, nhaø vaên nhö oâng Maurice Talmeyr, Arthur Pougin,
B. Marcel ñaõ moâ taû chi tieát trong taïp chí ngheä thuaät Le Meùnestrel vaø baùo chí
veà buoåi trình dieãn ñieäu vuõ “Cam Boát” cuûa Cleùo de Meùrode theo tieáng nhaïc do
ban nhaïc taøi töû Vieät Nam trình dieãn.
Qua kinh nghieäm ñaõ trình dieãn tröôùc coâng chuùng ôû Hoäi chôï Marseille
1906 (vaø cuõng raát coù theå ôû Hoäi chôï trieån laõm theá giôùi ôû Paris 1900), ban nhaïc
taøi töû cuûa oâng Nguyeãn Toáng Trieàu sau khi trôû veà Myõ Tho ñaõ töï tin ñeå ñeán vôùi
quaàn chuùng laàn ñaàu ôû khaùch saïn Minh Taân, vaø töø ñoù khôûi ñaàu cho söï lan truyeàn
trình dieãn treân saân khaáu cuûa nhaïc taøi töû vaø “ca ra boä” ôû mieàn Nam.
Trong khi tìm hieåu söï phaùt trieån cuûa nhaïc taøi töû ôû Vieät Nam vaøo giai ñoaïn
ñaàu vaø sau naøy aûnh höôûng ñeán söï hình thaønh caûi löông, chuùng toâi cuõng nhaán
maïnh ñeán vai troø cuûa oâng Nguyeãn Phong Caûnh, chuû nhaø haøng Cöûu Long Giang
vaø khaùch saïn Phong Caûnh Khaùch Laàu gaàn chôï Beán Thaønh, trong vieäc naâng ñôõ
vaø phoå bieán nhaïc taøi töû ñeán giôùi trí thöùc vaø quaàn chuùng ôû Saøi Goøn noùi rieâng vaø
Nam Boä noùi chung.
II. Haùt boäi trong boái caûnh Nam Kyø töø cuoái theá kyû 19 ñeán ñaàu theá
kyû 20
Nguoàn goác haùt boäi (haùt tuoàng) vaãn chöa roõ raøng. Coù hai giaû thuyeát maø caùc
nhaø nghieân cöùu ñaõ tranh luaän: giaû thuyeát haùt boäi baét nguoàn töø daân gian vaø sau
ñoù chòu aûnh höôûng haùt tuoàng töø Trung Quoác vaø giaû thuyeát haùt boäi ñöôïc truyeàn
vaøo thôøi Lyù-Traàn nhö ñaõ ñöôïc ghi trong Vuõ trung tuøy buùt cuûa Phaïm Ñình Hoå
vaø Ñaïi Vieät söû kyù toaøn thö.
“Nöôùc Nam ta töø ñôøi nhaø Lyù, coù ngöôøi ñaïo só nhaø Toáng beân Trung Hoa
sang daïy daân trong nöôùc muùa haùt laøm troø. Troø tuoàng ôû nöôùc ta baét ñaàu töø ñaáy.
Sau naøy boïn giaùo phöôøng môùi baøy theâm loái haùt Baùt ñoaïn caàm tuïc aâm, goïi laàm
laø Baét ñoaïn.” (Vuõ trung tuøy buùt - Baøn veà aâm nhaïc).
“Tröôùc ñaáy, khi ñaùnh Toa Ñoâ, baét ñöôïc ngöôøi phöôøng haùt laø Lyù Phöông
Caùt raát gioûi haùt, nhöõng con ôû treû cuûa caùc nhaø theá gia theo y taäp haùt ñieäu phöông
Baéc. Nguyeân Caùt saùng taùc caùc vôû tuoàng truyeän coå, coù caùc tích nhö Taây Vöông
Maãu hieán baøn ñaøo. Trong tuoàng coå coù caùc vai quan nhaân, chu töû, ñaùn nöông,
caâu noâ goàm 12 ngöôøi, maëc aùo gaám, aùo theâu, ñaùnh troáng, thoåi saùo, gaûy ñaøn, voã
tay, goõ oàn phím ñaøn... thay ñoåi nhau ra vaøo laøm troø, khieán ngöôøi xem xuùc ñoäng,
muoán cho buoàn ñöôïc buoàn, muoán cho vui ñöôïc vui. Nöôùc ta coù tuoàng truyeän baét
ñaàu töø ñaáy.”
(Ñaïi Vieät söû kyù toaøn thö, Baûn kyû, Quyeån VII, Nxb Khoa hoïc Xaõ hoäi, Haø
Noäi, 1993).
Haùt tuoàng phaùt trieån roäng raõi vaøo thôøi Leâ sô vaø Haäu Leâ. Vaøo thôøi TrònhNguyeãn phaân tranh, Ñaøo Duy Töø, con nhaø xöôùng ca, vaøo Ñaøng Trong vaø ôû taïi
66
Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (99) . 2013
Bình Ñònh, oâng ñaõ gaây döïng haùt tuoàng, saùng taùc nhieàu vôû tuoàng trong ñoù coù vôû
tuoàng noåi tieáng San Haäu vaø haùt tuoàng phaùt trieån maïnh meõ töø ñoù ôû Ñaøng Trong.
Töø luùc ngöôøi Vieät di daân vaø ñònh cö ôû vuøng ñaát môùi Gia Ñònh (goàm caû sau
naøy laø caùc tænh mieàn Nam) thì hoï mang theo caùc taäp tuïc vaên hoùa töø phía baéc
ñeán. Khoâng nhö ôû mieàn Trung hay mieàn Baéc, haùt boäi chæ giôùi haïn phaàn lôùn
trong cung ñình hay trong giôùi quan laïi, ôû vuøng ñaát môùi Gia Ñònh, haùt boäi laø
saân khaáu ngheä thuaät haàu nhö duy nhaát maø quan laïi vaø nhaân daân ñeàu bieát ñeán
vaø coù dòp thöôûng thöùc qua caùc tuoàng dieãn bôûi caùc ñoaøn haùt boäi ôû caùc saân khaáu
trong raïp, ngoaøi trôøi hay ôû caùc ñình laøng, chuøa, mieáu…
Phaùt trieån cöïc thònh cuûa haùt boäi ôû mieàn Nam laø caùc thaäp nieân ñaàu theá kyû
19 döôùi thôøi cuûa Toång traán thaønh Gia Ñònh Leâ Vaên Duyeät. Ngay caû ôû caùc vuøng
heûo laùnh ôû caùc tænh mieàn Taây Nam Boä, cuõng coù tuoàng haùt boäi trình dieãn ngoaøi
trôøi hay trong ñình laøng. Xuoáng caùc tænh mieàn Taây caùc ñoaøn haùt boäi di chuyeån
baèng ghe thuyeàn, gaùnh haùt boäi vì theá cuõng ñöôïc goïi laø “ghe haùt boäi”.
Nhö ñaõ noùi, Toång traán thaønh Gia Ñònh Leâ Vaên Duyeät laø ngöôøi say meâ haùt
boäi. OÂng thöôøng “caàm chaàu” theo doõi noäi dung vaø caùch trình dieãn cuûa caùc ngheä
só haùt boäi ñeå ñaùnh giaù, phaùn xeùt khen thöôûng hay pheâ bình. Tuoàng San Haäu
cuõng ñöôïc oâng chænh söûa laïi. OÂng xaây raïp haùt boäi ngay trong thaønh vaø ngoaøi
thaønh Gia Ñònh. Raïp haùt boäi cuûa oâng ôû gaàn chuøa Khaûi Töôøng, nay laø khu vöïc
Tröôøng PTTH Leâ Quyù Ñoân, TP Hoà Chí Minh. Trong laêng Leâ Vaên Duyeät ngaøy
nay ta vaãn coøn thaáy töôïng cuûa moät ngheä só haùt boäi maø oâng öa thích.
Khi Leâ Vaên Duyeät maát vaø nhaát laø khi vua Minh Maïng deïp cuoäc noåi daäy
cuûa Leâ Vaên Khoâi thì hoaït ñoäng saân khaáu haùt boäi xuoáng doác nhieàu, cho ñeán khi
Phaùp ñeán Nam Kyø naêm 1861. Tuy vaäy haùt boäi vaãn coøn phoå thoâng trong daân
chuùng ôû mieàn Nam cho ñeán cuoái theá kyû 19. Qua söï tieáp caän vôùi caùc löu daân
ngöôøi Hoa ñeán mieàn Nam töø theá kyû 17 laäp nghieäp, maø ña soá trôû thaønh ngöôøi
Minh Höông sau nhieàu ñôøi, haùt boäi vì theá cuõng bò aûnh höôûng töø phong caùch cuûa
haùt Hoà Quaûng ôû mieàn nam Trung Hoa.
Charles Lemire (1839-1912), moät ngöôøi thoâng hieåu vaên hoùa ngöôøi Vieät vaø
Cam Boát, ñaõ taû haùt boäi nhö sau trong moät quyeån saùch oâng xuaát baûn naêm 1869
[16], töùc laø vaøi naêm sau khi Phaùp chieám 3 tænh mieàn Ñoâng Nam Kyø:
“Giaûi trí lôùn, quan troïng nhaát cuûa ngöôøi An Nam, keå caû con nít vaø ngöôøi
lôùn, giaøu vaø ngheøo, maø hoï ñeàu coù moät ñam meâ thaät söï, laø haùt boäi. Nhöõng tuoàng
haùt boäi cuûa hoï haàu nhö luùc naøo cuõng laø bi-haøi kòch vôùi caùc ban haùt phuï hoïa, caùc
dieãn vieân töï thuaät doâng daøi, coù nhöõng ñoaïn noùi tieáng Taøu [?] maø chính nhöõng
dieãn vieân cuõng khoâng hieåu, vaø caùc caûnh vôùi ngoân ngöõ bình daân duøng trong
daân gian. Caùc tuoàng chính trình dieãn coù nguoàn goác ñöôïc saùng taïo xa xöa trong
nhöõng chieán traän huyeàn thoaïi, caùc cuoäc khôûi nghóa, caùc traän ñaùnh. Ñoù laø caâu
chuyeän cuûa caùc nöõ anh huøng treû, nhöõng töôùng laõnh, nhöõng vò vua anh minh,
caùc quan coá vaán coù theá löïc, nhöõng hieàn trieát giaø, nhöõng teân heà noåi tieáng. Trong
buoåi dieãn coù caû tieáng phaùo noå, söï xuaát hieän caùc vò thaàn baûo hoä, caùc con roàng hay
coïp phun löûa hay gaây kinh hoaøng, nhöõng loaøi vaät töôûng töôïng vaø caùc vò thaàn
vaïn naêng maø söï can thieäp trong caâu chuyeän laø moät haønh trình phieâu löu ñuùng
thaät cuûa ngöôøi Nam Kyø. Hai theå loaïi tuoàng, bi kòch vaø haøi kòch, veà noäi dung
Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (99) . 2013
67
cuõng nhö veà hình thöùc raát gaàn vôùi caùc tuoàng trong haùt boäi Trung Hoa. Ngöôøi ta
ngaïc nhieân khi thaáy nhöõng daân toäc naøy khoâng mang aùp duïng vaøo trong thöïc teá
nhöõng ñöùc tính quaân söï, ñam meâ bieåu döông hieáu chieán nhö theá. Hoï haøi loøng
töï taïo ra aûo töôûng veà nhöõng chieán coâng kyø dieäu vaø nhöõng haønh ñoäng anh huøng
töôûng töôïng. Ngöôøi An Nam, khi caûm thaáy baøn tay saét ñeø leân hoï, raát xuaát saéc
trong söï töï traû thuø mình hoaëc laø qua bôûi möu meïo, hay laø baèng söï cheá gieãu chua
cay. Cuõng theá, caùc haøi kòch thöôøng laø lyù thuù hay ho, tuy vaäy ñoâi khi cuõng töï laøm
haï thaáp, caùc bi kòch cuõng nhö theá, laøm cho chuùng ñeán taàm thöôøng.
Caùc vai dieãn ñaøn baø laø do ñaøn oâng ñoùng. Dieãn vieân nam trang ñieåm maët
vaø ñaùnh phaán baèng reã caây ngheä. Hoï bieát ñaùnh caùc maøu ñen, traéng vaø ñoû, thaønh
moät maët xaáu gôùm ghieác vaø kinh khuûng. Hoï noùi hay haùt treân saân khaáu vôùi gioïng
kim vaø phaùt ra nhöõng tieáng theùt la raát lôùn khoù chòu cho loã tai cuûa ngöôøi AÂu.
Khi coù moät nhaân vaät chöùc vò quan troïng ñeán xem giöõa khaùn giaû trong luùc
trình dieãn, vôû tuoàng ñöôïc ngöng, vaø taát caû caùc dieãn vieân, tieán ñeán tröôùc saân
khaáu ñeå cuùi ñaàu xuoáng kính chaøo oâng ta. Hoï môøi oâng ta, nhö moät vinh döï,
thænh thoaûng ñaùnh vaøo moät caùi troáng ñaët gaàn trong taàm tay cuûa oâng, ñeå ra hieäu
söï haøi loøng cuûa oâng trong caùc ñoaïn ñaëc bieät ñaùng khen. Cuõng trong thôøi gian
ñoù, moät ngöôøi baûn xöù coù chöùc vò ngoài gaàn moät caùi baøn, tröôùc maët oâng laø moät
caùi maâm lôùn baèng ñoàng chöùa caùc xaâu ñoàng tieàn keõm (sapeøques), oâng thaûy vaøo
ñoù moät vaøi tieàn (“tien”) tröôùc saân khaáu moãi laàn maø dieãn xuaát cuûa caùc dieãn vieân
xöùng ñaùng vôùi söï khen ngôïi cuûa oâng ta. Nhöõng dieãn vieân naøy cuõng ñaõ nhaän
moät tieàn löông thích hôïp. Nhöõng ngöôøi giaøu ñaõi baïn beø vaø daân laøng cuûa hoï
baèng caùch traû heát chi phí ñeå möôùn ñoaøn haùt boäi ñeán trình dieãn moät hay nhieàu
ngaøy ôû laøng. Thoâng thöôøng thì haùt boäi trình dieãn trong ba ngaøy vaø ba ñeâm hay
hôn nöõa vaø chæ nghæ ñeå aên uoáng. Saân khaáu khi thì ôû trong chuøa, khi thì döôùi
moät maùi lôùn lôïp baèng tre, vôùi caùc baäc chung quanh saân khaáu. Saân khaáu khoâng
coù moät trang hoaøng naøo hay quaù giaûn dò ñeán noãi khoâng gôïi cho ta söï taùi taïo
quang caûnh vaø töôûng töôïng gì. Khaùn giaû coù theå uoáng vaø huùt thuoác. Khoâng coù voã
tay hay aâm möu gì cheâ choáng caùc dieãn vieân. Chung quanh saân khaáu laø caùc nhaø
haøng döïng taïm thôøi.
Haùt boäi Taøu thì döïng treân saân roäng hôn. Y phuïc dieãn vieân phong phuù hôn,
daøn nhaïc kheùo hôn vaø caùc dieãn vieân khoûe doõng daïc hôn. Caùc vai dieãn vieân ñoùng
haáp daãn cuoán huùt vaø caùc traän ñaùnh vôùi voõ khí thaät, nhaûy nhaøo loän nguy hieåm v.v…
Ñoaøn haùt boäi Taøu lôùn goàm coù caùc thanh nieân ñaõ ñöôïc cha meï hoï giao cho caùc
oâng baàu möôïn töø luùc coøn nhoû hay cho ñeán 16 hay 18 tuoåi, ñoaøn traû coâng baèng
caùch nuoâi aên vaø daïy chuùng caùi ngheà khoù vaø cöïc naøy, khai thaùc chuùng vaø khai
thaùc söï hieáu kyø cuûa quaàn chuùng.
ÔÛ Nam Kyø, caùc dieãn vieân khoâng theå coù moät vai veá chính thöùc gì trong
xaõ hoäi...”
Qua söï moâ taû vaø nhaän xeùt cuûa Lemire vaøo giöõa theá kyû 19 veà haùt boäi ôû
Nam Kyø, thì haùt boäi raát phoå thoâng trong quaàn chuùng, caùc tuoàng coù caû tieáng
Haùn-Vieät (haùt Khaùch) vaø tieáng Vieät (haùt Nam) bình daân, phaûn aùnh vaên hoùa cuûa
löu daân Nam Boä vaø aûnh höôûng cuûa ngöôøi Minh Höông, tuy vaäy dieãn vieân haùt
boäi khoâng ñöôïc coi troïng trong xaõ hoäi. Theo Ñaïi Nam quoác aâm töï vò cuûa Huyønh
68
Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (99) . 2013
Hình 1: Moät gaùnh haùt boäi ôû Saøi Goøn cuoái theá kyû 19.
Tònh Cuûa thì töø haùt boäi laø “con
haùt, keû laøm ngheà ca haùt”, haùt
Nam laø “haùt gioïng ngaâm nga”
vaø haùt Khaùch laø “haùt gioïng
maïnh meõ”.
Leâ Vaên Duyeät, coù leõ vì laø hoaïn
quan, neân khoâng thích dieãn
vieân haùt boäi ñaøn baø ñoùng vai
trong caùc vôû tuoàng cho neân coù
moät thôøi gian daøi giöõa theá kyû
19, chæ coù caùc dieãn vieân haùt boäi
nam ñoùng caû caùc vai nöõ. Qua
söï moâ taû cuûa Lemire cho ta
thaáy ñöôïc ñieàu naøy.
ÔÛ Saøi Goøn vaø Chôï Lôùn, vaøo ñaàu
theá kyû 20 ñaõ coù nhieàu raïp haùt
boäi. Raïp Löông Khaéc Ninh ôû
ngay trung taâm Saøi Goøn trình
dieãn nhieàu tuoàng haùt boäi cho
ñeán naêm 1926 thì ñoåi thaønh
raïp chieáu boùng Rex (töùc raïp
Beán Thaønh A), raïp Coâ Huyeän
Chung hay raïp Chôï Ñuûi (raïp
Olympic sau naøy) ôû Chôï Lôùn
nôi gaùnh haùt boäi Baàu Thaéng
trình dieãn [24].
Hình 2: Dieãn tuoàng haùt boäi ngoaøi trôøi ôû Saøi Goøn
vaøo cuoái theá kyû 19.
Haùt boäi ñöôïc coi laø töôïng
tröng cho vaên hoùa, saân khaáu
Nam Boä neân ñöôïc ngöôøi Phaùp ñeå yù tìm hieåu. Taïi Hoäi chôï theá giôùi Exposition
Internationale Paris 1889, toå chöùc ñuùng 100 naêm Caùch maïng Phaùp, coù nhaïc só
Debussy tham quan vaø laàn ñaàu tieân oâng cuõng nhö daân chuùng Phaùp vaø caùc nöôùc
ñöôïc tieáp caän vôùi daøn nhaïc Gamelan töø Indonesia vaø tuoàng haùt boäi “Roi de
Duong” coù caùc nhaïc khí vaø nhaïc Vieät Nam.
Tuoàng haùt boäi “Roi de Duong” (Vua ñôøi Ñöôøng) do oâng Nguyeãn Ñoâng Truï
laøm giaùm ñoác kieâm ñaïo dieãn (directeur) trong thôøi gian trình dieãn ôû Hoäi chôï
1889 vaø sau ñoù keùo daøi khoaûng 5 thaùng ôû Phaùp. OÂng Nguyeãn Ñoâng Truï raát coù theå
cuõng laø ngöôøi sau naøy cuøng vôùi caùc oâng Löông Khaéc Ninh, Traàn Chaùnh Chieáu,
Nguyeãn Chaùnh Saét, Leâ Vaên Trung bieân taäp tôø baùo Noâng coå mín ñaøm, moät trong
nhöõng tôø baùo ñaàu tieân ôû Vieät Nam, sau tôø Gia Ñònh baùo vaø Phan Yeân baùo.
Ñoaøn haùt boäi cuûa oâng Nguyeãn Ñoâng Truï goàm 40 ngöôøi, keå caû caùc nhaïc só.
Giaùm ñoác Nguyeãn Ñoâng Truï, theo baøi baùo cuûa Henri Latour trong tôø Le Journal
de la Jeunesse 1889 [17], cuõng laø taùc giaû cuûa caùc vôû trình dieãn. OÂng khoaûng 25
tuoåi, luoân traàm tö vaø suy nghó ñeå taâm vaøo caùc vôû haùt boäi, oâng laø ngöôøi duy nhaát
trong ñoaøn noùi ñöôïc tieáng Phaùp:
Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (99) . 2013
69
“Trình dieãn haùt boäi, ôû An Nam, keùo daøi nhieàu ngaøy, daøi nhö ba boä truyeän
cuûa Alexandre Dumas hay boán boä tröôøng thieân cuûa Richard Wagner. Nhöng ñeå
cho hôïp vôùi “gu” cuûa ngöôøi Paris, Nguyeãn Ñoâng Truï ñaõ coá gaéng caét bôùt nhieàu,
bôûi vì chuùng ta khoâng theå hieåu ñöôïc nhöõng traøng ñoái thoaïi cuûa caùc nhaân vaät
khaùc nhau.
Khoâng nhö kòch Taây phöông maø ban nhaïc ôû tröôùc saân khaáu, ban nhaïc cuûa
haùt boäi thì laïi ôû hai beân treân saân khaáu.
Khi nhaø ñaïo dieãn ra daáu, nhöõng nhaïc só maëc aùo daøi ñen cuûa ngöôøi An Nam
vaøo saân khaáu töø hai cöûa hai beân hoâng, vaø lieàn ngoài xuoáng, ñaùnh caùc troáng (tamtam) vaø caùc gong [coàng], chôi moät loaïi nhaïc cuï gioáng nhö ‘violon’ nhöng coù hai
daây,(1) thoåi keøn vaø taát caû taïo ra moät aâm nhaïc choùi tai vaø laï luøng maø ñöùng ngoaøi
gioáng nhö töø moät daøn nhaïc biniou (keøn oáng cuûa ngöôøi Bretagne vaø ngöôøi Toâ Caùch
Lan), dóa chuõm choïe, thanh keûng ba goùc. Cuøng luùc, caùc quan vôùi y phuïc röïc rôõ
xuaát hieän treân saân khaáu, vaø vôû tuoàng baét ñaàu giöõa nhöõng tieáng keâu la cao, saéc
saûo cuûa caùc dieãn vieân, maø tieáng noùi töø yeát haàu cuûa hoï aùt ñi tieáng gong vaø tuø vaø.”
Theo caùc baùo Phaùp thì tuoàng haùt boäi trình dieãn ôû Paris khai maïc vaøo
ngaøy 5 thaùng 6 vaø keùo daøi 5 thaùng trong naêm 1889 tröôùc toøa nhaø Invalides
(Esplanade des Invalides) ñaõ thu huùt raát nhieàu ngöôøi xem vaøo buoåi saùng vaø
chieàu [13].
Raïp trình dieãn, ñöôïc xaây döôùi söï höôùng daãn cuûa kieán truùc sö tröôûng ôû
Ñoâng Döông laø oâng Foulhoux, coù theå chöùa töø 4 ñeán 5 traêm ngöôøi. Giaù veù gaàn
daøn nhaïc laø 5Fr, haïng nhaát laø 2Fr, haïng nhì 1Fr vaø giaù ñöùng ôû haønh lang 50
cents, haùt boäi An Nam khoâng theå thu vaøo ít hôn soá tieàn 230,000Fr trong suoát
thôøi gian trình dieãn. Moãi ngaøy coù ít nhaát 8 buoåi dieãn tuoàng: 5 tieáng ban ngaøy,
nghæ 1 tieáng röôõi vaø sau ñoù laø 3 tieáng chieàu toái, toång coäng 8 tieáng, caùc dieãn vieân
laøm vieäc raát cöïc nhoïc khoå sôû, ñieàu naøy ít ngöôøi xem ôû Paris bieát ñeán [12].
Hình 3: Caùc dieãn vieân haùt boäi naêm 1889.
Hình 4: Ngöôøi ñaùnh troáng tuoàng haùt boäi
“Roi de Duong” naêm 1889.
(Nguoàn: http://nguyentl.free.fr/html/photo_expo_universelle_fr.htm)
Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (99) . 2013
70
Tuoàng haùt boäi “Roi de Duong” noùi veà cuoäc möu saùt vua Lyù Tieân Vöông
bôûi ngöôøi anh reå muoán cöôùp ngai vaøng vôùi söï giuùp ñôõ cuûa 4 vò quan trong trieàu
ñình khi vua ñöôïc môøi ñeán döï tieäc. Vua thoaùt ñöôïc vaø troán traùnh gian nan qua
nhieàu hieåm nguy vaø cuoái cuøng ñaõ ñöôïc moät ngöôøi con nuoâi cöùu vaø khoâi phuïc
ñöôïc ngai vaøng. Ñaây laø caâu chuyeän veà vua Ñöôøng Minh Hoaøng thôøi nhaø Ñöôøng
maø nhö ta bieát laø haàu heát caùc tuoàng haùt boäi ñeàu döïa vaøo caùc truyeän trong lòch
söû Trung Quoác.(2)
Tuoàng haùt boäi “Roi de Duong” raát noåi baät ôû
Hoäi chôï theá giôùi 1889, ñöôïc söï chuù yù vaø gaây
ngaïc nhieân cho khoâng ít coâng chuùng taïi Paris
vì noù hoaøn toaøn khaùc laï vôùi nhöõng gì maø ngöôøi
AÂu ñaõ ñöôïc bieát. Maëc daàu tuoàng haùt boäi ñoái vôùi
hoï raát laø khoù hieåu nhöng caûnh töôïng, y phuïc,
aâm nhaïc, caùch noùi… trong tuoàng ñaõ laøm hoï suy
nghó vaø baøn caõi trong giôùi hoïc thuaät. Ta coù theå
thaáy hai luoàng yù kieán khaùc nhau trong luùc naøy
ôû Phaùp veà “theùaâtre Annamite” nhö sau:
YÙ kieán trong giôùi baùo chí Phaùp:
“…Toùm laïi, kòch An Nam (töùc haùt boäi) ñöùng veà
phöông dieän ñaëc bieät, laø moät trong nhöõng söï
thu huùt toø moø gaây ngaïc nhieân nhaát ôû Hoäi chôï
trieån laõm theá giôùi. Neáu, bôûi söï kieän laø chuùng ta
khoâng hieåu bieát veà ngoân ngöõ, noù khoâng theå cho
Hình 5: Moät dieãn vieân haùt boäi trình dieãn ta moät yù töôûng thaät nhö laø giaù trò vaên hoïc ñích
ôû Hoäi chôï Paris naêm 1889.
thöïc cuûa nhöõng taùc phaåm naøy döôùi con maét
(Nguoàn: Library of Congress, LC).
cuûa chuùng ta, thì noù chæ cho chuùng ta bieát ñöôïc,
nhöõng ngöôøi ít quen thuoäc theå loaïi naøy, moät khía caïnh beà ngoaøi khoâng ñuùng möùc
cuûa moät ngheä thuaät raát ñaëc thuø, raát phong phuù, raát ñaëc saéc. Noù cho ta thaáy nhöõng
y phuïc ñeïp maét hoaøn toaøn khaùc vôùi y phuïc chuùng ta, maø chuùng ta khoâng coù yù
nieäm gì, vaø neáu tieác thay chuùng ta trong tình traïng khoâng theå bieát thöôûng thöùc
taøi naêng cuûa caùc dieãn vieân, cuõng nhö laø tính chaát cuûa nhöõng vôû tuoàng maø hoï dieãn
ñoùng, caûnh trình dieãn maø hoï cho chuùng
ta xem, thì noù khoâng heà keùm trong vieäc
gaây caûm höùng ñeå coù moät söï chuù yù raát
thaät vaø raát soáng ñoäng” [13].
Hình 6: Giai ñieäu trình baøy baèng ñaøn gaùo
do Tiersot kyù aâm.
Debussy vaø moät soá nhaïc só, nhaø pheâ bình,
kyù giaû ñaõ so saùnh tuoàng “Roi de Duong”
vôùi vôû opera “Ring des Nibelungen”
cuûa Wagner vaø nhaïc haùt boäi choùi tai
vôùi tieáng troáng kinh hoaøng so vôùi nhaïc
Wagner hay vôû opera “Esclarmonde” cuûa
Massenet trong thôøi ñieåm ñoù cuõng ñang
ñöôïc coâng dieãn ôû Phaùp [18]. Tiersot ñaõ kyù
aâm caùc giai ñieäu cuûa ñaøn gaùo maø Debussy
ñaõ thöôûng thöùc taïi buoåi trình dieãn [19].
Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (99) . 2013
71
Caùc hoïc giaû Edward Lockspieser,
Leon Vallas vaø Frank Dawes
ñeàu ñoàng yù raèng aâm nhaïc cuûa
Ñoâng Döông giöõ moät vai troø
trong aâm nhaïc cuûa Debussy.
Michael Schmitz ñaõ minh
hoïa nhöõng aûnh höôûng cuûa
nhaïc haùt boäi trong taùc phaåm
Pour les Quatres vieát cho ñaøn
piano. Nhòp ñieäu tieát taáu giöõa
tay phaûi vaø tay traùi trong taùc
phaåm naøy töông töï nhö phong
caùch song taáu cuûa nhaïc cuï Vieät
Nam maø Debussy ñaõ nghe taïi
Hình 7: Tieát taáu cuûa troáng ñöôïc söû duïng trong taùc phaåm
Pour les Quatres vieát cho ñaøn piano cuûa nhaïc só Debussy. Exposition 1889. Schmitz cho
raèng söï thay ñoåi ñoät ngoät veà
aâm saéc vaø toác ñoä aâm nhaïc ñeå theå hieän caùc yeáu toá tình tieát thay ñoåi trong haùt
boäi cuõng ñaõ ñöôïc Debussy söû duïng ngay trong phaàn ñaàu taùc phaåm. Tieát taáu cuûa
troáng vaø giai ñieäu cuûa ñaøn gaùo ñöôïc giôùi thieäu vaøo khoaûng khuoân nhòp 20-57.
Schmitz tin raèng Debussy cuõng coù caûm höùng töø caùc boä ñieäu cuûa haùt boäi khi saùng
taùc taùc phaåm naøy [26].
Trong quyeån Les musiques bizarres aø l’Exposition, recueillies et transcrites
cuûa Benedictus [22] cuõng coù ghi laïi caùc “note” cuûa moät ñoaïn aâm nhaïc (goïi laø
“Charivari Annamite”, hay “Tieáng nhaïc hoãn ñoän oàn aøo An Nam”) trong tuoàng
haùt boäi trình dieãn ôû Paris 1889.
Sau naêm 1889, khoâng
thaáy coù söï hieän dieän cuûa
haùt boäi ôû Hoäi chôï Paris
1900. ÔÛ Hoäi chôï trieån
laõm thuoäc ñòa naêm 1906
ôû Marseille, ñoaøn haùt
boäi ñaõ trình dieãn moät vôû
tuoàng trong ñoù coù caûnh
moät ngöôøi ñaøn baø khoâng
chung thuûy bò xöû aùn döôùi
ñòa nguïc (xem hình 9).
Vaø naêm 1922, cuõng ôû Hoäi
chôï thuoäc ñòa Marseille,
coù ñoaøn haùt boäi trình
dieãn. Trong dòp naøy, coù
oâng Phaïm Quyønh vaø caû
Hình 8: Ñoaøn haùt boäi ôû Hoäi chôï trieån laõm thuoäc ñòa Marseille
Hoaøng ñeá Khaûi Ñònh qua
naêm 1906 (AÛnh carte postale do M.O. Ollivier saûn xuaát)
(Nguoàn: https://collyon.com/Image:OLLIVIER_1906_32.jpg).
Phaùp tham döï hoäi chôï.
Tröôùc ñoù oâng Nguyeãn
Vaên Vónh ñaõ coù döï Hoäi chôï Marseille 1906 vaø sau ñoù oâng ñaõ ñi tham quan nhieàu
nôi khaùc ñeå hoïc hoûi kyõ thuaät in aán, vaên minh vaø vaên hoïc nöôùc Phaùp.
Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (99) . 2013
72
Hình 9:
Tuoàng haùt boäi
dieãn ôû Marseille
naêm 1906.
Moät ngöôøi ñaøn baø
khoâng chung thuûy
bò xöû aùn
döôùi ñòa nguïc.
(Coøn tieáp)
NÑH-NLT
CHUÙ THÍCH
(1)
(2)
Ñaây chính laø ñaøn coø (violon aø deux cordes), coøn ñaøn huyeàn ñöôïc dòch laø “harpe aø une seule
corde”, ñaøn kìm laø “le Kim” hay “guitar aø quatre cordes”, ñaøn tranh laø “guitar aø seize cordes”.
Theo giaùo sö Hue Tam Ho Tai treân Vietnam Study Group (VSG) mailing list (9/10/2012) cho
taùc giaû bieát, thì caùc vua Ñöôøng ñeàu coù hoï Lyù vaø nhaân vaät vua trong tuoàng “Roi de Duong” laø
Ñöôøng Minh Hoaøng.
TAØI LIEÄU THAM KHAÛO
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
Pierre Nicolas. Notices sur l’Indo-Chine, Cochinchine, Cambodge, Annam, Tonkin, Laos, KouangTcheùou-Ouan / publieùes aø l’occasion de l’Exposition Universelle de 1900 sous la direction de M.
Pierre Nicolas (18..-19.. ; commissaire de l’Indo-Chine), impr. de Alcan-Leùvy (Paris), 1900.
Exposition universelle de 1900. Publications de la Commission chargeùe de preùparer la participation
du ministeøre des colonies. Les Colonies françaises, A. Challamel (Paris), 1900-1901.
Traàn Quang Haûi. “Nguoàn goác caûi löông”, http://tranquanghai.info/p3176-tran-quang-hai-%3Anguon-goc-cai-luong.html (ngaøy 22/11/2012).
Vöông Hoàng Seån. Hoài kyù 50 naêm meâ haùt, 50 naêm caûi löông, Nxb Treû, 2007.
Tuaán Giang. Ca nhaïc vaø saân khaáu caûi löông, Nxb Vaên hoùa Daân toäc, 1997.
Vöông Hoàng Seån. Saøi Goøn naêm xöa, Nxb Treû, TP Hoà Chí Minh, 1991.
Vöông Hoàng Seån. Saøi Goøn taïp pín luø, Nxb Vaên hoùa, 1997.
Traàn Vaên Kheâ. Hoài kyù Traàn Vaên Kheâ, taäp 2 - Ñaát khaùch queâ ngöôøi, Nxb Treû, 2001.
L’EØre Nouvelle, Mardi 7 Septembre 1926, Premieøre Anneùe, No. 7., 112 rue d’Espagne, Saigon.
Saigon News, Straits Times Weekly Issue, 5 October 1887, page 12
Annuaire de l’Indo-Chine française, 1re partie: Cochinchine et Cambodge, 1897.
EÙmile Blavet. Le theaâtre annammite, in “La vie parisienne: (1889); preùface d’Abel Peyrouton”,
P. Ollendorff (Paris), 1890, pp. 158-162.
Arthur Pougin. Le theùaâtre aø l’Exposition universelle de 1889: notes et descriptions, histoire et
souvenirs, Fischbacher, Paris, 1890, pp. 89-99.
Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (99) . 2013
73
14. Ravier (Coá Khaùnh), Donier (Coá AÂn) (Missionaries apostoliques au Tonkin occidental).
Lexique Franco-Annamite - Töï vò Phalangsa-Annam, Keû Sôû, Imprimerie de la mission, 1903.
15. L’Eveil eùconomique de l’Indochine, Bulletin hebdomadaire, Hanoi 04/9/1927 (Anneùe 11, No.
534), p. 16.
16. Charles Lemire. Cochinchine française et royaume de Cambodge, avec l’itineùraire de Paris aø
Saigon et aø la capitale cambodgienne, Challamel aýneù (Paris), 1869.
17. Henri Latour. Le Journal de la Jeunesse, Nouveau recueil hebdomadaire illustreù, 1889,
Deuxieøme semestre, Librairie Hachette et Cie., Paris, 1889, pp. 94-96.
18. Annegret Fauser. Musical Encounters at the 1889 Paris World’s Fair, University of Rochester
Press, NY, 2005.
19. Julien Tiersot. Notes d’ethnographie musicale, Libraire Fischbachee, Paris, 1906.
20. Schmitz, M. D., 1995. Oriental influences in the piano music of Claude Achille Debussy, Ann
Arbor: University of Arizona Press.
21. Joseph Ferrieøre, Georges Garros, Alfred Meynard, Alfred Raquez. L’Indo-Chine 1906, publieù
sous les auspices du Gouvernement geùneùral de l’Indo-Chine, 1906.
22. Benedictus. Les musiques bizarres aø l’Exposition, recueillies et transcrites, G. Hartmann et
Cie, Paris, 1889.
23. Ñaïi Vieät söû kyù toaøn thö, baûn khaéc naêm Chính Hoøa thöù 18 (1697), Vieän Khoa hoïc Xaõ hoäi Vieät
Nam, Nxb Khoa hoïc Xaõ hoäi, Haø Noäi, 1993.
24. Huyønh Ngoïc Traûng, Tröông Ngoïc Töôøng, Phaïm Thieáu Höông, Nguyeãn Ñaïi Phuùc, Ñoã Vaên
Anh. Saøi Goøn-Gia Ñònh xöa, Nxb TP Hoà Chí Minh, 1996.
25. Maurice Talmeyr. La citeù du sang: tableaux du sieøcle passeù, Perrin (Paris), 1901.
26. Arthur Pougin. Le theùaâtre et les spectacles aø l’exposition universelle de 1900 (suite), Le
Meùnestrel, 24 feùvrier 1901, Paris, pp. 60-61.
27. B. Marcel. Les theùaâtres aø l’Exposition, Le Passe-Temps et Le Parterre Reunis, 28e anneùe, No.
35, Dimanche 2 Septembre 1900, pp. 3-6.
28. Huyønh Tònh Paulus Cuûa, Dictionaire Annamite-Ñaïi Nam quoác aâm töï vò, Saigon, Imprimerie
Rey, Curiol & Cie, 4 rue d’Adran, 1895.
TOÙM TAÉT
Qua caùc tö lieäu baèng chöõ vieát vaø hình aûnh, ñaëc bieät laø tö lieäu cuûa ngöôøi Phaùp, baøi vieát cung
caáp nhieàu thoâng tin soáng ñoäng giuùp ngöôøi ñoïc hình dung ñöôïc moät chaëng ñöôøng phaùt trieån cuûa
haùt boäi, nhaïc taøi töû vaø caûi löông ôû Nam Kyø vaøo cuoái theá kyû 19 - ñaàu theá kyû 20.
Theo ñoù, vaøo giai ñoaïn naøy, haùt boäi vaø nhaïc taøi töû ñöôïc bieåu dieãn nhieàu laàn taïi Phaùp qua
caùc hoäi chôï quoác teá, maø sôùm nhaát laø hoäi chôï naêm 1889 toå chöùc taïi Paris. Haùt boäi ñaõ gaây kinh ngaïc
vaø thích thuù cho coâng chuùng Phaùp vaø ñaõ coù aûnh höôûng ñeán vaøi saùng taùc cuûa nhaïc só Debussy.
Caùc ñôït coâng dieãn naøy ñaõ giuùp cho caùc ngheä só theâm töï tin vaø sau khi veà nöôùc hoï ñaõ maïnh daïn
bieåu dieãn tröôùc coâng chuùng, töø ñoù khôûi ñaàu cho söï lan truyeàn trình dieãn treân saân khaáu cuûa nhaïc
taøi töû vaø ca ra boä, daãn ñeán söï ra ñôøi moät boä moân ngheä thuaät saân khaáu môùi laø caûi löông.
ABSTRACT
“HAÙT BOÄI” (VIETNAMESE OPERA), “ÑÔØN CA TAØI TÖÛ” (MUSIC OF AMATEURS)
AND THE FORMATION OF “CAÛI LÖÔNG” (REFORMED THEATRE)
FROM THE LATE 19TH CENTURY TO EARLY 20TH CENTURY
Through written and pictorial materials, especially French documentation, the article
offers a variety of lively information to help the reader imagine a development stage of “haùt boäi”
(Vietnamese opera), “nhaïc taøi töû” (music of amateurs) and “caûi löông” (reformed theatre) in
southern Vietnam in the late 19th century and early 20th century.
Accordingly, at that time, “haùt boäi” and “nhaïc taøi töû” were performed several times in
France through international fairs, and the earliest fair was held in Paris in 1889. “Haùt boäi” had
held a fascination for the French audience, even affected some of Debussy’s compositions.
Those performances helped the artists more confident, and after returning home, they fearlessly
performed in public. It was then that the performances on stage of “nhaïc taøi töû” and “ca ra boä”
were common, leading to the birth of “caûi löông”, a new genre of the theatre.
Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 2 (100) . 2013
34
HAÙT BOÄI, ÑÔØN CA TAØI TÖÛ VAØ SÖÏ HÌNH THAØNH CAÛI LÖÔNG
TÖØ CUOÁI THEÁ KYÛ 19 ÑEÁN ÑAÀU THEÁ KYÛ 20 (Tieáp theo)
Nguyễn Đức Hiệp, Nguyễn Lê Tuyên*
Trong phaàn ñaàu cuûa baøi vieát naøy (taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån soá 1 (99). 2013), taùc
giaû ñaõ trình baøy toång quan veà lòch söû phaùt trieån cuûa haùt boäi taïi Nam Kyø töø cuoái theá kyû
19 ñeán ñaàu theá kyû 20, ñaëc bieät laø töôøng thuaät laïi laàn trình dieãn ñaàu tieân cuûa moät ñoaøn
haùt boäi taïi Paris vaøo naêm 1889.
III. Nhaïc taøi töû ñaàu theá kyû 20
Nhaïc taøi töû coù nguoàn goác töø nhaïc cung ñình Hueá. Theo chaân caùc löu daân
qua nhieàu ñôït vaøo mieàn Nam, nhaïc taøi töû baét ñaàu xuaát hieän vaøo theá kyû 19 trong
caùc leã hoäi, trong ñôøi soáng daân gian ôû caùc laøng xaõ vuøng ñaát Gia Ñònh.
Theo quyeån töï ñieån Ñaïi Nam quaác aâm töï vò (1895) cuûa Huyønh Tònh Paulus
Cuûa thì chöõ taøi töû coù nghóa nhö sau:
Taøi töû: Keû coù taøi rieâng, keû chuyeân ngheà coå nhaïc, nhaïc coâng.
Boïn taøi töû: Boïn chuyeân ngheà coå nhaïc.
Ñeán thaäp nieân 1930, chöõ taøi töû ñaõ coù theâm moät nghóa môùi nhö laø “amateur”.
Töï-ñieån Vieät-Nam phoå thoâng cuûa Ñaøo Vaên Taäp (Nhaø saùch Vónh Baûo, Saøi Goøn,
1951) ghi laø: “Chæ ngöôøi chuyeân veà moät ngheä thuaät naøo, chæ vì thích ngheä thuaät
ñoù, chöù khoâng phaûi duøng taøi ñeå möu sinh”.
Maëc duø lòch söû nhaïc taøi töû coù töø laâu, nhöng nhaïc taøi töû thoaùt ra khoûi nhaïc
ôû caùc leã hoäi vaø ñeán trình dieãn vôùi quaàn chuùng baét ñaàu töø ñaàu theá kyû 20. Ban
nhaïc taøi töû ñaàu tieân ñeán vôùi quaàn chuùng laø do oâng Nguyeãn Toáng Trieàu thaønh
laäp ôû Myõ Tho khoaûng thaäp nieân ñaàu cuûa theá kyû 20.
Hình 10:
Nam Kyø-Saøi Goøn
-Ban nhaïc taøi töû.
Carte postale.
Hình naøy chaéc
phaûi ñöôïc chuïp ôû
Hoäi chôï Marseille
naêm 1906 vì coù
caùc carte postale
hình chuïp ôû
Marseille gioáng
nhö hình naøy
cuûa cuøng ban
nhaïc taøi töû.
*
New South Wales, Sydney, Australia.
Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 2 (100) . 2013
35
“Coù moät ban nhaïc taøi töû ôû Myõ Tho do oâng Nguyeãn Toáng Trieàu laäp ra, vôùi
Nguyeãn Toáng Trieàu söû duïng ñaøn kìm, oâng Baûy Voâ keùo ñaøn coø, oâng Chín Quaùn
thuû caây ñaøn ñoäc huyeàn, oâng Möôøi Lyù thoåi oáng tieâu, coâ Hai Nhieãu ñaøn tranh vaø
coâ Ba Ñaéc haùt. Moãi toái thöù baûy ban nhaïc naøy trình dieãn taïi Minh Taân khaùch
saïn ôû gaàn nhaø ga xe löûa Myõ Tho. Ngöôøi ñeán nghe loaïi nhaïc taøi töû naøy caøng ngaøy
caøng ñoâng. OÂng chuû raïp haùt boùng Casino ôû Myõ Tho thaáy khaùch saïn Minh Taân
sao ñoâng khaùch quaù, môùi nghó ñeán vieäc ñem ban nhaïc naøy trình dieãn tröôùc giôø
chieáu phim. Baét ñaàu töø ñoù môùi coù phuï dieãn coå nhaïc treân saân khaáu haùt boùng. Ca
nhaïc caûi löông böôùc leân saân khaáu ñaàu tieân laø saân khaáu haùt boùng” [3].
Hình 11: Ban nhaïc taøi töû ôû Hoäi chôï Marseille
1906. Ngöôøi ñöùng giöõa choáng naïnh laø oâng
(3)
Nguyeãn Toáng Trieàu. Ngöôøi maëc aùo ñen beân
traùi laø tröôûng ñoaøn, oâng "Viang" (xem giaûi
thích phaàn sau). AÛnh do E. Lacour chuïp.
Hình 12: Cuøng caûnh nhö hình 11 nhöng laø aûnh
chuïp cuûa moät nhaø xuaát baûn carte postale khaùc
neân tö theá cuûa caùc nhaân vaät hôi khaùc. (Nguoàn:
http://cgi.ebay.fr/CPA-Expo-Coloniale-1906INDOCHINE-Musique-Annamite-/110690312246).
Theo Tuaán Giang, veà lòch söû ban ñaàu cuûa nhaïc taøi töû laø xuaát phaùt töø Myõ Tho:
“… Naêm 1910 ôû Myõ Tho coù ban taøi töû Nguyeãn Toáng Trieàu ñöôïc choïn ñi
dieãn taïi Phaùp naêm 1911. Sau Toáng Trieàu “thöông löôïng vôùi nhaø haøng Minh
Taân khaùch saïn ôû ngay ga xe löûa Myõ Tho-Saøi Goøn giuùp vui cho thöïc khaùch”. Töø
naêm 1911, ca nhaïc taøi töû khoâng chæ bieåu dieãn laø nhaïc phong tuïc, nghi leã ôû noâng
thoân Nam Boä, ca nhaïc taøi töû coù tính chuyeân nghieäp cao ñaïi dieän cho gioøng ca
nhaïc daân toäc baûn ñòa ñi dieãn ôû Phaùp. Sau ñoù phaùt trieån thaønh ca nhaïc thöông
maïi bieåu dieãn ôû caùc saân khaáu, nôi ñoâng ngöôøi, nhaø haøng, khaùch saïn coù doanh
thu, coù nhöõng ca só, nhaïc coâng soáng baèng ngheà ñaøn ca taøi töû. Trong lòch söû ca
nhaïc taøi töû coù nhieàu nhaïc coâng gioûi teân laø Trieàu, ñoù laø caùc oâng: Tö Trieàu ngöôøi
ñaøn hay nhaát (töùc Nguyeãn Toáng Trieàu ôû Caùi Thia)” [5].
Thaät ra thì tröôùc ñoù ñaõ coù moät ñoaøn nhaïc taøi töû qua Phaùp trình dieãn ôû Hoäi
chôï thuoäc ñòa toå chöùc vaøo naêm 1906 ôû Marseille. Caùc hình aûnh cuûa ban nhaïc
taøi töû naøy chuïp ôû Marseille naêm 1906 hieän ñaõ ñöôïc tìm thaáy nhö caùc hình ñaêng
trong baøi naøy. Ñaây chính laø ban nhaïc taøi töû cuûa oâng Nguyeãn Toáng Trieàu.
Theo tö lieäu xuaát baûn döôùi söï baûo trôï cuûa Toaøn quyeàn Ñoâng Döông
L’Indochine 1906 [21] vieát bôûi moät soá ñaïi bieåu cuûa Ñoâng Döông laø caùc oâng
Joseph Ferrieøre, Georges Garros, Alfred Meynard, Alfred Raquez thì daãn ñaàu
ban nhaïc taøi töû ôû Hoäi chôï Marseille laø M. Viang (oâng “Viang”), ñöôïc ghi chuù
trong böùc hình ban nhaïc taøi töû trong saùch nhöng khoâng ghi roõ gì theâm. OÂng
“Viang” maëc ñoà ñen ñöùng chính giöõa, vaø beân traùi hình laø oâng Nguyeãn Toáng
36
Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 2 (100) . 2013
Trieàu (Hình 13). OÂng Viang laø moät nhaân vaät theá naøo, teân thaät cuûa oâng laø gì,
trong thuôû ban ñaàu cuûa nhaïc taøi töû, hieän nay chuùng ta khoâng roõ.
Tröôùc ñoù, oâng Viang cuõng laø ngöôøi daãn ñaàu nhoùm nhaïc taøi töû ñeán Hoäi chôï
theá giôùi naêm 1900 ôû Paris vaø ñaõ gaëp nhaïc só, pheâ bình gia vaø nhaø daân toäc nhaïc
hoïc Julien Tiersot.
Hình 13: Ban nhaïc taøi töû döï Hoäi chôï
Marseille 1906, trích töø saùch
L'Indochine 1906. Ñeå yù oâng Viang
ñöùng cao nhaát ôû giöõa hình vaø ñöôïc
ghi laø "M. Viang". AÛnh do Vincent
Baudouin chuïp.
(Nguoàn: http://nguyentl.free.fr/html/
photo_expo_universelle_fr.htm).
Hình 14: Tranh cuûa Charles Paul Renquard,
"Chantier de construction pour l'exposition de 1900"
(Coâng tröôøng xaây döïng Hoäi chôï quoác teá 1900),
Baûo taøng Louvre (Nhaø haùt Ñoâng Döông ñöôïc xaây
cuøng vôùi nhieàu toøa nhaø khaùc treân con ñöôøng naøy,
sau khi hoäi chôï chaám döùt, caùc toøa nhaø bò phaù boû).
Julien Tiersot trong quyeån Notes d’ethnographie musicale [19], goàm caùc
baøi oâng ñaõ vieát tröôùc ñoù trong taïp chí aâm nhaïc Meùnestrel (1900-1902), cho bieát
laø oâng ñaõ tieáp xuùc vaø ghi laïi caùc kyõ thuaät nhaïc cuï vaø nhaïc taøi töû maø oâng Viang
ñaõ cho oâng bieát trong Hoäi chôï quoác teá Paris 1900.
Nhö vaäy nhaïc taøi töû ñaõ ñöôïc bieát ñeán qua caùc dòp trình dieãn trong thaäp
nieân 1900 ôû Phaùp (naêm 1900 ôû Paris vaø naêm 1906 ôû Marseille).
Nhaø baùo vaø nhaø pheâ bình ngheä thuaät, oâng Arthur Pougin, ñaõ ñeán Theùaâtre
Indochinois (Nhaø haùt Ñoâng Döông) ôû Trocadeùro trong khuoân vieân cuûa Hoäi chôï
quoác teá Paris 1900 ñeå xem moät xuaát trình dieãn vaø oâng ñaõ moâ taû nhö sau:
“...Nhaø haùt Ñoâng Döông - Nhaø haùt naøy, ngöôøi ta noùi, ñöôïc giao cho moät
thöïc daân (colon) ôû Saøi Goøn xaây döïng. Chuùng ta haõy ñi vaøo beân trong, sau khi
ñaõ khoâng queân thöôûng thöùc tröôùc heát kieán truùc beân ngoaøi cuûa nhaø haùt naøy, xöùng
ñaùng ñeå ta xem kyõ löôõng. Coâng trình naøy taïo vinh döï cho kieán truùc sö, oâng de
Brossard. Toång theå raát haøi hoøa. Phía maët tröôùc nhaø haùt ñöôïc trang trí bôûi caùc
moâ-típ, may maén thay, chuùng ñöôïc aån khoâng loä lieãu, cöûa vaøo raát to lôùn, ñoà soä,
phía treân cöûa ñöôïc chaïm troå raát traùng leä, vaø maùi ngoùi cuûa nhaø haùt thöïc laø môùi
laï, vôùi gaùc chuoâng cao vaø xinh xaén ngöï trò nhaø haùt. Nhaø trình dieãn beân trong
khaù roäng vaø ñöôïc trang trí daày ñaëc vôùi caùc vuõ khí, caùc duïng cuï aâm nhaïc, ñoà
ñoàng, ñoà myõ ngheä, ñuû caùc vaät laï lyù thuù, cho ta caûm nhaän söï kyø laï ngoaïi lai ñuùng
thöïc. Nhaø haùt coù theå chöùa khoaûng hai traêm röôõi khaùn giaû ngoài thoaûi maùi treân
Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 2 (100) . 2013
37
gheá baønh laøm baèng caây baác (jonc), khoâng keå khaùn giaû mua veù ñöùng trong haønh
lang roäng taïo thaønh moät ban coâng quanh phoâng (fond) saân khaáu.
Ngöôøi ta ñaõ baøn taùn raát oàn aøo soâi noåi veà Nhaø haùt Ñoâng Döông naøy. Baûo
ñaûm, toâi khoâng muoán noùi xaáu ñieàu gì, vaø caûnh trình dieãn maø nhaø haùt coáng hieán
cho coâng chuùng chaéc chaén seõ khoâng thieáu moät söï thuù vò naøo ñoù. Nhöng cuoái
cuøng, giaù baùn caùc veù khaù ñaét (giaù cho ñeán naêm franc) vôùi lyù do bieän minh laø hoï
coù theå chöùng toû cho coâng chuùng thaáy moät vaøi ñoøi hoûi cao veà buoåi trình dieãn, thaät
ra thì buoåi trình dieãn cuõng khoâng daøi quaù nöûa tieáng ñoàng hoà. Toâi bieát roõ lyù do
laø vì hoï phaûi toán chi phí mang nhöõng ngöôøi Ñoâng Döông ñeán ñaây vaø nhaát laø
coâ Cleùo de Meùrode,(4) vöøa trôû veà töø Myõ - ngöôøi maø hoï coá daøn döïng söï xuaát hieäân
treân saân khaáu cuûa coâ, xin loãi neáu ñieàu naøy laøm haøi loøng baïn, nhö treân moät saân
khaáu thaät söï vaäy. Cleùo de Meùrode luùc naøo cuõng thaät ñeïp, vôùi thaân hình maûnh
mai, tay chaân maûnh deû, ñoâi khi meàm maïi, kheâu gôïi vaø quyeán ruõ, vaø ñieàu naøy
khoâng theå khoâng noùi, ñoù laø coâ maëc trang phuïc raát ñeïp vaø aán töôïng. Nhöng ñieàu
gì ñi nöõa, maëc daàu coâ ta ñeïp, coâ ta chæ laø moät ngöôøi An Nam nhuoäm giaû taïo,
moät ngöôøi An Nam haøng laäu, maø söï kyø laï ngoaïi lai chæ coù theå cho moät aûo töôûng
töông ñoái. Vaø keá ñoù, ngoaøi coâ ra, toâi coøn nghi ngôø veà quoác tòch cuûa moät vaøi dieãn
vieân khaùc nöõa. Toâi muoán noùi ñeán caùc vuõ nöõ An Nam hay Cam Boát, moät phaàn
cuûa ñoaøn muùa cuûa vua Norodom, maø ban quaûn lyù saân khaáu Ñoâng Döông ñaõ
möôùn, hoï baát ñaéc dó ñeán hoäi chôï bò treã trong nhieàu tuaàn, neân ban quaûn lyù ñaõ
thay theá vaøo phuùt cuoái bôûi caùc vuõ nöõ ba leâ ngöôøi YÙ cuûa nhaø haùt Columbia. Ñeå
giaûi quyeát söï coá naøy, hoï ñaõ duøng moät phöông phaùp ñaëc bieät laø ñeå caùc vuõ nöõ ba
leâ ñeán hoïc hoûi töø moät nhaø chieáu phim cuûa moät ngoâi chuøa beân caïnh, oâng naøy
ñaõ chieáu caùc caûnh cuûa moät ñieäu muùa trong trieàu ñình An Nam. Vaäy thì coù
phaûi hoï ñaõ lôïi duïng söï chaân thaønh ngaây thô cuûa toâi, baèng caùch ñöa ra tröôùc
ñoâi maét bò lôïi duïng cuûa toâi nhöõng ngöôøi ñoàng höông Ñoâng Döông cuûa oâng
Fregoli? Thaät kinh hoaøng vaø phaøm tuïc! Thoâi, maëc taát caû, chuùng ta haõy ñi vaøo
beân trong chính ñieän.
Maøn keùo leân, vaø ñoà trang trí, taát caû saùng loaùng, cuûa moät maøu maõnh lieät,
cuûa moät khía caïnh ñaëc thuø, vôùi nhöõng thuù vaät kyø laï maø noù bieåu hieän, ngay laäp
töùc ta nhaän ra laø “maøu ñòa phöông”. Baét ñaàu buoåi trình dieãn laø baûn hoøa taáu
vôùi ñoäi hôïp xöôùng, maø toâi theà laø, khoâng cho ta thaáy coù söï gioáng hay lieân heä naøo
vôùi baûn hoøa xöôùng cuûa Beethoven. Neáu phaûi choïn, toâi thích baûn hoøa xöôùng naøy
ôû ñaây hôn. Saùu thieáu nöõ vaø möôøi thanh nieân vaøo vaø yeân laëng ngoài xuoáng ñaát,
ñoái maët vôùi khaùn giaû, laøm thaønh hai haøng, haøng ñaàu laø caùc thieáu nöõ, vaø thanh
nieân ôû haøng sau. Taát caû ñeàu coù duïng cuï aâm nhaïc, maø taát caû hoï vöøa chôi vöøa
haùt, hôïp thaønh moät baûn hoøa xöôùng. Maëc daàu aâm nhaïc naøy laï tai vôùi chuùng ta,
laøm chuùng ta hoaøn toaøn ngô ngaùc, nhöng ngöôøi ta khoâng theå noùi laø noù hoaøn
toaøn khoù chòu. Nhaïc naøy mang trong moät thang aâm cuûa noù moät chuùt eâm dòu,
moät chuùt ñaëc tính u saàu maø khoâng phaûi laø khoâng coù moät chuùt duyeân daùng eâm
dòu du döông” [26].
Qua thoâng tin maø Pougin vieát, ta coù theå nhaän thaáy laø ban toå chöùc ñaõ
duøng ngöôøi ñeïp noåi tieáng, ngoâi sao Cleùo de Meùrode nhö laø moät minh tinh trong
maøn trình dieãn ñeå thu huùt nhieàu khaùch ñeán xem vaø thaâu ñöôïc nhieàu lôïi nhuaän
hôn laø coù muïc ñích trình dieãn vaên hoùa chính thöùc, coù tính caùch hoïc thuaät
veà ngheä thuaät baûn xöù Ñoâng Döông. Trong thöïc teá thì vuõ ñieäu truyeàn thoáng
38
Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 2 (100) . 2013
Cam Boát cuûa vaên hoùa
Khmer khoâng duøng ban
nhaïc taøi töû cuûa ngöôøi
Vieät Nam. Cuõng vaäy,
caû ñieäu vuõ ban toå chöùc
duøng ngöôøi nöôùc khaùc
chöù khoâng phaûi ngöôøi
Khmer, maëc duø trang
phuïc maø Cleùo de Meùrode
maëc thì ñuùng vôùi trang
phuïc cuûa caùc vuõ coâng
Cam Boát.
Nhaø
vaên
Maurice
Talmeyr ñaõ vieát chi tieát
hôn veà ban nhaïc taøi töû
trong buoåi trình dieãn ôû
Hình 15: Exposition universelle de 1900, Paris. Cleùo de Meùrode Nhaø haùt Ñoâng Döông:
au theùaâtre indochinois. Le Panorama, nouvelle seùrie, no 20. “…Toâi ñeán döï buoåi trình
RV-936986 - Coâ Cleùo de Meùrode muùa ôû giöõa treân saân khaáu Ñoâng
dieãn ôû Nhaø haùt Ñoâng
Döông, beân traùi vaø sau löng coâ laø caùc vuõ nöõ vaø beân phaûi laø daøn
nhaïc taøi töû (Nguoàn: http://www.parisenimages.fr/fr/popup-photo. Döông, ñöôïc xaây döïng
raát chu toaøn kyõ löôõng,
html?photo=14575-6).
traùng leä vaø khoâng phaûi
laø khoâng coù phong caùch. ÔÛ saân khaáu, treân taám maøn phoâng veõ moät phong caûnh
to lôùn laøm bình phong coù nhöõng nhaân vaät khaùc thöôøng ñang chaïy troán trong
caûnh trí thieân nhieân aûo töôûng dò thöôøng. ÔÛ hai beân saân khaáu, nôi maø xöa kia
caùc vò chöùc saéc ngoài trong raïp haùt xöa cuûa chuùng ta (?), coù möôøi saùu nhaïc coâng
ngöôøi An Nam, ngoài döôùi ñaát khoanh chaân, vaø chôi (nhaïc cuï) giöõa hai ñaàu
goái cuûa hoï, caùc duïng cuï aâm nhaïc chaùt chuùa vaø laï luøng. Hoï trình dieãn vôû muùa
“Bague enchanteùe” (Chieác nhaãn kyø dieäu), vaø trong tôø chöông trình cho chuùng ta
thoâng tin nhö sau: “Vaên hoïc Cam Boát coù raát nhieàu truyeän truyeàn thuyeát, huyeàn
thoaïi [...] Moät trong nhöõng huyeàn thoaïi naøy laø huyeàn thoaïi Vorvong vaø Sauvirong,
maø trong ñoù coù trích ñoaïn “Chieác nhaãn kyø dieäu”. Moät thanh nieân ñöùc haïnh, teân laø
Vorvong, moät hoâm ñi laïc moät mình trong röøng. Moät aån nhaân toát buïng, caûm thoâng
vôùi soá phaän cuûa Vorvong, ñaõ cho anh ta moät chieác nhaãn kyø dieäu, chieác nhaãn naøy
seõ baûo veä anh choáng laïi caùc buøa ngaõi. Nhôø chieác nhaãn naøy, Vorvong ñaõ thoaùt khoûi
caây gaäy cuûa moät laõo giaø döõ daèn, aùc hieåm. Ñeå traû thuø, laõo giaø naøy ñaõ toá vôùi hoaøng
haäu anh laø keû aên caép. Anh ñöôïc giaûi thoaùt nhôø vaøo tình yeâu cuûa moät coâng chuùa
dieäu hieàn, teân laø Kessey ñaõ can ngaên hoaøng haäu. Nhôø chieác nhaãn ñaõ laøm nhieàu
ñieàu kyø dieäu giuùp anh coù danh tieáng vaø cöôùi ñöôïc coâng chuùa Kessey. Vaø ñaùm cöôùi
cuûa ñoâi uyeân öông haïnh phuùc naøy laø dòp vui cho taát caû trieàu ñình.”(5)
Döôùi nhöõng trang phuïc oùng aùnh vaøng, ñaàu ñoäi “mas”, moät loaïi vöông
mieän hình thaùp noùn, caùc vuõ coâng laéc mình vaø ñung ñöa thaân hình. AÙnh saùng
ñeøn ñieän phuû khaép ñoaøn vuõ coâng, nhöõng ñoà trang söùc maï vaøng, nhöõng ñoà sôn
maøi, ñoà trang trí, nhöõng göông maët ñaùnh saùp môø aûo cuûa caùc nhaïc coâng ngoài
xoåm, vôùi aâm nhaïc nheø nheï, lanh laûnh, hôi choùi tai, vang aâm, leân, cuoàn cuoän
theo ñieäu muùa, cuoän laãn nhau nhö moät hoïa tieát Joli (vignette Joli), coù moät chuùt
Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 2 (100) . 2013
39
tính chaát treû con. Toaøn boä taäp hôïp naøy raát deã chòu. Nhöng minh tinh Cam Boát
naøo maø toâi thaáy nhaûy muùa tröôùc maét toâi trong caûnh trí Ñoâng Döông naøy? Coâ
Cleùo de Meùrode! Vaâng chính coâ Cleùo de Meùrode vôùi caùc baêng ñoâ cuûa coâ aáy! Vaø
trong cuoäc tham quan ôû haäu tröôøng maø toâi saép söûa ñi vaøo, toâi seõ taäp trung suy
nghó cuûa mình vaøo tính chaát trung thöïc vaø giaû taïo cuûa taát caû caùi ñöôïc goïi laø
Ñoâng Döông naøy ñang ñöôïc tröng baøy.
Daøn nhaïc thì quaû thaät ñuùng laø An Nam. Baïn khoâng theå laàm ñöôïc, cuõng
nhö khoâng theå laàm veà dieän maïo cuûa nhöõng nhaïc só, vaø nhaát laø dieän maïo oâng
tröôûng ñoaøn cuûa hoï. OÂng maëc aùo daøi maøu ñen, ngöôøi maûnh khaûnh ñeán ngaïc
nhieân, maûnh khaûnh nhö caây ñaøn vó (archet) soáng ñoäng, vôùi hình daùng nhö moät
ngaø voi giaø vaø cong. Nhöng maø oâng ta noùi ñöôïc tieáng Phaùp vaø cho toâi bieát veà
nhöõng nhaïc só cuûa ñoaøn oâng ta. Taát caû caùc nhaïc só cuõng maëc aùo daøi ñen nhö
oâng. Coù 8 ngöôøi chôi ñaøn tranh, hay ñaøn guitare 16 daây, 1 ngöôøi chôi ñaøn kim
(kìm), hay ñaøn guitare 4 daây (xöa laø 4 daây, ngaøy nay ñaøn kìm chæ coù 2 daây), 1
ngöôøi chôi ñaøn co (coø), hay ñaøn violon 2 daây, 2 ngöôøi chôi ñaøn doc (ñoäc huyeàn
caàm/ ñaøn baàu) hay violon 1 daây, 1 ngöôøi thoåi tieu (tieâu) hay saùo, 1 ngöôøi chôi
ñaøn ty (tyø baø) hay guitare chôi vôùi moùng tay, 1 ngöôøi chôi liou (?) hay ñaøn violon
coù cung daøi (grand archet), moät ngöôøi chôi ñaøn tam (tam) hay mandoline chôi
baèng caùch baám ôû ñaàu moät phím loõm (corne). OÂng tröôûng ñoaøn, raát chieàu loøng,
giaûi thích cho toâi taát caû caùc nhaïc cuï naøy, baèng caùc ngoùn tay daøi vaø nhoïn, oâng ñaõ
vieát teân nhöõng nhaïc só cuûa caùc nhaïc cuï naøy leân tôø giaáy trong cuoán soå. Toâi vì theá
thöïc söï ñuùng laø ñang ôû Ñoâng Döông, nhöng chæ ñöôïc trong vaøi giaây maø thoâi,
vaø moät caâu hoûi, ngay laäp töùc ñaåy toâi laïi vaøo moät nöôùc An Nam hay Cam Boát.
Nhöõng nhaïc só, maø chính hoï laø ngöôøi An Nam, khoâng bao giôø chôi taïi nöôùc hoï,
trong ñieàu kieän hoaøn caûnh nhö hoï vöøa chôi hoài naûy treân saân khaáu ôû ñaây. Trong
hoäi chôï, ôû nôi khaùc, coù moät Nhaø haùt Cam Boát (theùaâtre cambodgien), hay töông
ñöông vôùi moät Nhaø haùt Cam Boát chính coáng, nhöng noù khoâng gioáng gì heát vôùi
nhaø haùt ôû ñaây. Noùi moät caùch khaùc, vôû “La Bague Enchanteùe” theo nhö chöông
trình ñaõ tuyeân boá laø laáy töø huyeàn thoaïi Cam Boát, nhöng noù khoâng phaûi laø vôû
muùa nhaïc Cam Boát, vaø nhöõng ngöôøi Cam Boát, ôû xöù Cam Boát, khoâng bao giôø
trình dieãn hay xem moät vôû muùa haùt töông töï nhö vôû vöøa trình dieãn ôû ñaây. Coâ
Cleùo de Meùrode, giöõa nhöõng vuõ coâng, cuoái cuøng coù phaûi coâ ñuùng laø ngöôøi Ñoâng
Döông duy nhaát cuûa gioáng noøi hoï hay khoâng? Khoâng, taát caû ñoaøn vuõ coâng cuõng
laø ngöôøi Ñoâng Döông nhö coâ. Coù theå ñoaøn naøy ñeán töø Milan, nhöng hoï ñeán töø
nôi khoâng xa ñaây laém”. [25] (Chöõ trong ngoaëc laø cuûa ngöôøi dòch).
Theo moâ taû cuûa Maurice Talmeyr veà ngöôøi tröôûng ñoaøn nhö treân, ta thaáy
noù raát khôùp vôùi hình oâng Viang maø Julien Tiersot ñaõ gaëp ôû cuøng Hoäi chôï naêm
1900. Ta coù theå ñoaùn laø ban nhaïc taøi töû do oâng Viang höôùng daãn qua Paris cuõng
chính laø ban nhaïc cuûa oâng Nguyeãn Toáng Trieàu maø sau ñoù oâng Viang cuõng höôùng
daãn ñeán Marseille vaøo naêm 1906.
Trôû veà Myõ Tho sau chuyeán ñi trình dieãn ôû Marseille 1906 vaø chaéc coù theå
tröôùc ñoù ôû Paris naêm 1900, ban nhaïc taøi töû cuûa oâng Nguyeãn Toáng Trieàu, vôùi kinh
nghieäm trình dieãn ôû nöôùc ngoaøi, ñaõ trình dieãn cho coâng chuùng ngöôøi Vieät ôû khaùch
saïn Minh Taân, Myõ Tho vaø sau naøy ôû nhaø haøng Cöûu Long Giang, Saøi Goøn.
“Vaøo naêm 1914, oâng chuû cöûa haøng Cöûu Long Giang ñaõ môøi caùc nhoùm taøi
töû Nam Boä leân dieãn ôû Saøi Goøn. Theo oâng Traàn Vaên Khaûi cho bieát: “Baøi Töù ñaïi
Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 2 (100) . 2013
40
oaùn caûi bieân thaønh loái ca ra boä naêm 1914, luùc ñaàu laø vaên keå chuyeän do coâ Ba
Ñaéc ca, coù daøn nhaïc taøi töû maëc quoác phuïc ngoài trang nghieâm treân boä vaùn töù,
ñeán naêm 1915, oâng Phoù Möôøi Hai ôû Vónh Long quy töïu anh em taøi töû, roài cho
ba ngöôøi thuû vai Buøi OÂng, Buøi Kieäm, Nguyeät Nga, ñöùng treân vaùn vöøa ca vöøa
ra boä” [5].
Chuû nhaø haøng vaø nhaø troï Cöûu Long Giang laø oâng Nguyeãn Phong Caûnh.
Ngoaøi nhaø haøng Cöûu Long Giang ôû goùc ñöôøng Filippini(6) (sau ñoåi laø Aviator
Roland Garros vaø ngaøy nay laø ñöôøng Nguyeãn Trung Tröïc) vaø rue d’Espagne
(ñöôøng Leâ Thaùnh Toân), oâng Nguyeãn Phong Caûnh coøn laø chuû khaùch saïn “Phong
Caûnh Khaùch Laàu” ôû goùc ñöôøng Filippini vaø boulevard Bonard (ñöôøng Leâ Lôïi).
Chính taïi nôi ñaây sau naøy, treân laàu 1 laø nôi coù cuoäc hoïp ñaàu tieân cuûa An Nam
Coäng Saûn Ñaûng do Chaâu Vaên Lieâm toå chöùc ngaøy 7 thaùng 8 naêm 1929. Ngaøy nay
nôi naøy vaãn giöõ y nhö xöa vaø ñöôïc UÛy ban Nhaân daân thaønh phoá Hoà Chí Minh
coi laø moät di tích lòch söû. Treân baùo L’EØre Nouvelle ngaøy 7 thaùng 1 naêm 1928 coù
ñaêng quaûng caùo “Phong Caûnh Khaùch Laàu” nhö sau:
“Phong Canh Khach lau
Angle des boulevard Bonard et rue Filippini
Chambres confortablement meubleùe, propres aeùreùes, 2e et 8e eùtages.
Ascenseur, Douche et W.C. dans tous les chambres. Personnel disciplineù.
Nguyen.phong-CANH, Proprieùtaire”
Taïm dòch:
“Phong Caûnh Khaùch Laàu
Goùc ñaïi loä Bonard vaø ñöôøng Filippini
Phoøng trang bò tieän nghi, thoaùng khí saïch seõ, ôû taàng 2 vaø taàng 8.
Coù thang maùy, coù buoàng taém vaø WC trong moãi phoøng. Nhaân vieân leã ñoä.
Chuû nhôn, Nguyeãn Phong Caûnh.”
Nhaø haøng khaùch saïn Cöûu Long Giang (Hoâtel de Mekong) laø nôi duy nhaát
trong caùc nhaø haøng quanh chôï Môùi (töùc chôï Beán Thaønh ngaøy nay, ñeå phaân bieät
vôùi chôï Cuõ gaàn beán Baïch Ñaèng vaø ñaïi loä Nguyeãn Hueä) coù ca nhaïc taøi töû, ca ra
boä vaø sau naøy laø caûi löông giuùp vui. Caùc nhaø haøng caïnh ñoù treân ñöôøng Espagne
nhö nhaø haøng Ñoâng Phaùp Löõ Quaùn, nhaø haøng Quaûng Thaïp [7].
Theo Vöông Hoàng Seån, Ñoâng Phaùp Löõ Quaùn cuûa oâng Lyù Kyø Quaân, naèm giöõa
Cöûu Long Giang vaø nhaø haøng Quaûng Thaïp, baùn côm Vieät Nam caïnh tranh khoâng
baèng nhaø haøng khaùch saïn Cöûu Long Giang do nhaø haøng naøy coù ca nhaïc taøi töû
cuoái tuaàn, nhöng sau khi Ñoâng Phaùp Löõ Quaùn ñöôïc sang laïi cho ngöôøi ñeïp noåi
tieáng Nam Kyø luïc tænh, laø coâ Yvette Traø (Traàn Ngoïc Traø) vaøo naêm 1923 thì nhieàu
ngöôøi khaùch ôû Cöûu Long Giang vaø Quaûng Thaïp boû qua ñeå aên vaø ngaém Yvette Traø
ñöùng “caisse” thaâu tieàn. Nhaø haøng Quaûng Thaïp baùn côm Taây raát ngon vaø ñoâng
khaùch laø do coù moät ñaàu beáp ngöôøi Hoa goác Haûi Nam töøng naáu aên cho Thoáng ñoác
Cognacq [7]. Tuy vaäy theo quaûng caùo treân L’EØre Nouvelle (Nhöït taân baùo) caùc soá
naêm 1926 [9] cuûa oâng Nguyeãn Phong Caûnh veà nhaø haøng Cöûu Long Giang:
“Lôøi Caûm taï
Quyù oâng quyù baø, keå töø ngaøy toâi mua caùi nhaø haøng Cöûu-long-giang maø laøm
chuû ñeán nay, cuõng nhôø ôn quyù khaùch coù loøng chieáu coá thöông töôûng ñeán toâi neân
Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 2 (100) . 2013
41
môùi ñaëng thaïnh vöôïng phaùt ñaït, nhôø vaäy, nay toâi môùi laäp theâm ñöôïc caùi annexe
taïi ñöôøng Sabourain (ñöôøng ngang chôï môùi Saigon) caû thaûy coù 10 caên phoøng
nguû, döôùi ñaát coù treân laàu coù, thaät maùt meû khoâng ngaàn, laïi coù choã ñeå xe hôi tính
giaù thieät reû.
Coøn nhaø haøng toâi thöôøng ngaøy ñeàu coù ñoåi moùn aên laï luoân luoân, naáu aên
Haûi-Nam thieän ngheä tröôùc naáu cho quan Toaøn-quyeàn.
Quyù khaùch moãi khi coù tieäc chi xa gaàn toâi cuõng laõnh ñaëng laïi tính giaù thieät
reû hôn caùc nôi cho vöøa loøng quyù khaùch.
Kính-Thænh
CHUÛ-NHÔN
NGUYEÃN-PHONG-CAÛNH.
Telephone No 153”
Nhö vaäy coù theå Vöông Hoàng Seån nhôù laàm hay laø ñaàu beáp nhaø haøng Quaûng
Thaïp ñaõ qua nhaø haøng Cöûu Long Giang cuûa oâng Nguyeãn Phong Caûnh naêm
1926 sau khi nhaø haøng xaây theâm daõy nhaø phuï (annex) ôû ñaøng sau, ra ñöôøng
Sabourain(7) (ñöôøng Taï Thu Thaâu tröôùc 1975, nay laø ñöôøng Löu Vaên Lang)
ngang chôï Môùi (Beán Thaønh). Theo nhöõng thoâng tin ôû ñaây thì ta coù theå cho raèng
cô sôû thöông maïi cuûa oâng Nguyeãn Phong Caûnh raát laø phaùt ñaït.
Trong soá ngöôøi ñaøn ca taøi töû cuûa oâng Nguyeãn Toáng Trieàu (Tö Trieàu) dieãn
xuaát taïi nhaø haøng khaùch saïn Cöûu Long Giang, ngoaøi coâ Ba Ñaéc ca haùt coøn coù
coâ Hai Nhieãu (con cuûa oâng Tö Trieàu). Coâ Hai Nhieãu vöøa haùt vaø cuõng chôi ñaøn
tranh. OÂng Tö Trieàu thì chuyeân chôi ñaøn kìm.
Theo Saøi Goøn naêm xöa cuûa Vöông Hoàng Seån [6] thì nhaø haøng khaùch saïn
Cöûu Long Giang (Hoâtel de Mekong) cuõng laø nôi thöôøng lui tôùi cuûa caùc nhaø baùo,
vaên só, nhaân só nhö Traàn Phong Saéc, Nguyeãn Chaùnh Saét, Nguyeãn An Khöông,
Leâ Hoaèng Möu, Leâ Sum… Söï phaùt trieån, hoaït ñoäng thöông maïi vaø vaên hoùa ôû
Hoâtel de Mekong ñaõ gaây ra söï chuù yù (coù theå ghen töùc) cuûa moät soá ngöôøi. Ngaøy
6/9/1926, Hoâtel de Mekong ñaõ kieän baùo l’Opinion khi baùo naøy vieát baøi laø ôû
Hoâtel de Mekong laø nôi tuï taäp ñaùnh baøi, aên chôi traùc taùng [9]. Nhaø haøng Cöûu
Long cuõng laø nôi Ñoâng Döông Lao Ñoäng Ñaûng (Parti travailliste Indochinois)
do oâng Cao Trieàu Phaùt chính thöùc ra maét vaøo ngaøy 12/11/1926. Tôø Nhöït taân
baùo (L’EØre Nouvelle) do oâng Cao Haûi Ñeå laøm chuû nhieäm laø tieáng noùi chính thöùc
cuûa Ñoâng Döông Lao Ñoäng Ñaûng. Moät tôø baùo trung laäp nhöng coù khuynh höôùng
tieán boä.
Ñoái dieän vôùi nhaø haøng Cöûu Long Giang, cuõng treân goùc ñöôøng Filippini vaø
ñöôøng Espagne, laø truï sôû baùo Ñoâng Phaùp Thôøi Baùo (1923-1928) cuûa oâng Nguyeãn
Kim Ñònh vaø naêm 1927 thì sang laïi cho oâng Dieäp Vaên Kyø. OÂng Kyø naêm 1928
ñoåi teân tôø Ñoâng Phaùp Thôøi Baùo thaønh tôø Thaønh Chung (La cloche du matin)
(1928-1930) vaø baùo naøy coù tieáng noùi ñoái laäp hôn so vôùi tröôùc. Cuõng nhö trong
lòch söû ca taøi töû vaø caûi löông, thì thaäp nieân 1920 vaø 1930 laø nhöõng naêm baùo chí
manh nha khôûi ñaàu vaø daàn phaùt trieån lôùn maïnh. Noù bieåu hieän cho söï tröôûng
thaønh tham gia chính trò trong lòch söû baùo chí ôû Vieät Nam noùi chung vaø Saøi
Goøn noùi rieâng.
Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 2 (100) . 2013
42
Söï phaùt trieån ca taøi töû vaø caûi löông töø Myõ Tho
ñeán Saøi Goøn laø nhôø söï thuaän lôïi cuûa ñöôøng xe
löûa Saøi Goøn-Myõ Tho, noái 6 tænh Nam Kyø (Luïc
chaâu) vôùi Saøi Goøn. Khaùch saïn Minh Taân, laø moät
trong caùc cô sôû cuûa phong traøo Minh Taân do
Gilbert Traàn Chaùnh Chieáu laõnh ñaïo, nôi ñôøn
ca taøi töû ñöôïc baét ñaàu khôûi xöôùng haùt ra coâng
chuùng, coù vò trí gaàn ga xe löûa Myõ Tho. Vaø nhaø
haøng khaùch saïn Cöûu Long Giang cuõng nhö khu
vöïc chung quanh chôï Môùi ôû ngay saùt caïnh ga xe
löûa Saøi Goøn. Myõ Tho luùc ñoù laø nôi phoàn hoa ñoâ
hoäi vì laø giao ñieåm cuûa haønh khaùch töø luïc tænh
ñeán ñeå nghæ chaân tröôùc khi ñi xe löûa leân Saøi Goøn
hay töø Saøi Goøn trôû laïi caùc tænh.
Qua nhaø haøng khaùch saïn Cöûu Long Giang, ñôøn
ca taøi töû vaø ca ra boä daàn phoå bieán tôùi nhieàu
ngöôøi trong moïi taàng lôùp ôû Saøi Goøn. Trong lòch
söû phaùt trieån ñôøn ca taøi töû vaø caûi löông thì vai
Hình 16: Nam Kyø - Saøi Goøn. Nhaïc só troø cuûa oâng Nguyeãn Phong Caûnh, chuû nhaø haøng
ñaøn oâng vaø ñaøn baø. Carte postale.
Hình moät carte postale töông töï Cöûu Long Giang vaø Phong Caûnh Khaùch Laàu laø
coù daùn tem ñoùng daáu ngaøy 23 khoâng nhoû. Theo hoài kyù cuûa oâng Traàn Vaên Kheâ
thaùng 6 naêm 1911 taïi http://www. [8] thì vaøo naêm 1949 oâng Nguyeãn Phong Caûnh
flickr.com/photos/13476480@N07/ ñaõ giuùp giôùi thieäu oâng Kheâ, treân ñöôøng qua Phaùp
4519719013/. Ngöôøi ngoài laø oâng du hoïc treân taøu Champollion, vôùi oâng quan ba
Nguyeãn Toáng Trieàu. Ñaây coù theå laø
cuûa taøu naøy vaø vì theá maëc daàu mua veù haïng tö
gia ñình cuûa oâng Nguyeãn Toáng Trieàu.
nhöng ñöôïc leân boong haïng nhöùt vaø coù cô hoäi
tieáp xuùc vôùi nhieàu ngöôøi nhö vua Laøo, laõnh söï Trung Hoa Quoác Daân Ñaûng ôû YÙ…
Vöông Hoàng Seån cho bieát söï chuyeån bieán töø haùt taøi töû ôû daïng ngoài khoâng
dieãn ñeán “ca ra boä” baét ñaàu töø coâ Ba Ñaéc (maø tröôùc ñoù coâ ñaõ coù trong ban nhaïc
taøi töû cuûa oâng Toáng Trieàu) khi oâng Phoù Möôøi Hai luùc gheù Myõ Tho vaø coù thaáy coâ
Ba Ñaéc ca baøi Töù ñaïi oaùn trong moät buoåi trình dieãn:
Hình 17: Nam Kyø - Saøi Goøn. Ca só vaø nhaïc só
trong ban nhaïc taøi töû ôû Hoäi chôï Marseille 1906.
Trong ba ngöôøi naøy coù theå laø caùc coâ Ba Ñaéc,
coâ Hai Nhieãu.
Hình 18: Nhaø haùt Ñoâng Döông, nôi trình dieãn
haùt boäi vaø nhaïc taøi töû ôû Hoäi chôï thuoäc ñòa
Marseille 1906. AÛnh carte postale
(Editeur L.P.M).
Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 2 (100) . 2013
Hình 19: Gian nhaø Nam Kyø ôû Hoäi chôï thuoäc ñòa
Marseille 1906.
43
Hình 20: Ban nhaïc taøi töû ôû Hoäi chôï Marseille
1906. Phía döôùi coù ghi laø ban nhaïc trình dieãn ôû
"Nhaø nghæ cuûa thöôïng khaùch töø Nam Kyø”.
“Coâ Ba Ñaéc ca baøi Töù ñaïi oaùn vôùi gioïng gaàn nhö ñoái ñaùp, nhöng coâ khoâng
ra boä. Sau veà nhaø, oâng Phoù Möôøi Hai, naûy ra yù kieán cho ngöôøi ca ñöùng treân boä
vaùn töù coù ra boä. Ñieäu ca ra boä phaùt sinh töø loái naêm 1915-1916” [4].
Caùch haùt trình dieãn “ca ra boä” laø tieàn ñeà ñeå nhaïc taøi töû aûnh höôûng vaø xaâm
nhaäp vaøo caùc tuoàng haùt boäi trôû thaønh haùt boäi caûi caùch hay haùt boä vaø töø ñoù sinh
ra hình thöùc môùi cuûa saân khaáu ngheä thuaät: Caûi löông.
IV. Söï hình thaønh cuûa saân khaáu caûi löông
AÛnh höôûng cuûa loái chôi nhaïc taøi töû trong caùc tuoàng haùt boäi laàn laàn ñöôïc
chaáp nhaän trong quaàn chuùng. Kòch noùi, saân khaáu ngheä thuaät cuûa Taây phöông
do ngöôøi Phaùp mang vaøo Vieät Nam cuõng coù aûnh höôûng saâu roäng. Töø khi Nhaø
Haùt lôùn thaønh phoá ôû Saøi Goøn ñöôïc khaùnh thaùnh naêm 1900 thay theá nhaø haùt
nhoû taïm thôøi ôû gaàn quaûng tröôøng Rigault de Genouilly (quaûng tröôøng Meâ Linh
ngaøy nay) thì ngöôøi Vieät ñaõ coù dòp tieáp caän vôùi kòch noùi coå ñieån hay taân thôøi
Taây phöông vôùi phong caùch döïng caûnh trí, boái caûnh (fond). Nhöõng yù töôûng môùi
naøy vaø sau naøy cuøng vôùi aâm nhaïc Taây phöông qua caùc dóa haùt ñaõ ñöôïc caùc ngheä
só ngöôøi Vieät tieáp nhaän vaø caûi tieán hôïp vôùi nhaïc cuï vaø saân khaáu Vieät Nam.
Naêm 1917 coù hai söï kieän quan troïng trong lòch söû “caûi löông”. Ngaøy
28/3/1917 oâng Löông Khaéc Ninh, moät coâng chöùc, coù dieãn thuyeát ôû Hoäi Khuyeán
hoïc Nam Kyø (Socieùteù d’Enseignement Mutuel de Cochinchine) veà ñeà taøi “Caûi
löông hí ngheä”. Vaø ngaøy 11/9/1917 vôû kòch “Vì nghóa queân nhaø” cuûa Leâ Quang
Lieâm vaø Hoà Bieåu Chaùnh moâ phoûng haøi kòch phöông Taây ñöôïc trình dieãn ôû raïp
Eden Saøi Goøn vaø ngaøy hoâm sau ôû raïp Coâ Taùm (Chôï Lôùn). Vôû kòch naøy gaây ra
söï tranh luaän giöõa nhoùm baûo toàn haùt boäi vaø nhoùm haùt boäi caûi tieán.
Naêm 1918, tuoàng haùt boäi “lai kòch noùi vaø caûi löông” “Phaùp-Vieät sô giao”
vôùi trang phuïc giaûn dò (moät caâu chuyeän veà Nguyeãn AÙnh-Gia Long taåu quoác, ñöôïc
söï giuùp ñôõ cuûa Baù Ña Loäc) ñöôïc moät nhoùm coâng chöùc trình dieãn ôû Nhaø Haùt lôùn
Saøi Goøn vôùi muïc ñích keâu goïi ñoùng goùp giuùp ñôõ Phaùp ñang trong Theá chieán thöù
nhaát. Sau ñoù Toaøn quyeàn Albert Sarraut cho pheùp vaø giao cho caùc ngheä só haùt
boäi ñi trình dieãn ôû caùc tænh Nam Kyø, töø ñoù laøm phoå bieán kieåu haùt boäi môùi naøy.
Haùt boäi “caûi caùch” caøng ngaøy caøng phoå bieán töø Saøi Goøn ñeán luïc tænh vaø
ñeán thaäp nieân 1920 thì raát nhieàu ban tuoàng “caûi caùch” ra ñôøi. Naêm 1920, oâng
44
Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 2 (100) . 2013
Tröông Vaên Thoâng laäp ra gaùnh Taân Thinh ôû ñöôøng Boresse (nay laø ñöôøng
Yersin). Naêm 1921, Vöông Coù laäp ra gaùnh Taäp Ích Ban vaø Andreù Thaän laäp ra
gaùnh haùt Thaày Thaän (xieác, chieáu phim caâm, ca ra boä) ôû Sa Ñeùc, vaøo dòp Teát
ñeán Saøi Goøn, Myõ Tho vaø Phnom Penh trình dieãn. Qua naêm sau, thì thaày Naêm
Tuù (Pierre Chaâu Vaên Tuù) mua laïi ñaøo keùp cuûa gaùnh Thaày Andreù Thaän ñeå laäp
ra gaùnh haùt Thaày Naêm Tuù ôû Myõ Tho vaø cuoái naêm gaùnh naøy leân Saøi Goøn trình
dieãn ôû raïp Moderne (Chôï Lôùn) vaø raïp Eden (Saøi Goøn). Haõng ñóa Patheù sau ñoù
môøi gaùnh Thaày Naêm Tuù thaâu ñóa nhaïc [24].
Naêm 1920 cuõng laø naêm baøi “Daï coå hoaøi lang” cuûa oâng Cao Vaên Laàu (Saùu
Laàu) saùng taùc ôû Baïc Lieâu. Baøi “voïng coå” naøy sau ñoù ñöôïc phoå bieán trong caùc gaùnh
“caûi caùch” ñaùnh daáu söï ra ñôøi cuûa ngheä thuaät saân khaáu môùi goïi laø caûi löông.
Ngheä thuaät saân khaáu môùi, caûi löông, ñöôïc öa chuoäng vaø phoå bieán roäng raõi
trong quaàn chuùng. Caùc ban caûi löông moïc ra nhö naám ôû Saøi Goøn, Chôï Lôùn.
Naêm 1925, oâng Nguyeãn Ngoïc Cöông (thaân phuï cuûa ngheä só Kim Cöông)
laäp ra gaùnh caûi löông Phöôùc Cöông. Naêm 1926, Traàn Ñaéc Nghóa laäp ra gaùnh caûi
löông Traàn Ñaéc, Nguyeãn Vaên Ñaåu laäp gaùnh Nghóa Hieäp Ban vaø oâng Saùu Ngoï
(vua côø baïc) laäp ra gaùnh Nam Höng Ban ôû Chôï Lôùn [24].
Theo Traàn Quang Haûi [3] veà nguoàn goác cuûa töø caûi löông thì:
“Danh töø ‘caûi löông’ coù leõ ruùt töø caâu:
Caûi bieán kyø söï,
Söû ích töï thieân löông
Coù nghóa laø ñoåi nhöõng gì cuõ coøn laïi ra thaønh nhöõng gì môùi vaø hay. Danh töø
caûi löông ñöôïc xuaát hieän ñaàu tieân treân baûng hieäu cuûa gaùnh Taân Thònh cuûa oâng
Tröông Vaên Thoâng vaøo naêm 1920. Saân khaáu ñöôïc trang hoaøng ñeïp ñeõ, coù maøn
nhung, coù tranh caûnh, vaø haùt baøi La Madelon baèng tieáng Vieät tröôùc khi keùo maøn.”
Theo Tuaán Giang trích trong Lòch söû saân khaáu Vieät Nam thì laïi khaùc:
“Ban Taân Thinh ñeán naêm 1920 môùi ra ñôøi, saùng taùc hai caâu thô treo tröôùc
cöûa raïp:
Caûi löông ca haùt theo tieán boä(*)
Löông truyeàn tuoàng tích saùnh vaên minh.”
Cuõng theo Tuaán Giang thì thöïc ra töø caûi löông ñaõ coù töø naêm 1918 do
oâng Naêm Tuù duøng cho teân gaùnh haùt cuûa mình. OÂng Naêm Tuù laø ngöôøi aùp duïng
thöông hieäu töø “caûi löông” ñeå goïi gaùnh haùt cuûa mình: “Ban haùt caûi löông Chaâu
Vaên Tuù”, vaø nghieâm caám caùc ban khaùc khoâng ñöôïc duøng thöông hieäu caûi löông
cuûa oâng [5]. Vaø hôn nöõa, töø “caûi löông” cuõng ñaõ ñöôïc duøng trong baùo chí, saùch
vôû cuûa caùc nhaø vaên vaøo nhieàu naêm tröôùc ñoù ñeå noùi veà trieát lyù chính saùch caûi
löông (reùformist) theo tö töôûng trieát hoïc phöông Taây. OÂng Naêm Tuù chæ duøng laïi
töø ñaõ ñöôïc duøng phoå thoâng trong giôùi trí thöùc thôøi ñoù.
“Ñaøo keùp gaùnh Thaày Thaän môùi nhaäp voâ gaùnh Thaày Naêm Tuù (teân thaät laø
Chaâu Vaên Tuù) ôû Myõ Tho. Ñaây laø moät gaùnh haùt ñaïi quy moâ, coù soaïn giaû Tröông
Duy Toaûn (taùc giaû vôû Kim Vaân Kieàu), coù hoïa só Traàn Ngoïc Ñieàu veõ phoâng sôn
thuûy. Danh tieáng gaùnh haùt vang tôùi Saigon. Ñoaøn haùt leân dieãn taïi raïp haùt boùng
*
Theo Traàn Quang Haûi [3] thì caâu naøy laø: “Caûi caùch haùt ca theo tieán boä”. BBT.
Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 2 (100) . 2013
45
Moderne ôû vuøng Taân Ñònh. Haõng dóa Patheù cuûa Phaùp ñaõ saûn xuaát raát nhieàu
dóa haùt 78 voøng. Nhôø vaäy tieáng taêm cuûa gaùnh Thaày Naêm Tuù vang doäi khaép ba
mieàn Nam Trung Baéc.
Söï hình thaønh gaùnh Thaày Naêm Tuù ñaùnh daáu söï chaøo ñôøi saân khaáu caûi
löông vaø coù taàm voùc quoác gia hôn laø ñòa phöông.
Laàn löôït caùc gaùnh khaùc ñöôïc laäp ra moät caùch mau choùng: Vaên Hí Ban ôû
Chôï Lôùn, Taäp Ích Ban ôû Thoát Noát, Nghóa Ñoàng Ban, Taân Thònh. Gaùnh Nam
Ñoàng Ban vôùi nöõ ngheä só Naêm Phæ noåi tieáng trong vôû “Tham phuù phuï baàn”.
Gaùnh Taùi Ñoàng Ban ôû Myõ Tho vôùi caùc ngheä só noåi tieáng nhö Phuøng Haù, Naêm
Chaâu, Ba Du.” [3]
Sau naøy gaùnh haùt Taân Thinh do oâng Naêm Thoâng leân Saøi Goøn laäp ra naêm
1920 goïi laø “Ñoaøn haùt caûi löông Taân Thinh”. Luùc naøy töø caûi löông khoâng coøn vi
phaïm baûn quyeàn, neân oâng Naêm Thoâng ñaõ duøng ñeå chæ teân goïi chung cho ngaønh
saân khaáu môùi [5].
Ñeán cuoái thaäp nieân 1920 thì caûi löông thay theá haùt boäi truyeàn thoáng ôû vò trí
chính trong ngheä thuaät trình dieãn saân khaáu mieàn Nam. Naêm 1929, ñeå chuaån bò
cho trieån laõm Hoäi chôï thuoäc ñòa quoác teá (Exposition Coloniale internationale de
Paris) naêm 1931 ôû Paris, moät uûy ban do thaønh phoá Saøi Goøn thaønh laäp ñeå phoái
hôïp toå chöùc cho gian haøng Nam Kyø, ñaõ choïn oâng Gruet, kieán truùc sö thaønh phoá
thieát keá, vaø choïn chuøa Baø Luïa, chuøa laøng Phuù Cöôøng ôû Thuû Daàu Moät laø ñaïi dieän
kieán truùc Nam Kyø. Ngoaøi ra ñeå thu huùt söï chuù yù cuûa ngöôøi xem, ngoaøi haùt boäi, uûy
ban cuõng choïn ngheä thuaät saân khaáu môùi (theùaâtre modern, theùaâtre reùformeù, hay
theùaâtre reùnoveù) “Caûi löông” ñöa ra trình dieãn ôû Hoäi chôï thuoäc ñòa naêm 1931 [16].
Nhö vaäy töø khi haùt boäi ñöôïc coi laø ngheä thuaät saân khaáu chính ñaïi dieän
cho Nam Kyø ôû Hoäi chôï quoác teá Paris 1889, vaø sau ñoù laø nhaïc taøi töû vaø haùt boäi
ôû Hoäi chôï quoác teá Paris 1900, Hoäi chôï thuoäc ñòa Marseille 1906, 1922 cho ñeán
saân khaáu caûi löông ôû Hoäi chôï Paris vaøo naêm 1931 thì söï tieán hoùa cuûa saân khaáu
ngheä thuaät töø haùt boäi ñi ñeán hình thaønh saân khaáu caûi löông ñaõ hoaøn taát.
Hình 21: Caùc ngheä só caûi löông bay maùy bay
laàn ñaàu ôû Hoäi chôï thuoäc ñòa Paris (vöôøn Bois
de Vincennes) naêm 1931 (Nguoàn:
http://nguyentl.free.fr/html/photo_expo_
universelle_fr.htm)
Hình 22: Ñoaøn caûi löông Phöôùc Cöông ôû Hoäi
chôï thuoäc ñòa Bois de Vicennes, Paris 1931.
Taïi ñaây coâ ñaøo chính Naêm Phæ, ngheä só
Baûy Nhieâu, Taùm Danh dieãn trong vôû
"Só Vaân coâng chuùa", döïa treân truyeän Tristan et
Isolde (Nguoàn http://nguyentl.free.fr/html/
photo_expo_universelle_fr.htm)
Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 2 (100) . 2013
46
Neáu haùt boäi mang ñeán, gôïi cho ngöôøi xem qua caùc vôû tuoàng veà lyù töôûng,
ñaïo ñöùc cao caû, ca tuïng ñöùc haïnh anh huøng, loøng aùi quoác, söï trung thaønh, can
ñaûm… thì caûi löông theâm vaøo ñoù yeáu toá tình caûm, hoaøn caûnh xaõ hoäi: ñau buoàn
hay khoâi haøi phaûn aûnh ñôøi soáng thöïc taïi cuûa xaõ hoäi ñöông ñaïi. Vì theá ta khoâng
laï gì taïi sao caûi löông ñaõ trôû thaønh phoå thoâng vaø ñöôïc öa chuoäng trong khaép
caùc taàng lôùp xaõ hoäi Nam Kyø luùc ñoù.
Neáu haùt boäi laø do ña soá hay haàu heát caùc ngheä só nam ñoùng thì ngöôïc laïi
trong caûi löông, caùc dieãn vieân nöõ laø chính, caùc coâ ñaøo laø “taøi saûn” truï coät cuûa
ñoaøn caûi löông.
Treân baùo L’EØre Nouvelle soá 7/9/1926, coù ñaêng quaûng caùo nhö sau:
“Chronique de Saigon
DONG BAO NAM
Deùcideùment, la Troupe theùaâtrale “Cai-Luong Dong-Bao-Nam” va de succeøs
en succeøs nombre des spectateurs augmente sensiblement tous les jour.
Nous ne saurons mieux faire que de feùliciter vivement les Directeurs de la
Troupe, - qui savent si bien choisir ses acteurs et ses actrices qui connaissent
vraiment leur meùtier en ne rien offrant public je puisse lui deùplaire.
Et ce n’est qu’avec beaucoup de regrets que nous apprenons son prochain
depart pour Cholon. Nous engageons donc les amateurs de Cai-Luong Cholonnais
de ne pas laisser eùchapper une si belle occasion qui leur permettra de reùjouir
sûrement leur regard et leurs sens.”
E. N.
Taïm dòch:
“Tin Saøi Goøn
“Ñoàng Baøo Nam”. Quaû thaät laø gaùnh haùt “Caûi löông Ñoàng Baøo Nam” ngaøy
caøng thaønh coâng. Soá khaùn giaû taêng leân roõ reät töøng ngaøy.
Chuùng toâi chæ coù theå nhieät lieät ngôïi khen caùc oâng chuû cuûa gaùnh haùt, ñaõ
choïn löïa xuaát saéc caùc ngheä só nam vaø nöõ, hoï thöïc söï laønh ngheà vaø khoâng heà
laøm cho khaùn giaû phaät yù.
Chuùng toâi raát tieác gaùnh haùt saép chuyeån sang dieãn ôû Chôï Lôùn. Vaäy xin löu
yù nhöõng ngöôøi Chôï Lôùn haâm moä caûi löông, chôù boû qua moät dòp toát chaéc chaén
ñöôïc thöôûng thöùc vui veû.”
Ñeå yù laø baùo L’EØre Nouvelle duøng chöõ “amateurs de Cai-Luong Cholonnais”
ñeå chæ nhöõng ngöôøi haâm moä caûi löông.(8) Gaùnh caûi löông Ñoàng Baøo Nam laø do
coâ Tö Söï ôû Myõ Tho thaønh laäp naêm 1919, sau ban caûi löông cuûa thaày Naêm Tuù,
vôùi baûng hieäu “Gaùnh haùt kim thôøi Ñoàng Baøo Nam Myõ Tho” [5]. Khaùc vôùi gaùnh
caûi löông cuûa thaày Naêm Tuù thuoäc doøng caûi löông tuoàng coå, thì gaùnh Ñoàng Baøo
Nam cuûa coâ Tö Söï laø doøng caûi löông taân thôøi vôùi nhöõng söï vieäc gaàn vôùi ñôøi soáng
cuûa ngöôøi daân, caûi löông ñeà taøi cuoäc soáng môùi. Soaïn giaû vieát nhieàu cho ñoaøn caûi
löông Ñoàng Baøo Nam laø Nguyeãn Phong Saéc. Taùc giaû Traàn Phong Saéc, ngöôøi
ñaàu tieân coù höôùng ñoåi môùi saân khaáu caûi löông, khai sinh ra hình thöùc caûi löông
ñöông ñaïi, leân tieáng beânh vöïc phuï nöõ [5].
Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 2 (100) . 2013
47
Trong thaäp nieân 1920, caûi löông phaùt trieån roäng raõi vaø nhieàu ban caûi
löông ñöôïc thaønh laäp ôû Saøi Goøn vaø caùc tænh. Caùc gaùnh caûi löông ñi trình dieãn
nhieàu nôi ôû mieàn Nam. Treân baùo L’EØre nouvelle soá ngaøy 25/2/1929 coù caâu
chuyeän veà moät coâ ñaøo caûi löông do moät ngöôøi Phaùp teân laø Bernardoni keå. Ñoù laø
caâu chuyeän bi thöông veà moái tình vaø cuoäc ñôøi cuûa “Thi-Hai” vôùi moät thaày giaùo.
Trong soá baùo ngaøy 18/02/1927, coù quaûng caùo caùc ñóa caûi löông cuûa gaùnh haùt
Taân Thinh, Thaày Naêm Tuù vaø Vaên Hí Ban nhö sau:
“DÓA HAÙT ! MAÙY HAÙT ! XE MAÙY ÑAÏP !”
Theo kyø taøu ngaøy 1er Deùcembre 1926 môùi laïi ít ngaøn dóa haùt Vaên-hí-Ban
hieäu Victor haùt kim saét coù nhieàu tuoàng thieät hay nhö laø: Phi-Long, Phaàn Ñöôøng,
Toáng-töø-Vaân, Phuïng-Kieàu, Kyø duyeân-Phoå, Nguõ hoå bình Nam, Xöû toäi Baøn-quyùPhi, vaân vaân, baùn giaù reû, mau mau mua keûo heát, vaø cuõng coù dóa haùt boäi Quaûnlaïc, hieäu Victor coù ñuû thöù tuoàng theo trong Muïc-luïc. Cuõng coù dóa Taân-Thinh,
thaày Naêm Tuù vaø Vaên-hí-Ban, hieäu Patheù haùt baèng kim ngoïc thaïch. Maùy haùt ñuû
caùc hieäu nhö laø: Argentin, Odeùon, la voix de son maýtre, Victor, Patheù, coù nhieàu
kieåu thieät toát coi raát ñeïp giaù baùn töø 17$00 cho ñeán 200$00 moãi caùi. Vaø cuõng
coù tröõ treân 1000 caùi xe maùy ñaïp nhö laø hieäu: L. V. D., R. P. F. Saint-Etienne,
Alcyon, Armor, Culmen, Perfecta, B. C. Sport, vaø ñuû caùc thöù ñoà phuï tuøng, baùn
sæ vaø baùn leû, giaù reû hôn caùc nôi.
Le-Van-Du. Haõng chaùnh ôû ñöôøng Sabourain soá 22-24 ngang hoâng chôï
môùi Saigon.
Tieäm nhaùnh ôû ñöôøng Amiral Dupreù soá 19-21 Saigon. Adresse teùleùgraphique:
LeâVanDu Cycles Saigon, Teùleùphone No 519”.
Nhö vaäy theo nhö caùc thoâng tin ôû treân thì caùc ñóa thöông maïi caùc tuoàng
haùt boä, caûi löông cuûa caùc gaùnh haùt ñöôïc saûn xuaát ôû Phaùp sau khi ñaõ ñöôïc ghi
aâm ôû mieàn Nam. Sau ñoù caùc ñóa saûn xuaát beân Phaùp ñöôïc mang baèng taøu thuûy
veà Saøi Goøn baùn.
Ngoaøi Saøi Goøn thì ôû Chôï Lôùn cuõng coù ban caûi löông vaø caùc raïp haùt caûi
löông. Ban caûi löông Vaên Hí Ban ôû Chôï Lôùn laø cuûa thaày Möôøi Vui [4]. Hai
raïp caûi löông ñöôïc bieát nhieàu ôû Chôï Lôùn trong giai ñoaïn naøy laø raïp Eden-Chôï
Lôùn vaø raïp Coâ Taùm. Raïp Coâ Taùm naèm ôû ñöôøng “rue des Marins” (ñöôøng Thuûy
Binh, tröôùc 1975 laø ñöôøng Ñoàng Khaùnh, nay laø ñöôøng Traàn Höng Ñaïo noái
daøi). Nhö ñaõ ñeà caäp, raïp Coâ Taùm laø raïp thöù hai, sau raïp Eden ôû Saøi Goøn, coù
trình dieãn vôû kòch moâ phoûng kòch haøi phöông Taây “Vì nghóa queân nhaø” cuûa
soaïn giaû Leâ Quang Lieâm vaø Hoà Bieåu Chaùnh ngaøy 12/9/1917 (sau khi dieãn ôû
raïp Eden ngaøy 11/9/1917). Vôû tuoàng naøy, caûi tieán haùt boä vôùi kòch phoûng theo
caùch dieãn kòch cuûa phöông Taây vaø nhaïc taøi töû ca ra boä, ñaùnh daáu söï ra ñôøi
cuûa caûi löông.
Treân baùo L’EØre Nouvelle soá 24/9/1928 coù thoâng baùo nhö sau veà raïp Coâ
Taùm ôû Chôï Lôùn:
“Xin chuù yù
Keå töø ngaøy nay, thì raïp haùt boùng cuûa Coâ Taùm ôû taïi Cholon ñöôøng Marins,
M. Traàn-Kim möôùn vaø chænh ñoán trong raïp laïi raát lòch söï vaø saïch seõ trong ít
Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 2 (100) . 2013
48
ngaøy nöõa ñaây thì seõ haùt nhieàu tích raát hay vaø coi khoâng coù choùi con maét. Vaäy
môøi quyù oâng quyù baø dôøi goùt ñeán xem chôi giaûi muoän.
Sau ñaây M. Traàn-Kim kính cuøng chö vò chuû gaùnh haùt Caûi-löông ñaëng roõ:
chö vò muoán haùt taïi Cholon raïp Coâ Taùm, xin ñeán thöông nghò vôùi M. Traàn-Kim
taïi raïp Coâ Taùm; luùc naøy M. Traàn-Kim saép ñaët vaø coù saém theâm gheá maây vaø söûa
laïi coi raát ñeïp maét.
TRAÀN KIM, Caån baïch”
Qua caùc thoâng tin töø baùo chí nhö treân, ta coù theå thaáy ñöôïc phaàn naøo khung
caûnh thöông maïi, kinh teá, xaõ hoäi ôû Saøi Goøn vaø caùc tænh mieàn Nam trong nhöõng
thaäp nieân 1920, 1930 khi caûi löông ñöôïc hình thaønh vaø phaùt trieån maïnh meõ
trong quaàn chuùng cho ñeán thôøi vaøng son cuûa caûi löông ôû thaäp nieân 1930 vaø 1940.
V. Toång luaän
Trong baøi naøy chuùng toâi ñaõ trình baøy caùc khía caïnh môùi trong lòch söû saân
khaáu haùt boäi, nhaïc taøi töû vaø caûi löông maø nhieàu taùc giaû chöa ñeå yù ñeán.
Haùt boäi ñaõ gaây kinh ngaïc vaø thích thuù cho coâng chuùng Phaùp naêm 1889 vaø
ñaõ coù aûnh höôûng ñeán moät vaøi saùng taùc cuûa nhaïc só Debussy. Caùc hình aûnh veà
dieãn vieân haùt boäi naêm 1889 ôû Paris maø hieän nay coøn löu tröõ ñöôïc coù theå xem laø
nhöõng hình aûnh sôùm nhaát veà ngheä thuaät saân khaáu haùt boäi ôû Saøi Goøn vaø Nam
Kyø. Chæ coù giaùm ñoác vaø soaïn giaû tuoàng haùt boäi laø ñöôïc bieát, oâng Nguyeãn Ñoâng
Truï, coøn caùc dieãn vieân khaùc hieän chöa ñöôïc bieát roõ.
Moät vaøi chi tieát chuùng toâi ñaõ tìm ra laø ban nhaïc taøi töû cuûa oâng Nguyeãn
Toáng Trieàu ñaõ qua Phaùp trình dieãn ôû Marseille naêm 1906 chöù khoâng phaûi naêm
1910, vaø raát coù theå ban nhaïc naøy cuõng chính laø ban nhaïc taøi töû do oâng Viang
höôùng daãn ñaõ ñeán Paris naêm 1900 vaø coù trình dieãn vôùi coâ Cleùo de Meùrode trong
vôû muùa haùt La Bague enchanteùe. Caùc hình aûnh cuûa ban nhaïc taøi töû Nguyeãn
Toáng Trieàu cuõng ñaõ ñöôïc trình baøy trong baøi.
Chuùng toâi cuõng ñeà caäp ñeán khung caûnh xaõ hoäi, kinh teá trong thôøi kyø ñaàu
phaùt trieån caûi löông vaøo thaäp nieân 1920 vaø vai troø cuûa oâng Nguyeãn Phong Caûnh
trong thuôû ban ñaàu cuûa lòch söû nhaïc taøi töû.
Hy voïng baøi vieát ñoùng goùp ñöôïc moät vaøi khía caïnh môùi trong söï nghieân
cöùu veà lòch söû haùt boäi, nhaïc taøi töû vaø caûi löông ôû mieàn Nam töø cuoái theá kyû 19
ñeán ñaàu theá kyû 20.
NÑH-NLT
CHUÙ THÍCH
(3)
(4)
Nhôø söï giuùp ñôõ cuûa coâ Mai Myõ Duyeân, chuùng toâi ñaõ ñi
xuoáng Myõ Tho tìm haäu dueä cuûa oâng Nguyeãn Toáng Trieàu
ñeå bieát theâm thoâng tin nhöng khoâng thaønh coâng. Coâ cho
bieát laø hình oâng Nguyeãn Toáng Trieàu coù trong saùch cuûa
oâng Traàn Vaên Khaûi vaø khaúng ñònh ñöôïc hình trong saùch
gioáng nhö hình oâng Trieàu trong taám hình naøy.
Cleùo de Meùrode laø moät ngöôøi Phaùp, minh tinh nhaûy
muùa ôû AÂu Chaâu thôøi baáy giôø, ôû thôøi ñieåm Hoäi chôï 1900
coâ ñaõ 25 tuoåi vaø ñaït ñöôïc cao voïng cuûa ngheà nghieäp.
Vì ñeïp vaø coù taøi, neân caùc phuï nöõ Paris thöôøng theo thôøi
Chaân dung
Nguyeãn
Toáng Trieàu
(Nguoàn: Traàn
Vaên Khaûi,
Ngheä thuaät
saân khaáu Vieät
Nam, Nxb
Khai trí, Saøi
Goøn, 1970).
Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 2 (100) . 2013
(5)
(6)
(7)
(8)
49
trang cuûa Cleùo de Meùrode. Giôùi vaên ngheä só ñeàu ñeå yù vaø ngöôõng moä nhan saéc vaø phong
caùch cuûa ngöôøi phuï nöõ coù doøng maùu quyù toäc naøy.
Theo B. Marcel [27] thì truyeän “La Bague enchanteùe” laø döïa vaøo caâu chuyeän truyeàn thuyeát
“Vorvong vaø Sauvirong” do Ausguste Pavie ñaàu tieân dòch töø tieáng Khmer ra tieáng Phaùp. Pavie
laø nhaø thaùm hieåm vaø ngoaïi giao ñaõ nhieàu laàn thaùm hieåm Cam Boát, Laøo vaø soâng Mekong trong
caùc coâng taùc cuûa Phaùi boä Pavie (Missions Pavie) do Thoáng ñoác Nam Kyø Charles Le Myre de
Vilers trao cho oâng Pavie laõnh ñaïo thaùm hieåm caùc vuøng ôû löu vöïc soâng Mekong.
Ange Michel Filippini laø Thoáng ñoác Nam Kyø caùc naêm 1886-1887. OÂng khuyeán khích phaùt
trieån thöông maïi giöõa Phaùp vaø Nam Kyø, Cam Boát trong giai ñoaïn ñaàu khi Phaùp thieát laäp thuoäc
ñòa ôû Ñoâng Döông.
Sabourain laø chuû ñoàn ñieàn caø pheâ vaø cao su ôû Nam Kyø ñaàu theá kyû 20. Theo Nieân giaùm Ñoâng
Döông 1908 thì oâng baø Mme et M. Sabourain ôû soá nhaø 21 ñöôøng Filippini laøm ngheà nhaân
vieân phuïc vuï (huissier), sau naøy oâng trôû thaønh chuû ñoàn ñieàn caø pheâ vaø cao su, raát giaøu coù.
Luùc naøy chôï Saøi Goøn (coøn goïi laø chôï Môùi hay chôï Beán Thaønh ngaøy nay) chöa xaây. Sau
naøy khi chôï xaây xong naêm 1914, ñöôøng hai beân hoâng chôï Môùi ñöôïc xaây döïng (vaø ñöôøng
song song vôùi ñöôøng d’Espagne, ngang hoâng chôï noái ñöôøng Filippini ra chôï ñöôïc ñaët teân
laø ñöôøng Sabourain, nay laø ñöôøng Löu Vaên Lang) vaø ñöôøng Batavia khoâng coøn (ñöôøng
Batavia naèm ôû vò trí quaûng tröôøng Quaùch Thò Trang ngaøy nay, noái vôùi ñaïi loä Bonard). OÂng
Gustave Sabourain ñeán Nam Kyø töø cuoái theá kyû 19. G. Sabourain laø hoäi vieân vaø laø thö kyù
cuûa Hoäi Tam ñieåm (Loge maçonnique, “Reveil de l’Orient”), coù truï sôû ôû soá 17 rue d’Espagne
(theo Annuarie de Indochine française, naêm 1897) sau naøy dôøi ñeán soá 38 rue Taberd (ñöôøng
Nguyeãn Du ngaøy nay). Ñöôøng Sabourain trôû thaønh nôi coù nhieàu cöûa haøng buoân baùn taáp naäp
cho ñeán ngaøy nay.
Theo töï vò Phalangsa-Annam (Lexique Franco-Annamite) cuûa Ravier vaø Dronet xuaát baûn naêm
1903 [14] thì töø amateur ñöôïc dòch laø “keû thích söï gì rieâng”. Ñieàu naøy coù nghóa laø töø amateur
ôû thôøi ñieåm ñaàu theá kyû 20 khoâng coù nghóa laø “keû khoâng chuyeân nghieäp”.
TAØI LIEÄU THAM KHAÛO
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
Pierre Nicolas. Notices sur l’Indo-Chine, Cochinchine, Cambodge, Annam, Tonkin, Laos,
Kouang-Tcheùou-Ouan / publieùes aø l’occasion de l’Exposition Universelle de 1900 sous la
direction de M. Pierre Nicolas (18..-19.. ; commissaire de l’Indo-Chine), impr. de Alcan-Leùvy
(Paris), 1900.
Exposition universelle de 1900. Publications de la Commission chargeùe de preùparer la
participation du ministeøre des colonies. Les Colonies françaises, A. Challamel (Paris),
1900-1901.
Traàn Quang Haûi. “Nguoàn goác caûi löông”, http://tranquanghai.info/p3176-tran-quang-hai-%3Anguon-goc-cai-luong.html (ngaøy 22/11/2012).
Vöông Hoàng Seån. Hoài kyù 50 naêm meâ haùt, 50 naêm caûi löông, Nxb Treû, 2007.
Tuaán Giang. Ca nhaïc vaø saân khaáu caûi löông, Nxb Vaên hoùa Daân toäc, 1997.
Vöông Hoàng Seån. Saøi Goøn naêm xöa, Nxb Treû, TP Hoà Chí Minh, 1991.
Vöông Hoàng Seån. Saøi Goøn taïp pín luø, Nxb Vaên hoùa, 1997.
Traàn Vaên Kheâ. Hoài kyù Traàn Vaên Kheâ, taäp 2 - Ñaát khaùch queâ ngöôøi, Nxb Treû, 2001.
L’EØre Nouvelle, Mardi 7 Septembre 1926, Premieøre Anneùe, No. 7., 112 rue d’Espagne, Saigon.
Saigon News, Straits Times Weekly Issue, 5 October 1887, page 12.
Annuaire de l’Indo-Chine française, 1re partie: Cochinchine et Cambodge, 1897.
EÙmile Blavet. Le Theatre annammite, dans “La vie parisienne: (1889); preùface d’Abel
Peyrouton”, P. Ollendorff (Paris), 1890, pp. 158-162.
Arthur Pougin. Le theùaâtre aø l’Exposition universelle de 1889: notes et descriptions, histoire et
souvenirs, Fischbacher, Paris, 1890, pp. 89-99.
Ravier (Coá Khaùnh), Donier (Coá AÂn) (Missionaries apostoliques au Tonkin occidental).
Lexique Franco-Annamite - Töï vò Phalangsa-Annam, Keû Sôû, Imprimerie de la mission, 1903.
Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 2 (100) . 2013
50
15. L’Eveil eùconomique de l’Indochine, Bulletin hebdomadaire, Hanoi 04/9/1927 (Anneùe 11, No.
534), p. 16.
16. Charles Lemire. Cochinchine française et royaume de Cambodge, avec l’itineùraire de Paris aø
SaÐgon et aø la capitale cambodgienne, Challamel aýneù (Paris), 1869.
17. Henri Latour. Le Journal de la Jeunesse, Nouveau recueil hebdomadaire illustreù, 1889,
Deuxieøme semestre, Librairie Hachette et Cie., Paris, 1889, pp. 94-96.
18. Annegret Fauser. Musical Encounters at the 1889 Paris World’s Fair, University of Rochester
Press, NY, 2005.
19. Julien Tiersot. Notes d’ethnographie musicale, Libraire Fischbachee, Paris, 1906.
20. Schmitz, M. D., 1995. Oriental influences in the piano music of Claude Achille Debussy, Ann
Arbor: University of Arizona Press.
21. Joseph Ferrieøre, Georges Garros, Alfred Meynard, Alfred Raquez. L’Indo-Chine 1906, publieù
sous les auspices du Gouvernement geùneùral de l’Indo-Chine, 1906.
22. Benedictus. Les musiques bizarres aø l’Exposition, recueillies et transcrites, G. Hartmann et
Cie, Paris, 1889.
23. Ñaïi Vieät söû kyù toaøn thö, baûn khaéc naêm Chính Hoøa thöù 18 (1697), Vieän Khoa hoïc Xaõ hoäi Vieät
Nam, Nxb Khoa hoïc Xaõ hoäi, Haø Noäi, 1993.
24. Huyønh Ngoïc Traûng, Tröông Ngoïc Töôøng, Phaïm Thieáu Höông, Nguyeãn Ñaïi Phuùc, Ñoã Vaên
Anh. Saøi Goøn-Gia Ñònh xöa, Nxb TP Hoà Chí Minh, 1996.
25. Maurice Talmeyr. La citeù du sang: tableaux du sieøcle passeù, Perrin (Paris), 1901.
26. Arthur Pougin. Le theùaâtre et les spectacles aø l’exposition universelle de 1900 (suite), Le
Meùnestrel, 24 feùvrier 1901, Paris, pp. 60-61.
27. B. Marcel. Les Theùatres aø l’Exposition, Le Passe-Temps et Le Parterre Reunis, 28e anneùe,
No. 35, Dimanche 2 Septembre 1900, pp. 3-6.
28. Huyønh Tònh Paulus Cuûa, Dictionaire Annamite-Ñaïi Nam quoác aâm töï vò, Saigon, Imprimerie
Rey, Curiol & Cie, 4 rue d’Adran, 1895.
TOÙM TAÉT
Qua caùc tö lieäu baèng chöõ vieát vaø hình aûnh, ñaëc bieät laø tö lieäu cuûa ngöôøi Phaùp, baøi vieát cung
caáp nhieàu thoâng tin soáng ñoäng giuùp ngöôøi ñoïc hình dung ñöôïc moät chaëng ñöôøng phaùt trieån cuûa
haùt boäi, nhaïc taøi töû vaø caûi löông ôû Nam Kyø vaøo cuoái theá kyû 19 - ñaàu theá kyû 20.
Theo ñoù, vaøo giai ñoaïn naøy, haùt boäi vaø nhaïc taøi töû ñöôïc bieåu dieãn nhieàu laàn taïi Phaùp qua
caùc hoäi chôï quoác teá, maø sôùm nhaát laø hoäi chôï naêm 1889 toå chöùc taïi Paris. Haùt boäi ñaõ gaây kinh ngaïc
vaø thích thuù cho coâng chuùng Phaùp vaø ñaõ coù aûnh höôûng ñeán vaøi saùng taùc cuûa nhaïc só Debussy.
Caùc ñôït coâng dieãn naøy ñaõ giuùp cho caùc ngheä só theâm töï tin vaø sau khi veà nöôùc hoï ñaõ maïnh daïn
bieåu dieãn tröôùc coâng chuùng, töø ñoù khôûi ñaàu cho söï lan truyeàn trình dieãn treân saân khaáu cuûa nhaïc
taøi töû vaø ca ra boä, daãn ñeán söï ra ñôøi moät boä moân ngheä thuaät saân khaáu môùi laø caûi löông.
ABSTRACT
“HAÙT BOÄI” (VIETNAMESE OPERA), “ÑÔØN CA TAØI TÖÛ” (MUSIC OF AMATEURS)
AND THE FORMATION OF “CAÛI LÖÔNG” (REFORMED THEATRE)
FROM THE LATE 19TH CENTURY TO EARLY 20TH CENTURY
Through written and pictorial materials, especially French documentation, the article
offers a variety of lively information to help the reader imagine a development stage of “haùt boäi”
(Vietnamese opera), “nhaïc taøi töû” (music of amateurs) and “caûi löông” (reformed theatre) in
southern Vietnam in the late 19th century and early 20th century.
Accordingly, at that time, “haùt boäi” and “nhaïc taøi töû” were performed several times in
France through international fairs, and the earliest fair was held in Paris in 1889. “Haùt boäi” had
held a fascination for the French audience, even affected some of Debussy’s compositions.
Those performances helped the artists more confident, and after returning home, they fearlessly
performed in public. It was then that the performances on stage of “nhaïc taøi töû” and “ca ra boä”
were common, leading to the birth of “caûi löông”, a new genre of the theatre.