X· héi häc sè 4 (84), 2003 75 §Õn víi c¸c lý thuyÕt x· héi häc: quan ®iÓm tiÕn hãa 1 Bïi ThÕ C−êng Cã vµi lý do gÇn ®©y dÉn t¸c gi¶ bµi viÕt t×m hiÓu l¹i vÊn ®Ò c¸c lý thuyÕt x· héi häc: 1) Nghiªn cøu vµ ®µo t¹o x· héi häc ë ViÖt Nam ph¸t triÓn m¹nh trong thêi kú §æi Míi, cã nh÷ng ®ãng gãp ®¸ng kÓ nh−ng còng ®Æt ra mét sè vÊn ®Ò, trong ®ã cã t×nh tr¹ng nghiªn cøu thiÕu c¬ së lý thuyÕt vµ ph−¬ng ph¸p. 2) Khi thùc hiÖn ®Ò tµi KX.02.10 nghiªn cøu khÝa c¹nh x· héi cña qu¸ tr×nh c«ng nghiÖp hãa hiÖn ®¹i hãa, chóng t«i nhËn thÊy tÇm quan träng cña viÖc chuÈn bÞ c¬ së ph−¬ng ph¸p luËn. ViÖc tham gia §Ò tµi t¹o yªu cÇu vµ ®iÒu kiÖn cho t¸c gi¶ bµi viÕt t×m hiÓu s©u h¬n lý thuyÕt x· héi häc hiÖn nay. 3) C«ng t¸c chuÈn bÞ tµi liÖu gi¶ng d¹y x· héi häc còng lµ mét thóc ®Èy cho bµi viÕt. Hoµn c¶nh lµm khoa häc ë ViÖt Nam ch−a hç trî cho nghiªn cøu l©u dµi, c¨n b¶n. Vïng nghiªn cøu ®ang bµn ®ßi hái b¹n nhiÒu thêi gian, nç lùc. Nh÷ng dßng viÕt d−íi ®©y chØ lµ b−íc ®Çu, cÇn suy ngÉm h¬n, tr−íc khi ®−a ra víi b¹n ®äc mét ®iÒu g×. Tuy nhiªn, nhu cÇu hiÖn nay ë n−íc ta ®ßi hái nªn sím trao ®æi chñ ®Ò nµy. Bµi viÕt tr×nh bµy mét sè thu ho¹ch cña t¸c gi¶ vÒ x· héi häc tiÕn hãa, nªu lªn mét khung t×m hiÓu vÊn ®Ò cho b¶n th©n, hy väng gîi lªn vµi chÊm ph¸ trao ®æi trong ®ång nghiÖp vµ sinh viªn. * * * 1. X· héi häc vay m−în sinh häc X· héi häc h×nh thµnh ë thÕ kû 19 khi sinh häc ®ang ph¸t triÓn m¹nh. Håi ®ã, sinh häc lµ chñ ®Ò thêi th−îng trong nhiÒu phßng kh¸ch trÝ thøc vµ giíi tinh hoa ë Anh vµ T©y ¢u lôc ®Þa. Sù vay m−în lÉn nhau gi÷a sinh häc vµ x· héi häc kh«ng chØ diÔn ra trong 100 n¨m ®Çu tiªn cña x· héi häc, mµ ®Õn gÇn ®©y, x· héi häc vÉn tiÕp tôc dùa vµo nh÷ng ph¸t triÓn míi trong sinh häc. 1 Bµi viÕt trong khu«n khæ §Ò tµi KX.02.10 "C¸c vÊn ®Ò x· héi vµ m«i tr−êng cña qu¸ tr×nh c«ng nghiÖp hãa, hiÖn ®¹i hãa rót ng¾n" (2001-2004). T¸c gi¶ ch©n thµnh c¸m ¬n TS. Mai Huy BÝch ®· dµnh thêi gian gãp ý vµ thÈm ®Þnh cho bµi viÕt. Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn 76 §Õn víi c¸c lý thuyÕt x· héi häc: quan ®iÓm tiÕn hãa ThuyÕt tiÕn hãa Darwin Lý thuyÕt tiÕn hãa cña C. Darwin lµ mét dÊu mèc ¶nh h−ëng ®Õn sinh häc suèt tõ gi÷a thÕ kû 19 ®Õn h«m nay. ThuyÕt Darwin nh×n thÕ giíi tù nhiªn lµ mét cuéc ®Êu tranh sinh tån gi÷a c¸c loµi, nã "chän läc" ®Ó cho sèng sãt nh÷ng c¸ thÓ h÷u c¬ nµo thÝch nghi tèt h¬n víi m«i tr−êng, nh÷ng c¸ thÓ ®ã còng sÏ cã nhiÒu kh¶ n¨ng h¬n trong sinh s¶n. ThuyÕt Darwin lËp luËn, c¸c c¸ thÓ cña mét loµi ph¸t triÓn nh÷ng biÕn thÓ trong c¸c ®Æc ®iÓm (trait) c¬ thÓ vµ hµnh vi. C¸c loµi cã xu h−íng sinh s¶n nhiÒu h¬n kh¶ n¨ng m«i tr−êng cã thÓ chÊp nhËn. Do ®ã, c¸c c¸ thÓ trong mét loµi ph¶i c¹nh tranh víi nhau vµ víi c¸c c¸ thÓ cña loµi kh¸c ®Ó giµnh nguån lùc trong m«i tr−êng. C¸c c¸ thÓ sÏ ph¸t triÓn nh÷ng ®Æc ®iÓm nµo t¹o kh¶ n¨ng cho chóng c¹nh tranh vµ b¶o vÖ nguån lùc. Nh÷ng c¸ thÓ ph¸t triÓn ®−îc nh÷ng ®Æc ®iÓm nµy sÏ cã kh¶ n¨ng sèng sãt vµ sinh s¶n, trong khi nh÷ng c¸ thÓ víi nh÷ng ®Æc ®iÓm kh«ng thÝch hîp cho sù c¹nh tranh hay b¶o vÖ nguån lùc th× sÏ Ýt cã kh¶ n¨ng sèng sãt vµ sinh s¶n. Nh− vËy, m«i tr−êng sÏ chän läc nh÷ng ®Æc ®iÓm cña c¸c c¸ thÓ t¹o kh¶ n¨ng cho chóng c¹nh tranh, b¶o vÖ nguån lùc, sèng sãt, vµ t¸i sinh s¶n. Chän läc t¹o ra ®éng lùc cho tiÕn hãa. Chän läc diÔn ra ®èi víi c¸c c¸ thÓ, nh−ng tiÕn hãa liªn quan ®Õn mét quÇn thÓ loµi: c¸c c¸ thÓ sèng sãt hay bÞ diÖt vong, nh−ng quÇn thÓ sÏ tiÕn hãa. X· héi häc tiÕn hãa X· héi häc ®· vËn dông c¸ch nh×n sinh häc ®Ó ph¸t triÓn mét vµi c¸ch nh×n x· héi mµ cho ®Õn nay vÉn cßn ¶nh h−ëng. Nh×n chung, c¸ch nh×n nµy ®−îc gäi lµ m« h×nh h÷u c¬ vÒ x· héi. Chøc n¨ng: mäi c¬ thÓ h÷u c¬ còng nh− x· héi cã mét sè chøc n¨ng c¬ b¶n ®Ó tån t¹i. §ã lµ s¶n xuÊt ra b¶n thÓ duy tr× sù sèng, t¸i s¶n xuÊt c¸c bé phËn cña c¬ thÓ, ®iÓu chØnh/kiÓm so¸t ho¹t ®éng cña c¸c bé phËn, ph©n phèi th«ng tin vµ vËt liÖu cho c¸c bé phËn. ThÝch nghi/chän läc: nh÷ng x· héi cã nh÷ng ®Æc ®iÓm khiÕn x· héi thÝch nghi tèt h¬n víi m«i tr−êng vËt lý vµ x· héi sÏ cã nhiÒu kh¶ n¨ng/c¬ héi tån t¹i h¬n. Trong mét x· héi, c¸c cÊu tróc vµ ®Æc ®iÓm v¨n hãa mang tÝnh thÝch nghi cao sÏ cã kh¶ n¨ng tån t¹i. H−íng tiÕn hãa: gièng c¬ thÓ h÷u c¬, x· héi còng tiÕn hãa theo mét h−íng x¸c ®Þnh, cã tÝnh tiÕn bé, ngµy cµng tèt h¬n. H−íng tiÕn hãa cña x· héi lµ ngµy cµng t¨ng tÝnh phøc t¹p (complexity) vÒ cÊu tróc vµ c¸c biÓu tr−ng v¨n hãa, khiÕn nã t¨ng kh¶ n¨ng thÝch øng víi m«i tr−êng. TiÕn hãa g¾n víi kh¸c biÖt hãa: c¸c chñ thÓ c¹nh tranh giµnh nguån lùc dÉn ®Õn kh¸c biÖt hãa x· héi (social differentiation) hay chuyªn biÖt hãa x· héi (social speciation). Nh− vËy, qu¸ tr×nh giµnh vµ t×m kiÕm vïng nguån lùc lµ ®éng lùc (driving force) cña sù kh¸c biÖt hãa x· héi, do ®ã, cña tiÕn hãa x· héi. Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.ac.vn Bïi ThÕ C−êng 77 Ba tiÕp cËn vµ ba thêi kú ph¸t triÓn Cã ba h−íng tiÕp cËn lý thuyÕt trong x· héi häc ¶nh h−ëng tõ sinh häc, ba tiÕp cËn nµy g¾n víi nh÷ng giai ®o¹n ph¸t triÓn cña sinh häc. TiÕp cËn sinh th¸i häc nh×n ®èi t−îng nghiªn cøu nh− lµ qu¸ tr×nh c¹nh tranh gi÷a c¸c chñ thÓ x· héi xung quanh c¸c nguån lùc h¹n hÑp. Nhµ sinh häc E.H. Haeckel lµ ng−êi nªu lªn thuËt ng÷ sinh th¸i häc (ecology) vµo n¨m 1869 ®Ó chØ mét chuyªn ngµnh nghiªn cøu c¸c sinh thÓ víi tÝnh c¸ch lµ thµnh viªn cña mét m¹ng l−íi c¸c sinh thÓ t−¬ng t¸c víi nhau trong m«i tr−êng cña chóng. Tho¹t ®Çu kh«ng mÊy ng−êi hiÓu t− t−ëng cña Haeckel, nh−ng 20 n¨m sau chuyªn ngµnh nµy ®· ph¸t triÓn m¹nh, trong ®ã cã tiÕp cËn sinh th¸i häc ng−êi (human ecology). TiÕp cËn tiÕn hãa chøc n¨ng quan t©m ®Õn sù tiÕn hãa x· héi trong dµi h¹n, tr¶i qua nh÷ng giai ®o¹n hay kiÓu x· héi kh¸c nhau, g¾n víi viÖc n©ng cao tÝnh phøc t¹p vµ kh¸c biÖt hãa. TiÕp cËn nµy còng thÓ hiÖn trong quan ®iÓm chøc n¨ng, v× vËy kh«ng thÓ xem xÐt x· héi häc tiÕn hãa t¸ch rêi víi quan ®iÓm chøc n¨ng, mÆc dï cã thÓ t¸ch biÖt chóng nh»m môc ®Ých nghiªn cøu. Hai tiÕp cËn trªn chÞu ¶nh h−ëng cña sinh häc thÕ kû 19 ®Çu thÕ kû 20. TiÕp cËn thø ba, dùa trªn ngµnh di truyÒn häc (genetics) ph¸t triÓn tõ gi÷a thÕ kû 20, t×m hiÓu t¸c ®éng cña chän läc gen ®Õn hµnh vi cña con ng−êi vµ tæ chøc x· héi. Ng−êi ta dù ®o¸n cã thÓ diÔn ra mét sù tæng hîp ba khuynh h−íng, dùa trªn cuéc c¸ch m¹ng ®ang næi lªn trong sinh häc g¾n víi c«ng nghÖ gen. Bµi viÕt nµy ®Ò cËp ®Õn hai tiÕp cËn ®Çu, dµnh viÖc tr×nh bµy tiÕp cËn thø ba cho mét dÞp kh¸c. C¸c tiÕp cËn nãi trªn ®an xen víi nh÷ng giai ®o¹n ph¸t triÓn trong nghiªn cøu x· héi häc tõ quan ®iÓm tiÕn hãa. Ph¶i ch¨ng cã thÓ nãi ®Õn ba giai ®o¹n: x· héi häc tiÕn hãa cæ ®iÓn, x· héi häc tiÕn hãa thêi kú tr−íc sau ThÕ chiÕn II, vµ x· héi häc tiÕn hãa míi? 2. X· héi häc tiÕn hãa cæ ®iÓn Quan ®iÓm tiÕn hãa trong x· héi häc cæ ®iÓn g¾n víi nç lùc nghiªn cøu cña A. Comte, M¸c, H. Spencer vµ E. Durkheim. Comte ®−a ra b¶ng ph©n lo¹i khoa häc, trong ®ã «ng cho r»ng x· héi häc sÏ n¶y sinh tõ sinh häc ®Ó råi trë thµnh "m«n khoa häc vua". Comte còng thuéc nh÷ng ng−êi ®Çu tiªn ®−a ra phÐp lo¹i suy (analogy) thÕ giíi h÷u c¬ vµo x· héi häc, khi «ng so s¸nh sù t−¬ng ®ång gi÷a c¬ thÓ sinh häc vµ cÊu tróc x· héi, nh×n x· héi nh− lµ mét c¬ thÓ sèng. M¸c t¹o nªn dßng quan ®iÓm riªng trong x· héi häc, ®ßi hái mét nghiªn cøu ®éc lËp. M¸c ®· vËn dông quan ®iÓm tiÕn hãa vµo viÖc h×nh thµnh lý thuyÕt x· héi häc riªng cña m×nh, nh×n x· héi nh− lµ mét c¬ thÓ h÷u c¬ vµ sù ph¸t triÓn cña nã lµ mét qu¸ tr×nh lÞch sö tù nhiªn, tõ tr×nh ®é thÊp lªn tr×nh ®é cao h¬n, tõ ®¬n gi¶n ®Õn phøc Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn 78 §Õn víi c¸c lý thuyÕt x· héi häc: quan ®iÓm tiÕn hãa t¹p, tr¶i qua nh÷ng h×nh th¸i x· héi vµ ph−¬ng thøc s¶n xuÊt kh¸c nhau. Trong khi Comte chØ b−íc ®Çu ®−a ra ý t−ëng so s¸nh sinh häc víi x· héi häc, th× Spencer kÕt hîp chóng râ nÐt nhÊt. Tr−íc khi Darwin xuÊt b¶n t¸c phÈm "Nguån gèc c¸c loµi" (1859), Spencer ®· nãi ®Õn "sù sèng sãt cña kÎ thÝch øng nhÊt (fittest)": nh÷ng h×nh th¸i tæ chøc x· héi tèt h¬n sÏ sèng sãt trong cuéc c¹nh tranh, b»ng c¸ch ®ã mµ tr×nh ®é x· héi n©ng lªn. Mét t− t−ëng ®¸ng chó ý ë Spencer lµ «ng cho r»ng x· héi häc ph¶i nghiªn cøu x· héi víi t− c¸ch lµ nh÷ng c¬ thÓ siªu h÷u c¬ (superorganic), tøc lµ nh÷ng mèi liªn hÖ gi÷a c¸c c¬ thÓ sèng. Nh− vËy, mét mÆt «ng nãi ®Õn sù t−¬ng ®ång gi÷a c¬ thÓ h÷u c¬ víi x· héi, mÆt kh¸c «ng còng nãi ®Õn sù kh¸c biÖt gi÷a chóng khi coi x· héi lµ lo¹i c¬ thÓ siªu h÷u c¬. X· héi häc cã thÓ vay m−în quan ®iÓm sinh häc khi nh×n x· héi nh− lµ c¬ thÓ sèng, song kh«ng ®−îc quªn chóng kh¸c nhau vÒ nguyªn t¾c, kh«ng thÓ v−ît qua. Durkheim tiÕp tôc ph¸t triÓn quan ®iÓm tiÕn hãa trong x· héi häc c¶ vÒ mÆt sinh th¸i häc lÉn tiÕn ho¸ x· héi. Durkheim cho r»ng ®a d¹ng hãa lµm cho sù tån t¹i cña mét loµi trë nªn dÔ dµng h¬n. Theo «ng, x· héi còng chÞu quy luËt t−¬ng tù: trong mét vïng, c¸c nghÒ nghiÖp kh¸c nhau cïng tån t¹i mµ kh«ng nhÊt thiÕt ®e do¹ lÉn nhau, bëi v× chóng theo ®uæi nh÷ng môc tiªu kh¸c nhau. Durkheim ph¸t triÓn mét m« h×nh sinh th¸i häc: c¸c ®éng lùc lµm t¨ng møc ®é vËt chÊt cña d©n c− hoÆc lµm gi¶m kh«ng gian x· héi cña c¸c c¸ thÓ (vËn t¶i, truyÒn th«ng) lµm t¨ng tÝnh c¹nh tranh. §iÒu nµy dÉn ®Õn sù chuyªn biÖt hãa x· héi hay lµ ph©n c«ng lao ®éng, nã lµm gi¶m c¹nh tranh vµ t¨ng hîp t¸c gi÷a c¸c c¸ thÓ ë trong nh÷ng khu vùc ph©n c«ng kh¸c nhau th«ng qua trao ®æi nguån lùc. C¬ chÕ nµy lµ ®éng lùc t¹o ra tiÕn hãa x· héi tõ ®¬n gi¶n ®Õn phøc t¹p h¬n. Do vËy, Durkheim ®· dµnh nhiÒu chó ý cho viÖc nghiªn cøu ph©n c«ng lao ®éng trong sù nghiÖp cña «ng. VÒ mÆt x· héi, Durkheim ph©n biÖt hai kiÓu x· héi, mét dùa trªn cè kÕt c¬ giíi vµ mét dùa trªn cè kÕt h÷u c¬. 3. x· héi häc tiÕn hãa thêi kú tr−íc sau ThÕ chiÕn II Sinh th¸i häc ®« thÞ Tr−êng ph¸i Chicago nh×n ®« thÞ nh− lµ mét hÖ thèng sinh th¸i v¨n hãa x· héi (sociocultural ecosystem), trong ®ã c¸c vïng, khu vùc vµ ®¬n vÞ trë nªn kh¸c biÖt hãa do c¹nh tranh giµnh nguån lùc. Tr−êng ph¸i nµy ph¸t triÓn mét s¬ ®å lý thuyÕt sinh th¸i häc ®« thÞ: t¨ng tr−ëng s¶n xuÊt vµ d©n sè lµm t¨ng møc tËp trung con ng−êi vµ c¸c tæ chøc, dÉn ®Õn c¹nh tranh giµnh nguån lùc (kh«ng gian ®« thÞ, nguån lùc tæ chøc hµnh chÝnh, thÞ tr−êng, v.v...). C¹nh tranh dÉn ®Õn kh¸c biÖt hãa c¸c vïng, c¸c ®iÓm c− tró, ho¹t ®éng s¶n xuÊt kinh doanh, biÓu tr−ng v¨n hãa. C¹nh tranh cµng t¨ng th× ®« thÞ cµng bµnh tr−íng, v× c¸c chñ thÓ ph¶i t×m kiÕm nh÷ng vïng nguån lùc kh¸c ®Ó tr¸nh nh÷ng vïng c¹nh tranh qu¸ m¹nh, gi¸ c¶ qu¸ cao ®èi víi ho¹t ®éng kinh doanh vµ sinh ho¹t. Sau tr−êng ph¸i Chicago, sinh th¸i häc ®« thÞ tiÕp tôc lµ mét tiÕp cËn trung Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.ac.vn Bïi ThÕ C−êng 79 m« cã nhiÒu ®ãng gãp ®èi víi x· héi häc ®« thÞ thùc nghiÖm. Cã nh÷ng nç lùc lý thuyÕt tõ gãc ®é sinh th¸i xem xÐt qu¸ tr×nh ®« thÞ ho¸ víi tÝnh c¸ch lµ nh÷ng qu¸ tr×nh nÒn t¶ng ¶nh h−ëng ®Õn khu«n mÉu tæ chøc ®êi sèng cña mét quÇn thÓ d©n c− trong mét kh«ng gian nhÊt ®Þnh. Trong lý thuyÕt sinh th¸i häc ®« thÞ, c«ng nghÖ vµ d©n sè lµ hai yÕu tè xuÊt ph¸t ®iÓm, ¶nh h−ëng ®Õn tr×nh ®é vËn t¶i vµ truyÒn th«ng, s¶n xuÊt hµng hãa vµ dÞch vô. C«ng nghÖ vµ s¶n xuÊt dÉn ®Õn viÖc më réng vµ n©ng cao c¬ së h¹ tÇng vËt chÊt cho mét quÇn thÓ trong mét kh«ng gian nhÊt ®Þnh (®−êng s¸, nhµ cöa, bÕn c¶ng,...), t¹o n¨ng lùc më réng sù ph©n phèi th«ng tin, vËt liÖu, dÞch vô trong kh«ng gian. ThÞ tr−êng vµ h¹ tÇng qu¶n lý hµnh chÝnh t¸c ®éng ®Õn quy m« vµ mËt ®é c− tró, ®Õn di d©n, ®Õn sù bµnh tr−íng vÒ mÆt ®Þa lý cña ®« thÞ, kÕt qu¶ lµ h×nh thµnh nh÷ng chuçi siªu ®« thÞ (agglomeration). Sinh th¸i häc vÜ m« A.H. Hawley Trong khi tr−êng ph¸i Chicago vµ c¸c nghiªn cøu sinh th¸i häc ®« thÞ ¸p dông quan ®iÓm tiÕn hãa vÜ m« cæ ®iÓn vµo cÊp ®é trung m« (c¸c ®« thÞ), th× trong kho¶ng cuèi thËp niªn 40 vµ ®Çu thËp niªn 50, A. H. Hawley ®−a tiÕp cËn sinh th¸i trë l¹i cÊp ®é vÜ m«. Lý thuyÕt Hawley dùa trªn ba ®Þnh ®Ò. §Þnh ®Ò thÝch nghi: thÝch nghi víi m«i tr−êng diÔn ra th«ng qua viÖc h×nh thµnh mét hÖ thèng c¸c sù phô thuéc lÉn nhau gi÷a c¸c thµnh viªn cña mét quÇn thÓ. §Þnh ®Ò t¨ng tr−ëng: trong tr−êng hîp c¸c yÕu tè kh¸c kh«ng ®æi, hÖ thèng ®i theo h−íng tèi ®a hãa sù phøc t¹p nhê vµo vËn t¶i vµ truyÒn th«ng. §Þnh ®Ò tiÕn hãa: sù ph¸t triÓn cña hÖ thèng g¾n víi viÖc ¸p dông th«ng tin míi lµm n©ng cao kh¶ n¨ng vËn chuyÓn vËt liÖu, con ng−êi vµ th«ng ®iÖp. §Ó tån t¹i vµ thÝch nghi, c¸c quÇn thÓ ph¶i trë nªn kh¸c biÖt hãa vµ liªn kÕt th«ng qua mét hÖ thèng phô thuéc lÉn nhau. Quy m« d©n c− vµ tÝnh phøc t¹p vÒ tæ chøc x· héi bÞ h¹n chÕ bëi nÒn tri thøc, ®Æc biÖt lµ c«ng nghÖ vËn t¶i vµ truyÒn th«ng. Víi mét tr×nh ®é c«ng nghÖ nhÊt ®Þnh, bao giê còng mÊt chi phÝ (thêi gian, n¨ng l−îng, tiÒn b¹c, vËt liÖu) ®Ó vËn chuyÓn th«ng tin, vËt liÖu vµ con ng−êi. Hawley gäi ®ã lµ nh÷ng chi phÝ vËn ®éng (mobility costs). Mét quÇn thÓ kh«ng thÓ t¨ng quy m« vµ tÝnh phøc thÓ cña m×nh nÕu kh«ng më réng tri thøc vÒ truyÒn th«ng còng nh− sù vËn chuyÓn con ng−êi vµ vËt liÖu. Víi mét quÇn thÓ d©n c− lín h¬n, kh¸c biÖt hãa h¬n trong mét l·nh thæ réng h¬n, ®ßi hái s¶n xuÊt ra nhiÒu vËt phÈm vµ dÞch vô h¬n, ph©n phèi b»ng tr×nh ®é c«ng nghÖ vËn t¶i vµ truyÒn th«ng cao h¬n. NÕu n¨ng suÊt kh«ng t¨ng, nÕu chi phÝ vËn ®éng kh«ng gi¶m, th× quy m«, møc ®é vµ ®é phøc t¹p cña hÖ thèng sÏ kh«ng thÓ v−ît qu¸ mét giíi h¹n trÇn. Quy m« d©n sè, l·nh thæ, søc s¶n xuÊt, c«ng nghÖ vËn t¶i/truyÒn th«ng, vµ c¹nh tranh lµ nh÷ng nguyªn nh©n quan träng ®èi víi nh÷ng qu¸ tr×nh cÊu tróc vÜ m« nh− kh¸c biÖt hãa, xung ®ét, h×nh thµnh giai tÇng, quyÒn lùc. Dßng nguån lùc (n¨ng l−îng, th«ng tin, vËt liÖu) ch¶y vµo hÖ thèng xÐt ®Õn Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn 80 §Õn víi c¸c lý thuyÕt x· héi häc: quan ®iÓm tiÕn hãa cïng lµ nguån t¨ng tr−ëng vµ tiÕn hãa cña hÖ thèng x· héi. Sinh th¸i häc tæ chøc M. Hannan vµ J. Freeman thuéc sè nh÷ng ng−êi ®i ®Çu trong c¸ch nh×n tiÕn hãa sinh häc ®èi víi mét quÇn thÓ c¸c tæ chøc. Trong c¸ch nh×n nµy, c¸c tæ chøc c¹nh tranh nhau giµnh nguån lùc. Møc c¹nh tranh cao lµm t¨ng ¸p lùc chän läc: nh÷ng tæ chøc cã kh¶ n¨ng b¶o vÖ ®−îc nguån lùc trong sù c¹nh tranh th× tån t¹i, nh÷ng tæ chøc thiÕu kh¶ n¨ng sÏ thÊt b¹i hoÆc ph¶i chuyÓn sang vïng nguån lùc kh¸c. Mét lo¹t ®éng lùc t¹o nªn c¹nh tranh vµ chän läc. Ch¼ng h¹n, sè l−îng tæ chøc trong mét vïng nguån lùc lµm t¨ng mËt ®é, møc c¹nh tranh, sù chän läc vµ tû lÖ tæ chøc bÞ thÊt b¹i. §éng lùc thø hai lµ tr×nh ®é thÞ tr−êng. NÕu c¸c tæ chøc ®éc quyÒn vµ c¬ cÊu hµnh chÝnh g©y trë ng¹i cho thÞ tr−êng, th× møc c¹nh tranh, ¸p lùc chän läc vµ tû lÖ tæ chøc thÊt b¹i sÏ gi¶m, vµ ng−îc l¹i. TiÕp n÷a, biÕn ®éng cña c¸c nguån lùc khiÕn cho nh÷ng lo¹i tæ chøc kh¸c nhau vÒ quy m« hay ®é chuyªn m«n hãa sÏ cã −u thÕ kh¸c nhau. 4. X· héi häc tiÕn hãa míi Nh÷ng ph¸t triÓn míi cña sinh häc khuyÕn khÝch t×m tßi míi trong x· héi häc tiÕn hãa hiÖn ®¹i, liªn quan ®Õn bèn h−íng quan t©m chÝnh: c¸c lý thuyÕt sinh häc x· héi (sociobiology); c¸c lý thuyÕt giai ®o¹n tiÕn hãa; c¸c lý thuyÕt so s¸nh loµi; c¸c lý thuyÕt vÒ b¶n chÊt sinh häc cña con ng−êi. Bµi viÕt nµy chØ ®Ò cËp ®Õn c¸c lý thuyÕt giai ®o¹n tiÕn hãa, h×nh thµnh tõ nh÷ng n¨m 60 thÕ kû 20. Lo¹i lý thuyÕt nµy chó ý ®Õn nh÷ng qu¸ tr×nh lÞch sö dµi h¹n trong ®ã diÔn ra sù kh¸c biÖt hãa ngµy cµng t¨ng trong cÊu tróc vµ v¨n hãa cña mét quÇn thÓ d©n c−. TiÕn hãa v¨n hãa x· héi cña nhµ Lenski M« h×nh cña vî chång Lenski (tiÕp cËn tiÕn hãa v¨n hãa x· héi, socio-cultural evolution) quan t©m ®Õn c¸c hÖ thèng vµ c¬ chÕ ph©n phèi quyÒn lùc, uy tÝn vµ cña c¶i trong mét quÇn thÓ. C¸c t¸c gi¶ xem xÐt sù ph©n phèi nµy trong c¸c kiÓu x· héi kh¸c nhau, chóng lµm nªn nh÷ng giai ®o¹n trong qu¸ tr×nh tiÕn hãa lÞch sö. Lenski ph©n biÖt c¸c kiÓu x· héi ph¶n ¸nh nh÷ng giai ®o¹n tiÕn hãa: x· héi s¨n b¾t vµ h¸i l−îm; x· héi trång trät thñ c«ng ®¬n gi¶n (simply horticultural); x· héi trång trät thñ c«ng cao cÊp (advanced horticultural); x· héi n«ng nghiÖp; x· héi c«ng nghiÖp. §éng lùc tiÕn hãa qua c¸c kiÓu x· héi lµ tr×nh ®é vµ b¶n chÊt cña c«ng nghÖ ®Ó s¶n xuÊt t¹o ra thÆng d− kinh tÕ. Lenski ®Ò cËp ®Õn nh÷ng t−¬ng ®ång vµ kh¸c biÖt gi÷a tiÕn hãa sinh häc vµ tiÕn hãa x· héi. TiÕn hãa sinh häc vµ x· héi ®Òu dùa trªn nh÷ng ghi chÐp (record) kinh nghiÖm ®−îc l−u tr÷ vµ truyÒn tõ thÕ hÖ nµy sang thÕ hÖ kh¸c d−íi h×nh th¸i c¸c hÖ thèng m· th«ng tin. C¶ hai lo¹i tiÕn hãa ®Òu dùa trªn nh÷ng qu¸ tr×nh biÕn dÞ vµ chän läc ngÉu nhiªn c¸c ®Æc ®iÓm thóc ®Èy sù thÝch nghi víi m«i tr−êng. Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.ac.vn Bïi ThÕ C−êng 81 Ng−îc l¹i, cã nh÷ng kh¸c biÖt gi÷a hai lo¹i tiÕn hãa. Trong tiÕn hãa sinh häc gen lµ vËt mang m· th«ng tin, cßn trong tiÕn hãa x· héi th× c¸c hÖ thèng biÓu tr−ng v¨n hãa ®ãng chøc n¨ng t−¬ng tù. §èi víi c¸ch chuyÓn ®¹t th«ng tin, trong tiÕn hãa sinh häc, th«ng tin gen chØ cã thÓ chuyÓn giao th«ng qua sinh s¶n c¬ thÓ h÷u c¬ míi, vµ chØ diÔn ra trong ph¹m vi mét loµi, gi÷a c¸c loµi kh«ng thÓ cã sù phèi gièng. Ng−îc l¹i, m· v¨n hãa cã thÓ chuyÓn ®¹t réng r·i gi÷a c¸c kiÓu x· héi. Trong tiÕn hãa sinh häc, c¸c loµi ®¬n gi¶n h¬n vµ phøc t¹p h¬n cã thÓ tiÕp tôc chung sèng trong cïng mét vïng nguån lùc. Cßn trong tiÕn hãa x· héi, c¸c kiÓu x· héi ®¬n gi¶n h¬n cã xu h−íng bÞ lo¹i trõ bëi nh÷ng kiÓu x· héi phøc t¹p h¬n. Theo Lenski vµ céng sù, cã hai ®éng lùc c¬ b¶n ®èi víi biÕn ®æi x· héi: ®æi míi (c«ng nghÖ) t¹o ra th«ng tin míi vµ c¸c khu«n mÉu x· héi míi; thø hai: lo¹i bá (extinction) c¸c khu«n mÉu cò. §æi míi trong tiÕn hãa x· héi lµm cho biÕn ®æi diÔn ra nhanh h¬n, v× con ng−êi cã n¨ng lùc ý thøc, cã nhu cÇu vµ kh¸t väng v« h¹n, cã thÓ chÊp nhËn truyÒn b¸ v¨n hãa tõ x· héi kh¸c, cã thÓ g©y søc Ðp buéc x· héi kh¸c chÊp nhËn m· th«ng tin cña m×nh, cã thÓ ®Þnh chÕ hãa c¸c ®æi míi khiÕn nã trë nªn th−êng xuyªn vµ bÒn v÷ng, cã thÓ kÕt nèi c¸c hÖ thèng kh¸c nhau t¹o ra biÕn ®æi d©y chuyÒn. C¸ nh©n: ®¬n vÞ thÝch nghi c¬ b¶n cña tiÕn hãa x· héi? Trong khi nhiÒu lý thuyÕt giai ®o¹n tiÕn hãa quan t©m ®Õn c¬ chÕ chän läc ®èi víi x· héi hoÆc nhãm th× S.K. Sanderson l¹i lÊy c¸ nh©n lµm ®¬n vÞ thÝch nghi c¬ b¶n. Sanderson cho r»ng t−¬ng ®ång gi÷a tiÕn hãa sinh häc vµ x· héi lµ ë chç chóng bao hµm c¸c qu¸ tr×nh thÝch nghi mµ c¸c qu¸ tr×nh nµy sÏ t¹o ra biÕn ®æi. Nh−ng ®¬n vÞ c¬ b¶n cña sù chän läc lµ c¸ nh©n, chø kh«ng ph¶i c¸c ®¬n vÞ x· héi trªn c¸ nh©n. C¸c cÊu tróc x· héi kh«ng thÓ lµ ®¬n vÞ thÝch nghi v× chóng chØ lµ nh÷ng kh¸i niÖm trõu t−îng. ChØ nh÷ng c¸ nh©n cô thÓ míi cã thÓ lµ ®¬n vÞ thÝch nghi, v× chØ hä míi cã nhu cÇu vµ ý chÝ t×m kiÕm sù tèi ®a hãa Ých lîi vµ tèi thiÓu hãa chi phÝ hµnh ®éng. C¸c cÊu tróc x· héi cã thÓ lµ t¸c nh©n biÕn ®æi, buéc c¸ nh©n chÊp nhËn vµ thÝch øng víi chóng. Song, trong sù ph©n tÝch tiÕn hãa x· héi, mét khu«n mÉu x· héi ph¶i ®−îc xem lµ mang tÝnh thÝch nghi chØ bëi v× nã thóc ®Èy sù thÝch nghi cña c¸c c¸ nh©n trong cÊu tróc x· héi ®ã. MÆc dï c¸ nh©n lµ ®¬n vÞ cña thÝch nghi vµ chän läc, nh−ng chØ c¸c x· héi lµ tiÕn hãa, gièng trong sinh häc: c¸ thÓ lµ ®¬n vÞ cña sù chän läc, nh−ng quÇn thÓ cña c¸c c¸ thÓ nµy th× míi tiÕn hãa. T−¬ng tù, c¸c c¸ thÓ ng−êi lµ ®¬n vÞ cña sù thÝch nghi vµ chän läc, t¹o ra hay chÊp nhËn nh÷ng ®Æc ®iÓm v¨n hãa x· héi bëi v× nh÷ng ®Æc ®iÓm nµy ®¸p øng nhu cÇu cña hä. Trong qóa tr×nh ®ã, c¸c cÊu tróc v¨n hãa vµ x· héi ®−îc biÕn ®æi. Theo Sanderson, nh÷ng nguyªn nh©n c¬ b¶n cña tiÕn hãa x· héi n»m trong Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn 82 §Õn víi c¸c lý thuyÕt x· héi häc: quan ®iÓm tiÕn hãa c¸c ®iÒu kiÖn vËt chÊt cho sù tån t¹i cña con ng−êi: nh©n khÈu, sinh th¸i, c«ng nghÖ, kinh tÕ. Lµ nguyªn nh©n cña tiÕn hãa v× chóng t¸c ®éng ®Õn viÖc s¶n xuÊt ra sù tån t¹i vµ t¸i s¶n xuÊt ra ®êi sèng con ng−êi. Nh−ng søc t¸c ®éng cña c¸c ®iÒu kiÖn nµy phô thuéc vµo hoµn c¶nh cô thÓ mµ con ng−êi sèng trong ®ã. V× vËy, c¸c kiÓu x· héi kh¸c nhau trong nh÷ng thêi kú lÞch sö vµ nh÷ng giai ®o¹n tiÕn hãa kh¸c nhau sÏ cã nh÷ng l« gÝch tiÕn hãa kh¸c nhau. B¶ng 1: T−¬ng ®ång vµ kh¸c biÖt gi÷a tiÕn hãa sinh häc vµ tiÕn hãa x· héi, tõ lý thuyÕt cña Lenski vµ cña Sanderson §Æc ®iÓm tiÕn hãa T−¬ng Di truyÒn ®ång Sinh häc X· héi Ghi chÐp kinh nghiÖm, l−u tr÷ vµ truyÒn tõ thÕ hÖ nµy sang thÕ hÖ kh¸c d−íi h×nh th¸i c¸c hÖ thèng m· th«ng tin C¬ chÕ di truyÒn BiÕn dÞ vµ chän läc ngÉu nhiªn c¸c ®Æc ®iÓm thóc ®Èy sù thÝch nghi víi m«i tr−êng Kh¸c VËt mang th«ng tin Gen HÖ thèng biÓu tr−ng v¨n hãa biÖt di truyÒn C¸ch chuyÓn ®¹t Th«ng qua sinh s¶n c¬ thÓ h÷u c¬ Gi÷a c¸c kiÓu x· héi, qua x· héi th«ng tin míi, chØ diÔn ra trong ph¹m vi mét hãa loµi, kh«ng thÓ qua x· héi hãa Kh¶ n¨ng chung Loµi ®¬n gi¶n h¬n vµ loµi phøc t¹p KiÓu x· héi ®¬n gi¶n h¬n cã xu sèng trong cïng mét h¬n cã thÓ tiÕp tôc chung sèng h−íng bÞ lo¹i trõ bëi kiÓu x· héi vïng nguån lùc Tèc ®é tiÕn hãa phøc t¹p h¬n ChËm v× biÕn ®æi gen ph¶i qua Cã thÓ rÊt nhanh, v× ®Æc ®iÓm míi nhiÒu thÕ hÖ (kiÓu Darwin) cã thÓ s¸ng t¹o, häc hái, truyÒn b¸ trong mét thÕ hÖ (kiÓu Lamarck) Kh¸c biÖt hãa/héi tô Xu h−íng ®a d¹ng hãa c¸c loµi Xu h−íng héi tô c¸c kiÓu x· héi ý thøc/chñ ®Þnh BiÕn dÞ gen lµ qu¸ tr×nh ngÉu nhiªn BiÕn thÓ th−êng lµ kÕt qu¶ cã chñ ®Þnh cña t− duy/ hµnh ®éng cã ý thøc cña con ng−ßi H−íng tiÕn hãa Kh«ng ®o¸n tr−íc ®−îc Cã thÓ ®o¸n tr−íc TiÕn hãa luËn x· héi cña N. Luhmann N. Luhmann næi tiÕng víi lý thuyÕt vÒ c¸c hÖ thèng, trong ®ã «ng vËn dông quan ®iÓm tiÕn hãa. TiÕp nèi truyÒn thèng tiÕn hãa luËn, Luhmann xem tiÕn hãa lµ qu¸ tr×nh ngµy cµng t¨ng sù kh¸c biÖt hãa cña hÖ thèng trong mèi liªn hÖ cña nã víi m«i tr−êng. Kh¸c biÖt hãa t¨ng lªn cho phÐp hÖ thèng thÝch nghi linh ho¹t h¬n víi m«i tr−êng. Kh¸c biÖt hãa còng lµm n¶y sinh nh÷ng c¬ chÕ ®Ó liªn kÕt c¸c tiÓu hÖ thèng l¹i víi nhau. Luhmann chó träng ®Õn c¸c qu¸ tr×nh t¹o ra biÕn dÞ, chän läc vµ æn ®Þnh hãa c¸c ®Æc ®iÓm trong hÖ thèng x· héi. C¸c hÖ thèng x· héi cã nh÷ng c¬ chÕ víi chøc Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.ac.vn Bïi ThÕ C−êng 83 n¨ng gièng nh− trong tiÕn hãa sinh vËt. Nh÷ng c¬ chÕ nµy t¹o ra nh÷ng biÕn dÞ trong cÊu tróc, chän läc nh÷ng biÕn dÞ nµo thóc ®Èy sù thÝch nghi, vµ æn ®Þnh hãa nh÷ng cÊu tróc cã tÝnh thÝch nghi. C¸c c¬ chÕ biÕn dÞ n»m trong qu¸ tr×nh truyÒn th«ng, trong sù h×nh thµnh c¸c m· (codes) vµ vËt trung giíi (media). Mäi biÓu tr−ng ®Òu hµm chøa sù ng−îc nghÜa (opposite) víi chóng, nh− vËy bao giê còng cã c¬ héi ®Ó hµnh ®éng theo mét c¸ch kh¸c ®i. §iÒu nµy cã thÓ xem nh− lµ mét kiÓu "®ét biÕn biÓu tr−ng" (symbolic mutation). B¶n chÊt cña truyÒn th«ng cho phÐp cã nh÷ng lùa chän kh¸c (alternatives), con ng−êi cã thÓ hµnh ®éng trªn nh÷ng lùa chän kh¸c Êy, b»ng c¸ch ®ã t¹o nªn biÕn dÞ. Nh− vËy, truyÒn thèng sinh th¸i häc vÜ m« (ch¼ng h¹n Hawley) nhÊn m¹nh vµo c¸c cÊu tróc, tæ chøc nh− lµ ®¬n vÞ thÝch nghi vµ chän läc. Trong khi ®ã, mét sè t¸c gi¶ cña x· héi häc tiÕn ho¸ míi l¹i chó träng ®Õn c¸ nh©n nh− lµ ®¬n vÞ ph©n tÝch, lµ t¸c nh©n biÕn ®æi (Sanderson, Luhmann). Cã vÎ nh− lµ ë ®©y còng ph¶n ¸nh sù dao ®éng con l¾c trong vÊn ®Ò c¬ b¶n cña x· héi häc: “cÊu tróc hay lµ chñ thÓ hµnh ®éng?” Luhmann sö dông thuËt ng÷ "chuçi kÕ tôc truyÒn th«ng" (communicative success) ®Ó nãi vÒ c¬ chÕ chän läc. C¸c h×nh th¸i truyÒn th«ng míi thóc ®Èy sù ®iÒu chØnh víi m«i tr−êng b»ng c¸ch gi¶m tÝnh phøc t¹p cña nã vµ n©ng cao tÝnh linh ho¹t ®¸p øng víi m«i tr−êng. C¸c h×nh th¸i truyÒn th«ng ®ã sÏ ®−îc gi÷ l¹i trong cÊu tróc cña c¬ thÓ x· héi v× chóng thóc ®Èy sù sèng sãt vµ thÝch nghi víi m«i tr−êng. C¬ chÕ æn ®Þnh tån t¹i trong toµn bé qu¸ tr×nh h×nh thµnh hÖ thèng. C¸c m· vµ vËt trung giíi (media) truyÒn th«ng míi ®−îc sö dông ®Ó s¾p ®Æt trËt tù cña c¸c hµnh ®éng x· héi. B»ng c¸ch ®ã, chóng t¹o ra nh÷ng cÊu tróc ®Ó ®iÒu hµnh chÝnh b¶n th©n chóng trong mét thêi gian nhÊt ®Þnh. Luhmann x©y dùng mét chuçi lËp luËn vÒ tiÕn hãa x· héi. ¤ng ph©n biÖt ba hÖ thèng: t−¬ng t¸c (interactive), tæ chøc vµ x· héi (societal). TiÕn hãa lµ sù kh¸c biÖt hãa ngµy cµng t¨ng gi÷a ba hÖ thèng ®ã. TiÕn hãa còng bao hµm sù kh¸c biÖt hãa bªn trong cña ba kiÓu hÖ thèng nãi trªn. TiÕn hãa bao hµm sù kh¸c biÖt hãa ngµy cµng t¨ng cña hÖ thèng x· héi (societal) thµnh nh÷ng vïng chøc n¨ng (chÝnh trÞ, kinh tÕ, luËt, t«n gi¸o, khoa häc, gi¸o dôc, gia ®×nh). Sù kh¸c biÖt hãa chøc n¨ng diÔn ra g¾n víi viÖc sö dông nh÷ng vËt trung giíi truyÒn th«ng riªng biÖt. Cã mét sù kh¸c biÖt hãa râ rµng gi÷a c¸c c¸ nh©n, vai trß, lo¹i ho¹t ®éng (nh− lao ®éng, gi¶i trÝ, tiªu dïng, mµ Luhmann gäi lµ c¸c program), vµ gi¸ trÞ. TiÕn hãa bao hµm sù vËn ®éng qua ba h×nh th¸i kh¸c biÖt hãa riªng biÖt nhau: ph©n chia (segmentation), ph©n tÇng (stratification), vµ kh¸c biÖt hãa chøc n¨ng (functional differentiation). Sù kh¸c biÖt hãa trong tiÕn hãa n©ng cao tÝnh phøc t¹p cña mét hÖ thèng vµ mèi quan hÖ cña nã víi m«i tr−êng. Kh¸c biÖt hãa cÊu tróc vµ liªn kÕt hÖ thèng cña J. Habermas Nh− c¸c nhµ tiÕn hãa luËn kh¸c, J. Habermas nh×n tiÕn hãa nh− lµ mét qu¸ Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn 84 §Õn víi c¸c lý thuyÕt x· héi häc: quan ®iÓm tiÕn hãa tr×nh kh¸c biÖt hãa cÊu tróc, ®ång thêi tõ ®ã n¶y sinh vÊn ®Ò liªn kÕt. Sù liªn kÕt trong c¸c hÖ thèng phøc t¹p dÉn ®Õn viÖc n©ng cao kh¶ n¨ng x· héi thÝch nghi víi m«i tr−êng. ThÕ giíi quan vµ nguån tri thøc cña c¸c chñ thÓ x· héi bao hµm kh¶ n¨ng häc hái vµ l−u tr÷ th«ng tin, ®iÒu nµy quyÕt ®Þnh tr×nh ®é häc hái chung cña mét x· héi. Tr×nh ®é häc hái nµy l¹i quyÕt ®Þnh kh¶ n¨ng x· héi ph¶n øng víi m«i tr−êng. Khi c¸c hÖ thèng ®èi mÆt víi vÊn ®Ò liªn kÕt bªn trong vµ t¸c ®éng cña m«i tr−êng bªn ngoµi, thÕ giíi quan vµ nguån tri thøc cña c¸c chñ thÓ chuyÓn hãa thµnh c¸c nguyªn t¾c tæ chøc vµ n¨ng lùc ®iÒu hµnh. V× c¸c x· héi cã kh¶ n¨ng häc hái, nªn khi chóng ph¶i ®èi mÆt víi nh÷ng vÊn ®Ò v−ît qu¸ n¨ng lùc tæ chøc vµ c¬ chÕ ®iÒu hµnh cña m×nh, th× chóng sÏ ph¸t huy nh÷ng "tiÒm n¨ng nhËn thøc" trong thÕ giíi quan vµ nguån tri thøc cña c¸c c¸ nh©n, ®Ó t¸i tæ chøc hµnh ®éng cña hä. KÕt qu¶, qu¸ tr×nh häc hái nµy t¹o ra cÊp ®é th«ng tin míi cho phÐp ph¸t triÓn nh÷ng nguyªn t¾c tæ chøc míi, ®¶m b¶o cho sù liªn kÕt trong ®iÒu kiÖn kh¸c biÖt hãa x· héi vµ tÝnh phøc t¹p t¨ng lªn. * * * X· héi häc tiÕn hãa h×nh thµnh tõ nh÷ng quan s¸t thùc tÕ, ®ång thêi còng ®−îc ¸p dông vµo nhiÒu nghiªn cøu thùc nghiÖm. Nã ®· më réng theo nhiÒu h−íng tiÕp cËn, ®· tr¶i qua nh÷ng th¨ng trÇm. Së dÜ nãi ®Õn sù th¨ng trÇm lµ v× trong mét sè thêi ®iÓm lÞch sö, quan ®iÓm nµy bÞ phª ph¸n vµ l·ng quªn, mét phÇn do bÞ c¸c trµo l−u chÝnh trÞ-x· héi ph¶n ®éng lîi dông (ph¸t xÝt, ph©n biÖt chñng téc), mét phÇn do nh÷ng nhÊn m¹nh th¸i qu¸ cña mét sè nhµ x· héi häc tiÕn hãa. Tuy nhiªn, h−íng lý thuyÕt nµy vÉn ph¸t triÓn do nh÷ng h¹t nh©n hîp lý, do søc gi¶i thÝch vµ øng dông cña nã. Nh÷ng kÕt qu¶ nghiªn cøu cña x· héi häc tiÕn hãa cã nhiÒu ý nghÜa trong nghiªn cøu ph¸t triÓn vµ thùc tiÔn qu¶n lý ph¸t triÓn hiÖn nay. Tµi liÖu tham kh¶o 1. Barfield, Thomas. 1997. The Dictionary of Anthropology. Blackwell. 2. Bilton, Tony et la. 2002. Introductory Sociology. Palgrave Macmillan. 3. Brueggemann, William G. 2002. The Practice of Macro Social Work. Wadsworth Group/Thomson Learning. 4. Bïi Quang Dòng. 2000. C¸c nguån gèc ph−¬ng ph¸p luËn vµ ph−¬ng ph¸p cña x· héi häc. Trong: T¹p chÝ X· héi häc. Sè 2.2000. 5. Coleman, James. S.. 1990. Foundations of Social Theory. The Belknap Press of Harvard University Press. Cambridge, MA. 6. Churton, Mel. 2000. Theory and Method. Macmillan Press Ltd. 7. Dickens, Peter. 2000. Social Darwinism. Open University Press. Buckingham. Philadenphia. 8. Giddens, Anthony. 1998. Sociology. Third Edition. Polity Press. Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.ac.vn Bïi ThÕ C−êng 85 9. Greenberg, Jerald/ Robert A. Baron. 1993. Behavior in Organizations. Fourth edition. Allyn and Bacon. 10. Harrison, David. 1997. The Sociology of Modernization and Development. Routledge. 11. Kornblum, William. 1988. Sociology in A Changing World. Holt Rinehart and Winston, Inc. 12. Korter, Hermann / Bernhard Schaerfers (Hrsg.). 1995. Einfuerung in Hauptbegriffe der Soziologie. Leske+Budrich. Opladen. 13. Macionis, John J.. 1987. Sociology. Prentice-Hall International, Inc. 14. Marshall, Gordon. 1998. Oxford Dictionary of Sociology. Oxford University Press. 15. McClung Lee, Alfred (Editor). 1961. Principles of Sociology. Barners & Noble, Inc. New York. 16. McQuarie, Donald. 1995. Readings in Contemporary Sociological Theory. Prentice Hall. 17. Sills, David (Editor). 1968. International Encyclopedia of The Social Sciences. Vol. 3, Vol. 5. The Macmillan Company & The Free Press. 18. Stark, Rodney. 2001. Sociology. Wadsworth Publishing Company. 19. Thompson, Herb. 2001. Culture and Economic Development: Modernisation To Globalisation. Theory & Science. 20. T« Duy Hîp. 1996. §Æc ®iÓm tiÕp cËn hÖ thèng trong x· héi häc. Trong: T¹p chÝ X· héi häc. Sè 4.1996. 21. Treibel, Annette. 1997. Einfuehrung in Soziologische Theorien der Gegenwart. Leske+Budrich. Opladen. 22. Turner, Jonathan H. 1998. The Structure of Sociological Theory. Wadsworth Publishing Company. 23. Vò M¹nh Lîi. 1999. Sinh th¸i häc x· héi-lÞch sö vµ nh÷ng vÊn ®Ò ®−¬ng ®¹i. Trong: T¹p chÝ X· héi häc. Sè 1.1999. Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn