TÁI HÒA NH P CHO NG ỜI DI C HỒI H NG V VI T NAM: TI P C N T TRÁI PHÉP SANG ANH GÓC Đ CÔNG TÁC XÃ H I Nguy n Minh Hoàng(1) Trần Văn Kham(2) L u Thị Lịch(3) Tóm tắt: Trong khoảng 10 năm trở lại đây nhiều người ở một số tỉnh miền Bắc và miền Trung theo nhau di cư bất hợp pháp sang Anh thông qua các đường dây đưa người trái phép với giấc mơ làm giầu nhanh chóng. Khi hồi hương về Việt Nam họ đã phải đối mặt với nhiều khó khăn trong quá trình tái hòa nhập. Tuy nhiên vẫn chưa có các dịch vụ hỗ trợ tái hòa nhập phù hợp và dễ tiếp cận cho những người này. Việc đánh giá lại dịch vụ và bổ sung các dịch vụ mới là việc làm cần thiết từ các cách tiếp cận khác nhau, trong đó có cách nhìn của công tác xã hội. Từ khóa: di cư trái phép, buôn bán người, hồi hương, tái hòa nhập, dịch vụ hỗ trợ tái hòa nhập. 1 REINTEGRATION PROCESS FOR VIETNAMESE IRREGULAR MIGRANTS IN THE UNITED KINGDOM: AN SOCIAL WORK PERSPECTIVE Nguy n Minh Hoàng(1) Trần Văn Kham(2) L u Thị Lịch(3) Abstract: In the last 10 years, through smugglers, some Vietnamese people from the central and northern provinces entered illegally into the United Kingdom with dream of getting rich quickly. When repatriated to Vietnam they were faced with many difficulties in the reintegration process. However, there is no suitable and accessible reintegration services for these people. The evaluation of the services and adding new services is essential from different perspectives including social work one. Key words: irregular migrant, human trafficking, repatriation, reintegration, reintegration services. 2 Đặt vấn đ Trong khi có nhiều lựa chọn hợp pháp để ra nước ngoài lao động thông qua các chương trình hợp tác xuất khẩu lao động chính thức thì người dân ở một số địa phương như Hà Tĩnh, Quảng Bình, Hải Phòng, v.v. vẫn tìm cách di cư bất hợp pháp sang Anh thông qua các đường dây đưa người trái phép. Những người này phải đối mặt với nhiều rủi ro về sức khỏe, an toàn tính mạng, phạm pháp, bị bóc lột, và hạng loạt khó khăn trong quá trình tái hòa nhập sau khi hồi hương về Việt Nam do không có việc làm, nợ nần và túng thiếu... Theo báo cáo của Cơ quan phòng chống tội phạm nghiêm trọng có tổ chức Vương quốc Anh (SOCA), trong năm 2011, trong số nạn nhân của các đường dây buôn lậu người vào Anh, nạn nhân là trẻ em từ Việt Nam chiếm 13% trong tổng số 489 trẻ em từ 43 nước (đứng thứ hai sau Rumania). Cũng theo cơ quan này thì những người được đưa lậu vào Anh có thể bị bóc lột dưới nhiều hình thức, như bị buộc phải bán dâm, lao động bị trả lương thấp, trồng cần sa và làm các việc làm phi pháp khác. Theo Sứ quán Anh tại Việt Nam, riêng trong năm 2009 có 525 người Việt Nam đã bị trục xuất khỏi Anh sau khi bị bắt giữ vì tội nhập cư lậu và nhiều người khác đã bị bắt vì trồng cần sa trái phép 1. Theo SOCA, trong năm 2013, trong số 140 nạn nhân người Việt Nam được hồi hương từ Anh về nước thì có tới 95 người (68%) đã nói là họ bị các đường dây đưa lậu người và băng nhóm tội phạm ở Anh ép buộc trồng cần sa. Cũng trong năm 2013, nạn nhân là người Việt Nam chiếm 5% trong số các nạn nhân được các cơ quan hữu quan của Anh đánh giá theo Cơ chế xác định nạn nhân (được ban hành từ năm 2009 để sàng lọc và bảo vệ nạn nhân buôn bán người). Những thực tế trên đây đặt ra vấn đề cần phải tìm hiểu những lý do khiến người dân di cư trái phép sang Anh và đặc biệt là những khó khăn mà người di cư hồi hương phải đối mặt và các nhu cầu của họ để tái hòa nhập. Bên cạnh đó, việc đánh giá các dịch vụ hỗ trợ tái hòa nhập để chỉ ra mức độ sẵn có – tính phù hợp và khả năng tiếp cận cũng là việc làm cần thiết. Trên cở đó cần xây dựng các mô hình trợ giúp phù hợp để hỗ trợ tái hòa nhập và phòng chống (tái) di cư bất hợp pháp, đặc biệt là các giải pháp về hỗ trợ vốn 1 http://www.bbc.co.uk/vietnamese/vietnam/2010/09/100907_uk_viet_illegals.shtml 3 vay tạo sinh kế và cung cấp thông tin về di cư an toàn hướng đến tạo được cuộc sống phát triển bền vững. Bài viết này là một phần trong đề tài nghiên cứu về Người Việt Nam di cư trái phép sang Anh hồi hương và nhu cầu về dịch vụ hỗ trợ tái hoà nhập cộng đồng. Tổng quan vấn đ nghiên c u Trong những năm gần đây, một số cơ quan và tổ chức trong nước cũng như quốc tế đã có các nghiên cứu, đánh giá về vấn đề người Việt Nam di cư ra nước ngoài, trong đó có vấn đề hỗ trợ tái hòa nhập cho người hồi hương. Nghiên cứu đầu tiên phải kể đến là Báo cáo Tổng quan về tình hình di c c a công dân Việt Nam ra n ớc ngoài do Cục Lãnh sự - Bộ Ngoại giao và Tổ chức Di cư quốc tế (IOM) thực hiện năm 2011. Bằng phương pháp phân tích tài liệu, ngoài phần mô tả thực trạng công dân Việt Nam ra nước ngoài, báo cáo đã đưa ra một số bài học kinh nghiệm và một số khuyến nghị nhằm phát huy vai trò của di cư quốc tế vì mục tiêu hội nhập và phát triển, thúc đẩy di cư hợp pháp, bảo đảm di cư an toàn, phòng chống di cư trái phép và nạn buôn bán người. Một báo cáo khác cũng được thực hiện bằng phương pháp phân tích tài liệu là Tóm tắt thảo luận chính sách: để ng ời di c trở về đóng góp tích cực cho Việt Nam. Báo cáo này do nhóm các cơ quan gồm IOM, Tổ chức Lao động quốc tế (ILO) và Cơ quan Phụ nữ Liên hợp quốc (UNWOMEN) thực hiện. Báo cáo đã chỉ ra nhiều tồn tại và thách thức trong công tác hỗ trợ tái hòa nhập cho người di cư hồi hương. Mặc dù đã có một luật riêng về người Việt Nam đi lao động ở nước ngoài theo hợp đồng lao động (luật số 72/2006/QH11 - gọi tắt là Luật 72), nhưng công tác quản lý và chế độ phúc lợi cho người lao động di cư trở về vẫn chưa được giải quyết triệt để. Mặc dù luật bao gồm các điều khoản hỗ trợ người di cư trở về nhưng trên thực tế nhìn chung các chính quyền địa phương không có các chính sách hỗ trợ người trở về hoặc thậm chí không biết con số người trở về. Việc thực hiện Luật 72 hiện đang tồn tại một số bất cập và không có cơ quan nào chịu trách nhiệm quản lý và hỗ trợ người lao động di cư trở về mặc dù Bộ Bộ Lao động – Thương binh và Xã hội (LĐ-TB&XH) chịu trách nhiệm chung về quản lý lao động đi làm việc tại nước ngoài. Đánh giá hai mô hình hỗ trợ tái hòa nhập cho nạn nhân bị buôn bán ra nước ngoài là Trung tâm Tiếp nhận và Nhóm Tự lực tại các tỉnh An Giang, Bắc Giang và Lào Cai do 4 chính các tổ chức này thực hiện, IOM và Bộ LĐ-TB&XH đã nêu lên những thành công cũng như những thách thức trong việc thực hiện công tác bảo vệ nạn nhân (Báo cáo đánh giá các mô hình hỗ trợ tái hòa nhập cho nạn nhân bị mua bán trở về tại Việt Nam). Khuyến nghị đáng lưu ý mà báo cáo này nên ra là ngành LĐ-TB&XH các tỉnh cần xây dựng hệ thống theo dõi tiếp tục sau khi cung cấp dịch vụ, và tăng cường sự tham gia của các tỉnh vào các hoạt động hỗ trợ; các mạng lưới tái hòa nhập cần được khuyến khích thành lập với sự tham gia của nhiều cơ quan tổ chức, trong đó có các tổ chức phi chính phủ và tổ chức quần chúng. Trong tài liệu nghiên cứu (Tái) hòa nhập: Nhìn từ quan điểm c a các cơ sở hỗ trợ nạn nhân về những thành công & thách th c trong quá trình (tái) hòa nhập cộng đồng c a nạn nhân bị buôn bán trong khu vực Tiểu vùng sông Mê-Công mở rộng được các tổ chức quốc tế về phòng chống buôn bán người là UNIAP, World Vision và Học viện Nexus xây dựng 2, các tác giả cho rằng hiện vẫn chưa có giải thích cụ thể về định nghĩa “tái hòa nhập thành công”. Điều đó có nghĩa là hoạt động hỗ trợ nạn nhân buôn bán người tái hòa nhập vẫn còn nhiều thách thức và hiệu quả của họat động hỗ trợ tái hòa nhập cần phải được xem xét lại trên cơ sở làm rõ các phương pháp, công cụ, tiêu chí và chỉ số đánh giá tái hòa nhập. Cũng được xây dựng bởi UNIAP, World Vision và Học viện Nexus, báo cáo nghiên cứu có tên Hậu bị buôn bán: Trải nghiệm và thách th c trong quá trình (tái) hoà nhập c a ng ời bị buôn bán trong khu vực Tiểu vùng sông Mê Kông đã làm rõ một số thuật ngữ liên quan đến hỗ trợ tái hòa nhập, đồng thời nêu ra một số tồn tại trong công tác tái hòa nhập cho nạn nhân buôn bán người ở các nước trong khu vực Tiểu vùng sông Mê Kông, như: nạn nhân không được hỗ trợ hoặc có được hỗ trợ nhưng không đầy đủ; bản thân nạn nhân từ chối sự hỗ trợ; nạn nhân bị ép buộc phải nhận hỗ trợ; việc chuyển tuyến, điều phối và phối kết hợp còn nhiều yếu kém; không cung cấp đẩy đủ thông tin; sự riêng Tài liệu này được Dự án Liên minh các tổ chức Liên hợp quốc về phòng chống buôn bán người (UNIAP), tổ chức Tầm nhìn Thế giới (World Vision) và Học viện NEXUS xây dựng cho Chính phủ các nước COMMIT. COMMIT là sáng kiến phối hợp cấp bộ trưởng các nước thuộc khu vực tiểu vùng Sông Mê-kông mở rộng về phòng chống buôn bán người. 2 5 tư và bảo mật chưa được chú trọng; thiếu các hỗ trợ mang tính cá nhân hóa; thiếu các dịch vụ toàn diện, thiếu chỗ ở phù hợp, v.v.. Một số nghiên cứu khác như: Xuất khẩu lao động ở Việt Nam: một số vấn đề thực tiễn và chính sách (Viện Xã hội học, 2003); Thực trạng hoạt động xuất khẩu lao động tại Thái Bình (tổ chức Health Bridge Canada, 2006); Tác động của xuất khẩu lao động đến cuộc sống gia đình tại tỉnh Thái Bình (tổ chức Health Bridge Canada, 2008), v.v.. Đánh giá chung: Từ những nghiên cứu hiện nay về vấn đề di cư, các nghiên cứu nhấn mạnh nhiều đến các vấn đề vĩ mô liên quan đến chính sách, sự đóng góp của dòng di cư, những khó khăn ở nơi làm việc, v.v.. Hiện còn thiếu những nghiên cứu đề cập toàn diện và cụ thể hơn về cách thức tạo các điều kiện thuận lợi để hỗ trợ người di cư trái phép hồi hương hoà nhập với cộng đồng từ góc độ những quy định, chính sách và các mô hình dịch vụ xã hội cụ thể. Do đó, cần thiết phải tìm hiểu những khó khăn và nhu cầu của họ để từ đó có thể xây dựng các các giải pháp đồng bộ nhằm hỗ trợ tái hòa nhập và phòng chống (tái) di cư trái phép. Ph ng pháp lu n và ph ng pháp nghiên c u Bài viết này được dựa trên câu hỏi nghiên cứu thứ tư trong 4 câu hỏi nghiên cứu chính của đề tài: (a) Những nguyên nhân dẫn đến việc di cư trái phép, những rủi ro và khó khăn mà người Việt Nam phải đối mặt trong quá trình di chuyển và nhập cư trái phép và sinh sống tại Anh là gì? (b) Những khó khăn và trở ngại đối với người di cư trái phép hồi hương trong quá trình tái hòa nhập xã hội là gì? (c) Đâu là những nhu cầu về dịch vụ hỗ trợ tái hòa nhập cộng đồng và giảm thiểu nguy cơ tái di cư không an toàn của người di cư hồi hương? Và (d) Các dịch vụ hỗ trợ tái hòa nhập và khả năng tiếp cận, và chính sách phòng chống di cư không an toàn hiện có là gì? Các câu hỏi nghiên cứu được định hướng và tiếp cận bởi lý thuyết nhu cầu và lý thuyết hệ thống trong công tác xã hội, trong đó nhìn nhận đâu là những nhu cầu cơ bản mà người di cư cần hiện thực hoá khi trở về Việt Nam cũng như đâu là những nguồn lực quan trọng (chính thức, phi chính thức, xã hội) để người di cư giải quyết những khó khăn khi quay trở lại Việt Nam. Từ những câu hỏi nghiên cứu và tiếp cận, nghiên cứu này có áp dụng khảo sát, phân tích tài liệu, phỏng vấn là phương pháp nghiên cứu chính. 6 Để tìm hiểu về người Việt Nam di cư trái phép sang Anh hồi hương và nhu cầu của họ về dịch vụ hỗ trợ tái hòa nhập, chúng tôi đã khảo sát 340 người. Một vài nét về những người tham gia khảo sát: - Địa bàn cư trú: Hà Nội (21 người), Hải Phòng (61 người), Quảng Ninh (17 người), Hà Tĩnh (80 người) và Quảng Bình (161 người). - Giới tính: 8,2% là nữ và 91,8% là nam. - Học vấn: 84,3% có trình độ THCS hoặc THPT. - Nghề nghiệp trước khi đi Anh: 22,9% làm nông nghiệp, 30% là lao động phổ thông, 13,8% không có việc làm, v.v. - Thời điểm đi Anh: phần lớn đi Anh vào những năm 2007 – 2010 (chiếm 68,5%). Những người còn lại đi cả trước và sau thời điểm này. - Thời gian sống ở Anh: những người sống ở Anh từ 2 đến 5 năm chiếm 52,8%, sống dưới 2 năm chiếm 28,5%, sống trên 5 năm chiếm 15,6% và có một bộ phận nhỏ sống ở Anh trên 10 năm. - Thời điểm hồi hương về Việt Nam: Đa phần người di cư tham gia nghiên cứu hồi hương trong các năm từ 2010 đến 2013 (xấp xỉ 80%). Phần còn lại hồi hương cả trước và sau thời điểm này. - Tình trạng việc làm ở thời điểm khảo sát (2014): 32,1% không có việc làm. - Lý do trở về Việt Nam: 81,8% trở vệ do bị trục xuất và chỉ có 16,9% tự trở về. Việc có một tỷ lệ lớn người bị trục xuất về nước cũng có nghĩa là kế hoạch làm việc và kiếm tiền ở Anh ở của họ bị phá sản. Hệ quả là nhiều người đã về nước với bàn tay trắng và số nợ đã vay để đi Anh không có nguồn để trả. Kết quả này logic với thông tin về tình trạng của những người di cư sau khi hồi hương về Việt Nam. Bên cạnh đó chúng tôi cũng áp dụng phương pháp phân tích tài liệu để tìm hiểu các nghiên cứu liên quan về hỗ trợ tái hòa nhập cho người đi xuất khẩu lao động về nước và nạn nhân của buôn bán người hồi hương, và hệ thống các chính sách và hoạt động can thiệp hiện có nhằm hỗ trợ tái hòa nhập cho những người này cũng được chúng tôi rà soát. Kết quả từ phương pháp này nhằm hướng đến có được cách nhìn mang tính bối cảnh hơn cho vấn đề nghiên cứu, cũng như nhận diện các dịch vụ hiện có dành cho người lao động 7 di cư, và là cơ sở để hướng đến đánh giá khả năng tiếp cận của người lao động di cư với các dịch vụ này K t quả nghiên c u Nhận diện trải nghiệm cuộc sống sau hồi hương Số tiền mà người di cư phải trả cho đường dây đưa người để được đi Anh dao động trong khoảng từ 200 triệu đến 800 triệu. Kết quả khảo sát cho thấy, có đến hơn ¾ số người đã phải vay nợ trên 70% tổng số tiền để đi Anh. Trong số những người phải vay nợ để đi Anh, mới chỉ có 51,8% đã trả hết nợ vay bằng khoản tiền mang từ Anh về. Về tình trạng việc làm của những người di cư hồi hương, vào thời điểm khảo sát, có 32,1% không có việc làm. Trong số 67,9% có việc làm thì một bộ phận chỉ làm công việc thời vụ, không cố định. Phải hồi hương trước dự định, không có tiền, gánh nặng nợ nần và sự kỳ vọng quá lớn của gia đình đã khiến nhiều người cảm thấy bị áp lực và căng thẳng. Theo kết quả khảo sát, có 26,7% số người được hỏi cho biết gia đình đã mong đợi quá mức về số tiền họ có thể kiếm được ở Anh. Những khó khăn về kinh tế cộng với việc xa cách lâu ngày đã khiến một số gia đình rạn nứt, đổ vỡ. Một người di cư trở về ở Hà Nội cho biết ”cái buồn nhất khi đi về là vợ chồng nó không còn đ ợc nh cũ nữa, rồi ly dị. Đấy là cái sai lầm nhất c a mình. Có khả năng là cũng vì xa nhau quá, rồi cũng nhiều cái…”. Với những khó khăn nêu trên, đã có đến 98% người di cư trái phép hồi hương cho biết họ mong muốn nhận được hỗ trợ từ chính quyền địa phương và chính phủ Anh. Trong đó, hỗ trợ để vay vốn được nhiều người mong đợi nhất (66,1%), sau đó là hỗ trợ về giới thiệu việc làm (38,1%), hỗ trợ học nghề (12,7%) và hỗ trợ khám sức khỏe, tư vấn pháp lý và hôn gia đình (4,2%). Đánh giá một số dịch vụ hiện có Mặc dù đa phần người di cư trái phép sang Anh hồi hương có mong muốn được nhận một sự hỗ trợ nào đó để giúp họ nhanh chóng tái hòa nhập, nhưng kết quả khảo sát thực tế cho thấy, chỉ có rất ít người đã từng nhận được một hỗ trợ nào đó (những hỗ trợ hàm ý ở đây chưa bao gồm khoản tiền mà chính phủ Anh hỗ trợ cho một số người di cư hồi hương). Xin xem bảng dưới: 8 Những hỗ trợ mà ng ời di c trái phỨp hồi h ơng nhận đ ợc Vấn đ đ ợc h trợ Tỷ l % Thăm hỏi 2,1 Hỗ trợ về pháp lý (nhập khẩu, giấy tờ đất đai, các giấy tờ khác) 2,1 Cho vay vốn 0,6 Tư vấn hôn nhân gia đình 0,6 Đào tạo nghề 0,3 Giới thiệu việc làm 0,0 Việc có rất ít người tham gia khảo sát cho biết đã từng được trợ giúp hoàn toàn phù hợp với kết quả trong các nghiên cứu khác mà chúng tôi đã đề cập ở trên trong phần tổng quan nghiên cứu (và sẽ tiếp tục bàn đến ở phần sau). Có nghĩa là hiện chưa có các dịch vụ cụ thể được xây dựng và cung cấp riêng cho những người di cư trái phép hồi hương. Một số dịch vụ xã hội đã có, tuy không dành riêng cho người di cư trái phép hồi hương nhưng những người này vẫn có thể sử dụng nếu có nhu cầu, thì khả năng tiếp cận vẫn thấp vì dịch vụ chưa phù hợp hoặc thông tin về dịch vụ chưa được phổ biến. Thực trạng này không chỉ xảy ra riêng với người di cư trái phép sang Anh hồi hương mà xảy ra với cả những người đi lao động xuất khẩu ở nước ngoài một cách hợp pháp. Các chính sách và hoạt động hỗ trợ nạn nhân mua bán người và người đi xuất khẩu lao động về nước tái hòa nhập được coi là các chính sách hiện có “gần gũi” nhất với người di cư trái phép sang Anh hồi hương. Có thể điểm qua một số chính sách và hoạt động như sau: - Luật Phòng, chống mua bán ng ời (có hiệu lực từ 1/1/2012). - Ch ơng trình hành động quốc gia phòng, chống mua bán ng ời giai đoạn 2011 - 2015. - Luật ng ời lao động Việt Nam đi làm việc ở n ớc ngoài theo hợp đồng lao động (có hiệu lực từ 29/11/2006). 9 - Thành lập Văn phòng th ờng trực phòng chống tội phạm và ma túy trực thuộc Bộ Công an. - Bộ tiêu chuẩn tối thiểu bảo vệ và hỗ trợ nạn nhân và Cẩm nang hỗ trợ nạn nhân bị mua bán do Bộ LĐ-TB&XH xây dựng. - Đ ờng dây t vấn hỗ trợ trẻ em 18001567 c a Bộ LĐ-TB&XH chuyên cung cấp thông tin và t vấn qua điện thoại các vấn đề liên quan đến bảo vệ trẻ em, trong đó có vấn đề buôn bán ng ời. - Nhà Bình yên c a T Hội LH Phụ nữ Việt Nam (tiếp nhận và hỗ trợ toàn diện dài hạn cho nạn nhân buôn bán ng ời và bạo lực gia đình). - Tài liệu h ớng dẫn thực hành công tác xã hội với nạn nhân mua bán ng ời do Bộ LĐ-TB&XH và Quỹ Nhi đồng Liên Hợp Quốc (UNICEF) biên soạn. - Ch ơng trình giảng dạy về công tác xã hội với nạn nhân buôn bán ng ời c a tr ờng ĐH S phạm Hà Nội. - V.v.. Ngoài ra còn có thể kể đến một số chính sách chung như sau: - Quỹ quốc gia giải quyết việc làm. - Ch ơng trình cho vay đối t ợng chính sách c a ngân hàng chính sách xã hội. - Quỹ hỗ trợ nông dân. - Ch ơng trình tài chính vi mô c a các tổ ch c tài chính vi mô (cho vay u đãi). - Vốn vay cho ng ời lao động đi làm việc ở n ớc ngoài. - Dạy nghề và giới thiệu việc làm cho lao động nông thôn. - Hỗ trợ thanh niên học nghề và tạo việc làm. - Quỹ hỗ trợ việc làm ngoài n ớc. - Sàn giao dịch việc làm và các trung tâm giới thiệu việc làm. - Trung tâm trợ giúp pháp lý miễn phí. Bên cạnh đó thì các cơ quan Liên Hợp Quốc và các tổ chức hoạt động trong lĩnh vực hỗ trợ nhân đạo và phát triển cũng có một số can can thiệp nhằm hỗ trợ nạn nhân của buôn bán người. Có thể kể đến một số chương trình như: 10 - Trung tâm Tiếp nhận và Nhóm Tự lực dành cho nạn nhân mua bán ng ời do IOM phối hợp với Bộ LĐ-TB&XH thực hiện thí điểm tại một số địa ph ơng. - Nhà Nhân ái do tổ ch c Pacific Links xây dựng nhằm tiếp nhận và hỗ trợ toàn diện dài hạn cho nạn nhân mua bán ng ời. - Ch ơng trình Chấm d t mua bán ng ời (ETIP) c a tổ ch c World Vision gồm các hợp phần về chính sách, phòng ngừa và bảo vệ nạn nhân. - Dự án Liên Hợp Quốc hợp tác hành động chống lại nạn buôn ng ời (UNACT). - Dự án c a tổ ch c Asia Foundation về phòng chống mua bán ng ời trong đó có việc xây dựng trang web dicuantoan.org (trang web này hiện do Trung tâm Giáo dục và Phát triển vận hành). - Dự án “Thúc đẩy di c an toàn từ Việt Nam thông qua việc thành lập thí điểm Văn phòng hỗ trợ lao động ngoài n ớc” do Cục Quản lý Lao động Ngoài n ớc (thuộc Bộ LĐ-TB&XH), Hội Liên hiệp Phụ nữ Việt Nam và IOM thực hiện. Dự án này hiện có trang web hotrolaodongngoainuoc.org Dự án này nhằm mục đích tạo điều kiện di c an toàn cho công dân Việt Nam đi làm việc ở n ớc ngoài thông qua dịch vụ cung cấp thông tin và t vấn nhằm nâng cao nhận th c về các vấn đề trong di c lao động ra n ớc ngoài. - Cẩm nang H ớng dẫn sinh hoạt nhóm Tự lực phòng chống mua bán ng ời do IOM và Trung tâm Nghiên c u và ng dụng Khoa học về Giới, Gia đình, Phụ nữ và Vị thành niên (CSAGA) xây dựng. - V.v.. Mặc dù có khá nhiều chính sách và chương trình can thiệp như vậy nhưng có thể thấy là các chính sách và chương trình này nhắm đến đối tượng chính là những người đi xuất khẩu lao động về nước và những người là nạn nhân của nạn buôn bán người. Trong khi đó, nhóm những người di cư trái phép sang Anh hồi hương là một nhóm hoàn toàn khác (như đã mô tả ở trên). Khi mà các dịch vụ hỗ trợ tái hòa nhập ở trong nước vẫn còn một khoảng cách trong việc tiếp cận nhu cầu của một nhóm đặc thù là người di cư trái phép sang Anh hồi 11 hương như đề cập ở trên thì chính phủ Vương quốc Anh đã có những hành động cụ thể nhằm giúp những người này tái hòa nhập. Cụ thể, thông qua Đại sứ quán Anh ở Hà Nội và sự hợp tác với một tổ chức phi chính phủ của Việt Nam, một cuốn cẩm nang dịch vụ dành cho người di cư hồi hương đã được xây dựng. Cẩm nang này bao gồm các hướng dẫn về ăn ở, đi lại và thủ tục xuất nhập cảnh từ lúc chuẩn bị từ Anh về Việt Nam và quá trình di chuyển. Bên cạnh đó là thông tin gợi ý về các dịch vụ tiềm năng mà người di cư trái phép hồi hương có thể cần đến để tái hòa nhập và di cư một cách an toàn. Tuy nhiên, cuốn cẩm nang này có một bất cập lớn là nó được xây dựng dựa trên ý chí chủ quan của những người làm phát triển mà không dựa trên các khảo sát cụ thể về nhu cầu của người di cư trái phép hồi hương. Đặc biệt, sau khi phân phát cuốn cẩm nang dịch vụ này, các cơ quan phụ trách chương trình của chính phủ Anh không tiến hành đánh giá phản hồi của người dùng, do đó không biết được mức độ phù hợp và hữu ích của cuốn cẩm nang. Ngoài việc xây dựng cuốn cẩm nang dịch vụ thì, thông qua hợp tác với IOM, chính phủ Anh còn hỗ trợ tiền mặt cho những người cư trú bất hợp pháp ở Anh tự nguyện hồi hương về Việt Nam (không phải tất cả những người tự nguyện trở về đều được hỗ trợ mà chỉ những người đáp ứng được yêu cầu của chương trình này, ví dụ như phải chịu án tù…). Trong giai đoạn đầu của chương trình, mức hỗ trợ 5.000 Bảng (tương đương 170 triệu đồng) là khá lớn và đã giúp nhiều người có tiền trả nợ hoặc đầu tư cho sản xuất kinh doanh. Sau đó số tiền giảm dần xuống còn 3.000 Bảng (100 triệu) và nay là 1.500 Bảng (50.000 triệu). Theo những người di cư hồi hương thì số tiền này là quá nhỏ bé so với số nợ mà họ cần trả và cũng chưa đủ để đầu tư cho các hoạt động sản xuất, kinh doanh lớn. Hơn nữa, trong giai đoạn đầu của chương trình này người di cư hồi hương còn được yêu cầu xây dựng các đề án sản xuất, kinh doanh hoặc tham gia vào các tổ hợp tác, hợp tác xã, doanh nghiệp, v.v. thì mới được cấp tiền. Nhưng hiện nay không có sự hỗ trợ nào khác ngoài việc cấp thẳng 1.500 Bảng. Nghĩa là người hồi hương phải tự nghĩ cách để sử dụng số tiền này. Điều này cũng là một sự bất cập vì không ai biết được hiệu quả của việc sử dụng số tiền hỗ trợ, và phương pháp trợ giúp theo kiểu cho “con cá” (chứ không phải “cần câu”) như vậy đã được chứng minh là lỗi thời từ lâu. 12 K t lu n và khuy n nghị Những người di cư trái phép sang Anh hồi hương không phải là những người lao động ra nước ngoài làm việc theo hợp đồng chính thức (xuất khẩu lao động) và không phải tất cả họ đều là nạn nhân của buôn bán người vì mục đóc bóc lột lao động và tình dục. Họ là một nhóm đặc thù hoàn toàn khác. Hơn nữa, ngay cả khi họ được xác định là nạn nhân mua bán người thì hoàn cảnh của họ cũng không giống với những nạn nhân buôn bán người khác. Khác ở đây là bởi họ đã phải bỏ ra một khoản tiền lớn cho các đường dây đưa người trái phép để được đi Anh, nhưng khi hồi hương thì nhiều người trắng tay và đối mặt với số nợ lớn cùng với tình trạng không có việc làm và nhiều khó khăn khác. Chính bởi vậy, việc xây dựng các chính sách và chương trình hỗ trợ phù hợp để giúp những người này tái hòa nhập, ổn định cuộc sống và không tái di cư bất hợp pháp là việc làm cần thiết. Chúng tôi nêu ra một số khuyến nghị như sau: - Chính phủ Vương quốc Anh (thông qua đại sứ quán ở Việt Nam) cần đánh giá lại các hoạt động hỗ trợ người Việt Nam di cư trái phép sang Anh hồi hương để xác định tính hiệu quả và rút ra các bài học kinh nghiệm nhằm củng cố các hỗ trợ hiện có và xây dựng thêm các chương trình hỗ trợ tái hòa nhập mới. Cụ thể là cần phải thu nhận ý kiến phản hồi của người hưởng lợi đối với cuốn cẩm nang dịch vụ nhằm điều chỉnh nội dung cho sát hợp với nhu cầu thực tế. Bên cạnh đó, thay vì chỉ hỗ trợ tiền mặt đơn thuần (1,500 Bảng – như đề cập ở trên), chính phủ Anh nên xây dựng các chương trình hỗ trợ cụ thể, như hỗ trợ tiếp cận các nguồn vốn và các dịch vụ sẵn có khác, tư vấn học nghề và chuyển đổi nghề nghiệp, giới thiệu việc làm, hỗ trợ lập phương án/kế hoạch sản xuất – kinh doanh, tập huấn các kiến thức về di cư an toàn và phòng chống buôn bán người, tập huấn về quản lý tài chính (chi tiêu) và một số kỹ năng khác. - Các cơ quan quản lý nhà nước của Việt Nam, đặc biệt là Bộ LĐ-TB&XH, cần tăng cường phối hợp với chỉnh phủ Vương quốc Anh để cùng triển khai các hoạt động hỗ trợ người di cư hồi hương tái hòa nhập. Với các chính sách và chương trình đã có, cần tăng cường tuyên truyền – giới thiệu nhằm giúp người di cư hồi hương biết đến để tiếp cận sử dụng. Các chính sách, chương trình nào chưa có hoặc chưa phù hợp thì phải bổ sung và điều chỉnh. Đặc biệt là công tác thông tin – giáo dục – tuyên truyền về di cư an 13 toàn cần phải được đẩy mạnh ở các địa phương có nhiều người di cư trái phép sang Anh nhằm nâng cao nhận thức cho người dân để họ không tiếp tục tìm cách di cư trái phép sang Anh. Các đường dây đưa người trái phép cũng cần được điều tra để truy tố, xét xử. - Các tổ chức hoạt động trong lĩnh vực hỗ trợ nhân đạo và phát triển, đặc biệt là các tổ chức làm về di cư an toàn, phòng chống buôn bán người và có địa bàn hoạt động ở các địa phương có đông người đi Anh cần dành sự quan tâm nhất định để phòng chống di cư bất hợp pháp sang Anh và hỗ trợ tái hòa nhập cho người hồi hương. - Cần tiếp tục phát triển và xây dựng mô hình trợ giúp công tác xã hội dựa trên cộng đồng và dịch vụ cho các đối tượng này để giúp người lao động nói chung, người di cư trái phép nói riêng có cơ hội được tiếp cận với thông tin, các dịch vụ tài chính, các cách thức để thay đổi phương kế sống (đào tạo nghề, nâng cao kỹ năng sống, khởi nghiệp…). Thông qua các mô hình như vậy, đặc biệt các mô hình dựa vào đặc điểm cụ thể của cộng đồng để tạo cuộc sống ổn định không chỉ cho bản thân người di cư, mà còn cho gia đình, cho thế hệ tương lai, và cho cộng đồng nơi họ đang sống. Tài li u tham khảo 1. BBC, Anh lại bắt ng ời Việt nhập c lậu (cập nhật ngày 7/9/2010), http://www.bbc.co.uk/vietnamese/vietnam/2010/09/100907_uk_viet_illegals.shtml. 2. Cục Lãnh sự Bộ Ngoại giao và Tổ chức Di cư quốc tế - IOM (2011), Báo cáo tổng quan về tình hình di c c a công dân Việt Nam ra n ớc ngoài. 3. Graham Orr, sĩ quan liên lạc, Ban Hợp tác quốc tế thuộc Cơ quan Phòng chống tội phạm quốc gia Vương quốc Anh (NCA), Ph ơng th c tiếp cận điều tra tội phạm nhập c , di c có tổ ch c và ngăn chặn tội phạm xuyên quốc gia c a Cơ quan Phòng chống tội phạm quốc gia V ơng quốc Anh (bài trình bày tại Hội thảo về công tác đấu tranh chống buôn bán người khu vực tiểu vùng sông Mê Công do Sứ quán Anh tại Hà Nội và UN-ACT tổ chức vào tháng 10/2014). 4. Tổ chức Di cư quốc tế - IOM (2011), Luật Di cư quốc tế (số 27), Giải thích thuật ngữ về di c (tái bản lần 2). 5. Tổ chức Di cư quốc tế - IOM và Bộ LĐ-TB&XH (2012), Báo cáo đánh giá các mô hình hỗ trợ tái hòa nhập cho nạn nhân bị mua bán trở về tại Việt Nam. 14 6. Tổ chức Lao động quốc tế - ILO, Tổ chức Di cư quốc tế - IOM và Cơ quan Phụ nữ Liên Hợp Quốc (UNWOMEN), Tóm tắt thảo luận chính sách: Để ng ời lao động di c trở về đóng góp tích cực cho Việt Nam. 7. Trung tâm Đào tạo phát triển cộng đồng – CTD (2012), Báo cáo khảo sát địa chỉ dịch vụ cho ng ời di c trở về. 8. Sứ quán Anh tại Việt Nam và Trung tâm Đào tạo phát triển cộng đồng – CTD (2013), Cẩm nang Cơ hội ngày trở về (thông tin và địa chỉ cho ng ời trở về Việt Nam sau khi di c trái phỨp sang V ơng quốc Anh). 9. Sứ quán Anh tại Việt Nam và Trung tâm Đào tạo phát triển cộng đồng – CTD (2014), Thực trạng ng ời Việt Nam nhập c bất hợp pháp vào V ơng quốc Anh trở về Việt Nam. 10. UNIAP, World Vision và Học viện Nexus (2013), Hậu bị buôn bán: Trải nghiệm và thách th c trong quá trình (tái) hoà nhập c a ng ời bị buôn bán trong khu vực Tiểu vùng sông Mê Kông. 11. UNIAP, World Vision và Học viện Nexus (2011), (Tái) hòa nhập: Nhìn từ quan điểm c a các cơ sở hỗ trợ nạn nhân về những thành công & thách th c trong quá trình (tái) hòa nhập cộng đồng c a nạn nhân bị buôn bán trong khu vực Tiểu vùng sông Mê-Công mở rộng. V tác giả: (1) Nguyễn Minh Hoàng hiện là học viên cao học chuyên ngành Công tác xã hội (khóa 2012), trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn – Đại học Quốc gia Hà Nội, đã có thời gian làm việc tại các tổ chức hoạt động trong lĩnh vực hỗ trợ nhân đạo và phát triển trong nước và quốc tế như CIHP, CCIHP, Conseil Sante’, World Vision, ActionAid, CTD và Habitat for Humanity. Email: hoang.socialwork@gmail.com. (2) Trần Văn Kham, Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn – Đại học Quốc gia Hà Nội, tốt nghiệp Tiến sĩ ngành Công tác xã hội và Chính sách xã hội, Đại học Nam Úc (2012), hiện đang nghiên cứu sau tiến sĩ tại Đại học Quốc gia Seoul. Email: khamtv@ussh.edu.vn. 15 (3) Lưu Thị Lịch hiện đang công tác tại Viện Nghiên cứu Con người (thuộc Viện Hàn lâm Khoa học Xã hội Việt Nam) và đang theo học chương trình tiến sĩ Tâm lý học tại Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn – Đại học Quốc gia Hà Nội. Email: luulich@gmail.com. 16