- Phong cách phê bình văn học của Hoài Thanh PGS.TS. - Những dòng nhật ký ấy Hoài Thanh viết ở Huế tháng 11/1934, khi Hoài Thanh còn rất trẻ và đi “tìm cái đẹp trong nghệ thuật đã trở thành lí tưởng của cuộc đời ông. - Trên hành trình một đời văn, một đời người, với “tia lửa” của riêng mình, Hoài Thanh bao giờ cũng thể hiện khát vọng yêu cuộc sống và con người với tất cả tấm lòng chân thực nhất, những rung động tinh tế, sâu sắc, độc đáo nhất. - Đấy là cái “tạng” của Hoài Thanh, là phong cách Hoài Thanh. - Văn học cũng như phê bình văn học rất cần sự đa dạng, độc đáo của những cá tính sáng tạo. - nói cách khác, sự tồn tại và phát triển của văn học, của phê bình văn học không thể tách rời phong cách. - Chính Hoài Thanh có lần viết về phong cách trong phê bình văn học : “Chớ vội đi tìm cái gọi là phong cách. - Thật đúng vậy, phong cách Hoài Thanh toát lên từ toàn bộ cuộc đời và văn nghiệp của ông. - Từ đầu những năm ba mươi của thế kỉ XX, tên tuổi Hoài Thanh bắt đầu được chú ý với cuộc tranh luận “nghệ thuật vị nghệ thuật hay “nghệ thuật vị nhân sinh”. - Khởi nguồn sâu xa của cuộc bút chiến này là việc phê bình tập truyện ngắn Kép Tư Bền của Nguyễn Công Hoan. - Ngay sau đó, trên báo Tràng An số ra ngày Hoài Thanh có bài Văn chương là văn chương phủ nhận quan điểm của Hải Triều và đề cao giá trị nghệ thuật của tác phẩm. - một bên cùng với Hoài Thanh là Lưu Trọng Lư, Lê Tràng Kiều, Thiều Quang, Lê Quang Lộc, Lan Khai. - Phía Hoài Thanh bị “kết án” là thoát li, hình thức chủ nghĩa, vị nghệ thuật. - Sự thực, Hoài Thanh chỉ muốn nhấn mạnh đặc trưng thẩm mỹ của văn chương, chứ ông không có ý phủ nhận ý nghĩa xã hội của văn chương, trách nhiệm xã hội của người cầm bút . - trên Tiểu thuyết thứ bẩy Hoài Thanh khẳng định : “Văn chương có ảnh hưởng lớn vì văn chương hun đúc tinh thần người đời. - Quan điểm ấy được Hoài Thanh phát triển sâu sắc hơn trong cuốn Văn chương và hành động (viết năm 1936 với sự góp mặt của Lê Tràng Kiều và Lưu Trọng Lư). - Năm 1942, Hoài Thanh và Hoài Chân viết Thi nhân Việt Nam, cuốn sách để đời trong văn nghiệp Hoài Thanh, cuốn sách góp phần quyết định tạo nên tên tuổi Hoài Thanh. - Trong hàng trăm nhà thơ, hàng vạn bài thơ, nhà phê bình đã chọn ra 46 nhà thơ, 169 bài thơ tiêu biểu cho phong trào Thơ Mới. - Hoài Thanh và Hoài Chân đã mất nhiều công sức tìm ra những tinh hoa, thâu tóm những loài hoa cỏ kỳ lạ điển hình nhất của rừng hoang Thơ Mới, trồng vào khu rừng riêng có chọn lọc, rồi rào vườn bách thảo thi ca lại đặng coi sóc, gìn giữ lưu lại cho hậu thế được thỏa sức ngắm nhìn”[2]. - Những bài thẩm bình của Hoài Thanh với từng nhà thơ thực sự là những bài thơ và bài tổng kết phong trào Thơ Mới mang tên Một thời đại trong thi ca thực sự là một bản trường ca, “khúc tuyệt xướng” về Thơ Mới. - “Nếu các nhà thơ trong phong trào Thơ Mới là Bá Nha thì họ đã có một Tử Kỳ chính là Hoài Thanh” (Ngô Văn Phú). - Hoài Thanh đã xây nên “lâu đài kiến trúc hài hòa, đầy chất thơ” (Đỗ Đức Hiểu). - Cuốn sách Nói chuyện thơ kháng chiến (1951) tập hợp những bài nói chuyện về thơ của Hoài Thanh trước đông đảo công chúng trên những nẻo đường đầy gian lao mà anh dũng của cuộc kháng chiến chống Pháp. - Trước sau Hoài Thanh vẫn là một nhà nghệ sĩ dạt dào tình cảm dân tộc, đồng bào và thiết tha yêu thương quê hương đất nước. - Với sự đồng cảm sâu xa, Hoài Thanh luôn khẳng định “nội dung của thơ ca kháng chiến là tình yêu nước, và không có gì ngoài tình yêu nước, không có gì ngoài những phương diện của tình yêu nước”[3], đồng thời Hoài Thanh cũng nhiệt tình ủng hộ khuynh hướng đại chúng trong hình thức biểu hiện. - Tiếp tục duy trì những thao tác đã dùng khi viết Một thời đại trong thi ca, nhà phê bình đã quan sát thơ kháng chiến từ nhiều bình diện : cơ sở xã hội, đội ngũ sáng tác, nội dung trữ tình, thể thơ. - Trên cái nền hào hùng của cuộc kháng chiến và không khí sôi nổi của phong trào sáng tác thơ ca quần chúng, Hoài Thanh đã phác họa chân dung những con người mới của một thời đại mới, nhân vật công nông binh, đồng thời ông chọn lọc và giới thiệu những bài thơ kháng chiến tiêu biểu : Viếng bạn (Hoàng Lộc), Nhớ (Hồng Nguyên), Bài ca vỡ đất (Hoàng Trung Thông), Người dân quân xã (Vĩnh Mai), Lượm, Lên Tây Bắc (Tố Hữu) v.v. - Trong bản giao hưởng thơ ca kháng chiến, Nói chuyện thơ kháng chiến của Hoài Thanh đã là một nốt nhạc trong trẻo chan chứa niềm tự hào và tin yêu, tiếp thêm sức mạnh cho những người kháng chiến. - Hoài Thanh đặc biệt chú ý đến văn học trung đại. - Sau này, do yêu cầu nghiên cứu và giảng dạy, Hoài Thanh còn viết khá nhiều bài về tác phẩm của Nguyễn Du, nhưng có lẽ bài viết hay nhất của ông về Truyện Kiều là Quyền sống của con người trong Truyện Kiều của Nguyễn Du (1949). - Hoài Thanh còn viết về Bình ngô đại cáo và thơ Nôm của Nguyễn Trãi, về Phan Trần, Hoa Tiên, Chinh phụ ngâm, về thơ văn Nguyễn Đình Chiểu v.v. - Hoài Thanh đã làm được điều mà nhiều nhà nghiên cứu khác không làm nổi, là làm sống lại những tác phẩm thời quá khứ, khiến cho “những bông hoa, kể cả những loại không phải là hoa khôi, đã trải qua hàng trăm năm sương giá trở thành thắm tươi hơn, có khi còn thắm tươi hơn ngày mới nở” (Trương Chính)[4]. - Nhưng văn học hiện đại mới là mối quan tâm hàng đầu và thường xuyên của Hoài Thanh. - Các tác gia lớn trong văn chương dân tộc được Hoài Thanh đặc biệt ưu ái. - ở văn học cận đại Việt Nam, những năm cuối thế kỉ XIX đầu thế kỉ XX, Hoài Thanh chú ý tới Phan Bội Châu. - còn bây giờ, ở văn học hiện đại Việt Nam, Hoài Thanh chú ý tới Hồ Chí Minh và Tố Hữu với tư cách là hai nhà thơ cách mạng hàng đầu mà tác phẩm của họ có sức động viên rất lớn với quần chúng nhân dân. - Hoài Thanh luôn có ý thức “học tập Bác qua thơ Bác. - bằng cảm quan nhạy bén, linh khiếu thẩm bình văn chương tinh tế, sắc sảo, từ vẻ đẹp của thơ Bác, Hoài Thanh đi sâu khám phá vẻ đẹp nhân cách Hồ Chí Minh. - Hoài Thanh luôn theo sát các chặng đường thơ Tố Hữu, nhất là từ tập Việt Bắc trở đi, nhà phê bình thường xuyên có những phát hiện mới về thơ Tố Hữu ở cấp độ chi tiết nghệ thuật . - chẳng hạn, Hoài Thanh nhận ra “giọng thơ tâm tình” trong Nước non ngàn dặm : “Bài thơ dài trên ba trăm câu mà gần như không một lần lỡ nhịp ngang cung. - Hoài Thanh viết về Hòn Đất của Anh Đức, về thơ của Giang Nam, Thanh Hải, Lê Anh Xuân, Nguyễn Duy, Lưu Quang Vũ, Cảnh Trà v.v. - Cũng như với các nhà thơ mới trước kia, Hoài Thanh rất trân trọng các nhà thơ trẻ của thời đại cách mạng, “Con mắt xanh” của nhà phê bình tài hoa đã làm chất kim cương trong thơ họ lấp lánh tỏa sáng, nói như Chế Lan Viên : “Cái hay của Hoài Thanh là sau việc đánh giá cao Thơ Mới như vậy, anh lại góp phần vào việc làm ra một nền thơ cách mạng cao hơn, mới hơn, mới hơn về nội dung cách mạng”[6]. - Không những thế, Hoài Thanh đã bắt đầu tập hợp tư liệu để viết một bài tổng kết về thơ ca hiện đại kiểu Một thời đại trong thi ca . - Một đời cầm bút và sáng tạo, Hoài Thanh đã để lại trong văn chương dấu ấn thật khó phai mờ. - Dấu ấn độc đáo đó thể hiện trong quan niệm nghệ thuật, phương pháp phê bình, tính cách phê bình của Hoài Thanh. - Hoài Thanh luôn trân trọng, mến yêu cuộc sống và càng yêu cuộc sống, yêu con người, Hoài Thanh càng say mê văn chương vì văn chương làm cho người ta thêm quý yêu cuộc sống và con người. - “Ông Hoài Thanh đã quan niệm Thơ không chỉ vì Thơ mà trước hết còn vì cuộc sống, vì con người. - Say mê văn chương, Hoài Thanh đề cao, khẳng định giá trị đích thực của văn chương là ở phẩm chất nghệ thuật của nó, ở bản chất của nó, đó là cái đẹp, nhà văn Nga K.Pautôpxki có câu nói nổi tiếng : “Niềm vui của nhà văn chân chính là niềm vui của người dẫn đường vào xứ sở của cái đẹp. - Văn Giá nhấn mạnh : “Hoài Thanh trước sau vẫn nhất quán trong một bản chất thi sĩ đích thựcmột: say mê đi tìm cái đẹp và “sùng bái” cái đẹp (chữ dùng của cụ Đặng Thai Mai. - “Một truyện ngắn, một bài văn phê bình, hay một bài văn nào khác, đều cần phải có cái đặc sắc của nó” (Phê bình văn – Tiểu thuyết thứ bẩy . - Hoài Thanh còn chỉ rõ cội nguồn mọi sáng tạo độc đáo là ở tài năng, nhân cách của người nghệ sĩ. - Trong bài Nhỏ to viết cuối sách Thi nhân Việt Nam, Hoài Thanh tâm sự với bạn cùng nghề văn : “Danh vọng quý thật, nhưng còn có điều quý hơn danh vọng, quý hơn hết thảy : lòng ngay thẳng mà ít nhất cũng phải giữ trọn trọng văn chương”. - Thật chẳng phải ngẫu nhiên Ngô Tất Tố viết ở đầu cuốn Phê bình Nho giáo của Trần Trọng Kim (1938): “Tặng Hoài Thanh Nguyễn Đức Nguyên, một người trong sạch, thành thật và có nghị lực trong lớp thanh niên ngày nay”. - Quan niệm nghệ thuật của Hoài Thanh là cơ sở cho phương pháp phê bình văn học của ông. - Yêu cái đẹp, Hoài Thanh chỉ chọn cái đẹp, cái hay trong văn chương để bình, chứ không phê, và bình bằng cả tâm hồn mình, bằng cả con người văn hóa của mình. - Với Hoài Thanh, phê bình văn học đã là một niềm đam mê lớn, phê bình cũng là văn chương, ông đã nâng công việc bình thơ, bình văn lên thành một nghệ thuật, nó đòi hỏi nhà phê bình phải viết cho hay, cho hấp dẫn, phải có những sáng tạo mới mẻ. - “Phê bình một quyển sách phải nói cho đúng đã đành, mà lại cần phải nói cho hay nữa, làm thế nào cho câu nói của mình có đặc sắc. - Phê bình cũng cần phải có sáng tạo là thế”. - Hoài Thanh phát hiện cái đẹp, cái hay, cái mới, cái lạ trong văn chương bằng ấn tượng trực cảm, sự đồng điệu của tâm hồn, “lấy hồn tôi để hiểu hồn người”. - “Mỗi người có một cái “tạng” riêng, “tạng” của Hoài Thanh trong phê bình là trực giác, ấn tượng. - “Lối phê bình của Hoài Thanh là đi trực tiếp đến cái thần của sự vật, gợi lên cái tứ của bài thơ . - Nhưng phương pháp phê bình văn học của Hoài Thanh không đơn thuần là phê bình ấn tượng mà còn là so sánh, xã hội học, hiện tượng học, tiếp cận văn hóa – lịch sử. - Khi bình thơ văn cổ điển, “với tinh thần biểu dương cổ vũ, gạn đục khơi trong, kế thừa di sản, Hoài Thanh đã vận dụng sở trường bình thơ kiểu thi thoại của ông để chỉ ra những bài thơ hay, câu thơ hay, hình ảnh hay một cách xác đáng” (Trần Đình Sử). - Để nhận diện chân dung tâm hồn các nhà thơ mới, Hoài Thanh dùng phương thức so sánh ở cấp độ tác giả : “Nguyễn Bính nhà quê hơn cả nên chỉ ưa sống trong tình quê. - Hoài Thanh luôn thực hiện phân tích tác phẩm gắn với đặc trưng thể loại, phong cách, thi pháp : với những tác phẩm truyện như Truyện Kiều, Hoa Tiên, Phan Trần. - Hoài Thanh chú ý khám phá thế giới nhân vật (Thúy Kiều, Từ Hải, Dao Tiên, Lương Sinh, Kiều Liên, Phan Sinh. - với các tác phẩm thơ trữ tình như Nhật ký trong tù, Hoài Thanh ít nói tới sự kiện mà quan tâm nhiều đến thế giới tâm tư tình cảm của nhà thơ : “Nhưng giữa bao nhiêu tối tăm dày đặc, ánh sáng vẫn ngời lên, ánh sáng của một tấm lòng thương người và yêu mến đời vô hạn”[11]. - Có thể nói, phương pháp phê bình văn học của Hoài Thanh rất linh hoạt, uyển chuyển, “ông vừa tiếp nối cung cách bình thơ của các thi nhân – hiền giả trong truyền thống văn hiến của cha ông, vừa kết hợp và ẩn chứa trong lời bình cái quan niệm bản chất thơ ca của nhiều xu hướng văn chương tiến bộ, trong lúc tâm hồn ông đã lộng gió phương Tây. - Con người Hoài Thanh , tính cách Hoài Thanh hiện rõ trên những trang văn. - Nếu nghệ sĩ là người tôn thờ cái đẹp, sáng tạo cái đẹp, giàu xúc cảm và có trí tưởng tượng bay bổng thì Hoài Thanh là một nghệ sĩ đích thực trong phê bình, ông là nhà phê bình – nghệ sĩ. - Trong văn chương, tác phẩm hay chính là cái đẹp và Hoài Thanh xác định cho mình nhiệm vụ là “bình thơ hay”, “bình cái hay của thơ”. - Tính cách nghệ sĩ của Hoài Thanh còn thể hiện rõ ở năng lực đồng cảm, cảm thông với người sáng tác. - “Kể từ Thi nhân Việt Nam cho đến nay, Hoài Thanh vẫn là nhà phê bình có cách cảm thụ thơ tinh vi và sâu sắc. - ở người nghệ sĩ Hoài Thanh, sự tinh tế, sâu sắc trong phong cách phê bình lại được chắp cánh bởi tư duy hình tượng, bởi những liên tưởng sinh động. - Có cảm giác trong tay ông, cây đũa thần – phê bình chạm tới đâu là ở đấy tất cả sống dậy, có hồn, khơi gợi tưởng tượng và cảm xúc. - Một khái niệm trừu tượng như thơ ca, dưới ngòi bút Hoài Thanh “thơ phải là một tia sáng nối cõi thực và cõi mộng, mặt đất với các vì sao”. - Đánh giá vị trí của Tản Đà trong tiến trình thơ ca Việt Nam, Hoài Thanh khẳng định đó là “người đã dạo những bản đàn mở đầu cho cuộc hòa nhạc tân kỳ đương sắp sửa”. - Hoài Thanh hình dung xã hội Truyện Kiều, “cái xã hội ghê tởm đó sống nhơ nhuốc dưới ngòi bút của Nguyễn Du với cái màu da nhờn nhợt của Tú Bà, cái bộ mặt mày râu nhẵn nhụi của Mã Giám Sinh, cái vẻ chải chuốt, dịu dàng của Sở Khanh, cái miệng thì xoen xoét của Bạc Bà, Bạc Hạnh”[12]. - Nếu nhà lí luận thiên về phê bình lí trí thì nhà nghệ sĩ thiên về phê bình tình cảm. - Hoài Thanh là nhà phê bình tình cảm. - “Con người Hoài Thanh giản dị và giàu tình như thế nào thì phong cách viết của anh như vậy “[13] (Vũ Đức Phúc). - Phê bình không phải là chuyện tỉa tót văn chương . - sức nặng của lời phê bình trước hết là ở giá trị chân lí – những chân lí của cuộc đời chứa đựng trong tác phẩm phải thông qua cái tình của nhà phê bình mới đến được trái tim người đọc. - Chính Hoài Thanh đã viết : “Muốn phân tích văn thơ cho chính xác không thể nào không cần đến ít nhiều rung cảm nghệ thuật. - Tình cảm luôn là nguồn lực lớn lao chi phối ngòi bút Hoài Thanh. - Nhà phê bình đã hướng tới nhiều thể loại văn học (ca dao, truyện, tiểu thuyết, phóng sự, bút ký v.v. - Là một nhà thơ giữa các nhà thơ mới, Hoài Thanh không cần dùng một từ ngữ nào đặc tả nỗi buồn hoài cổ trong thơ Huy Cận, vậy mà người đọc vẫn cảm nghe được nỗi cô đơn, trống vắng đến lạnh người trong cái xa xôi vô tận của cõi đời : “Nhưng con đường về quá khứ đi càng xa, càng cô tịch, tứ bề càng vắng lặng mênh mông. - Ngòi bút trữ tình của nhà phê bình phát hiện vẻ đẹp tâm hồn trong thơ Tố Hữu : “Từ ấy để lại những hình ảnh khá đậm về nhà thơ. - Qua văn phong phê bình thấy hiện lên một Hoài Thanh tinh tế, trang nhã, tài hoa. - “Bản sắc ấy đưa tác giả vào một diện không nhiều những nhà phê bình mà nếu bài viết có che tên đi, người đọc vẫn nhận ra văn ấy, đúng là của con người ấy” [19] (Hồng Diệu). - Trong cuộc đời, Hoài Thanh là một con người từ tốn, khiêm nhường mà sắc sảo . - trong văn chương, Hoài Thanh đã xây dựng cho mình một bút pháp chân thực mà duyên dáng, hấp dẫn, sâu sắc mà uyển chuyển, nhẹ nhàng. - Đã có lần Hoài Thanh ngợi ca Thế Lữ có tài “điều khiển đội quân Việt ngữ bằng những mệnh lệnh không cưỡng được”[20]. - Đến lượt mình, Hoài Thanh cũng chứng tỏ một năng lực ngôn ngữ tài hoa không kém. - Hoài Thanh dùng nhiều thủ pháp riêng như so sánh, liên tưởng, gợi không khí, tạo đường viền. - Dường như trong công việc phê bình của mình, Hoài Thanh luôn chú ý đến sự giản dị và cô đọng trong bút pháp mà vẫn không làm mất đi sự mềm mại, quyến rũ của nghệ thuật văn chương. - Huy Cận viết : “Về cảm thụ thơ, phân tích tinh tế các hồn thơ như trong Thi nhân Việt Nam thì ít ai bằng, có lẽ chưa ai bằng Hoài Thanh”[24]. - Ngày trong nhật ký, Hoài Thanh nói với hương hồn người vợ thân yêu của mình : “Nguyên tin rằng, những phần đẹp nhất trong hồn ta, những việc làm đẹp nhất của chúng ta sẽ cùng với sông núi này, đất trời này còn mãi !”[26]. - Để có một phong cách, một bản lĩnh riêng, Hoài Thanh đã cố gắng, nỗ lực không ngừng trong văn chương và trong cả cuộc đời. - Mãi mãi, mọi người còn nhớ tới Hoài Thanh, “một con người tài hoa, rất tài hoa, và hết mực trung thực, trung thực cho đến tận những ngày cuối cùng đối với thơ và đối với đời”[27] (Vũ Tú Nam), “nhà phê bình văn học lớn nhất, tài hoa nhất của thế kỉ XX này trên đất nước Việt Nam”[28] (Nguyễn Đình Chú)