Lịch Sử Hoa Kỳ - Nguyễn Mạnh Quang

2/11/2017 LSHK-1- Marco Polo v nhng chuyn k th ng phng (Nguyn Mnh Quang dch)
LCH S HOA K
(3 tc gi)
Nguyn Mnh Quang dch
http://sachhiem.net/NMQ/LSHK/LSHK01.php
| bn ri | Xem Mc Lc | 12 thng 9, 2009

.
MC I
U CHU TM HI L I CHU V
KHM PH RA TN TH GII PHA TY
Mt bui sng vo ma thu nm 1492, th dn trn hn o nh b gn ni m ngy nay gi l Florida

rt i ngc nhin khi thy ba chic tu l xut hin. Ba chic tu ny i vi chng ta ngy nay hnh nh
l rt nh, nhng vo lc by gi th ba chic tu ny ln hn bt c chic xung no ca dn bn x
ang hot ng ngoi khi, nhng chic tu nh ny gh vo b, v on ngi nhy ln. Trng h khc
hn bt k ngi no m dn bn a tng thy. H ng ngc nhn nhng ngi l lng ny t mu da
trng, ru ria xm xom cho n y phc l mt. C dn bn a ln nhng ngi khch da trng ny u
khng ng rng y l bin c quan trng trong lch s th gii. y cng l ngy khi u cu chuyn
M Chu.
C l cc bn cng on ra rng ngi dn u nhng ngi da trng l lng ny l ng Kha-Lun-
B (Columbus). Nhng ti sao ng li c nh m nhim cuc hnh trnh nguy him ti vng bin xa l
ny ? V ti sao con tu ca ng li tr nn mt th tng trng cho s thch th i vi ngi u Chu ?
tm cu gii p cho nhng cu hi trn y, chng ta cn phi tm hiu nhng g xy ra u Chu
thi by gi.
Chng mt s cho ta bit ti sao dn Ty u thi ngy cng ch tm hiu thm v nhng ni xa l
trn th gii. Khi ngi u Chu tham d nhng trn chin vng Thnh a, h tr nn bit thng thc
y phc p, trang sc quy 1gia1 v nhng mn n ngon ming ca ngi Chu. nhiu nm,
ngi u Chu phi mua nhng sn phm ny qua nhng thng gia cc th ca ngi -i-Li.
http://sachhiem.net/NMQ/LSHK/LSHK01.php 1/19
Lc by gi nhng th ny kim sot cng vic giao thng vi ng phng. Tuy nhin cc v vua
cha cc nc u Chu li mun tm con ng i Chu v Vin ng cho ring h. l nguyn
nhn ti sao nhiu vua cha v hong hu Ty Ban Nha ti tr tin bc cho ng Columbus vi hy vng
ng c th ti Chu bng cch vt bin tin v pha Ty i vng quanh a cu. Nh vy m ng
khm ph ra Tn Th Gii.
Chng hai s cho cc bn thy rng ngi u Chu lc by gi tht vng v nhng min t mi l
do Columbus tm ra v n khng phi l phn t ca Chu. Cc bn cng s thy rng ngi u Chu
tip tc c gng tm mt con ng ngn hoc bng qua hoc i vng quanh Tn Th Gii ti Vin
ng. Mun thc hin c nh ny, h phi tm hiu thim bit thm v Tn Th Gii, v dn dn
chnh Tn Th Gii ny li cun h ch nhiu hn.
"Chng ta hng vng tin rng c tin v pha Ty (pha mt tri ln)l s tm c nhng g
chng ta mong mun". (Cabeza De Vaca)
pypypy
CHNG I
CU-TH-GII TM RA TN-TH-GII
NGOI TM NHN THC
Chng ta c th so snh lch s Hoa K vi nhng bc i trong mt cuc hnh trnh di t qu kh

n nay. Nhiu ngi tham d vo tin trnh ca lch s, v chnh chng ta cng ang chuyn bc i
nh du ngy hm nay. Chng ta khng bit r nhng bc i trong tng lai s ra sao, nhng nhn li
nhng bc i trong qu kh v nhng ngi gp phn xy dng lch s, chng ta c th hc hi
lch s hu hng nhng bc i ca chng ta trong hin ti cng nh trong tng lai cho c tt p
hn.
Tin trnh lch s ca Hoa K khng phi khi u Hoa K, m l u Chu, cho nn trong chng
mt ny chng ta s quay li nhn u Chu vo ci thi m cc lu i dc theo b bin hng v i
dng mnh mng. Cc bn s c bit ngi u Chu khi nhng bc i u tin trong lch s ny
nh th no. H mo him i ra bin khi v khm ph ra Tn Th Gii nh th no ? Trong chng
ny cc bn s tm ra gii p cho nhng thc mc di y :
1. Nhng bin i u Chu a n nhng khm ph quan trng v a l nh th no ?
2. Cc nh hng hi u Chu i tm v t c con ng bin i Chu nh th no ?
3. Ti sao Columbus cng bum vt bin tin v pha Ty v thc hin c nhng g ?

U CHU KHM PH RA TN TH GII
|'''''''''|'''''''''|'''''''''|'''''''''|'''''''''|'''''''''|'
1000 1100 1200 1300 1400 1500 1600
PHN MT
TI SAO NHNG BIN I U CHU A N
NHNG KHM PH QUAN TRNG V A L ?
DN CHNG SNG TY U VO NM 1000

Trong khong thi gian gi l Trung c, Ty u vo nm 1000 (thi Trung c: 500 1400 sau Thin
Cha) ngi ta sng ring r tng chm xm. Hu nh cc lng mc l nhng hn o bit lp. Dn lng
kh c th bit c nhng g xy ra lng bn cch vi dm. hiu r i sng dn chng u Chu
thi by gi, chng ta hy gi th rng chng ta sng u Chu vo lc , v i sng chng ta s nh
th no ?
- Nh ca v c rt n s
C gia nh cha m anh em sng trong mt cn nh tranh vch g, nn t, khng c ca s. Mi nh
lp tn bng tranh, ngha l bao ph mt lp dy ton l rm, hoc tranh l. Lp t nn cht lm nn.
Ch c mt ca ra vo, v mt ng thot khi trn mi nh. Nh cng khng c l si v cng khng c
l nu nng. Ma h, cc b m thng nu n ngoi tri.
Trong nh ch c mt vi c th s. Mt ci thng nm rm dng lm ging, bn th lm bng mt
tm vn cy t trn mt ci tr nh ci gi ca vi vi ci gh u (ba chn) v mt ci t. Ni nu n l
nhng l bng st. Chn a bng t st nung cho rn li. Khng c n du hay n cy. Tuy nhin
iu khng quan trng, v chng ai trong gia nh bit c c. Mi ngi u i ng vo lc mt tri
ln cho n khi mt tri mc mi dy.
- C qun o ln thc n chng c g l th v
Thng th cc b m quay si dt vi may qun o cho c gia nh. Hu ht qun o u bng len hay
vi th. Cc ba n th tht l m bc, ba no cng nh ba y, cng ch c mt vi th; hu ht l
bnh m, ch c cht t tht. Rau v tri cy rt t. Khng c tr v c ph, ch c mt t sa. Gia v khng
c g c ngoi mui, v khng c ng m xi. i khi thc n c v ngt l do mt ong hoc nc tri
cy.
- Sng trong thi p
Mi lm cn nh l ct st bn nhau cnh con ng t quanh co. Nhng gia nh ny hp thnh
lng thuc v mt ngi qu tc hay mt hip s sng trong cn nh rng ri gn bn. Lng v nhng
tri quanh gi l thi p. Nhng qu tc ch nhn ng thi p gi l lnh cha. Nhng qu tc ch
nhn ng thi p gi l lnh cha. Nhng ngi cn li sng trong thi p gi l nng n. Nng n phi
canh tc nng tri, xy p v tu sa cu ng v phc dch cc lnh cha. Thc ra i sng nng n
khng khc g i sng nhng ngi n l. Tuy khng b mua i bn li nh n l, nhng h phi li thi
p nh chm ngn thng ni "nng n b buc vo vi t ai". Nu mt v tn lnh cha n chim hu
thi p th nng n cng phi phc dch ng ta. Nng n khng c hon ton lm ch t ai v cng
khng c php i ni no khc kim t ring cho h hay kim cng vic lm n khc. Ni chung,
nu h khng c php ca v lnh cha, h khng c php i khi thi p.
- Thi p gn nh l mt n v kinh t t tc
Cc bn thy r i sng ca nhng ngi sng trong thi p nh th no. Nhng thi p ca bn
c s lin lc no vi cc thi p khc khng ? S tht l ngi sng trong mt thi p rt t lin lc vi
nhng ngi thi p khc. i sng kinh t trong thi p gn nh l t tc. C ngha l ngi trong thi
p sng vi nhau m khng mua mt sn phm no ngoi thi p v cng khng sn xut mt loi sn
phm no bn ra ngoi thi p. Thc phm cn thit hng ngy do chnh thi p sn xut. Thi p c
cc tim th rn v nh my xay bt ring. Th vt nui trong thi p c tiu th ngay trong thi p.
Da th th c dng lm giy dp v yn nga. Cc ba nhum v dt lng cu lm qun o. Th rn
v th sa cha bnh xe th ng, sa cc thng xe, bnh xe v sn xut cc nng c. Ch c mt vi th
nh mui, st v ci xay phi mua t bn ngoi.
Nhng khng c th trn no sao ? C, nhng l nhng th trn nh khng quan trng v l ni bun
bn (ngay c ngy nay nhng gia nh nng dn ch i ln tnh mua nhng g m chnh h khng sn
xut). Tuy nhin nh cc bn bit, cc thi p hu nh l cc n v kinh t t tc. Hu ht ngi dn
thi Trung c rt t nhu cu cn n thnh ph.
Cc bn thy r i sng dn Ty u vo nm 1000 nh th no. Ln ln i sng ny thay i theo

thi gian.
TI SAO I SNG NGI DN TY U VO THI K LI BT

U BIN I ?
Vo thi thng Trung c, Ty u rt t tip xc vi th gii bn ngoi. Tht vy, nh cc bn bit,
mi thi p hu nh ch sng gii hn trong phm vi thi p. Cc v lnh cha cai qun cc thi p nh
ln nhau hay lin kt vi nhau di mt v lnh cha quyn th mnh hn chng li k th chung.
Nhng cuc chin tranh nh vy khin cho ngi u Chu c c hi hiu bit nhng g xy ra ngoi
lng qu nh b ca h. Sau ny ngi u Chu ch nhiu n nhng ni xa xi, nht l vo thi xy ra
nhng trn chin gia ngi u chu v ngi Saracens cc quc gia min ng Nam u Chu. Kt qu
cc trn chin tranh ny l i sng u chu bt u bin i. Chng ta s tm hiu s bin i ny xy ra
nh th no.
- Ngi Saracens e da trn ngp u chu
Vo khong nm 600, mt tn gio mi gi l Hi gio c thnh lp v bnh trng Rp, nu
Thin Cha gio da trn li dy ca Cha Gi-su, th Hi gio cn c trn li dy ca i lnh t tn gio
ny l Mohamed. Ngi Saracens Rp tin rng tn gio do gio ch Mohamed sng lp l mt tn gio
chn chnh duy nht. Ngi Saracens gi nhiu o qun i chinh phc cc dn tc khc, v bt buc cc
dn tc cc ni ny phi theo Hi gio. Khng bao lu, h chinh phc c c vng Bc Phi v vt eo
bin Gibraltar tin sang Ty Ban Nha. Tri qua nhiu th k, ngi Saracens dn y dn Thin Cha Gio
u Chu. Bn trang 7 cho ta thy r cc vng t m ngi Saracens chim c hi . Suy
ngm v s bnh trng ca ngi Saracens, ngi dn u Chu t hi nu qun i Saracens cn tin
su hn na vo u Chu th s phn h s ra sao?
- Dn Thin Cha gio ni dy chng li ngi Saracens
D nhin l dn u Chu khng mun b bt k ai chinh phc, nht l h li cng khng mun b ngi
Saracens chinh phc truyn b o Hi, v hu ht dn u Chu l Thin Cha Gio. Ngy nay chng ta
thy c nhiu h phi Thin Cha Gio: Cng gio, Thanh Cng Hi (Episcopal), Trng lo Hi
(Presbyterian), Gim L Hi (Methodist), Lute (Lutheran), Ty L Gio (Baptist), v nhiu Gio phi khc.
Nhng vo thi Trung c Ty u ch c mt gio hi Thin Cha Gio La M. Dn Thin Cha Gio sn
sng phng s v chin u cho gio hi. Vo lc Ty u phn ha thnh nhng vng quc nh yu
v mi v lnh cha cai tr mt thi p vi y quyn hnh nh cc v vua cha, nhng nh lng trung
thnh ca h i vi gio hi khin cho nhn dn u Chu on kt li c.
Cn mt l do khc na khin cho dn Thin Cha Gio khng thch ngi Saracens. l v ngi
Sarecens chim t Palestine tn cng pha ng b bin a Trung Hi. V Cha Gi-su sng
Palestine, nn ngi Thin Cha Gio gi ni ny l Thnh a ... H thng thch i hnh hng ni m
Cha sng khi xa. Nhng ngi Saracens thng can thip vo cc cuc hnh hng ca h, v i
khi cn ngn chn khng cho h n hnh hng. Dn Thin Cha Gio vng tin rng Cha s ban phc
lnh cho nhng ai gp phn vo cng cuc ti chim Thnh a.
- Dn Thin Cha Gio chin u chng li ngi Saracens
Nm 1095, Gio hong, ngi cai tr ton th gio hi La M, m mt i hi. Ngi ku gi gio dn hy
chin u chng li ngi Saracens chim li Thnh a. B khch ng bi li ku gi y nhit huyt
ca Ngi, hng hng lp lp chin binh Thin Cha Gio c trang b bng khin, ru, kim, ba ln yn
dong rui tin v vng Thnh a. on qun vin chinh ny c mnh danh l "on qun Thp T
Gi", c ngha l chin u cho Thnh gi, v nhng chin binh ny c gi l Thp t qun. Trn chin
bo ca on qun ny u c thu mt ch thp rt ln.
Cc chin binh t khp ni u Chu tin n tp trung thnh Constantinople thnh mt o qun
hng hu chun b cho cuc nht thnh chin (xem bn trang 7). on qun ny tin chim Thnh
a Jerusalem vo nm 1099. Tuy nhin, qun Thin Cha gio khng gi vng c THNH a,
Nhiu t qun khc c gi ti. Hai bn lin tip m cc chin dch ginh git thnh a. Cuc chin
ko di ti hai trm nm, v cc trn chin c mnh danh l thnh chin. Cui cng qun Thp t gi
tht bi, ngi Saracens vn gi vng c thnh a.
- Nhng cuc vin chinh ca cc on qun ch Thp lm gia tng vic giao thng
Trong thi gian cc o qun thnh chin tin vo thnh a, hng ngn hng vn dn u Chu cng i
theo tin v vng t min cc ng a Trung Hi. H tr nn quen thuc vi nhng hng ha hu dng
v cc xa x phm ca dn ng phng m h cha bao gi thy u Chu. H thy rng nhng
gia v nh : tiu, u khu, hnh, qu, gng lm cho thc n thm v v ngon ming hn. H hc cch
dng ng tra nu lm cho thc n thm v ngt. H hc cch s dng x bng tm git thng
hn. H trm tr ca ngi nhng qu, kim cng, hng ngc, ngc lc bo, ngc trai v ngc xa phia
(ngc trong xanh). H cng nhn thy phng ng c nhng loi thuc tr bnh, c thuc nhum
nh chm nhum vi, c nhng nc hoa, du thm phng phc. H khm ph ra bit bao nhiu th
qu bu v xinh p nh cc dng bng pha l v cc s Trung Hoa tht p mt, cc sn phm
bng kim kh nh o gip, kim ..., cng nhng hng la, vi, thm mu sc rc r v t gi.
Nhng hng ha trn y l lm cho i sng con ngi thm phn th v v thoi mi. Khi nhng
chin binh trong on qun Thp t ny tr v qu hng, h em chuyn nhng hng ha ca ngi
ng phng k li cho b con li xm nghe. C nhin dn u Chu cng mun c nhng sn phm xa
hoa trn y. V khng bao lu h tm c cch mua nhng sn phm ny qua nhng thng gia ngi
.
- Thng gia ngi bun hng ha ng phng i u Chu

Ngay c trc khi xy ra cc cuc vin chinh ca on qun Thp t, mt s thnh ph i Li nh
Venise v Genca giao thng vi cc nc ng phng trn b a Trung Hi. Ti khi xy ra cc cuc
thnh chin v sau th dn u Chu cng ngy cng tiu th hng ha ng phng nhiu hn. Cc
thng gia ngi hn hoan y mnh dch v cung cp hng ha ny cho h. Cng vic bun bn
cng ngy cng gia tng. Cc thuyn bun tp np gh cc hi cng bn b pha ng a Trung Hi
bc d cc hng ha nh len, la, da thuc, thic, cc gia v v cc trang sc em v u Chu bn.
Thuyn bum ca cc thng gia khng nhng chuyn vn hng ha ng phng n cc hi cng
u Chu trn b a Trung Hi, m cn i ti cc hi cng u Chu dc trn b i Ty Dng. Ri t
cc thng gia khc li chuyn vn cc hng ha ny vo trong ni a u Chu qua cc ng giang l v
ng b. V th cho nn t ngi ta bt u ch n vic sa sang v ci tin cc ng giao
thng (m trc kia rt t s dng). Chnh v vic bun bn cc hng ha trn y m cc thng gia cn
nhng ni tiu th hng ha. Dn dn nhng ni bun bn ny pht trin thnh cc th ha, ri thnh
cc th ln. i sng u Chu tht s thay i t .
NHNG CU CHUYN CA CC DU KHCH LM KHCH NG NGI

U CHU CH TI MIN VIN NG
Trong khi vic bun bn trao i hng ha ng phng tin hnh mnh m th c nhiu ngi u
Chu i ti cc min t xa l ng phng nh cc nc Ba T, n , Trung Hoa, qun o Nam
Dng (by gi ngi u Chu gi qun o ny l qun o gia v). Trong nhng du khch ny, ng
Marco Polo l ngi ni ting nht.
- Marco Polo ni v nhng chuyn k th ng phng
Marco Polo qu thnh ph Venice, i Li. Nm 17 tui, ng theo cha v ch i du lch sang vng
Vin ng. Sut trong hai mi bn nm, t nm 1271 cho n nm 1295, ng i gn ht phn ln cc
nc Chu. Chnh ng nhn thy tn mt Thi Bnh Dng. ng i thm ving nhiu ni m mi 600
nm sau mi c ngi u Chu khc t chn ti. Nhng chuyn k th m ng Marco Polo nhn thy
v c nghe nhng ngi khc k li ? ng thut li rng c mt ln ng thy mt thnh ph ln n
ni chung quanh thnh ph di ti hng trm dm. Sau ny ng cn thy thnh ph khc ln hn na.
(Bt k thi no, nhng ngi i xa thng c khuynh hng ni thm ln nhng g h nhn thy
cho cu chuyn thm phn th v. y Marco Polo cng ni thm ln nh vy, nhng tht ra cu
chuyn ca ng c kh nhiu s tht trong ). Marco Polo ngc nhin khi thy ngi Trung Hoa t
than. ng khng bit l ci g cho nn ng thut li rng : " l loi en c o trong ni ra
v t chy nh g".
Marco Polo thy rng ngi phng ng c nhng tm thm p nht th gii v nhng th la v
cng lng ly, cc th gia v, g mun cng cc th g tt khc, vng, bc, trn chu, cc th qu,
yn nga xinh p, v kh tuyt ho. Cc b mang nhng chic vng xuyn t tin, v i khi c nhng
ngi n ng cn mang nhng chic vng t gi hn. Nhng th ng phng tht l v cng giu
c. Hng nm c ti hng ngn tu bun tp np gh vo mt th trao i hng ha.
V cha t cai tr Trung Hoa v c phn ln Chu gi l "i hn". Marco Polo ni rng ngi u Chu
khng th tng tng c i hn giu c v quyn th n nh th no. Mt trong nhng lu i ca
ng ta rng ln n ni chiu di ca mi bc tng thnh di ti mt dm. Phng n trong lu i ny
c th cha ti 6.000 thc khch. Trong cc trn chin tranh, i hn s dng nhng o qun ln
hn bao gi ht m ngi u Chu cha h thy. Mt trong nhng o qun ca ng ta ln gp mi ln
o qun vin chinh ca on qun Ch Thp trong ln thnh chin th nht.
Di y l li thut li ca Marco Polo v h thng giao thng k l ca i hn Trung Hoa :
"T thnh ph Kanbalu c nhng con ng i ti cc tnh khc, v trn mi quan l ny c khong
25 hay 30 dm ..., li c mt trm, c nh y tin nghi n, cho du khch tm dng chn ... C
nhng ta nh rng ri xinh p, trong phng trang tr y , vi nhng tm la cng nh mi th thch
hp vi nhiu hng ngi ... Ti mi trm lc no cng c 400 nga tt sn sng cho cc s gi (ngi
a tin) i, n chuyn lnh ca i hn. Tt c cc s gi c th thay nga mt bng nga mi ...
Kt qu l ... cc v s gi c th ti triu nh cng nh i v hay gh qua cc tnh u c tin li d
dng nht. Ni chung, tt c i hn cho thy rng s u vit ca ng ta hn tt c mi ngi trong
nhn loi ny.
Gia cc trm dng chn, c khong ba dm li c mt lng nh ... nhng ngi i b a tin hay
nhng ngi phc dch cho triu nh i qua u c th t tc c cc lng ny. Cc s gi ny c
mang chung ngang lng ngi ta nhn ra t xa. Mi s gi ch chy chng ba dm, ngha l t
lng ny n lng khc ... Nhng ting chung rung bo hiu s gi ti v c ngi trong trm tc trc
sn thay th em tin i trm k. Ti mi trm (cch nhau ba dm) c mt nhn vin tc trc c nhim
v ghi ngy, gi cc v s gi n v i,"
- Nhng cu chuyn ca Marco Polo khin cho ngi u Chu thch i thm ving Vin ng
Nhng cu chuyn k l trn y ch l mt s t trong nhng iu m Marco Polo c nghe v nhn
thy. Sau khi i Chu u v, ng vit mt cun sch v chuyn phiu lu ca ng. Ai c sch ny u
loan truyn cho ngi khc bit. Khp u Chu ai cng ni v chuyn k th m ng k trong sch. Khi h
bit rng nhng hng ha ng phng gi ch ng mt phn no so vi gi m cc thng gia
ban cho h, h bt u t hi : "Ti sao cc ngi u Chu khc li khng i n ng phng nh
Marco Polo tm hiu thm v x ? Ti sao chng ta khng th tm mt con ng ti bng
ng bin chng hn thu ot nhng ca ci ca ngi ng phng bng cch trao i hng ha
ca ta cho h".
NHNG PHT MINH V CI TIN GIP CHO NGI TA C TH VT

I DNG MT CCH D DNG
Vo thi k m ngi u Chu ni v vic tm kim mt con ng i Vin ng th cng l khi u Chu
ang xy ra nhiu bin i. Nh cc bn bit, trc khi xy ra cc cuc thnh chin, dn u Chu t i
du lch xa v bun bn xa. H cng t c v vit sch bo. Ch c cc tu s v nhng ngi chc sc trong
gio hi mi ch n vic hc hnh. H iu hnh cc trng hc v gi mt s t sch. Nhng sch ny
vit bng ting Latin nn t ngi c c, v ch cha ng mt s kin thc ca my th k trc. Rt
t kin thc mi c thm vo. Nhng khi ngi u Chu bt u ch n thng mi v du lch, th c
thm nhiu ngi bit c v bit vit cng hc hi. Ngi ta bt u hc v vn minh c Hy Lp, La M,
mn hc m ngi ta b qun hng trm nm trc. Nhiu tin b v khoa hc c thc hin. H cng
c hc v pht trin nhiu sng ch cho vic hng hi c thm d dng.
- Cc nh hng hi c trang b dng c mi
Ngi u Chu tng c bit v la bn. i vi chng ta ngy nay, la bn l mt dng c thng
thng nhng i vi ngi u chu thi th la bn l mt th mi l. Trc ht ngi ta phi hc cch
t ha mt ci kim bng st kim lun lun ch v phng Bc. Kim ny c t trn mt ci bng
c ghi phng hng ng, Ty, Nam, Bc ri c t trong mt ci hp nh. Nh vy, ngi ta c mt
ci la bn ging nh ci la bn ngy nay. Khi c mt chic la bn trong tay th nh hng hi c th bit rt
r con tu ca ng ta ang i v hng no. Nhng ng ta khng nhng ch cn bit phng hng no
ng i ti, m cn cn phi bit ni no ng ta mun ti na. thc hin c mc ch , ngi ta
ch ra mt th dng c o cao thin th (Cross staff v Astrolabe). Vi loi dng c ny, nh hng
hi c th nhn mt thin th m xc nh c v tr ca ng ta hin ti cch xa pha Bc hay pha Nam
ng xch o l bao nhiu. Do , ng ta c th c lng c rng ng ta ang v no. Cng
vo thi k ny, ngi ta bit s dng ng h. Ngi ta lm mt ci bng trn c ghi thi gi v
khong cch. nhn vo thin th ln na bng cch s dng bng trn y, v ng h ca mnh, nh
hng hi c th bit r c ng ta hin ang pha ng hay pha Ty bao xa. Nh vy ng ta s bit
c ng ta hin kinh tuyn no. Bit c v v kinh ca mt ni, ngi ta c th xc nh c
ni . D nhin l vic cho thuyn vt bin phn ln ty thuc vo ti nng ca cc nh hng hi.
Nhng nh nhng dng c mi c sng ch trn y m vic cho thuyn vt bin c an ton hn,
v ngi ta c th thc hin c nhng cuc vin hnh trn i dng.
Sau ny ngi ta li v c cc bn v hi . Cc nh hng hi li cng d dng thc hin c
nhng chuyn i vin hnh ca h.
- Phng php mi v n lot c sng ch
Hng trm nm trc, ngi ta ch c th vit c mt ln mt bn, v phi chp bng tay tng ch
mt rt chm chp. Vo gia th k XV, ngi ta sng ch ra phng php mi v n lot. Ngy nay
chng ta gi phng php mi ny l loi di ng. C mi mu t trong b ch ci (alphabet) th li c
nhiu b mu t nh, ri, ngi ta c th xp i xp li thnh nhng dng ch khc nhau. Vi phng
php in th s ny, ngi ta c th in c nhiu bn ca mt cun sch.
Vic sng ch ra thut n lot ny gip cho vic truyn b nhng khm ph mi v nhng cu
chuyn v nhng vng t mi l lan truyn khp u Chu. Sau nm 1450, nu ngi ta i ti mt
min t hay cc vng bin xa l no, ngi ta thng vit mt bi tng thut ni v chuyn i v v
bn ni r con ng m h i qua. Sau li c in thnh sch cho du khch s dng. Cho
nn cc bn c th hiu rng vic sng ch ra my in khuyn khch vic du lch v thm him mnh m
nh th no.

PHN II
CC NH HNG HI U CHU TM C CON NG
BIN I U CHU NH TH NO ?
CC THNH PH I LI KIM SOT VIC BUN BN VI PHNG

NG
Nh chng ta thy, ngi u Chu tr nn quen thuc vi cc sn phm ng phng nh cc
gia v, ng, du thm, la .v.v... Cc hng ha ny c cc thng gia ngi chuyn vn ti. Vo
th k th 15, cc th (c bit l Venise v Genca) bun bn rt pht t vi Vin ng. Cc thng
gia ngi Rp i ti nhng min t xa l v mang nhng hng ha ny v bn li cho thng gia ngi
, ch thc ra cc thng gia ngi khng i ti Vin ng. Di y chng ta tm hiu thng gia
ngi Rp i theo nhng l trnh quan trng no ?
- Vic giao thng vi Vin ng i theo ba l trnh

Nhn vo bn trn, ta thy cc thng gia Rp i theo ba con ng:
1. Bc l, l con ng di v rt kh khn, i t Ty Bc Trung Hoa bng qua i bnh nguyn Chu
on ny mt na nm hay hn) v Hc Hi ti a Trung Hi.
2. Trung l, l con ng dng c ng bin ln ng b. Cc nh hng hi ngi Rp mang
hng ha theo hng Bc, dc theo duyn hi Ty n ti vnh Ba T, ri chuyn hng ha ln ng b
a ti cc hi cng pha ng a Trung Hi.
3. Nam l, con ng ny hu ht l thy l, t Trung Hoa ti n lun theo duyn hi bn o
Rp i vo Hng Hi ri chuyn sang mt qung ngn ng b ti cc hi cng Ai Cp. Cc thng gia
ngi ti y mua hng ha.
Chng ta nn nh rng d l con ng no i na th cc thng gia cng u phi mua hng ha
ng phng qua tay cc thng gia Rp. V rng cc th i Li gn ng phng hn, v cc
thng gia ngi c ngi Saracens cho c quyn bun bn cc hng ha ng phng trong khi
cc thng gia ca cc quc gia u Chu khc khng c hng c quyn ny. Ni mt cch khc, cc
th i Li c c quyn bun bn hng ha ng phng.
- Nhng ngi u Chu khc ganh t vi ngi
Cc bn hy tng tng cc quc gia hng hi u Chu khc ganh t vi cc th i Li nh th

no? H thy rng nh kim sot cc thng l m cc thng gia ngi ngy cng tr nn giu c,
trong khi th ti tin ca chnh h c cn dn. Lc by gi ngi u Chu sn xut c mt s
hng ha trao i vi ngi ly hng ha xa x ng phng. Nhng hng ha ca h khng
c t gi bng hng ha ng phng cho nn h phi tr thm vng hay bc cho thng gia ngi
. Cc nc trn khng th c tip tc nhp cng nhiu hn xut cng c, ging nh mt ngi no
trong chng ta c tip tc chi nhiu hn thu s b khnh tn. Cn mt l do khc na khin cho cc quc
gia u Chu chng li s c quyn bun bn hng ha ng phng ca ngi . Cc bn cn nh l
thi Trung c, cc nh qu tc quyn th gn ging nh cc v vua cha n ni dn chng khng cn gi
c lng trung thnh vi t quc ca h. Nhng tnh trng ny ln ln thay i. Cc vua cha u
Chu ln ln bp cc ng lnh cha v lm cha t thc s t nc thng nht v hng mnh.
y cng l ln u tin nhn dn Php, Anh, B o Nha v Ty Ban Nha hiu r lng t ho v t
nc ca h. Vua cha cc quc gia ny cng thit tha mong mun c tr nn giu c. Cho nn h sn
sng cung cp tu thuyn v tin bc, cng nh gi cc nh hng hi gan d i tm ng i ti min t
xa xi.
- Ngi u Chu i tm nhng con ng mi n ng phng
Mt iu k l l cc nh hng hi thuc cc tn quc gia trn y bt u m c ti nhng con
ng i ti n v Vin ng. H ni rng Venice v Genoa kim sot nhng con ng quen thuc
i Chu . Ti sao h li khng tm mt thy l mi h c th chia phn nhng ca ci ca ng
phng? Thc ra c g ngn chn c h? By gi h li c nhng dng c hng hi gip cho vic vt
i dng c an ton hn. H c nhng bn v hi hng dn h. Xa hn na h cn m
c phiu lu v tr nn ni danh v giu c. Chnh nhng m c ny khin cho ngi ta c gng
tin ln d gp phi nhng tht bi, gian lao, kh cc.
CC NH HNG HI NGI B O NHA TI N BNG NG BIN

- Thi t Henry ca B o Nha khuyn khch vic thm him
Quc gia nh b B o Nha l quc gia u tin tm ra thy l i ng phng. Phn ln cc k
cng khm ph ny thuc v mt ngi trong hong tc B o Nha. l thi t Henry. Thi t Henry
rt thch cuc i bin c. Qua vic thm him b bin pha Ty Chu Phi, thi t hy vng s bin ci
c th dn vng duyn hi ny theo o Gia t, v thit lp vic bun bn trao i bng vng gia
nc ng vi cc dn tc vng ny. Nhng Henry cng hy vng l nu cng phiu lu i theo b bin pha
Ty Chu Phi xa hn na ti min xa l, th ngi B o Nha c th tm ra c thy l ti phng
ng. thc hin tham vng ny, thi t cho thit lp mt trng hun luyn hng hi ngay ti mi cc
Ty Nam u Chu. Ti y, ng cho tp trung cc nh hng hi, cc sinh vin hng hi, cc nh du lch,
v cc nh lm hi v cc dng c hng hi cng cc nh ng tu. Khng bao lu, cc tu bin B
o Nha l nhng tu bin xinh p nht, v cc nh hng hi B o Nha l nhng ngi ti ba nht.
Chnh thi t cng ni danh v c ca tng l Thi t Henry ca hng hi.
- Cc nh hng hi B o Nha thm him b bin pha Ty Chu Phi
Thi t Henry gi cc tu thuyn ti tn duyn hi pha Ty Chu Phi thm him v trao i mu
dch. ng ra lnh mi v thuyn trng phi xy mt ci thp bng cao 6 b trn b bin nh
du ni xa nht m h t chn ti. D nhin vo lc khng ai nhn thc c s rng ln v v i ca
lc a Chu Phi. Cho nn phi v cng can m lm mi c th cho thuyn i men theo b bin pha
Ty Chu Phi hng v pha Nam. V i nh vy tng chng nh chng bao gi i ht c vng b
bin di v tn ny. Cc nh hng hi lc by gi thng tin nhng chuyn gh gm cc vng bin xa l
m h thng c nghe. No l nhng vng nc xoy chc sn cun vo lng bin su nhng chic
tu bt hnh no v tnh i qua . No l nhng con qui vt ang hm sn tn ph tu h. No l
chnh nhng c qu ang nm canh chng xem ngi no dm c gan cho thuyn ti vng bin xa l
ny. Nhng cu chuyn ny lm cho cc nh hng hi thng cho tu tr v m khng dm tin n
vng bin m ngi ta thng gi l i dng ca bng ti. Tuy nhin thi t Henry cho lnh cc
nh hng hi phi tip tc cho tu mnh tin, v phi xy cc thp nhng ni cng ngy cng xa hn
v pha Nam trn b bin pha Ty Chu Phi.
ng vo khi ngi B o Nha thy rng dn bn a Phi Chu hn hoan trao i n l v biu vng
ly nga, thi t Henry cng khuyn khch cc thng gia B o Nha nm ly c hi ny chuyn
hng ti quc gia ny. Khng bao lu, B o Nha thit lp c con ng thng mi tp np dc theo
duyn hi Phi Chu. Tuy nhin thi t Henry vn cha hi lng. ng vn lun lun thc gic cc nh hng
hi tin v pha Nam. Khi ng mt vo nm 1460, l khi nhng chic tu ca ng i vng quanh mi
Verde.
- i ti n
Sau khi thi t Henry mt i ri th cc nh hng hi B o Nha vn tip tc thm him duyn hi Phi
Chu. Sau cng vo cui nm 1487, Bartholomew Dias i vng quanh mi cc Nam Phi Chu. ng tin
chc rng c theo con ng ny l c th i ti n , v ng vi v em tin vui v. Nhn c tin vui
ny, hong vui mng t tn cho mi cc Nam Phi Chu l mi Ho Vng.
Vasco Da Gama
ny, vo nm 1498 mt nh thm him B o Nha khc minh chng c rng
nhn xt ca Dias l ng. Nh thm him ny, tn l Vasco Da Gama, i vng quanh
mi Ho Vng ngc ln duyn hi pha ng Phi Chu, ri cho tu hng v pha
ng vt n Dng i ti n . Ti y, ng cho thit lp mt thp nh
du ngy hon thnh cng cuc tm kim c thy l i n ng phng. Cui
cng ng tr v qu hng vi c mt tu cht y hng liu, la v cc trang
sc qu bu, mt bng c chng minh rng ng tht s t chn ln x n .
- Cc nh thm him B o Nha gip cho ngi ta hiu bit th gii nhiu hn
Trc ngy thi t Henry pht khi cc chuyn i thm him, ngi ta hiu bit rt t v th gii. Cc
nh thm him B o Nha ng gp rt nhiu vo cng cuc m rng thm kin thc a l. Mi khi
cc nh hng hi i thm him v, cc nh chuyn mn v bn li v thm mt phn duyn hi va

mi thm him c vo bn . Nh vy, m dn u Chu hiu bit r hn v a l th gii.
B O NHA KIM SOT CON NG HNG HI I N

- Nh giao thng vi ng phng, B o Nha cng tr nn giu c
Ngay khi B o Nha nhn thy r gi tr con ng hng hi i ng phng do Da Gama tm ra.
Da Gama mang v B mt chuyn tu tr gi gp 60 ln tn ph cho cuc thm him ca ng. Bn hy
tng tng rng nu bn mua mt ci g ch ng mt xu v bn li c 60 xu th bn s cm thy vui
mng n bc no? T nh vua cho n cc nh hng hi v thng gia B u vui mng hoan h v tin
ny. Tu thuyn i ng phng cng gia tng s lng. ng thi h thit lp cc thng im n
v gi qun i n tr bo v. B o Nha l ch nhn ng duy nht con ng hng hi i n mi
tm c ny.
- Trung tm thng mi chuyn t cc th sang B o Nha
Vo u th k th 16, Libson, th B o Nha tr nn mt hi cng quan trng bc nht u
Chu. Ti cc ng ph v qun ru, cc thy th tp np i v, ra vo cht nch. Cc nh hng hi v
cc thng gia tm tm quay qun trong cc cn phng yn tnh, bn tnh cho cuc vin hnh sp ti.
Cc tu hng cht y hng ha t n ti tp tin vo bn tu. l nhng tu ch y nhng hng
ha ng phng c gi tr nh hng liu, qu, vi vc. Tu thuyn ca cc quc gia khc cng nm
ch Libson bc hng i cc hi cng khc u Chu. Nh cc bn bit, trc kia cc th i
Li tng l cc thng cng quan trng ca u Chu (Venice v Genoa). V gi chuyn vn r hn nn
cc thng gia B by gi c th bn hng ha ng phng vi mt gi r hn so vi gi thng gia
ngi bn trc kia. l nguyn do B tr nn giu c v bun bn vi ng phng, mt nghip v
m cc th tng chim c quyn.
PHN BA
TI SAO KHA LUN B VT BIN TIN V
HNG TY, V NG HON THNH C NHNG G?
Ngay trc khi Da Gama ti n , cc chuyn i ca cc nh hng hi B o Nha khi trc khin
cho ngi u Chu ngh rng rt c th c nhng con ng khc i n Vin ng. Sau ht, i vi cc
quc gia u Chu, thy l do ngi B o Nha kim sot khng hn g cc con ng i Chu do cc
th kim sot. Mt s ngi c tng to bo l: Ti sao ta khng tm mt thy l i n cc
kho tn Vin ng bng cch vt bin i v hng Ty? Chng ta bit rng vo khong nm 1000,
ngi Viking vt bin i v hng Ty v tm thy t lin bn kia b i Ty Dng. Nhng
ngi Viking khng cn ch n min t xa xi ny na. n cui th k th 15, rt t ngi u Chu
cn bit n nhng cuc vin hnh ca ngi Viking ny na.
- Kha Lun B d tr vt bin tin v hng Ty i n Chu
Ni rng c th gii Chu c bng cch vt bin i v hng Ty thay v hng ng th l mt
k vn v m mng, th Kha Lun B ng l k vn v m mng. Nhng ng can m thc hin c
gic m ca ng. Vn l ngi yu bin c, nm 14 tui, ng tr nn mt thy th nh ngh. T
nu khi no khng lnh nh sng gi vi con tu th ng v bn v hi kim k sinh nhai. ng
thng hay nghin cu cc hi ca nhng ngi khc v, cng nh c cc bi tng thut v cc
cuc vin hnh, v bn lun vi cc nh hng hi. Ln ln ng vch ra mt k hoch thc hin gic
mng: i theo hng Ty n Chu.
ng tin rng d nh ca ng s d dng thc hin hn l s thc. ng phng on rng ng s tm
c nhng g, nhng ng on lm. ng cho rng tri t trn nhng li ngh rng tri t nh hn
s thc rt nhiu. V ng cng cho rng Chu ln hn nhiu. Cho nn ng ngh rng khong ng
ng vt bin t u Chu ti Chu s ngn hn (so vi s thc). ng hu nh khng bit g v hai i
lc Bc M v Nam M nm trn ng ca ng i ti Chu.
- Kha Lun B chun b chuyn i vin hnh
Kha Lun B tin chc rng vic vt bin i v hng Ty ti Chu s d dng v r hn so vi
con ng i vng quanh Phi Chu m ngi B o Nha thc hin trc kia. Nhng ng khng phi
l ngi giu c. ng khng th mua sm c tu thuyn cng cc trang b v tip liu cho chuyn i
vin hnh, v ng cng khng c tin thu mn thy th cng i vi ng. ng cn c ti tr
thc hin d nh to bo ny.
Nh chng ta bit l cc v vua cha u Chu lc by gi rt thm kht ca ci, v h tng gip
cc nh hng hi thc hin cc chuyn i vin hnh quan trng. Chnh v vy m Kha Lun B xin cc
v hong Ty Ban Nha v B o Nha ti tr thc hin gic mng ca ng. Nhng qua nhiu nm
ch i khng ai chu gip ng c. ng tr nn chn nn v tht vng. ng c nh b cuc. Cui
cng ng thuyt phc c hong Ferdinand v hong hu Isabella ca Ty Ban Nha bng lng sm
tu v ti tr tin bc cho ng chun b chuyn i vin hnh tin v hng Ty ti Chu.
Sau khi chun b xong mi th, ng cng on ngi khi hnh cuc thm him vng t xa xm.
Chuyn i ca ng khi hnh vo sng sm ngy th su mng 3 thng 8 nm 1492. Ti mt hi cng
thuc lng Palos, Ty Ban Nha, ng ng trn boong ca chic tu nh b Santa Maria h lnh cho on
thy th gm 40 ngi nh neo, v con tu t t tin ra khi. Theo sau l hai chic tu Nina v Pinta, mi
chic c 25 ngi u di quyn ch huy ca ng. Ci ngy m ng tng m c bao nhiu lu
c thc hin. Gi th ng v on ty tng ang c gng vt nhng vng bin xa l i v hng Ty
ti Chu .
- Kha Lun B khm ph ra Tn Th Gii
Nhng chic tu nh b trn y ch l nhng chm en gia nhng ngn sng trng dng. Ngy qua
ngy, on tu tin v pha Ty qua vng bin xa l. Thy th on cng ngy cng tr nn kinh s. y
l i dng kinh hong ca bng ti, ni m ma qu v qui vt ang rnh rp. Kha Lun B bn chn i
li trn tu. ng ch ti chi tit tng cnh vt, gi, ma, thi tit, ngn bum v thy th. ng ghi nhn
nhng bc tin ca mi ngy. ng cn thn ghi thnh hai bn. Mt bn cho chnh ng, ghi khong cch
tht s m on tu i c t im khi hnh. Cn bn kia, ng c ghi khong ng mi ngy
cng ngn hn so vi s tht cho thy th on xem. ng lm nh vy cho h khi bun ru v xa
nh. Nhng sau cng, sau 10 tun lnh nh nm sau lng hi cng Palos, on ngi chc chn nhn
thy du hiu ca t lin. Chng ta hy mng tng lc ny, ng Kha Lun B v on thy th cm
thy hn hoan sung sng nh th no. Chng ta c th c cu chuyn vui di y ca ng. V y l
mt on c ng trn t The Journal of Christopher Columbus:
- Ngy th t, 10 thng 10 on tu i v hng Ty Ty Nam vi tc trn di 10 dm mt gi,
khi th 12, khi th 7. Sut ngy m, h i c 59 hi l (tnh cho thy th on th khng hn 44 l).
Nhiu ngi khng cn chu ni c na. H phn nn chuyn i qu di, nhng soi hm (ng Kha
Lun B thng t xng nh vy) tm mi cch khch l h, cho h thy nhng hy vng p v
nhng ch li m h s t c.
- Ngy th nm, 11 thng 10 on tu vn tin v pha Ty Ty Nam. Sng bin cng tr nn d di
hn trc. H thy mt vi con chim ln trn khng trung, v cnh sy cn xanh tri gn tu. Nhng
ngi trn tu Pinta thy mt cy lau v mt ci so. H lm c mt ci so nh c du vt inh st
ng vo, cng vi mt cy lau khc v mt tm g nh. on thy th ca chic tu Nina cng nhn thy
du hiu ca t lin. H thy mt cnh y tri du. Khi thy cc du hiu ny mi ngi u t ra hn
hoan sung sng.
Sau khi mt tri ln, Soi hm h lnh cho tu i hng Ty vi tc 12 dm mt gi. V tu Pinta c
nhng thy th gii nn lt i trc tu ca Soi hm. Tu ny nhn thy du hiu ca t lin v
ra du hiu cho on tu hay. Ngi thy th u tin nhn thy t lin l Rodrigo de Triana. Nhng t
10 gi m hm trc, Soi hm nhn thy nh n m khng c g chc chn nn ng khng xc
nhn l t lin. Tuy nhin, Soi hm qu quyt gn ti t lin... ng yu cu thy th ng trn
mi tu theo di v thy t lin th ku ln cho ng hay. Ngoi nhng phn thng m hong hu v c
vua Ty Ban Nha ha tng l 10 ngn ng vng cho nhng ai nhn thy t lin u tin, ng cn cho
thm mt tm o la. Vo khong hai gi m, on tu nhn thy t lin mt khong xa chng 2 l (8
dm).
- Ngy th su, 12 thng 10 on tu ngng li ch bnh minh, v hm nay, th su, h ti hn
o nh b m ngi da gi l Guanahani. y h thy nhng ngi trn trung. Soi hm bc ln
chn ct tr trong chic tu v trang cng vi Martin Alonzo Pinzon, v ngi em ca ng ny l Vincente
Yanez, ngi ch huy chic tu Nina. Soi hm mang c hong gia Ty Ban Nha, hai v thuyn trng kia
mang c thp t xanh c thu hai ch F v Y (F: Ferdinand, Y: Ysabel) i vng min hai bn ch
thp. Sau khi b ln b, h thy nhiu cy xanh ngp nc, v nhiu loi cy khc. Khi hai v thuyn
trng kia ang nhy ln b th Soi hm gi h m bo rng h l nhng ngi chng kin trung thc
cng cuc Soi hm chim c hn o ny cho c vua v Hong hu...
- Ti sao cuc vin hnh ca Columbus li quan trng?
Ngy 12 thng 10 nm 1492, Kha Lun B b ln hn o m ng t tn l San Salvador (ngi da
gi l Guanahani). Hn o ny nm trong qun o Bahama cch bn o Florida v pha ng Nam
chng 400 dm. Vn cn tip tc i tm lc a Chu , Kha Lun B cho tu chy dc theo duyn hi hai
hn o Cuba v Hispaniola trc khi tr v Ty Ban Nha. V ng cho rng nhng hn o ny l mt
phn ca ng n ngoi khi duyn hi pha ng Chu, ng gi vng y l n . Ngy nay do s
sai lm ca Kha Lun B m qun o ny c gi l Ty n (West Indies).
Kha Lun B hon thnh c nhng g? ng khng ti c Chu , ng cng khng khm ph
c con ng i t u Chu ti phng ng, nhng nhng g ng khm ph ra cn quan trng
hn, d rng lc ng khng bit iu ny: ng khm ph ra M Chu.
Ch thch: 1 l: 4 dm
(xem tip Chng hai)
Trang Lch S
2/11/2017 LSHK-2- Magellan tm ra con ng i vng quanh th gii (Nguyn Mnh Quang dch)
LCH S HOA K
(3 tc gi)
Nguyn Mnh Quang dch

(tip theo Chng mt)
pypypy
CHNG II
NGI U CHU HIU BIT THM V TN TH GII
Nhn vo cc bn xa c, ta thng thy xut hin nhng ch Terra Incognita. Nhng ch Latin
ny c ngha l Vng t xa l hay cha c khm ph. Nhng nh v bn ghi ch Terra Incognita
trn bn c mun ni rng h khng bit nhng phn t ny hay phn t ny cha c khm
ph nn h khng th v c mt cch chnh xc.
Trc khi con tu ca Columbus nh neo ra khi, nhng ngi v bn ghi ch Terra Incognita
trn c mt vng ln ca th gii. Tr mt vng bin gn u Chu ra, h bit rt t v i Ty Dng.
Mc d chuyn i ca Columbus gip cho vic m rng s hiu bit ca cc nh v bn , nhng v
phm vi ny vn cn nhiu cu hi cha c tr li. Columbus cho thuyn vt bin v t chn
ln vng t bn kia i Ty Dng. Nhng khng mt ai k c chnh ng cng khng bit chc chn
t ny thuc v u. Nu t ny thuc v Chu , th thuc v phn no ca Chu ? Nu vng t
ny khng thuc v Chu , th n l t ca vng no?
Trong chng ny s thy r ngi u Chu tm hiu thm v vng t mi ny nh th no. Di y
l nhng cu hi m cc bn s tm ra cc cu tr li:
1. Bng cch no cc nh thm him tm ra Tn Th Gii trn ng i theo hng Ty n
Chu?
2. Nhng nh thm him no tm ra con ng tt i Chu qua Tn Th Gii?
3. Cng vic tm kim Chu a n vic khm ph ra Tn Th Gii nh th no?

http://sachhiem.net/NMQ/LSHK/LSHK02.php PHN MT 1/14
PHN MT
CC NH THM HIM TM THY TN TH GII
NM TRN NG I V PHA TY N CHU NH TH NO?
Khi on tu ca Kha Lun B nh neo ri hi cng Palos vo nm 1492, nhiu ngi coi ng nh mt
ngi phiu lu in r. Nhng nm sau, khi tr v ng ni rng ng ti n , th ng li c hoan
nghnh v ca tng nh mt v anh hng. Nhiu ngi u Chu cho rng ng l ngi tm ra con ng
hng hi i thng ti Chu. Hong Ferdinand v Hong hu Isabella ca Ty Ban Nha tng ng tc
hiu c ca i dng. Cu chuyn khm ph ca ng c vit thnh sch bo v c ph bin
nhiu quc gia. Tuy nhin, chnh ng cng khng hi lng vi vic khm ph ra nhng hn o ny.
ng mun tm thy lc a Chu cho Ty Ban Nha chim c quyn giao thng vi Chu lm
giu.
- Columbus khng tm ra c Chu
Cui nm 1493, ng li vt bin tin v pha Ty mt ln na. Khc vi ln trc, ln ny ng ch huy
17 chic tu. Vo nhng nm sau ny, ng cn vt i Ty Dng hai ln na. Trong nhng cuc hnh
trnh ny ng i ti Puerto Rico, Hispaniola, Jamaica, Cuba v nhng hn o khc trong vng bin
Caribbean. Mc du ng chng bao gi nhn thy lc a Bc M, nhng con tu ca ng i sut b
bin Nam v Trung M. Chng bao gi ng tm thy c iu ng mong mun l s giu c ca n
. V li, ng cng khng cng nhn vng t m ng tm c khng phi l vng t ca Chu.
Tuy nhin trong thm tm ng c l ng nghi ng s tht, v trong chuyn i th nh, ng h lnh
cho on ngi th rng chuyn ny nht nh phi i ti Chu . Nu chnh ng chc chn, th ng cn
chi phi bt on ty tng ca ng phi th nh vy? ng mt vo nm 1506, m khng ng ng tr nn
lng danh trong lch s.
- Cabot cng khng tm c Chu
S thnh cng ca chuyn i u tin ca Columbus khin cho cc nh thm him khc cng hng
say cho thuyn vt bin Ty tin. Vo nm 1497, mt nh hng hi tn l John Cabot cng vi 18 thy
th trn mt chic tu nh ri hi cng Anh Quc ra khi. Cabot l mt nh hng hi ngi sng
nhiu nm Lun n v by gi ng ra i thm him di ngn c Anh Quc. Cng nh Columbus,
Cabot c nh i ti phng ng bng cch cho thuyn tin v pha Ty. ng c php Hong
Anh thc hin nh ny. Thc ra, nu Anh hong chu ti tr cho ng t lc u th c l ng l
ngi u tin tm c Tn Th Gii.
Cabot vt i Ty Dng trong hai thng v tin v pha Bc xa hn Columbus. ng ti b bin pha
Bc m ngy nay gi l Bc M. Cho con tu i theo b bin, ng tin chc rng ng ti Chu. Nhng
ng khng tm thy thnh ph giu c nh ng hng m c. Khi lng thc v o tip liu gn ht,
ng phi tr v Anh Quc. Nm sau ng li c gng mt ln na i Chu. Chuyn ny khng nhng
ng tht bi m k t y khng ai cn bit n ng na. Mc d Cabot thc s khm ph ra lc
a Bc M, nhng vo lc s khm ph ca ng khng c ngha g, v ng khng tm c s giu
c ca Chu.
- Ngi u Chu tr nn quen thuc vi nim v Tn Th Gii
Nu Columbus v Cabot khng nhn ra s tht v nhng vng t mi ny th nhng ngi khc li
thy r. Lc , cc nh hng hi gan d di ngn c Ty Ban Nha ang tp np thm him cc vng
ven bin Trung Nam M v bn o Florida. Cc bn s thy trong chng ba, nh thm him ngi Ty
Ban Nha Balboa bng qua eo t Panama v tm thy bn kia eo t ny mt i dng v tn. Trc
kh lu, nhiu nh thm him khc nhn thy nhng vng t ny m khng tm ra du vt g
chng t l Chu. H bit rng Cabot i xa hn v pha Bc m cng khng tm ra c Chu .
Ngi ta bt u nhn ra rng vng t mi ny khng phi l mt phn t ca cu lc a m h tng
bit, m tht ra l mt Tn Th Gii v i.
Lc u, nhng ngi u Chu khng ch n Tn Th Gii v gi tr ca Tn Th Gii. iu ny c
th rt l i vi chng ta, nhng chng ta hy nh li rng ngi u Chu lc u hng say i tm mt
con ng theo hng Ty i Chu . i vi h nhng vng t mi ny ch l hng ro ngn cn
ng i n Chu ca h. nhiu nm, ngi ta cn c gng tm mt con ng xuyn qua hay
vng quanh cc lc a Chu M.
- Magellan tm ra con ng i vng quanh th gii

Ferdinand Magellan l mt nh hng hi can trng B o Nha. ng thc hnh mt chuyn i
minh chng ngh ca Columbus l ng - rng ngi ta c th ti Chu bng cch vt bin i v
pha Ty. Bi v ng khng c mi ngi bit n ngay nc ng, B o Nha, ng i Ty Ban Nha
vi k hoch d tr i n bng cch i xuyn qua nhng vng t m Columbus khm ph. Hong
Ty Ban Nha ng gip ng thc hin k hoch ny.
Ma thu nm 1519, Magellan cng vi 240 ngi trn 5 chic tu ri Ty Ban Nha tin ra khi, khi
hnh cuc thm him. ng cho tu vt i Ty Dng, sau quay xung pha Nam i dc theo b
bin Nam M. Khi h cng i v pha Nam th kh hu cng tr nn lnh v gay gt hn. Sau 6 tun l kh
khn, on tu vt qua eo bin y ging t gn mi cc Nam lc a ny (ngy nay eo bin ny gi l
eo bin Magellan). Sau cng ng cng on ngi thm him ti mt vng bin rng mnh mng nhng
yn lng nh t, cho nn h lin t tn cho i dng ny l Thi Bnh Dng (c ngha l yn lng).
Sau 4 thng ri di thm bun v cc nhc, on tu ca ng vt Thi Bnh Dng ti qun o m
h t tn l Phi Lut Tn (Philippines, t theo tn ca thi t Philip Ty Ban Nha). T y ng cho
on tu i men theo b bin ti qun o Gia v (Nam Dng). Dng li ni y, ng quyt nh cho
cht y tu hng liu, ri h lnh cho on tu vt n dng i vng quanh xung cc Nam Phi
chu tr v Ty Ban Nha. Bit bao tai bin xy n cho on ngi thm him: bo tp, i kht,
bnh tt, cht chc, o tu, lon phn. Sau cng nm 1522, nhng ngi cn sng st v c ti
bn, b neo trn b bin Ty Ban Nha. Chic tu hng liu cng l ci gi cho on ngi i thm him
mi ni vng bin xa xi.
on ngi tr v bn c ch cn c vn vn 18 ngi, trong li khng c Magellan. ng b th
dn ti qun o Phi Lut Tn h st. Nhng 18 ngi thm him trn y hon thnh c mt k
vng: H l nhng ngi hon thnh chuyn i vng quanh a cu. V Magellan khng cn sng
n nhn ci vinh d ca k cng trn y, Hong Ty Ban Nha trao tn tay cho v thuyn trng ca
chic tu sng st mt tri cu mang hng ch Cc bn l nhng ngi cho thuyn vt sng trng
dng xung quanh trm.
- Cuc thm him ca Magellan cho ta thy r mc rng ln ca a cu
Chuyn i ca Magellan v on thm him ca ng rt l v cng quan trng i vi dn u Chu.
Th nht l chuyn i ny cho ngi ta thy r chng c qu r rt l tri t trn. on thm him ca
ng i t u Chu lt sng tin theo hng Ty v c th i mi, cui cng tr v ni khi hnh.
Chuyn i ny cn mang ngha quan trng hn na l n chng t cho ta thy rng Chu mt ni
tht xa v pha Ty Chu u, v l mt gii t bao la bt ngt nm di t u Chu ti Vin ng. Thc
ra Magellan tm c con ng i Vin ng qua ng pha Ty. Nhng con ng ny li qu di v
qu nguy him cho cc thng gia. Nhng ngi u Chu khng nn lng. Chuyn i ca Magellan
gip cho ngi ta tm c con ng tt xuyn qua Tn Th Gii ti Chu.

PHN HAI
NHNG NH THM HIM NO I TM CON NG TT
XUYN QUA TN TH GII TI CHU?
- Ty Ban Nha v B o Nha chia i a cu
Vo khong u th k th 16, ch c hai nc Ty Ban Nha v B o Nha c hng li do vic tm
kim c nhng con ng hng hi i Vin ng. Nh bun bn vi n v cc nc Vin ng
m B o Nha tr nn giu c. B khng mun cc quc gia khc d phn vo vic bun bn pht
t ny. B i quyn chim cc vng t Phi Chu, ni m cc nh thm him B t chn ti. Ty
Ban Nha cng tm c nhng vng t Tn Th Gii v cng i quyn chim lun nhng vng t
ny.
Ngay khi Columbus i quyn chim t cho Ty Ban Nha ni m ng cho rng thuc v Chu , hu
nh B o Nha v Ty Ban Nha c th l nhng quc gia tranh chp, ginh git nhng vng t
phng ng. Sau ny c hai quc gia trn u nh gio hong phn x chia nhng vng t mi khm
ph cho h. Nm 1493, c gio hong vch ra mt ng tng tng chy dc t Bc cc qua pha
Ty qun o Cape Verde ti Nam cc. Nhng vng t pha ng ng ranh gii ny thuc v B,
v nhng vng t nm pha Ty ranh gii ny thuc v Ty Ban Nha. Nm sau, B v Ty Ban Nha
thng thuyt ri ng vi nhau di chuyn ng ranh gii ny v pha Ty. Nh ta thy trong bn
trang 38, Ty Ban Nha chim hu ht Tn Th Gii, B o Nha i chim trn Chu Phi, n v c
min rng ln Vin ng.
- Anh, Php v Ha Lan tm cch chia phn bun bn vi Vin ng

Cn cc quc gia u Chu khc nh Anh, Php v Ha Lan th sao? Cc quc gia ny khng c
hng li cc vng t mi v cng khng c hng li trong cng cuc bun bn pht t vi ng
phng. Cc nc trn y thy rng nh bun bn vi ng phng m B tr nn giu c, cho nn
h cng mun d phn vo vic bun bn ny. H t hi Ti sao ta li khng tm mt con ng khc i
ti ng phng vt B cng nh B vt cc th nh trc kia?.
Cu hi ny dn n cu hi khc. Nh ta thy, con ng i quanh th gii ti phng ng ca
Magellan th qu di v rt kh khn nguy him cho vic bun bn. Cho nn nhiu ngi u Chu t
hi Ti sao chng ta li khng tm mt con ng ngn hn v thun li hn? C l c mt con ng i
v pha Ty Bc l mt con ng tt i thng ti phng ng. V bit rt t v ni m ngy nay chng
ta gi l Bc M, nn h tin rng c th tm mt thy l bng qua Bc M. hng hn trm nm c
nhiu ngi can m thuc cc quc gia Anh, Php, Ha Lan cho thuyn dc theo duyn hi i Ty
Dng i tm mt con ng i v hng Ty Bc. Nhng h chng bao gi thnh cng. Di y,
chng ta hy theo di mt vi nh hng hi liu mnh trong cng cuc thm him i tm con ng
tt bng qua M Chu ti Chu.
- Verrazano thm d vng b bin Tn Th Gii
ng Verrazano l mt trong nhng ngi i tm mt con ng xuyn qua Tn Th Gii. Mc du ng
l ngi , nhng phn ln cc chuyn i ca ng c thc hin di ngn c Php. Chuyn i ny khi
hnh vo nm 1524, ng hai nm sau khi on thm him ca Magellan hon thnh ng i vng
quanh th gii. Verrazano cho thuyn vt bin tin v pha Ty i tm mt con ng i n Chu .
ng i men theo b bin Bc M, t ni m ngy nay gi l North Carolina ti tn pha Bc thuc vng
Newfoundland, nhng ng li khng tm ra c con ng i xuyn qua lc a ny. Tht vng, ng tr
v Php.
- Cartier thm him sng Saint Laurence
Khong 10 nm sau, mt nh thm him khc ngi Php tn l Jacques Cartier theo gng Verrazano
n M Chu. Cartier khm ph v thm him sng St. Laurence. ng i t Php ti sng St. Laurence
ba bn ln tm kim mt con ng i phng ng. ng dng thuyn ngc xui dng sng ny v
cm tri dng chn trn b sng vo nhng khi ma ng ti. ng tm ra c mt lng da su
trong t lin, ni m ngy nay l thnh ph Montreal. Chnh ni y ng gp nhng thc nc khin cho
con tu ca ng khng th tin hn c na. ng trc s vic v cng chn nn ny, Cartier nhn ra
rng sng St. Laurence ch l mt con sng ch khng phi l con ng i ti Vin ng.
Nhiu nh thm him hay hng hi khc cng i tm mt con ng xuyn qua Tn Th Gii. Nhng
tt c u gp nhng iu bt hnh, hay l phi b mnh trn ng i thm him. Mt s ngi th lin
ly n s bt ha vi nhng ngi ng hnh. Mt s khc th li khng c dn chng ti qu nh
mn chung. V mt s khc na b mnh gia bin khi hay nhng vng t xa xm. Nhng
Cartier th may mn hn nhiu. Sau nhng cuc phiu lu Bc M, ng tr v an ton v sng cuc i
bnh thn cc hi cng ti Php.
- Frobisher i tm mt con ng i xa hn v pha Bc
Mc du Cartier tht bi, khng i ti c Chu bng cch vt ngc dng sng St. Laurence,
nhiu ngi u Chu khc vn ngh rng c th c mt con ng no khc ti Chu. Nh hng hi
ngi Anh tn l Martin Frobisher quyt nh i thm d xa hn v pha Bc. Thng su nm 1572, ng
cng ba chic tu nh b ca Anh tin ra khi khi u chuyn i thm him. Tht l kh khn, vo khi
h nh neo ri bn th tri ging bo. Mt trong ba chic tu chm vo trong lng bin. Thy th on
chic tu th hai run s v o tu trn v. Nhng Frobisher vn tip tc cho tu thng tin. i xa hn
v pha Bc, ng gp o Greenland. ng cho i vng quanh cc nam o ny v sau cng ng ti vng
bin m ngy nay gi l vnh Frobisher. V bng tuyt, ng khng th thc hin c chuyn i nn phi
tr v. Sau ny d ng c gng thc hin thm hai chuyn i na vng ny nhng ng cng vn
khng tm ra c con ng Ty Bc. Sau chuyn i th ba ny, ng vn tip tc lnh nh trn bin c
v chin u chng li ngi Ty Ban Nha v ngi Php trong nhiu nm.
- Champlain thm him vng i h
Mc du ht nh hng hi ny n nh hng hi khc u tr v u Chu m khng tm ra c mt
con ng tt i ti Chu, nhng nh thm him mi vn sn sng thay th nhng ngi i trc.
Ai cng hy vng rng h s thnh cng ngay ni m nhng ngi trc tht bi. Mt trong nhng
nh thm him ny l mt ngi Php tn l Samuel de Champlain. Champlain i ti M Chu ln th
nht vo nm 1603. ng i theo cc vng b bin ri vt sng, vt h, bng rng, li sui nhiu ni
trong t M.
Champlain thm him b bin i Ty Dng sut t ca sng St. Laurence ti vng pha Nam m
ngy nay gi l Massachusetts. ng cho thuyn i theo dng sng St. Laurence v thit lp mt th gi
l Quebec, ni nh c u tin ca ngi Php M Chu. ng tip tc ngc dng sng ny ti mt
ni m ngy nay gi l Montreal. ng quay v hng Nam v i n mi cc Nam ca mt ci h v
cng p. H ny mang tn ng vinh danh ng, ngi c cng tm ra n. Trong chuyn i sau ny,
Champlain cn i xa hn na vo t lin, i su v pha Bc v pha Ty. ng thc hnh cc chuyn i
theo cc con sng khc ti cc vng pha Bc h Huron. T ng i ti h Ontario ri quay tr li
Quebec. Nhn vo bn : trang 41, ta thy r nhng con ng thm him ca ng. Phi tht l mt
con ngi can m v c ngh lc mi c th i c qung ng di su vo nhng vng hoang vu xa
l nh vy c.
Champlain hc v dy nhiu ngi khc v a l Bc M. Khi ng cht vo nm 1635, cc nh lm
bn c th v c chnh xc v r rng hng ngn dm vung Bc M. Tuy nhin, ng cng vn
khng tm c con ng tt i ti Chu .
- Henry Hudson tm c mt con sng
Mt nh hng hi khc cng c gng tm mt con ng i Chu . l mt ngi Anh tn l Henry
Hudson c cc thng gia Ha Lan tr tin i tm mt con ng i Trung Hoa. Nm 1609, con tu
bn nguyt ca ng tin v hng Bc u Chu i Chu , nhng con tu b nh ny gp phi bng
tuyt him ngho nn ng nh phi cho tu i hng tin v hng Ty vt i dng trc ch Tn
Th Gii. ng ti Bc M v i theo b bin xung ti vnh Chesapeake Bay. Ti y ng thy rng ng
khng th no ti Trung Hoa qua ng ny c. Mt ln na ng li cho tu tr v hng Bc. Trn
ng i, ng gp mt con sng m ngy nay mang tn ng, sng Hudson. ng tip tc cho tu bng
qua vng bin rng ln tin vo sng ny. Nhn phong cnh, cy ci thin nhin quyn r hai bn b
sng, hy vng ca ng cng dng cao. C l y l chuyn i m ng hng p . Nhng cng ngc
dng sng th dng sng cng tr nn hp hn v nc khng cn mn na. Sau cng ng nhn ra rng
y ch l mt con sng ch khng phi l mt thy l xuyn qua M Chu. Chn nn, ng tr v trong
nim cay ng tht bi, khng tm ra c con ng i Trung Hoa.
- Henry Hudson tm ra mt vng bin rng ln

Nm 1610, ng li khi hnh i thm him mt ln na. Chuyn i ny khng nhng ng tht bi,
m ng cn b mnh ni min t l xa xm. Chuyn i cui cng ny, con tu thm him Discovery ca
ng trng c chnh quc Anh Ct Li ca ng. Cng nh ln trc, li mt ln na, ng cho tu tin
thng v hng mt tri ln ri chng bao gi ngi ta thy ng tr li. Ging nh Frobisher, ng tin
xa v pha Bc. Ri ng v on thm him phi vt ln vi bng tuyt chn cng li i. ng tin rng sau
eo bin y bng tuyt ny l gii nc mnh mng chy di ti pha Nam v pha Ty.
Sut c ma h di, ng v on ty tng cho thuyn vt vng bin rng ln ny tm kim mt
con ng i Chu . Khi ma ng ti, on ngi phi ln b cm tri dng chn. Thc phm cn dn,
h ch cn mt cht t ph mt v bnh quy. H tri khng bit bao nhiu gian lao kh cc, v sau
cng khng cn th no chu ng c na, on ty tng di quyn ng bt hai cha con ng v
nhng ngi trung thnh vi ng cho vo chic thuyn nh th tri lnh nh theo dng nc. T ,
khng cn ai bit tin tc g v ng na. Sau ny ngi ta ch cn thy c bn ngi trong on thm
him ca ng tr v Anh quc. Ngy nay ci tn vnh Hudson cn nhc nh chng ta nh n nh thm
him dng cm b mnh trong vng bin bng tuyt m vn khng tm ra c mt thng l nh
chnh ng hng theo ui.
CUC THM HIM SNG MISSISSIPPI CA MARQUETTE V JOLIET

VO NM 1673; LA SALLE THM HIM SNG MISSISSIPPI 1682
- Marquette v Joliet thm him sng Mississippi

Nh chng ta bit, cc nh hng hi gan d nh Verrazano v Frobisher cng mi ch i ti nhng
min ven b Bc M. Cc nh thm him khc nh Cartier v Champlain ngc cc dng sng i su
vo trong lc a Tn Th Gii. Khi cng cn nhiu nh thm him can trng khc phiu lu xng
xo i vo mi ng, xuyn qua cc vng hoang vu trong t lin vi hy vng tm ra mt con ng
thun li i xuyn qua Tn Th Gii.
Sau ci cht ca nh thm him Champlain, nhiu ngi Php khc i xa hn Quebec hng trm dm,
tin su vo ti vng Thng h y h cho lp mt ngi nh th v li mt v linh mc truyn
gio trong m dn da . V linh mc l Jacques Marquette. Nh m dn da ny m nh thm
him kim tu s ngi Php bit c cu chuyn v h i thy. H i thy c th chy cn thng qua
mt ci h ln hn. Do ni cu chuyn h i thy ny m tin rng chc phi c con ng tt i ti
Chu , ni m t trc ti nay bit bao nhiu ngi hng theo ui tm ra.
Nm 1673, linh mc Marquette cng vi nh thm him Louis Joliet khi hnh chuyn i tm kim con
ng tt ny. Marquette v Joliet cng 5 ngi ng hnh ri h Michigan bng hai chic xung g.
on ngi vt dng sng Fox, khing xung chuyn qua sng Wisconsin lnh nh tri ni ti dng
Mississippi. Ti y h tin rng dng sng ny l con ng i ti Chu. Nhng sau khi xui dng
vt hng trm dm ti ca sng Arkansas, on ngi mi nhn ra rng h vn khng tm c con
ng m h hng theo ui. H bit rng dng sng Mississippi cun cun chy v hng Nam ti tn
vnh M Ty C. Dng sng ny s chng bao gi a h n Chu c. Bun ru, on ngi ngc
dng sng tr li ri quay sang sng Illinois v h Michigan.
- La salle ti ca sng Mississippi
Khi Joliet tr v Quebec tng thut v chuyn i ca ng th ng gp Robert Cavalier, Sieur de La
Salle, dn u mt on ngi i thm him. La Salle vn l con mt gia nh giu c, nhng ng t
b cuc i sung tc sang trng m liu mnh i thm him vo nhng vng hoang vu Bc M. ng say
m khi c nghe tin linh mc Marquette v Joliet tm ra vng h i thy. Tham vng ca La Salle
l i cho nc Php c c quyn bun bn da th qu gi vng i h v vng thng lu sng
Mississippi. Nhng nm sau ng cn c mong thc hin mt d nh ln lao hn. ng t hi ti sao
ng khng tm ti ca sng Mississippi v i cho nc Php chim hu c ci lc a mnh mng Bc M
ny.
T nhiu nm trc khi chun b khi hnh cuc thm him i tm ca sng Mississippi, ng vn hng
m c chuyn i ny. Chuyn i u tin ca ng tht bi. Sau khi tri qua bao nhiu gian kh, ng
phi tr v cn c trn b h Ontario, ni chnh ng thit lp khi xa. D vy, ng cng khng b cuc.
V bt k lc l ma ng, ng v on ngi vn i thm him. Ln ny mi vic u tin hnh tt
p. on thm him dng xung bng qua cc h Erie, Huron ti cui h Michigan. Ti y h i b v
dng xe trt tuyt ko xung chuyn sang sng Illinois, xui theo dng sng ny ri chuyn sang sng
Mississippi. Khi vt dng sng ny, h nhn thy cng i v pha Nam thi tit cng m p hn. Cui
cng vo thng t nm 1682, on ngi thm him ti vnh M Ty C. La Salle tuyn b Php hong
lm ch vng i ng bng sng Mississippi chy di t vng i h ti vnh M Ty C.
iu khng may l La Salle cht yu. on ngi thm him do chnh ng hng dn ni gin st
hi ng v ng bt h phi chu ng qu nhiu cc nhc gian lao. Tuy nhin, cng cuc thm him ca
ng li nhng kt qu v cng quan trng. Ngi Php tm ra mt thy l ngn i Bc M. H
nhn danh nhng ngi thm him ng hng ca h m i quyn chim hu gii t mnh mng v
i ny.
PHN BA
CNG CUC TM KIM CON NG TT I CHU A N VIC
CH N TN TH GII NH TH NO?
- S hiu bit v a l chu M c gia tng
Mi u ngi u Chu khng mun c Chu M, bi v h mun ti Vin ng v h thm d tm
kim mt con ng tt thun tin xuyn qua hay vng quanh Tn Th Gii i n Chu. Nh
chng ta thy l h tht bi. Tuy nhin, nhng cng cuc thm him ca h mang li rt nhiu
kt qu ln lao. l nhng kin thc mi chnh xc v a l. Mi nh thm him mi khi i u v u
v nhng bn v vit cc bi tng thut v nhng iu m h nhn thy tn mt.
La Salle ti ca sng Mississippi ng 190 nm sau khi Columbus t chn ln San Salvador. Trong
khong thi gian ny s hiu bit v a l ca loi ngi m rng rt nhiu. c ci nhn r rng
hn v bi ny, chng ta hy nhn vo hai bn : bn trang 17 cho ta thy khi bt u cuc thm
him, ngi u Chu hiu bit rt t v a cu. Bn trang 48b cng trong sch ny cho ta thy r s
hiu bit v Bc v Trung M vo nm 1700. So snh hai bn ny, chng ta thy rng nh cng cuc
tm kim con ng tt i Chu , m ngi ta hiu bit rt nhiu v Tn Th Gii.
- t ai thuc v ngi khm ph
Ngoi s kht khao tm kim con ng tt i Chu , cc nh thm him cn c mt l do khc thc
y h phi can m gnh chu bit bao kh cc him ngho. l h mun cho t nc h tr nn
hng mnh hn bng cch chim t Tn Th Gii. Lc gn nh c mt quy lut l ngi thm
him ca quc gia no nhn thy hay t chn ln vng t mi trc nht th quc gia c quyn
chim hu vng t mi ny. Chng hn nh khm ph ra sng Saint Laurence, Cartier nhn danh
hong Francis I ca nc Php m i quyn chim hu tt c cc t ai vng ph cn con sng
ny. ng t du hiu bo cho tt c ngi qua li bit rng vng t ny l ca nc Php. Cc quc
gia khc cng gi nhng ngi i thm him v cng i quyn chim hu t ai nh vy c. Ci quy
lut Ai tm c, ngi y chim finders, keepers c cc quc gia u Chu p dng quyt
nh phn chia t ai Tn Th Gii. Chng ta hy tm hiu xem quy lut y tin hnh ra sao?
- Nhng g thuc v ai?
Nhn vo cc cng cuc thm him, ta thy rng Columbus v Magellan cho thuyn vt bin di
ngn c Ty Ban Nha. John Cabot v Martin Frobisher ra i thi hnh s mng cho Anh Quc. Verrazano,
Cartier, Champlain, Marquette, Joliet v La Salle phc v cho Php quc. V Hudson th thm him cho c
Anh Quc ln Ha Lan. Nu Chu M c phn chia theo cng cuc thm him v quyn i chim hu
t ai ca cc nhn vt trn y th mi quc gia u Chu ny s lm ch nhng vng t no vo nm
1700?
Nh vy th nc Php s lm ch mt vng t v cng rng ln bao gm t b bin pha Bc i
Ty Dng chy di t vng i h xui theo dng Mississippi ti tn ca sng ny vnh M Ty C.
Anh Quc s chim di t hp dc theo duyn hi Bc i Ty Dng t tiu bang Maine ngy nay ti
tn Florida (vo nm 1700, Anh Quc chim c vng t do Ha Lan kim sot dc theo sng
Hudson) v s i c chim mt vng rng ln chung quanh vnh Hudson. Ty Ban Nha s lm ch
nhn ng ton th pha Nam Bc M (quc gia ny cng li i chim hu ht Nam M). Chng ta s bn
ti nhng cng cuc thm him ca ngi Ty Ban Nha chng ti. Bn trang 48b s cho thy s
phn chia Bc M tin hnh theo chiu hng ny.
Cc nh thm him can m trn y thm d nhng vng t ny nhng vn khng tm c mt
thy l i ti phng ng m h hng theo ui. Tuy nhin h hon thnh c mt cng trnh khc
cn quan trng hn nhiu. H lm cho Chu u khng cn ch ti Chu na m hng nhn v
Tn Th Gii. H cho cc quc gia u Chu thy r ci lc a v i n lp nghip. Ngi u Chu
khng cn coi M Chu nh l mt bc tng thnh ngn chn ng i ca h ti phng ng. H bt
u ch ti M Chu. Trong cc mc ti chng ta s bn vic cc quc gia ny tr nn th nghch v
cng cuc ginh git t ai v ca ci Tn Th Gii.
2/11/2017 LSHK-3- Nhng L Th Ca Phillip Andrew (Nguyn Mnh Quang dch)
LCH S HOA K
(3 tc gi)
Nguyn Mnh Quang dch

(tip theo Chng hai)
MC II
CC QUC GIA U CHU THIT LP THUC A
V GINH GIT QUYN KIM SOT TN TH GII
Ngi ta thng ni cu th gii tm ra tn th gii. hng my trm nm ngi u Chu bit rt t

v a cu. Bit bao nhiu ngi sut i khng i khi ni cha sinh m ca mnh c vi dm
ng. Ngay c cc chin s trong on qun ch thp l nhng ngi i xa m cng ch hiu bit c
u Chu v cc vng ln cn chu Phi v chu m thi. Nhng ti u th k th 16 cc nh thm
him gan d tm ra c mt th gii mi Ty bn cu. Th gii mi ny ra sao? Ngi ta c th tm
thy nhng ti nguyn v ca ci g y? Nhng quc gia no i quyn chim hu Tn Th Gii v
tr nn giu c v hng mnh?
Trc ht, ngi u Chu bit rt t tin tc v ti liu v M Chu tr li nhng cu hi trn y.
Tuy nhin, nhng cu chuyn do cc nh thm him i v k cho h nghe lm khuy ng t tng
ca h ging nh chng ta ngy nay ly lm v cng thch th khi hay tin cc phi hnh gia phiu lu lao
mnh vo trong khng gian xa xm ngoi tng khng gian. Mc I ni v cc nh hng hi v thm
him can trng ngy cng tm ra nhiu vng t mi hn Tn Th Gii, nht l Bc M.
Trong mc II ny, chng ta s bn ti s ngi u Chu n M chu ngy mt gia tng. Th d nh
chng III s ni v ngi Ty Ban Nha ti M chu chim ot ca ci v quyn hnh nh th no.
Kt qu l quc gia Ty Ban Nha thit lp c mt quc hng mnh bao gm hu ht M Ty C
v Nam M. i sng trong lnh vc quc ny tr thnh i sng pha trn gia phong tc tp qun
ca ngi Ty Ban Nha v ca th dn da thuc a. Chng 4 s bn v cc thuc a Anh Tn Th
Gii vo giai on mi thnh lp v vo thi k pht trin. Khng ging nh ngi Ty Ban Nha, ngi
Anh n Tn Th Gii lp nghip l i tm ni hng mt i sng t do hn ( qu nh). Chng 5
s ni v i sng 13 thuc a Anh ti Bc M. Cui cng chng 6 cng s bn v nhng vng t
Bc M m ngi Php n lp nghip. Chng ny cng s bn v s tranh chp gia ngi Php v
cc thuc a Anh ngy cng tr nn d di v hu qu ca cuc tranh chp ny. Ti cha h thy
quc gia no p hn c, c mt cnh ng c mnh mng xanh rn... Hu nai lng vng
khp no ng... Kh tri ti mt... V mi hn m chng ti nht ln nu n khng ging
nh vng th cng nh bc. (SIR WALTER RALEIGH)
pypypy
CHNG III
TY BAN NHA THIT LP I QUC
Con tu uy nghi trng l treo c hong bch Ty Ban Nha vt i Ty Dng tin v pha ng. T
u n cui tu ch cao hn mt nc mt cht t v cc l bum u c trang tr bng nhng bc
tranh lng ly ti sng. Trong chi trn ct bum, ngi thy th bn chn bn khon canh chng tu
cp bin. y l chin thuyn qu bu ca hm i Ty Ban Nha ch y nhng ca ci em v chnh
quc. Con tu cha y nhng vng, bc nn, y nhng trn chu v ngc lc bo. y qu l phn
thng qu bu cho bt k qun cp bin liu lnh no bt cht nhn thy.
Phi chng nhng ca ci ny l ca Chu? Phi chng ngi Ty Ban Nha tm ra c con ng
i Vin ng? Con tu ch y nhng hng qu gi ny khi hnh t cc thuc a ca Ty Ban Nha
Tn Th Gii. V chic tu ny ch l phn nh ca nhng ca ci m Ty Ban Nha hng nm chuyn ch
t cc thuc a v chnh quc.
Chng ny chng ta s bn v vic Ty Ban Nha thit lp i quc Tn Th Gii v quc gia ny
tr nn giu c n ni cc quc gia u Chu khc phi thm kht v ganh t. Chng ta cng s tm
hiu v i sng thuc a Ty Ban Nha M chu. Th d nh ti sao ngi Ty Ban Nha li thit lp
nhiu c s truyn gio ging nh nh th ti cc thuc a Trung v Nam M. Khi c chng ny cc
bn hy tm kim nhng cu tr li cho cc cu hi di y:
1. Ty Ban Nha thm him v chinh phc c nhiu t ai Tn Th Gii nh th no?
2. i sng thuc a Ty Ban Nha ti M Chu ra sao?
3. Anh Quc v cc quc gia u Chu khc e da th lc ca Ty Ban Nha nh th no?
PHN MT
TY BAN NHA THM HIM V CHINH PHC C
NHIU T AI TN TH GII NH TH NO?
- Ty Ban Nha, quc gia tin phong tin n Tn Th Gii
Cc bn cn nh Columbus khm ph ra v s qun o vng bin Caribbean nh cc o Cuba,
Hispaniola, Puerto Rico, v nhiu hn o khc. Mc du ng tm c rt t vng, nhng ng tin chc l
nhng o m ng tm ra l ngoi khi Chu khin cho Ty Ban Nha gi cc tu thuyn ch ngi
v tip liu n M chu lp nghip. Ngay sau , cng ngy cng c nhiu ngi n lp nghip
v chim t m mang nng tri v pht trin thnh cc n in. Cc nh mo him liu lnh v cc
chin binh ngho kh cng ua nhau l lt ko ti Cuba vi hy vng lm giu. H tm thy rt t vng
hn o ny. Ch c mi mt cch l m mang nng tri hay chn nui sc vt mi c th tr nn giu c
c. Nhng i vi nhng ngi hng c ao mau c giu c ln th cch thc kinh doanh ny qu
chm i vi h. Cho nn nhng ngi phiu lu t cc vng nh c ny li ra i thm him Tn Th
Gii. Do , cc hn o vng bin Caribbean tr nn u cu cho cc nh phiu lu tin vo lc
a M Chu.
- Tn Th Gii li cun nhiu ngi Ty Ban Nha
Nhiu ngi Ty Ban Nha rt hng hi n Tn Th Gii. Vo thi k ny, gii thanh nin thng lu
Ty Ban Nha cng nh nhng ngi khc thng d binh vi nghip (chn ngh lnh). Tuy nhin, vo
u th k th 16, qun i Ty Ban Nha khng phi l lun lun lm chin, v nhiu qun nhn li
mun phiu lu c tr nn giu c. i vi nhng ngi ny, nhng vng t xa l Tn Th Gii
c sc quyn r mi n h n. Nh vy sao nhng nh qu tc can m ca Ty Ban Nha li khng
liu mnh i tm ly danh thm v ca ci?
Chng ta nn nh rng ngi Ty Ban Nha rt m o. H tin rng h c bn phn bin ci nhng
ngi ngoi o theo Thin Cha gio. Nh vy ta thy rng Tn Th Gii khng nhng ch l ni t
ha cho h n lm giu m cn l ni gip h n thi hnh s mng cu ri linh hn nhng k ngoi
o. Cho nn cc cng t con cc nh qu tc, cc chin s dng cm, cng nh cc tu s can trng ca
Ty Ban Nha t ko ti Tn Th Gii thi hnh s mng ca gio hi, i tm kim vng cho hong
nc h, cng nh i lm giu cho chnh h.
V vy, i khi ngi ta thng gi cc nh thm him Ty Ban Nha l nhng ngi i chinh phc.
Chng ta s tm hiu v nhng chuyn i phiu lu ca ba nh thm him Ty Ban Nha m c l cc bn
c th bit tn h: Balboa, Corts v Pizarro.
BALBOA KHM PH RA THI BNH DNG

Mt trong cc nh thm him Ty Ban Nha ny l Vasco Nunez de Balboa (gi tt l Balboa). ng l
mt ngi cao ln, kiu cng t ph, v l mt tay kim tuyt vi. ng cn l mt ch n in
Hispaniola, nhng dng mu phiu lu khin cho ng khng mun an phn cuc i sung sng. ng
thng c ngi da k cho ng nghe nhiu cu chuyn v nhng vng t y nhng vng l
vng. Ngi ta c th ti vng t ny (ngy nay gi l nc Peru) bng ng bin bn kia eo t
Panama. Balboa chp ngay ly c hi ny to ly ting thm cho chnh ng. ng lin vit th trnh ln
hong Ferdinand nc Ty Ban Nha, trong ng k r v vng t ny v xin nh vua gip . Di
y l mt on trong bc th ca ng:
Trong cc vng sn cc ( Peru), cc ng t trng cht cha trong nh khng bit bao nhiu l
vng. Ngi ta bo ... rng cc sng ngi vng sn cc ny cha y nhng vng, v rng h c bit
bao nhiu l ng kch s vng...v ngi da ni rng cch ni h ba ngy ng c mt i
dng khc (Thi Bnh Dng)... H ni rng trong vng b bin ny dn chng rt t t, v ngi ta ni
vi h thn rng- i dng rt thun tin cho vic lu thng bng thuyn, v bin rt yn lng v
khng bao gi c sng ln nh i dng pha bn ny...Ngi ta cn ni rng c nhng vin ngc ln,
cc ng t trng c hng nhiu thng vng nh...iu khng c g bng l c Cha xp t cho
Hong thng lm ch t ci t ny.
Li l trong th tht l khn ngoan. Xuyn qua l th trn y, chng ta thy rng Balboa bit rt t v
vng ny, v hu ht nhng cu vn trong bc th trn, ng u bt u bng ch Ngi ta ni rng
(they said or it is said). Hong Ty Ban Nha hnh nh cng bit nh vy, cho nn trong l th tr li
Balboa, mc du ht sc khen ngi Balboa, nhng nh vua t chi khng chu gip ng. Nu
Balboa mun i n Peru th ng phi i bng phng tin ring ca ng.
- Balboa vt eo t Panama
Vo mt ngy thng chn nm 1513, Balboa cng vi hai trm ngi Ty Ban Nha khi hnh i t b
bin pha bn ny (i ty dng) eo t Panama. on ngi c v trang bng cung, n, kim v
sng ngn. i theo h c hng trm n l da (dn bn a). Bn trang 55b cho ta thy on ng
m h i xt ra khng ly g lm xa lm, nhng tht l v cng kh khn v nguy him. No l y
nhng rn c, a, vt, mui mng, su b. Nguy him nht l th dn rt th nghch. Nhng cy dy
leo m ly trong rng nhit i khin cho on ngi ch i c chng mt hay hai dm mi ngy.
Cui cng, Balboa v on ngi i ti mt dy ni cao, v t nhng ngi da i theo hng
dn ch cho h nhn thy ci i dng bn kia v pha Nam. Ngay khi ti nh dy ni ny, Balboa h
lnh cho on ngi dng li ch. Mnh ng leo ln ch cao dc nht v t ng c th thy mt
gii nc mng mnh, chiu sng lung linh. ng vi v ku on ngi n cng nhn ci i dng
mng mnh ny. Chnh on ngi ny l nhng ngi da trng u tin t trn b bin Tn Th Gii
nhn thy Thi bnh dng.
- Balboa tuyn b Ty Ban Nha lm ch Thi bnh dng
Bn ngy sau, on ngi ti tn Thi Bnh Dng.Vi ngn c Ty Ban Nha pht phi trong gi nh,
Balboa va rt kim va bc xung bin v tuyn b rng bin ny v cc vng t bao quanh n l
thuc ca vua nc ng. ng t tn cho vng bin ny l bin Nam, v n nm ngay pha Nam i vi
ni m ng khi hnh chuyn i (xem bn trang 55b). Mi ti chuyn i ca Magellan, bin ny mi
c t tn l Thi bnh dng, nh ngy nay chng ta thng gi.
Balboa em tin khm ph tr v. ng d tr mt k hoch vt bin Nam (Thi bnh dng) i tm
vng. Nhng v Thng c mi cng nh nhng ngi Ty Ban Nha khc Panama ganh t vi ng
v ngn khng cho ng thi hnh k hoch i tm vng t y nhng vng m ng vit th trnh ln
hong Ty Ban Nha. Cui cng, nh thm him bt hnh Balboa b t co l phn bi v b x t.
HERNANDO CORTS CHINH PHC M TY C

Khng phi ch c Balboa l ngi Ty Ban Nha c nghe nhng cu chuyn v nhng vng t y
vng ny. Nhng i bin t chn ti vng b bin ca lc a i din vi Cuba u k li v vng
t v i pha Bc v pha Ty (M Ty C), ni m ngi ta tm thy rt nhiu vng, bc, chu bu.
H ni rng c mt b lc vn minh ngi da gi l Aztecs sinh sng vng ny. Tt c cc b lc k
cn u phi triu cng hong ca ngi Aztecs. V thng c Cuba quyt nh kim sot cc cu
chuyn ny. ng d nh gi mt on thm him i vng t y vng bin ci nhng ngi da
theo Thin Cha gio, v c l l i khm ph ci kho tng qu bu ni ny.
- Corts i M Ty C
Vin Thng c Cuba chn mt qun nhn y tham vng tn l Hernando Corts cm u on thm
him. Lc by gi Corts vo khong 33 tui. ng c i mt sng v phong vui v ha nh. Vn l
con nh qu tc ngho ngi Ty Ban Nha, nm 19 tui, ng t gi qu nh i Tn Th Gii lp nghip.
ng tng phc v trong qun i Ty Ban Nha v tng tham d cc chin dch dp lon ngi da
Cuba. Sau ny ng tr nn mt ch nhn giu c nh khai ph n in. Ging nh Balboa, ng rt
ham thch phiu lu cho nn ng cm thy rt hn hoan sung sng c l ngi cm u on thm
him ny.
Corts ri Cuba vo u nm 1519 cng vi 15 chic tu, 600 thy th, vi ba nh truyn gio, mt s
nga v mt nhm ngi n l hay cng nhn da . Hm i Ty Ban Nha b vo M Ty C, ni
m ngy nay gi l thnh ph Veracruz, v Corts chim ng vng ny cho Ty Ban Nha. Tip xc vi
th dn vng ny, ng c hiu r hn v dn Aztecs v hong Moctezuma ca h.
- Corts tnh c gp s gi v chn ng rt lui ca qun s mnh
Trong lc y, s gi mang tin cho Moctezuma bit v nhng ngi ngoi quc da trng, ru ria xm
xom, ci nhng con th to ln v c v kh gy nhng ting vang nh sm. Dn Aztecs vn c mt cu
chuyn huyn thoi v mt v thn ngy xa cai tr x h. V hng trm nm trc v thn y ra i
bng mt chic thuyn v i v ha hn mt ngy no s tr li. C th lm! Moctezuma t ngh rng
c th ngi cm u ca m dn xa l ny chng l v thn ngy xa hay sao? Moctezuma s mt c
hi tt, ng gi s gi n vi nhng li cho mng v nhng tng vt v cng qu gi. Trong s tng
vt ny c hai ci a to bng ci bnh xe, mt ci ton l vng, mt ci ton l bc.
Hn bao gi ht, Corts nn nng mun gp v hong lm ch ci kho tng qu gi kia. ng ny ra
mt nh to bo. ng s p o v hong ny chim ot ht ca ci v vng t ny lun cho
quc gia Ty Ban Nha ca ng, v d nhin cng l cho chnh ng v on ngi ca ng. Thay v theo
lnh ca vin thng c Cuba, th by gi chnh ng s t liu ly mi cng chuyn. ng thi ng
khn ngoan gi mt l th ln hong Ty Ban Nha ni r nh ca ng. ng cng ni cho on
ngi di quyn ng hay rng ng ang thi hnh quyt nh thit lp mt thuc a mi.
Corts l mt v ch huy bit khch l nhng ngi khc theo mnh. on ngi di quyn ng hn
hoan tn ng k hoch to bo ca ng. Sau , ng t ht tu thuyn khin cho nhng ngi di
quyn ng khng cn hy vng ng rt lui. V nh vy, h s chin u can m hn. ng tm hiu
v c bit rng dn da thuc cc b lc dc vng b bin ny rt cm ght chnh quyn
Moctezuma. Do , h s sn sng hp tc vi ng chng li Moctezuma. Thng 8 nm 1519, mt
nhm t ngi da trng v ng minh da ca ng tin ti Tenochtitlan, th ca ngi Aztecs
trong vng ni min Trung M Ty C.
- Corts ti Tenochtitln
Hai thng sau khi khi hnh on ngi Ty Ban Nha mt mi ng nhn thnh ph th Aztecs
trong kinh ngc. Thnh ph c xy trn mt hn o nm trong mt ci h cn to ln v c ni vi
t lin bng ba con ng t p cao. Nhiu con kinh chng cht trong thnh ph, tu thuyn sn mu
le lot tp np ti lui. Hai bn ven kinh li c ng b chy song hnh. Cc to nh sn mu trng chi
chang di nh nng mt tri. Ngi n th thn ca ngi Aztecs cao vt hn ln trong thnh ph.
on ngi Ty Ban Nha c v cha t Moctezuma ca ngi Aztecs tip kin. Moctezuma cao ln,
uy nghi, ngi trong mt chic ngai do mt nhm ngi khing. Khi ngng li, ng ta bc xung th c
ngi ra tri thm i dp bng vng ca ng khi chm t. Cc quan chc cao cp ngi Aztecs
ng hu quanh bn ng ta m khng dm ngc mt nhn ng. Moctezuma v Corts trao i tng vt,
sau th on ngi Ty Ban Nha tin vo thnh ph.
Mc du e ngi nhng ngi l, nhng Moctezuma cng tip i nhng ngi Ty Ban Nha nh nhng
khch qu. on ngi lu li trong thnh ph vi thng, v nh bun bn vi ngi da nn h tch
ly c mt s vng, bc v ca ci. Dn a phng t ra khng th nghch i vi h v Corts
nhn thy rng on ngi ca ng qu l qu t so vi con s ng o ca dn Aztecs.
- Ngi Ty Ban Nha chin u m ng thot khi thnh ph Tenochtitln
Sau , Corts c tin thng c Cuba gi mt on thm him i M Ty C bt ng b t. Cng
vi mt s t ngi ty tng, Corts tr v vng b bin. Ti y, ng bt c ngi cm u on
thm him ni trn. ng ni cho h hay v ci kho tng ca dn Aztecs, v nu ng cng on ngi
cng nhau chinh phc ngi Aztecs th ci kho tng qu bu kia s thuc v h. ng thuyt phc c
nhng ngi ny theo ng. Cng vi nhng ngi mi nhp cuc ny, Corts tr li Tenochtitln. Khi tr
li, ng nhn ra rng trong thi gian ng vng mt ti y, c nhng cuc ng gia ngi Ty
Ban Nha v ngi Aztecs. Dn Aztecs bit r rng nhng ngi da trng ny khng phi l thn thnh
cho nn h ni gin.
Sau nhiu ngy chin u gian kh, Corts quyt nh ri khi thnh ph. Ngay c i bc, sng ng
ca ng cng khng th ch c vi hng ngn chin s Aztecs. Ngi Ty Ban Nha cht vng v cc
trang sc nh chun khi thnh ph trong m ti, nhng h b l khi tho chy v hai bn c
chin kch lit. Nhiu ngi Ty Ban Nha lao mnh xung h v b cht ui. Hng trm ngi khc b
ngi Aztecs m v bn cht. Corts v mt s ngi thot him, nhng phi chu tht bi ch.
Ngi ta ni sau Corts ngi bn gc cy ngoi thnh ph khc st mt, thng tic xt xa
cho 450 chin s dng cm hy sinh trong trn nh va qua.
- Cui cng Tenochtitln u hng Corts
Corts bit rng ng cn phi c gng khut phc thnh ph Tenochtitln v qun Aztecs. Hoc l
ng phi thnh cng, hoc l ng s khng bao gi tr li Cuba na- tr khi ng mun b treo c v phn
bi. Nhng cui cng mi ti nm 1521 thnh ph ny phi u hng. Corts trit h th ca
ngi Aztecs v xy li mt thnh ph khc theo kiu ca ngi Ty Ban Nha ngay ch y. ng gi thnh
ph ny l thnh ph M Ty C. Khng bao lu, cc nh th Thin Cha gio mc ln nh nm thay th
cc n i ca ngi Aztecs.
- Corts tip tc chinh phc
Corts khng ngng li y. L T Lnh qun lc Ty Ban Nha ti M Ty C, ng gi nhiu o
qun i khp cc quc Aztecs v ti tn Trung M. Chnh ng cng dn u mt s on qun thm
him vin chinh ny. ng chim ot cc m vng, m bc v ca ci m ng tm gp, v bt dn da
lm vic cho ngi Ty Ban Nha. Khi ng mt i vo nm ng 62 tui th chnh quyn Ty Ban Nha
kim sot c mt vng rng ln t pha Bc Trung M qua M Ty C ti tn vng m ngy nay gi l
Ty Nam Hoa K. D rng chng ta c th khng ng v phng cch hot ng ca Corts, nhng ta
phi khm phc lng qu cm v s kin gan ca nh chinh phc M Ty C ny.
PIZARRO CHINH PHC X PERU

Sau ci cht ca Balboa, ngi Ty Ban Nha mi hiu bit hn v mnh t m Balboa tng hy
vng chinh phc. Vng t ny ngy nay chng ta gi l Peru, qu hng ca nhng ngi da c
trnh vn minh kh cao. Dn a phng y sng di quyn cai tr ca b tc Inca. Inca ngha l
con ci ca mt tri. Nhng ngi da ny l nhng nng dn thng minh. H bit dn thy nhp
in trng trt, bit dt nhng th vi tt v lm cc loi gm v kim kh kh xinh p. iu quan
trng hn c i vi ngi Ty Ban Nha i tm vng l h tng c nghe ni dn tc Inca i giy
bng vng, n bt a vng. Qu tht nh vy th ni y ng l vng t m h ang i tm kim.
- Pizarro tin vo qu hng ca ngi Inca
Ngi quyt nh chinh phc x Peru chnh l Francisco Pizarro. L mt tay lo luyn trong cuc i
thm him, Pizarro tng cng vi Balboa vt eo t Panama. Khng nh Corts v Balboa xut thn
t dng di qu tc, Pizarro vn xut thn t giai cp bnh dn, v t b cha bao gi ng c gi n
trng hc mt bi hc v lng. ng qu l con ngi th bo, tn nhn, nhng li l mt nh thm
him c khi, v rng d gian lao, cc kh, tht vng, ng cay bao nhiu i na cng khng lm ng
nn ch sn lng.
ng hiu rng mun chin thng c b tc Inca, th chnh ng v on ngi ca ng phi khc
phc kh khn, gian kh, v b tc ny sng trong vng ni Andes cao cht vt. Bit r nh vy nn ng
phi mt nhiu nm chun b cho cuc phiu lu ny. ng b an ton vo duyn hi x Peru v
dng li mt thi gian iu nghin v nm vng tnh hnh. Sau cng, vi vn vn 180 ngi Ty
Ban Nha di quyn, ng h lnh cho h tin vo thnh ph ca ngi Inca vo nm 1532. ng vng tin
rng vi s u thng v v kh v on chin m ca ng, d vi mt s t qun, ng cng s chin
thng c on qun ng gp bi ca ngi Inca. Chnh ng cng qun s v chin m phi leo tro
cc dc ni cao. Cui cng, qun i ca ng tin c vo thnh ph Caxamarca, ni m v cha t ca
b tc Inca ang ngo mn ch i ng.
- Pizarro cm t nh vua v chim c s ln vng chuc
Hng ngn quan qun xm quanh mnh, nh vua Atahualpa chm ch ngi trn chic ngai bng vng
thit. Chng ta c th hnh dung rng ng ta khng h s hi g i vi on ngi da trng t oi k c
nhng v kh m ng ta cha h nhn thy. Ngi Ty Ban Nha bn ny ra kin chp ly c hi bin
ci Atahualpa thnh mt tn Thin Cha gio, quy phc hong Ty Ban Nha. C thng ngn dch
li, mt v tu s ging thuyt cho Atahualpa v gio l Thin Cha gio, v thi thc ng ta nn tin nhn
Cha. Atahualpa lng nghe li thuyt ging, nhng khng my may xiu lng. ng ta ch ln mt tri v
ni rng Thng ca ta cn ang ng tr trn tri cao v ang thng mn nhn xung n con ca
ngi di th gian ny. Ri ng ta ling cun Thnh kinh m v tu s va a cho ng ta. Tht l qu
ng i vi ngi Ty Ban Nha m o, v Pizarro h lnh khai ha. Nh vua ca b tc Inca ng
trong ngai vng kinh hong lng nhn ngi Ty Ban Nha tn st hng ngn qun thn v qun s ca
ng ta. Ngay khi Pizarro bt Atahualpa giam li.
Thy ngi Ty Ban Nha ham mun vng ht sc, ng vua b cm t quay ra mc c vi Pizarro
c t do. ng ta vn tay ln bc tng ca chic phng giam cao bng khong u ngi m ha
rng nu Pizarro th ng th ng s biu Pizarro mt s vng c th cha y cn phng ny. Pizarro
ng . Nhng ngy k tip, dn da l lt khun vc bu vt bng vng t cc lu i, miu in
n cht cha cho y phng. y l bu vt chuc . Cn phng cha y ca ci, bu vt tr gi
chng 15 triu M kim. Atahualpa thc hin li ha, nhng Pizarro khng h ngh ti vic gi li
ha ny. i vi ng, mc c ch l mt cch n gin d dng thu tm c vng ca b tc Inca.
Sau , ng tm c st hi Atahualpa bng cch h lnh cho ngi ca ng bp c cho cht.
- Pizarro b st hi
Khng bao lu, Pizarro li chinh phc cc th khc ri ng nm quyn kim sot ton th vng
quc Inca. ng cho thnh lp thnh ph Lima kiu Ty Ban Nha, v thnh ph ny tr nn mt trong
nhng thnh ph quan trng nht Tn Th Gii. Tuy nhin, Pizarro li khng c c hi an hng ca
ci v danh vng m ng dy cng to dng. ng i x qu h khc i vi dn da khin h ni
lon v chin tranh ko di trin min. ng thi cng c nhiu ganh t v mu ngay trong nhng
ngi Ty Ban Nha. Pizarro cht mt cch bt c k t, nh khi ng cn sng, ng tng gieo nhng
ci cht thng au cho nhng ngi khc. Chnh ng b ngi ng hng st hi.
TY BAN NHA NM TRN QUYN LC V TI SN TI CC THUC A

TN TH GII
- Cc nh thm him khc m rng vng nh hng v quyn chim t ca Ty Ban Nha
Tn Th Gii
Qua cc on vn trn, cc bn bit r v Balboa, Corts v Pizarro. D nhin cn c nhiu nh
thm him ni ting cng i cho Ty Ban Nha quyn chim hu nhng min t m h khm ph
c khi h i tm cc kho tng v danh vng. Cc bn cng nn bit thm vi ngi trong s ny.
1. ng Ponce de Leon khm ph ra Florida trong khi i tm Dng sui trng sinh. Mc d cng cuc
thm him ca ng khng mang li c g nhng nh m nhng ngi Ty Ban Nha khc thnh lp
c mt lng nh c Saint Augustine, Florida vo nm 1565. y l thnh ph k cu nht Hoa K.
2. Mt ngi Ty Ban Nha khc tn l Cabeza de Vaca i lang thang sut chn nm trng khp M
Ty C v cc vng t m nay l tiu bang Texas.
3. Francisco Coronado l gt hng trm dm ng khp c min rng ln, ni m ngy nay gi l
min Ty Nam i tm nhng thnh ph m ngi da ni l c vng. Coronado k li rng ng ti
mt min tuyt p rt tt cho vic sn xut nhng sn phm Ty Ban Nha v t en mu m, li c
nhng sui nc rt thun li cho vic trng trt. Ti tm thy ging mn nh mn Ty Ban Nha v
c rt nhiu nho v du ngt na. Nhng Coronado khng tm c vng. Nhng ngi da hng
dn ng th nhn rng nhng cu chuyn m h n u sai s tht. H tin rng con ng xuyn qua
sa mc hoang vu nh vy s khin cho chng ta v la nga phi cht v thiu nc.
4. Hernando de Soto l ngi da trng u tin khm ph sng Mississippi. ng i ti sng ny vo
khong 140 nm trc khi La Salle t chn ti. Nhng lc ngi Ty Ban Nha li khng lm g
nh c hay chim vng ny lp thuc a. V th cho nn sau ny La Salle i quyn chim vng ny
cho nc Php.
- Tn quc Ty Ban Nha m rng

Theo sau nhng ngi Ty Ban Nha i chinh phc xm chim l cc tu s, vin chc ca chnh quyn,
thng gia v nhng ngi i nh c lp nghip. Ch trong vng trm nm sau khi Columbus t chn
ln Tn Th Gii, Ty Ban Nha to dng c mt quc v i M Chu bao gm c Nam M
(ngoi tr Ba Ty, ni m ngi B o Nha i quyn chim hu), ton b Trung M v M Ty C.
quc Ty Ban Nha cn bao gm c Florida, vng duyn hi chung quanh vnh M Ty C, mt phn Ty
Nam Hoa K ngy nay v qun o Ty n (West Indies) nm trong vng bin Caribbean.
quc rng ln ny chia lm hai phn:

1. Tn Ty Ban Nha bao gm M Ty C v qun o West Indies trong vng bin Caribbean.
2. Thuc a Peru Nam M, ngoi tr Venezuela.
- Ty Ban Nha tr nn quc gia giu mnh nht u Chu
Ngi Ty Ban Nha chim ot bit bao nhiu ti sn ca hai vng quc Aztecs v Inca. H cn
cng bch ngi da ra cng o bi tm vng bc cc vng m M Ty C v Peru. Sut th k th
16, ngy m tu b tp np vt i ty dng ch ca ci t Tn quc M Chu v lm giu cho
chnh quc. Nh vy, Ty Ban Nha tr nn quc gia giu nht u Chu vo lc by gi.
Ca ci c ngha l quyn lc. Nhng ca ci va tm kim c lm cho quc gia Ty Ban Nha tr
nn hng mnh nht u Chu thi . Ty Ban Nha thit lp c quc hng mnh Tn Th Gii,
v c th gi qun lnh i n tr bo v quc ny. Quc gia ny lun lun c mt lc lng hi qun
v cng mnh c phi i bo v cc i thng thuyn chng li mi cuc tn cng c th xy ra.
Vo hu bn th k th 16, Ty Ban Nha t n tuyt nh ca quyn lc. Vua Phillip II, mt tn
cng gio nhit thnh, cai tr c mt quc v cng rng ln u Chu v Tn Th Gii. Quyn lc
ca ng cn c m rng hn na, v c gio hong La M coi ng nh ngi c cng bin ci
nhng ngi khng cng gio thnh cng gio trong quc ca ng, v coi ng nh ngi bo v chnh
ngha ca gio hi khp mi ni. Lc by gi, khi ni n t ai, tin ca v quyn lc ca vua Phillip,
ngi ta thng ni Khi Ty Ban Nha chuyn mnh th a cu phi rung rinh.

PHN HAI
SINH HOT THUC A TY BAN NHA TI M CHU RA SAO?
Nhng cu chuyn ca nhng ngi Ty Ban Nha i thm him v chinh phc th rt ho hng,
nhng chng ta li mun bit nhiu hn v quc Ty Ban Nha M Chu. Ngi dn sinh hot
thuc a Ty Ban Nha ra sao? Ngi Ty Ban Nha ha mnh vi nhng ngi da nh th no?
Thay v tm hiu i sng thuc a Ty Ban Nha mt cch thng thng, chng ta hy c mt vi
l th tng tng do cu Philip Andrew 15 tui vit. Chng ta hy gi th rng cu Philip l con ca mt
gia nh m cha l ngi Anh, m l ngi Ty Ban Nha, i Tn Ty Ban Nha (tc thuc a Ty Ban Nha
M Chu) vo u th k th 18 thm mt ngi ch ca cu ta. Mc d s tht khng c cu Philip
Andrew, nhng nhng l th ny cng cho ta thy mt hnh nh sng ng v i sng thuc a Ty
Ban Nha. C tng tng rng ngi ta tm thy nhng l th ny vo sau mt thi gian kh lu sau khi
cu Philip vit cho ba m cu. V ngi tm thy nhng l th ny vit nhng ta v ghi cch c.
Chng ta cng nn nh rng ngi con trai vo th k th 18, khi phi vit th cho cha m th h vit
mt cch trang trng hn cc c cu ngy nay.
CHNH PH TY BAN NHA KIM SOT DN THUC A TY BAN NHA

Trn tu i Tn Ty Ban Nha
Cha M knh mn,
Ngay t u chuyn i con gp may mn. Mt trong nhng ngi cng i trn tu vi con
l mt vin chc trong chnh quyn Ty Ban Nha. Ni chuyn vi ng ta, con c bit rt nhiu
v thuc a Ty Ban Nha ngay c trc khi con c t chn ti . Cho nn trong l th u
tin ny, con c th ni cho cha m bit tng qut v Tn Ty Ban Nha v t chc chnh quyn
y, d con cha ti .
- Chnh quyn kim sot hu ht mi th
iu r rng nht cc thuc a Ty Ban Nha l chnh quyn kim sot cht ch mi th. Th
d nh chnh quyn gii hn nhng ngi i n thuc a Ty Ban Nha. Tr nhng ngi cng
gio sinh ti chnh quc, khng mt ai c n lp nghip y. Bt k ai nhp cnh Tn
Ty Ban Nha u phi c giy php.
Mt iu khc na l chnh quyn iu hnh rt cn thn vn giao thng gia chnh quc
v thuc a. Ch c nhng thng gia ngi Ty Ban Nha s dng nhng tu thuyn ca Ty
Ban Nha mi c giao thng vi Tn Ty Ban Nha. Hng nm c n ma xun, cc thng
thuyn c hm i v trang h tng t Ty Ban Nha vt bin i Veracruz. Nhng tu ny cha
y nhng hng ha k ngh nh hng vi tt, giy dp v cc dng c. Nhng hng ha Ty
Ban Nha c bn i Tn Ty Ban Nha, v mua y nhng sn phm nh bp, sc vt, da
sng v cc th khc.
Nhn dn cc thuc a (Ty Ban Nha) khng thch chnh sch iu hnh giao thng ny
ca chnh quc. Veracruz, h phi mua tt c nhng g h cn hoc bn nhng g h sn xut
c cho cng mt thng gia. Ngi dn thuc a khng c quyn g ni ln ting ni v

gi c hng ha m h bn hay mua. H khng c php trng nhng g m chnh quc Ty
Ban Nha sn xut. V nu h c php th cc thng gia Ty Ban Nha s khng bn c hng
ha thuc a. iu m nhn dn thuc a mun l h mong c t do giao thng vi cc
quc gia khc.
Mt th d khc v vic chnh quyn kim sot cht ch Tn Ty Ban Nha. Hong Ty Ban
Nha b nhm v thng c thuc a gi l Ph vng. Vin chc ny c rt nhiu quyn hnh,
trong khi dn chng khng c ting ni g vi chnh quyn c. V Ph vng v cc vin chc
di quyn kim sot i sng dn chng, ban hnh mi th lut l. Nh cha m thy l
dn chng Ty Ban Nha khng c t do nh h hng mong mun.
Trn trng knh th,

Con yu qu ca Cha M
Philip.
NGI TY BAN NHA V NGI DA

Vit trn tu
Cha M knh mn,
Con li ni chuyn vi ngi bn vin chc Ty Ban Nha ca con. Con c hi ng ta v cch
i x ca ngi Ty Ban Nha i vi ngi da nh th no? ng ta ni rng nhng ngi
Ty Ban Nha khi i chinh phc mi t chn n Tn Th Gii ln u h khng tn trng ngi
da , m thng hay ui h ra khi nh ca h. Tuy nhin, chnh quyn Ty Ban Nha khng
chp nhn s i x tn c i vi ngi da nh vy. Chnh quyn cng thit lp mt h
thng mi nhng c xa nh hi th k th 16 bo v v gip ngi da .
- Ngi da lm vic cho ngi Ty Ban Nha
Mi khi mt nh hng hi Ty Ban Nha chim c vng t no th t ai v dn da

vng c phn chia cho chnh ngi chim t v nhng ngi ng hnh ca ng ta.
Ngi Ty Ban Nha cho rng ngi da c i x t t, c bin ci theo Thin Cha gio
v c php c mt s t ai canh tc sinh nhai. B li, ngi da phi lm vic trong
cc n in hay nng tri hoc cc m ca ng ch lnh mt s lng khim nhng. Khi
con hi ngi bn con rng ng li hot ng nh vy c tin hnh tt p khng, th ng ta
lc u m bo rng cc ng a ch Ty Ban Nha rt t tm n lut l ban hnh mi chnh
quc Ty Ban Nha xa xi hng vn dm ng. Con c th ni rng ngi da cc thuc a
Ty Ban Nha khng hn g bn nng n u Chu vo thi Trung c. H khng c php i
khi ni h , v buc phi lm vic khng lng cho cc ch nhn ng.
H thng ly lm nhc v phi lm vic qu sc, v i khi h gn nh phi cht i. Ngi
bn ca con ni rng cc tu s Ty Ban Nha c gng gip cho ngi da c thoi mi hn,
nhng h gp phi nhiu kh khn thc hin iu ny. Tuy nhin, ngi bn con li nhn
xt rng du sao th sng di ch ny, ngi da cng khng n ni t hn l sng di
ch ca ngi Aztecs.
- Ngi da c bin ci theo Thin Cha Gio
Mt tu s cng i n Tn Ty Ban Nha ni vi con rng ngi Ty Ban Nha c gng bin ci
ngi da theo o Thin Cha. Cc tu s Ty Ban Nha cho xy ct nhiu nh th ri rc
khp Ty Ban Nha, v cho thit lp cc hi truyn gio cc lnh a xa xi. Cc tu s truyn
gio sn sc vic hc hnh v dy gio l cng gio cho dn da . Khi con ti Tn Ty Ban
Nha, con s c gng i thm mt trong nhng hi truyn gio ny.
Con khng cn cch xa Tn Ty Ban Nha bao nhiu na v trong l th k tip con mi c
th k cho cha m nghe nhng iu m chnh con trc tip chng kin. Chng con hy vng s gh
bn Veracruz, v t con s i ti thnh ph M Ty C. Con mong c c thy nhng
iu mi l thch th khi ti .
Nay knh,
Con yu qu ca Cha M
Philip.
I SNG M TY C CITY
Vit Mexico City
Cha M knh mn,
Sau khi vit l th va qua th con ti Tn Ty Ban Nha. Trong th ny con s k cho Cha m
hay nhng iu con thy Mexico City.
Mexico City l mt th giu c v rng ln nht Tn Ty Ban Nha, v cng l mt trong
nhng thnh ph m l nht. Mt phn ca thnh ph c bao quanh bng mt ci h cn, cho
nn ngi ta c th dng ng b cng nh ng thy chuyn vn hng ha n tn trung
tm thnh ph. Thnh ph c xy quanh cng vin trung ng rng ln v cng l ni ta lc
ca nh th chnh ta v dinh th ca v Ph vng. C nhng con ng tri chy ngang
dc thnh ph. Nu xt ra ch no cn thit, ngi ta s t v lp h lm ng.
Hu ht nh ca y l nh hai tng c hng hin song st trc ca. Nh c xy chung
quanh mt ci sn trng tri nhng ngi trong gia nh c th ngi gii tr m khng s
ngi lng ging hay khch qua ng c th nhn thy c.
- Mexico City l th ca Tn Ty Ban Nha
V Mexico City l th nn thnh ph ny khc hn vi nhng thnh ph khc Tn Ty Ban
Nha. Vin chc cao cp nht ca Tn Ty Ban Nha l v Ph vng sng y. L i din ca
hong Ty Ban Nha, ng cm u chnh quyn Tn Ty Ban Nha v ng c rt nhiu trch
nhim v bn phn. Nhng vin chc khc ca chnh ph do v Ph vng b nhm cng sng
trong thnh ph ny. Tht ra Mexico City ging nh th ca chnh quc Ty Ban Nha nhng
mt tm mc nh hp hn, v v Ph vng cng nhng vin chc thn cn ca ng cng
ging nh nh vua v cc vin cn thn ca nh vua vy.
Mt du hiu khc chng t Mexico City l th y c nh th chnh ta. Ngi ta ni
nh th trng l ny ln nht Tn Th Gii. y l ta Tng Gim Mc Tn Ty Ban Nha,
ni c ng ca mt chc sc cao cp nht ca gio hi cng gio y. S hin din ca v
Tng Gim Mc li cun nhiu chc sc khc ca gio hi ti Mexico City cng nh v Ph
vng li cun cc vin chc khc ca chnh ph v y. Ngoi ra, y cn c i hc
Mexico. i hc ny v i hc Lima (Peru) u c thnh lp vo nm 1551. y l hai i

hc k cu nht tn th gii. ng thi cng c nhiu nh th v i hc khc nhng t quan
trng hn.
Mexico City ni ting v s huy hong v nghi thc kiu cch ca n. Ngi ta thng t chc
nhng cuc diu hnh vo cc ngy c bin c quan trng nh cc bui l tip rc hay tin a
cc v tn hay cu ph vng n hay i. Thng thng c nhng cuc rc l long trng. Nh
giu c thng t chc cc ba tic lin hoan hay nhng m d hi trong nhng cn nh sang
trng trong hay gn thnh ph. n ng, n b mc nhng o la p v eo nhng trang
sc t tin. Tuy nhin hng ngn dn ngho li khng c tham d vo s giu c v huy
hong ca thnh ph ny. H l nhng ngi lm vic cc nhc v sng cuc i khn kh trong
cn nh c mt phng ngoi thnh ph.
- Bn giai cp Tn Ty Ban Nha
Con ngh rng cha m s ch n nhng giai cp y. Con c bit Tn Ty Ban Nha c
bn giai cp:
1. Nhng ngi Ty Ban Nha sinh chnh quc Ty Ban Nha. H thng nm gi nhng
chc v quan trng trong gio hi cng nh chnh quyn.
2. Ngi Creeles l nhng ngi Ty Ban Nha sinh Tn Ty Ban Nha. Nhiu ngi trong
giai cp ny l a ch, thng gia v doanh nhn. Tuy vy, ngi Ty Ban Nha sinh chnh
quc thng khinh r h.
3. Giai cp ng o nht l ngi mestizes, l nhng ngi lai Ty Ban Nha v da . H l
nhng cng nhn, th th cng nghip trong thnh ph. a s u ngho v kh cc.
4. Giai cp thp hn nht M Ty C l nhng ngi da . Nh con k trong th trc,
nhng ngi da lm vic cc ng rung v hm m.
Con hy vng rng trong mt thi gian ngn na, con s i thm cc ni khc Tn Ty Ban
Nha xem i sng nhng ni c khc vi i sng th ny khng. Trong chuyn i
ti ny, con nh s i thm ch Pedro.
Knh th
Con yu qu ca Cha M
Philip.
CC I N IN V CC HI TRUYN GIO
Vit t min Bc Tn Ty Ban Nha.
Cha M knh mn,
Con ri Mexico City c t ngy ri, v chuyn i ny con dng nga i v min qu. Con
quan st xem i sng dn c nhiu ni trong Tn Ty Ban Nha. c bit y con mun
tha chuyn vi ba m v hai li sng quan trng ca ngi dn y ba m c nim r
rng v cc thuc a ca Ty Ban Nha.
- Chuyn i thm mt i n in
Trc ht, con xin tha vi cha m v cc i n in m ngi ta gi l Haciendas. y l
cc n in rng ln do nhng ngi giu c lm ch. Hu ht khp mi ni trong Tn Ty Ban
Nha u c cc n in kiu ny, v con c dp gh li thm nhiu tri. Con xin k r v tri
n in ca ch Pedro ba m c th hnh dung r rng v cc n in hay cc tri chn
nui khc.
Cn nh ca ch Pedro c xy theo kiu bao quanh mt ci sn ging nh nh ca
Mexico City. Ngi trong gia nh gn nh sut ngy ngoi sn, cho nn h rt t n
c trong nh. Gn nh th c nh th rt thun tin cho gia nh v ngi da i l. Cc
chung nga khng cch xa cc cn nh ca nng dn da bao xa. Nng dn da l nhng
ngi lm cng vic cc nhc trong n in nh nu nng, git gi v phc dch mi vic
trong n in. H phi chm nom sn sc ma mng v trng coi sc vt. Sc vt ny l phn
ln ti sn ca ch tri.
Ging nh cc ng ch n in khc, ch Pedro l mt ngi ci nga rt gii. Hng ngy
t khi ch ri khi yn nga. Ch thng dong nga gii tr v cng l i trng coi cc cng
vic trong n in. i sng gia nh rt l thoi mi nhng c l khng c hng th. H dng
thi gi tip i du khch (ging nh con) v thm ving cc bn b. Ai c dp i qua n
in u c n cn cho mi, v nu h mun th h c th lu li bao nhiu lu ty . Qu
khch s c mi i tham d cc bui khiu v, ci nga, v i khi i xem u b na. Ti

ni u b ny, ngi ta th mt con b mng hung d i vo sn u c sn mt thanh nin
ng ch. Con b mng s sn ui v dng sng cng nhn hc g thanh nin ny, v g
thanh nin ny cng s c gng dng ti ngh iu luyn ca mnh dng kim h st ch b
hung d ny.
- i thm mt hi truyn gio
Ngoi n in ca ch Pedro, con lu li nhiu n in khc nm ri rc trn ng t
Mexico City i v hng Bc. i sng cc n in tht l bnh thn v d chu. Nhng i
sng trong cc hi truyn gio li cng bnh thn hn. Cc hi truyn gio ny thuc v gio
hi cng gio. Ngoi cc lng nh ca ngi Ty Ban Nha ra, h cn thnh lp nhng hi
truyn gio truyn gio trong m ngi da bn khai cc lng xa xi ho lnh. Nhng v
tu s can m tn hin i mnh cho cc hi truyn gio dy gio l cng gio cho nhng
ngi da . Cc v tu s ny chu ng bit bao nhiu c cc nhc nhn v au kh. H bin
ci c nhiu ngi da quanh vng theo Thin Cha Gio, cng nh h lo trng coi vic th
phng trong gio hi. C hng trm dn da theo Thin Cha gio sng trong hi truyn
gio. Nhng ngi da ny trng coi ma mng, sn sc cc sc vt, cng nh lm cc cng
vic khc. Ti hu ht cc x o, di s iu khin ca cc v tu s, dn da phi mt
nhiu nm gp cng xy dng nhng ngi nh th trng l v i. Nhng ngi nh th ny c
nhng bc tng kh dy vi nhng ngn thp cao cht vt v trong nh th c trang tr lng
ly. Ngoi ra cn c nhng bc ha chm tr cng phu hoc nhng bc tranh sn ln tng.
Gn nh th th c trng hc v cc c xng cho ngi da lm vic. H thong th i v
lm vic, cng nh i l v i hc. Thnh thong chung gio ng t thp cao cht vt ngn
ln trong bu tri trong xanh cao rng ca mt ngy nng p chan ha. Cha m khng th
tng tng c cnh no c th trm lng, bnh thn v thanh thot nh vy. Con s tr v
mt ngy gn y v sung sng bit my khi gp li cha m sau nhng thng ngy xa cch. Con
hy vng nhng l th ca con an ton ti tay cha m, v con cng hy vng nhng l th c
th gip cho cha m c mt nim r rt v nhng g m con chng kin trong cnh sinh hot
ca ngi dn Tn Ty Ban Nha ny.
Knh th
Con yu qu ca Cha M
Philip.
Ti y, nhng l th ca Philip chm dt. Nhng l th ny ni v s sinh hot Tn Ty Ban Nha

m s tht l khp cc thuc a Ty Ban Nha tn th gii. Nu Philip i thm Peru th c l cu ta
khm ph ra c mt vi s khc bit v i sng ca ngi dn y (nu so vi i sng Ty Ban
Nha). Nhng ni chung th nhng l th ca Philip u tng t nh nhau c.
PHN BA
ANH QUC V CC QUC GIA KHC
E DA QUYN LC CA TY BAN NHA NH TH NO?
Chng ta bit rng Ty Ban Nha lp mt quc v i ti Tn th gii v tr thnh mt cng
quc dn u u chu. Cc bn th tng tng cc cng quc khc u Chu s ngh nh th no
v t th ca Ty Ban Nha trong chnh trng quc t? Cc bn c th ngh rng cc quc gia u chu
khc ghen tc vi th lc ca Ty Ban Nha. Cc quc gia ny nhn Ty Ban Nha m lo s ging nh
nhng a tr nh lo s khi gp mt a con trai du ng c thn hnh to ln. Cc quc gia ny ghen t
vi s giu c ca Ty Ban Nha Tn Th Gii. H tin rng Ty Ban Nha khng th no c nhiu quyn
hn tha hng nhng ti nguyn trong vng t mi ny. Tht ra khi nghe tin ng ranh gii
chia vng nh hng gia Ty Ban Nha v B o Nha, Php hong t mt cu hi vi mt v y
mit th Ai l ngi c th ch cho ta thy mun ca ng t Adam li c a cu ny cho ring Ty
Ban Nha v B o Nha?. D nhin l Anh, Php v Ha Lan u mong mun cho Ty Ban Nha suy yu.
CC QUC GIA U CHU THCH TY BAN NHA TN TH GII

- Ty Ban Nha thit hi v giao thng v ca ci
Mt trong nhng cch m cc quc gia u chu khc p dng xu x Ty Ban Nha l h thc hin
vic bun bn b mt vi cc thuc a ca Ty Ban Nha. Mc d lut l ngn cm vic bun bn nh
vy, nhng cc thng gia thuc cc quc gia u chu khc vn k nhng kh c, hp ng v vic
giao hng cc thnh ph hi cng ti cc thuc a Ty Ban Nha. Tu thuyn ca h b neo ngoi
khi v m n h cho chuyn cc hng ha vo bn bng cc thuyn nh. Mt thuyn trng ngi
Anh to bo cho thuyn c v trang vo mt hi cng v ln b 200 n l v bn nhng ngi n
l ny ngay trc mt cc vin chc Ty Ban Nha. S bun bn bt hp php ny lm cho cc thng
gia ngi Ty Ban Nha thua thit rt nhiu.
Mt cch khc na l cc tu thuyn v trang ca cc quc gia u chu khc thng tn kch bt thnh
lnh vo cc tu thuyn ch ca ci v thng gia ca Ty Ban Nha. Vo th k 16, cc tu thuyn v
trang Anh, Php, v Ha Lan thng lnh nh trn cc vng bin tm bt cc tu thuyn Ty Ban Nha
v cp ph cc th dc theo duyn hi cc thuc a Ty Ban Nha ti M chu. Ty Ban Nha lc by
gi nh mt con ch c ming tht b cc con ch khc sn ui. Ngi ta khng th no c lng c
mt cch chnh xc con s ca ci ca Ty Ban Nha b nh cp l bao nhiu, nhng con s ny hn
phi ln ti hng triu M kim. V sau, qun cp bin cn honh hnh ngay ti cc thuc a Ty Ban
Nha. Hi tc ngi Php chim ng lun pha Ty o Hispaniola v lun lun tn kch vo cc tu bun
ca Ty Ban Nha vng bin Caribbean. Hi tc ngi Anh lp cn c ngay trn vng duyn hi Trung
M. Hi tc ngi Ha Lan chim trn hn o ngoi khi vng t m ngy nay gi l Venezuela.
- on ch bin ca ngi Anh tn ph Ty Ban Nha
Anh quc l mt quc gia thnh cng nht trong vic tn kch Ty Ban Nha. Khi Columbus khm ph ra
Tn Th Gii th lc by gi Anh quc khng phi l mt quc gia hng mnh. Nhng trn chin tranh
gia cc dng qu tc th nghch lm cho nc Anh suy yu. Tuy nhin, di triu i ca n hong
Elizabeth nht (1558-1603), Anh quc tr nn hng mnh mt cch nhanh chng. V Anh quc l mt
qun o nn ngi Anh tr nn nhng tay thy th ti ba v l nhng ngi ng tu gii. S kin ny
lm cho h d dng rnh rp cc thng thuyn Ty Ban Nha. V lc by gi, ngi ta thng gi l
on ch bin ch cc ng thuyn trng ca cc tu Anh tn kch vo cc tu Ty Ban Nha.
- Francis Drake chc gin hong Ty Ban Nha
Francis Drake l mt ngi ni ting nht trong on ch bin ny. Sinh trng trong mt th
thuc min duyn hi Anh quc, t thu cha 10 tui, ng theo ngh i bin. ng cm th cay ng
ngi Ty Ban Nha. Trong nhng nm xy ra cc v bt gi cc tu thuyn ca Ty Ban Nha, ng t
ra ti ba v v cng can m. c ln ng v qun s di quyn ng b vo eo t Panama v
chim gi cc tu ch ton nhng ca ci t gi ca ngi Ty Ban Nha. Sau v ny, ngi Ty Ban
Nha gi ng l Rng Drake (Drake the dragon). Hong Ty Ban Nha phi treo gii thng tng
ng vi 200 ngn ng cho ai h st c ng.
Nm 1577, ng ri Anh quc trn chic tu Golden Hind thi hnh mt s mng v cng nguy him.
Ngi Ty Ban Nha cha bao gi b tn cng trong vng bin Nam (Thi bnh dng) m h thng khoe
l h Ty Ban Nha. Ti sao ng li khng theo con ng ca Magellan trc kia i Thi bnh dng
v lm cho ngi Ty Ban Nha ngc nhin? ng vt i ty dng v sau 16 ngy gian kh ng thnh
cng vt qua eo bin Magellan. Ti b bin pha Ty ca Nam M, ng cho tu chy nhanh v bt gi
mt s tu tnh nghi v lm cho dn chng cc th trn duyn hi u kinh s. Phn thng ln lao
nht ca ng l chic tu Ho quang Nam Hi ca Ty Ban Nha ch y nhng ca ci qu gi. Bt gi
tu ny mt cch bt ng, ng chim c rt nhiu qu, nhng chic rng y vng v hng tn
bc nguyn cht. Cui cng, chic tu Golden Hind ca ng cha cht c mt kho tng qu bu.
ng tr v qu nh nh th no? Tt c cc thuc a Ty Ban Nha M Chu xn xao khuy ng
chng ng. ng quyt nh i con ng vng quanh m tht ra l con ng ngn nht tr v qu
hng. ng tip tc i ngc ln b bin vng California, vt Thi bnh dng ri cho tu i vng
quanh Phi chu tr v Anh quc. Chuyn i ca ng l chuyn i th hai vng quanh th gii. Nhng
chuyn i ca ng cn quan trng nhiu hn v nhiu l do khc. Khng nhng ng mang v qu
hng mt kho tng ng gi hng triu bc, m ng cn chng t cho ngi ta thy rng bin Nam
(Thi bnh dng) khng cn l ci h ca ngi Ty Ban Nha na, m l ci h ca ngi Anh. Khi v
ti qu hng, ng c n tip v cng long trng. N hong Elizabeth ln tn trn tu Golden Hind
phong tc hu cho ng Hu tc Francis Drake.
TY BAN NHA PHN CNG NHNG THT BI

- Hong Philip Ty Ban Nha chun b tn cng Anh quc
Hong Ty Ban Nha v cng tc gin v cc v on ch bin ca Anh tn cng vo tu thuyn
v dn chng cng nh lnh th thuc a ca nc ng. V tn cng v thnh cng gn y nht ca
Drake qu l ht sc qu ng khin cho nh vua khng th no chu ng c na. ng thng bo

cho n hong Anh hay rng Drake ch l tn hi tc khng hn khng km, v cn phi c treo c.
Tht ra hong Philip cm gin Anh quc v mt l do khc su xa hn. Nhiu quc gia u chu trong
c c Anh quc ly khai gio hi La M t u th k th XVI. L mt nh cm quyn cng gio
quyn th nht u chu, hong Philip cho rng n lc phi bp Anh quc. ng cho tp trung
mt hm i gm 130 chin thuyn, cha 19.000 qun s v 8.000 thy th tin nh Anh quc. on
qun vin chinh ln lao ny c mnh danh l Invincible Armada c ngha l Hm i bt kh bi.
- Hm i Ty Ban Nha b i bi
Khi hm i Ty Ban Nha n eo bin Anh quc (bin Manche) th gp ngay 150 chin tu ca Anh
ang ch sn. Trong s cc v ch huy hm i Anh c hu tc Francis Drake v nh thm him kim
thuyn trng Martin Frobisher. Chin tu Anh c th chy nhanh hn v bn gii hn chin tu Ty Ban
Nha. Tu Anh lao ti lao lui quanh cc chin tu Ty Ban Nha bn tht nhanh ri thot i trc khi chin
tu Ty Ban Nha kp bn tr. ng thi, hm i Anh cho phng ra cc cht chy vo gia cc chin tu
Ty Ban Nha.
Trn chin c lit ko di trong nhiu ngy v sau cng hm i Ty Ban Nha phi chy trn ra ngoi
eo bin Anh (bin Manche), nhng vn b cc chin tu Anh truy kch ro rit. Thi tit li thun li cho
qun Anh. Gi ni ln d di. on tu chin bi ca Ty Ban Nha chy thot c trong cuc chin
nhng li b gi thi nh git vo b hay b cun chm vo lng bin. Nhng chic cn li v vng chy
tn lon. Nc Ty Ban Nha kiu hng gi y b thm bi nhc nh mt i 1/3 chin tu v hng ngn
qun s.
Sau trn tht bi ca hm i Armada vo nm 1588, sc mnh ca Ty Ban Nha bt u lung lay. C
gn mt th k, quc gia Ty Ban Nha tng l mt quc gia hng mnh nht u Chu, nhng gi y
Anh quc cho th gii thy rng Ty Ban Nha b nh bi. V t y nhn dn cc quc gia khc
c th n nh c lp nghip ti Tn Th Gii m khng cn s b Ty Ban Nha ngn chn. Trong
chng ti, chng ta s tm hiu Anh quc thnh lp cc thuc a Bc M nh th no.
(cn tip : Chng IV)

sachhiem.net copyright
2/11/2017 LSHK-4- Vic Thnh Lp 13 Thuc a Anh (Nguyn Mnh Quang dch)
LCH S HOA K
(3 tc gi)
Nguyn Mnh Quang dch

Cha lay out, cha ng
(tip theo Chng ba)
pypypy
CHNG IV
NGI ANH THIT LP NHNG
THUC A HNG MNH BC M
... The heavy night hung dark

The hills and waters ever
When a band of exiles meored their bark
On the wild New England shore.
Not as the conqueror come
They, the true-hearted, came:
Not with the roll of the stirring drums,
And the trumpet that sings of fame...
What sought they thus afar?
Bright jewels of the mine?
The wealth of seas, the spoils of war?
They sought a faiths pure shrine!
...
a s chng ta u bit nhng cu th trn y trch trong bi th ni v nhng ngi Thanh gio v
cuc b ca h ln b bin vng Tn Anh. Khng ging nhng ngi dng cm Ty Ban Nha i
chinh phc, nhng ngi Anh ny ch l nhng ngi i tm qu hng mi Tn Th Gii. H khng
ch n ca ci, nhng trang sc rc r v qu gi trong cc kho tng, m ch khi cng mt cuc
i mi, ni m h c th t do th phng theo mun.
Ngay c trc khi ngi Thanh gio b ln Plymouth, c mt lng nh c c thnh lp xa
v pha Nam, ni m ngy nay gi l Virginia. Lin tip nhng nm sau , nhiu ging ngi khc n
lp nghip dc theo b bin Bc M. Nhng ngi ny n Tn th gii lp nghip v nhiu nguyn nhn.
D rng cng c nhiu ngi thuc cc quc gia khc, nhng hu ht nhng ngi ny l thanh nin,
ph n Anh. Ngoi cc lng nh c ca nhng ngi thuc cc quc gia u chu khc, cc thuc a Anh
ln ln pht trin ri sau ny bin thnh quc gia Hoa K. Trong chng ny, chng ta s bn v cc giai
on khi u ca Hoa K. Khi c chng ny, cc bn nn nh nhng vn di y:
1. Ti sao ngi Anh i n Tn Th Gii v i bng cch no?
2. Thuc a thnh cng ca Anh u tin khi s nh th no?
3. Nhng thuc a min Tn Anh c thnh lp ra sao?
4. Nhng thuc a min Nam no c thnh lp?
5. Nhng thuc a min Trung c thnh lp nh th no?

PHN MT
TI SAO NGI ANH I N TN TH GII
V I BNG CCH NO?
Chng ta nn nh rng trong khi Ty Ban Nha thit lp c quc v i Tn Th Gii th Anh
quc hy cn l mt quc gia nhc tiu. Tuy nhin, sc mnh ang ln ca Anh c thy r khi hi lc
Anh nh bi hm i Armada ca Ty Ban Nha. Vo u th k th XVII, ngi Anh bt u ch
n vic thnh lp thuc a Bc M.
Vo lc ny ngi ta ch c cch vt i dng bng nhng thuyn bum nh. Nhng thuyn bum
ny thng ch y nhng ngi v thiu tin nghi. Loi tu thuyn ny hon ton ty thuc vo thi
tit. Dng thuyn bum vt i dng i ti Bc M ngi ta phi mt nhiu thng. Nu chng may
gp phi gi mnh hay bo t, tu thuyn c th b cun chm vo trong lng bin v s chng bao gi
ti ni c. Cng vo thi k ny, t c ngi bit n Bc M nn t c ai n y nh c. Th nhng

ti sao thanh nin ph n Anh li sn sng chu ng gian kh m ra i nh vy n Bc M lp
nghip.
L d nhin trong c mt s ngi v c c mo hm v phiu lu nh ngi Ty Ban Nha m n
Tn Th Gii hy vng i tm c vng. Nhng hu ht nhng ngi Anh i lp nghip Bc M ny
u c nhng l do khc. Ta s bn n di y.
NGI ANH THIT LP THUC A M CHU
NHNG NGI I LP NGHIP V T DO
- M Chu c ngha l t do sng cuc i tt p hn

C nhiu l do khin thanh nin ph n Anh sn sng ri b t quc i Tn Th Gii. C mt iu l
hu ht dn Anh tng l nng dn. H tng mn rung ca cc a ch giu c cy cy sinh
nhai. Vo lc cc nh a ch kim tin nhiu hn bng cch nui cu bn len nn gi rung t li
lm ng c chn nui. Nh th h ch gi li mt s t ngi trng coi sc vt ca h. V vy m c mt
s ng ngi mt nh mt nghip. H lang thang khp ni tm cng n vic lm. Nhiu ngi phi i
n xin hoc trm cp thc phm. Chnh quyn Anh lc by gi i x vi nhng ngi lang thang ny rt
l khc nghit. Nhng tV vy m c mt s ng ngi mt nh mt nghip. H lang thang khp ni
tm cng n vic lm. Nhiu ngi phi i n xin hoc trm cp thc phm. Chnh quyn Anh lc by gi
i x vi nhng ngi lang thang ny rt l khc nghit. Nhng Tn Th Gii m ra cho h mt c

hi i tm cuc sng tt p hn.
- M chu c ngha l t do hn lm ch t ai.
Vo u th k th XVII, rt nhiu ngi Anh chng bao gi ngh rng mnh c th lm ch mt s
t ai. Hu ht t ai Anh thuc v giai cp thng lu, ri c truyn li cho dng con trng, cho
nn cc dng con th sau ny tr nn bn nng. Tuy nhin, Tn Th Gii c tha t ai cho mi
ngi. Ngay nhng ngi ngho kh cng c th tr nn a ch Bc M.
- M chu c ngha l t do tn gio
Cn mt l do na khin cho ngi ta phi b Anh quc ra i. u chu vo u th k th XVII, nh
cm quyn thng kim sot cht ch tn ngng ca dn chng. Dn chng khng c th phng
theo mun. Chng hn nh ti Anh quc, dn chng bt buc phi cng nhn nh vua nh v lnh o
gio hi Anh. H b bt buc phi i d l v chp nhn nhng gio l ca gio hi cng nh dng tin
ng gp.
Nhiu ngi Anh khng thch nhng s kht khe v tn ngng ny. Nhng ngi cng gio m o
khng th no chp nhn gio l ca gio hi Anh, v n khc xa vi gio l cng gio. H tin rng ch c
gio hong La M mi l ngi lnh o hp php ca gio hi. Mt khc, li c nhiu ngi ngh rng
gio hi Anh quc cng qu ng nh gio hi cng gio. Nhng ngi ny khng mun c g thay i
trong gio hi Anh m cng khng hon ton ly khai thit lp mt h phi khc. Bt k l l do no,
nhng ai khng mun tun theo nhng lut l v tn gio ca Anh u b nghim tr. V th cho nn c
nhiu ngi Anh mun i xa ti M chu lp nghip, ni m h c th t do th phng theo mun.
- M chu c ngha l t do tham d vo chnh quyn
Mc du vo th k th XVII, dn Anh c nhiu quyn hnh hn nhng ngi dn cc quc gia khc,
nhng h cng khng hi lng vi chnh ph Anh. Anh hong James Nht (ngi k v n hong
Elizabeth) v con trai ca ng l hong Charles I u tin rng Thng trao cho nh vua ton quyn
cai tr quc gia. C vua James I v vua Charles I u ngh rng nhn dn phi chp nhn nhng g m
nh vua cho l phi, l tt m khng c thc mc. Nhiu ngi Anh tin rng di mt ch nh vy
l b mt nhiu quyn hnh. Nu h i n cc thuc a M chu th h c th c phc hi cc
quyn hnh tham d vo chnh quyn. H sn sng nh i tin nghi qu hng c ly t do t
mi.
CNG CUC KHI U CC THUC A NH TH NO?
Gi th chng ta l ngi Anh vo th k th XVII, v v mt l do ni trn chng ta mun n

M chu lp nghip th chng ta phi lm g? Chng ta khng th khi hnh bng cch dng thuyn
bum vt i ty dng theo kiu c xa m chng ta thy. Hn l chng ta phi tip xc vi nhng
ngi ch n vic thnh lp thuc a.
- Cc cng ty mu dch ti tr cho cc thuc a
D cho vic i Tn Th Gii l l do c nhn no i na th hu ht nhng ngi i lp nghip ny u
c mt mc ch l i kim tin. Chng ta hy nh rng cc thng gia B o Nha nh bun bn vi n
m tr nn rt giu c. Cc thng gia v doanh nhn ngi Anh mun thnh lp cc thuc a
Tn Th Gii cng c cng mt mc ch nh trn. H hy vng tr nn giu c bng cch thnh lp cc
thuc a v bun bn vi cc thuc a ny. Tuy nhin, khng phi bt c thng gia no cng c
tin sm v trang b tu thuyn cng gnh chu nhng tn tht nu chng may c tai bin lm cho tu
m. Cho nn mt s thng gia thnh lp nhiu cng ty. V nh vy mi thng gia phi ng gp
mt phn tin hn cn thit v hy vng s nhn c mt phn tin li.
- Cn phi c giy php c quyn
Trc khi khi s thit lp mt thuc a, ngoi vic cn phi c tin mua sm tu thuyn v
trang b, cn cn phi c mt iu kin khc na, l: 1/- Giy php c nh c mt vng no. 2/-
Quyn thit lp mt chnh ph ni nh c. Giy php c nh c v thit lp chnh ph do nh vua
ban cho bng mt ti liu gi l giy php c quyn hay hin chng ban c quyn. Thng thng,
hin chng ny c ban cp cho cc cng ty mu dch. Tuy nhin, i khi hin chng ban c quyn
cng c ban cp cho cc nh qu tc giu c m h thng l bn b thn tn ca nh vua. Cc nh
qu tc thnh lp thuc a th gi l cc ng ch (proprietors). C cc ng ch ln cng ty mu dch u
cn nhng thanh nin ph n sn sng chp nhn chuyn i xa xi him ngho ti cc thuc a M
chu. Cho nn nu chng ta mun lp nghip M chu, chng ta nn cn tm gp cc ng ch qu tc
hay cc cng ty thu xp nhng g cn thit cho chuyn i.
- Dn ngho cng c th i Tn Th Gii c
Nu chng ta c mt s tin nh nhng ngi i nh c th chng ta phi tr tin cc ph v tin chi
ph hng ngy. Nhng nu chng ta khng c tin, chng ta cng c th i ti thuc a c, min l
chng ta sn sng t b t do ca chng ta trong vi nm. Chng ta c th iu nh vi cc v thuyn
trng v vn cc ph. ng ta s chuyn ch chng ta m khng ly tin, nhng ng ta s thu tin
li thuc a no m h cn chng ta phc v cho h. Nh vy chng ta s tr cho ngi no tr
tin cc ph cho chng ta bng cch lm vic cho ngi trong mt thi gian thng th t 4 n 7
nm- v chng ta s c gi l indentured servants (cng nhn c k giao ko). Khi phc v ht thi
gian n nh trn, chng ta c th lm ch mt s t v chnh chng ta canh tc sinh nhai. iu kin
iu nh nh trn i vi chng ta qu l nng n. Tuy nhin, hng ngn ngi chp ly c hi ny
i ti cc thuc a Anh quc, nhn chu lm cng nhn mt thi gian.
By gi chng ta hiu r ti sao ngi Anh sn sng tr thnh nhng ngi i lp nghip, v h
dn xp nh th no thc hin thnh lp cc thuc a lc ban u. Phn cn li ca chng ny,
chng ta s bn thm v 13 thuc a ca Anh quc c thnh lp ra sao?

PHN HAI
THUC A THNH CNG U TIN CA ANH
KHI LP NH TH NO?
Khi cng mt ni nh c min t xa xi khng phi l d dng. Thc vy, c gng u tin ca
ngi Anh thit lp mt thuc a Tn Th Gii tht bi.
- Hu tc Walter Raleigh tht bi trong vic c gng khi lp mt thuc a
Vo hu bn th k th XVI, khi m on ch bin Anh quc tn cng v chim gi cc tu thuyn ch
bu vt ca Ty Ban Nha th mt ngi phiu lu Anh tn l Walter Raleigh c gng thuyt phc n
hong Elizabeth ng thit lp mt thuc a Tn Th Gii. ng gi i mt on ngi thm him
vng b bin m ngy nay gi l North Carolina. on ngi ny nhn thy rng t ai v kh hu y
rt thun li. Vng ny c t tn l Virginia.
Mc du ng chi mt s tin ln di dn n lp thuc a Tn Th Gii, nhng cui cng ng
tht bi. Nhm ngi ny sau di chuyn n o Roanoke ngoi khi vng b bin Carolina v
mt tch mt cch b mt. Sau vi nm, mt chic tu t Anh quc n o Roanoke khng tm thy
du hiu g ca on ngi nh c ny. Ngi ta ch cn thy mt n ly b hoang, v nhng ngi
trong n bin mt. Cho n nay, khng ai bit r bin c no lm cho on ngi nh c o
Roanoke ny bin mt. Mi ti 20 nm sau v tht bi ny, Anh quc mi li c gng thit lp mt thuc
a khc.
- Vic thnh lp Jamestown
Vo mt ngy cui thng t nm 1607, ba chic tu bum nh b tin vo ca vnh Chesapeake Bay.
on ngi trn nhng chic tu ny sng trong nhng ngy di en ti v thm m khi vt i
ty dng. Nhng h cm thy sung sng khi on tu ca h tin gn ti b bin y c non xanh ca
ma xun. cc Nam vnh ny, ngi ta thy mt ca sng rng ln. on tu t t ngc dng sng
v sau cng ngi ta tm c mt ni va b ln. Ti y, on ngi bt u ra cng lm vic
thit lp mt lng nh c. Chnh nhng ngi n M chu vo nm 1607 lp nghip ny l do
cng ty London chuyn ch n. Cng ty ny c thnh lp pht trin cng vic mu dch Bc
M. Cng ty ny c hong James I ca Anh quc ban cho c quyn thnh lp nhng lng nh c
dc theo b bin m ngy nay gi l tiu bang Virginia v North Carolina. vinh danh v ghi n hong
James nht, nhng ngi i khai ph nh c ny t tn sng l James, v lng nh c ny l
Jamestown. (xem bn trang 92).
- i sng Jamestown rt l kh khn c cc
Nhng ngi ny qu l v cng can m khi h phi ri b qu hng v vt hng ba ngn dm
bin n mt ni hoang vu xa l lp nghip. Bit bao nhiu gian nan, cc nhc, him nguy ang ch
i h cho nn h cn phi can m v vng ch kin gan. Nhiu ngi lm bnh v ung nc sng, v
b st rt v phi sng trong vng ngp nc y mui mng. Dn da th nghch lun lun rnh rp
trong rng ch dp tn cng h.
Trong nhng ngy u thc phm th khan him, trong khi phn ln nhng ngi i nh c li
dng thi gi i o vng thay v phi trng trt canh tc. Nhiu ngi khng quen vi cng vic nng
nhc. H t cho h khng phi l hng ngi lao ng bng chn tay. V th vn thc phm ca dn
i khai ph nh c ny hon ton ty thuc vo tht chim v th rng. tip liu t Anh quc th him
hoi v h ch c th mua c cc loi bp m ngi da sn xut mang ti. Vo ma thu u tin, ch
cn vn vn mt phn ba s ngi sng st so vi s ngi lc u mi t chn ti.
- John Smith tr thnh v ch huy
Nu khng c n lc ca i y John Smith th rt c th ci lng nh c nh b ny b hy dit
hon ton trong nhng nm u y. Chnh i y John Smith thy r s cn thit phi thit lp cc cng
s phng th chng li ngi da . ng rt cng rn trong vic thng tho vi ngi da v buc h
phi tn trng thuc a mi ny. ng cng nhn mnh rng mi ngi u phi lm vic v phi dng
bp lm thc phm, ch khng phi dng th gi i o vng. ng t ra chnh sch khng lm
th khng c n. Ngay c nhng ngi li cng phi lm, nu khng th nhn i. Nhng chng may vo
u thng chn nm 1609, i y Smith b chy phng nng v mt v n thuc sng. ng phi tr v
Anh iu tr v cng l trnh mt vi tranh chp c lit vi nhng ngi i khai ph nh c. V ri
ng cng chng bao gi tr li Virginia na.
- Jamestown c cu vn
Sau khi i y John Smith ra i, Jamestown tri qua nhng ngy en ti. Ma ng nm 1609-1610,
thc phm khan him n ni ngi ta gi lc l thi k cht i. Ti ma xun th ch cn li c 60
ngi sng st v h sn sng b cuc tr v Anh quc. Nhng ngay khi h ti ca sng th h gp
mt on tu mang tip liu v ch thm nhng ngi khai ph mi ti. V cng phn khi, h li tr
v lng nh c c. Jamestown c cu vn.
- Jamestown tr nn vng mnh hn
May mn thay nhng cuc tranh chp d di ca nhng nm u Jamestown khng ti din. Lng
nh c b nh dn dn tr nn vng mnh hn. Dn dn c thm nhng ngi t Anh quc n lp
nghip. Trong m nhng ngi mi n ny, c nhng th mc rt kho v nhng ngi bun bn rt
gii. Nhng ngi nh c vo nhng nm u Jamestown hon ton l nhng n ng con trai. Nhng
nm 1619, mt chuyn tu ch ph n Anh ti nh c. By gi th nhng n ng con trai ny c th lp
gia nh.
Mt trong nhng ngi nh c u tin tn l John Rolfe c ngi da ch cho bit cch sn
xut thuc l ngon. Cy thuc l ny tht xa l i vi ngi u chu cho n khi ngi da ch cho h
bit. Sau khi , khi thuc ny tr nn quen thuc Anh, cho nn dn nh c Jamestown thy d
dng bn tt c thuc l m h sn xut c. Sau cng, thuc a ny tr nn phn thnh v cn nhiu
cng nhn trng thuc l. Nhiu cng nhn da trng c du nhp p ng cho nhu cu. Cng vo
lc ny, mt chic tu Ha Lan ch y nhng ngi da en t b bin Phi chu ti Jamestown. Nhng
ngi da en ny t ra rt c lc trong vic trng trt thuc l. Nhng nng tri nh bin mt
nhng ch cho cc n in ln. Thuc a c m mang ra ngoi lnh vc ca Jamestown, v tr
thnh vng m chng ta bit l Virginia.
- Dn nh c c ban quyn tham kim trong chnh quyn
Jamestown lc khi u l mt thuc a ca cng ty London, v c mt thi, Jamestown c cai tr
bi mt nhm ngi do cng ty ny ch nh. Tuy nhin, vo nm 1619, khi Jamestown c 12 tui th
dn nh c c php c i din vo c quan lp php ca thuc a.
Nhm ngi ny c gi l nhn vin vin i biu th x (House of Burgesses). Dn nh c by gi
c th tham d vo chnh quyn.
Ch m dn chng c th chn ngi i din lm lut cho h th gi l c chnh ph i din. Vic
thnh lp vin i biu th x vo nm 1619 l mt vic rt quan trng v n pht khi mt t tng
chnh ph i din hay chnh ph t tr cc thuc a Anh quc.
Jamestown l mt lng nh c thnh cng u tin ca Anh trong Hip Chng Quc ngy nay. Hng
trm nm k tip theo , 12 thuc a khc ca Anh cng c thnh lp dc theo b bin i Ty
dng. cho cu chuyn v vic thnh lp cc thuc a ny tr nn d dng hn, chng ta chia nhng
thuc a ny lm ba nhm:
1. - Nhm thuc a min Tn Anh.
2. - Nhm thuc a min Nam.
3. - Nhm thuc a min Trung.

http://sachhiem.net/NMQ/LSHK/LSHK04.php PHN BA 8/19
PHN BA
CC THUC A MIN TN ANH
C THNH LP NH TH NO?
NHIU LNG NH C C THIT LP MASSACHUSETTS

ng thi vi nhm ngi lp nghip u tin nh c Jamestown, mt nhm ngi Anh khc di
chuyn n thnh ph Layden Ha Lan. Nhng ngi ny l nhng ngi dn d tm thng gm
nhng thanh nin ph n tng mong mi ly khai khi gio hi Anh c t do th phng theo
mun. V l do trn y m ngi ta gi h l nhng ngi ly khai. Anh quc h b ngc i nn h
trn sang Ha Lan. Nhng Ha Lan h cng chng c sung sng g. Ngn ng, phong tc v dn
chng Ha Lan tt c rt xa l vi h. Nhng ngi Anh lang thang mt qu hng ny (v sau ngi ta
gi l ngi Pilgrim) khng mun con ci h qun mt gc v l li ca ngi Anh. Vn l nhng ngi
chuyn sng ng qu canh tc, h khng thch lm vic thnh ph. Cho nn h quyt nh i tm
qu hng mi M chu.
- Ngi Pilgrims i M chu
Mt s ngi trong nhm h tr v Anh quc tin hnh vic thit lp k hoch cho cuc phiu lu
mi. Khi li c nhm ngi ly khai khc cng mun ri b Anh quc hp tc vi h. L nhng
ngi ngho nn h cn c tr gip trang tri cc ph v cc cn dng. Mt cng ty mu dch
ng tr gip h v vn ny. i li, ngi Pilgrims ng s lm vic cho cng ty mt thi hn l 7
nm. Trong thi gian 7 nm ny, h ch c hng nhng g cn thit cho hng ngy thi. Cn ngoi ra
tt c nhng g h sn xut c u thuc v cng ty.
Thng 9 nm 1620, on ngi Pilgrims t hi cng Plymouth Anh quc bc ln chic tu bum b
nh Mayflower vt bin. Tt c c 102 ngi. Cn bo ln ngoi khi i ty dng thi dt con
tu Mayflower xa hn v pha Bc, ni m h nh i ti nh c. Cui cng, vo thng 11 nm 1620, tu
Mayflower n b neo mt ni an ton m ngy nay gi l Massachusetts. Tuy n ni an ton ri
nhng h li gp mt vn rc ri. l hin chng do nh vua cho php h n lp nghip vng
t do cng ty London lm ch Virginia. H khng ti m li ti vng t ngoi phm vi ca cng ty
London. H phi gii quyt ra sao?
- Ngi Pilgrims thit lp chnh quyn

Trc khi ri tu Mayflower ln b nh c, mt s ngi tp trung trong cn phng nh b tho lun
v nhng g cn phi lm. V ch t mi ny khng ng vi ni do nh vua ch nh cho h n lp
nghip nn h quyt nh t t ra k hoch iu hnh qun tr cng vic chung ca h. Sau khi suy
ngh v cuc sng m h hng mong mi v theo ui, h cng i n mt tha hip, theo h ni:
Nhn danh Thng , Amen, chng ti l nhng ngi k tn di ym trch mt chuyn i

lp nghip ti khu t u tin vng pha Bc Virginia long trng tha thun ban hnh nhng lut l
cng bng v bnh ngnh chng ti cho rng l tt nht cho quyn li chung ca c cng ng
thuc a, theo chng ti ha tt c s tun hnh.
Tha hip quan trng ny v sau c gi l tha hip Mayflower. Sau , h bu ln mt v thng c
v t ra cc lut l. Sau ny, khu nh c ngy cng tr nn rng ln, h bu cc i biu vo mt hi
ng. Ging nh Jamestown, chnh quyn t tr khi u y th hin r i sng thuc a Anh lc
ban u.
- Ngi Pilgrims nh c Plymouth
on ngi b ln vng b bin hoang vng v t tn cho lng nh c ca h l Plymouth. H
phi sng trong cnh lo phin, thiu thn v phi ng u vi bit bao him nguy. Di y ta hy c
t dng do mt trong nhng ngi lnh o ca h vit:
Khng mt ngi bn cho n. Khng mt qun tr gii tr hay gii kht cho nhng ngi sm
nng phong sng. Khng mt cn nh, v th li cng khng c tr chn hay cu mong gip
Cn v thi tit th by gi l ma ng, m ma ng x ny th lnh gh gm v thng c nhng
gi bo d di. i n cc ni bit r cng l nguy him, v nh vy i thm d mt vng b bin xa
l th li cng nguy him hn. Ngoi nhng ni vng v hoang vu y nhng th rng v l ngi man
r, khng cn thy g khc hn na. V cn bit bao nhiu th gh gm khc na m h khng bit.
Trong vi thng sau , hn mt na on ngi t i ny la i v i lnh v bnh tt. Nhng khi
ma xun ti, nhng ngi cn sng st quyt nh th li ni t mi ny cn hn tr v Anh quc.
Mc du phi gnh chu nhng gian kh, nhng y c quyn t tr v c t do th phng theo
mun.
Ngy thng tri qua, i sng Plymouth ngy cng tr nn d chu hn. Nhng ngi da thn hu
ch dn h cch sn bn, nh c v trng bp. Di s lnh o ca Thng c William Bradford, cui
cng h tr c ht n cho nh bun London v c quyn chim t canh tc sinh nhai. Dn dn
vi thi gian, thuc a Plymouth ngy cng tr nn vng mnh hn, d rng thuc a ny chng bao
gi tr nn rng ln.
- Ngi Thanh gio n nh c Massachusetts Bay
Chng bao lu vng nh c Plymouth c mt nhm khc n nh c ngay vng k cn. l
nhng ngi Anh theo o Thanh gio n nh c vng Massachusetts Bay. Ngi Thanh gio khng
mun ly khai khi gio hi Anh nh nhng ngi ly khai (Pilgrims) trc kia lm, nhng h mun ci
cch hay l thanh lc gio hi Anh. Khng ging nh nhng ngi ly khai trc y v tn gio m b
chnh quyn Anh ngc i, hu ht nhng ngi Thanh gio l nhng ngi Anh thuc thnh phn giu
c v gii trung lu. Mt s ngi vn trong cng ty mu dch Massachusetts Bay. Cng ty ny c
Anh hong ban cp t ai v mt bn chiu ch ban c quyn. H ni rng nu nhng ngi ly khai
thnh cng trong vic thit lp lng nh c Tn Th Gii th h cng c th thnh cng nh ngi ly
khai vy. H t hi ti sao h khng mua ht nhng c phn ca nhng ngi no trong cng ty m
khng i M chu h c th em ton cng ty Massachusetts Bay v bn c quyn do nh vua ban
cp cho h vt i Ty dng n Massachusetts? V l nhng iu m h phi lm.
- Ngi Thanh gio ti Boston
Ma xun nm 1630, 11 chic tu ch y nhng ngi i khai ph gi t nc Anh tin v min Tn
Anh. ng John Wimthrop, mt nhn vt Thanh gio quan trng, c chn lm thng c ca thuc a.
V lc dn Thanh gio Anh b ngc i hn bao gi ht nn vic tuyn m dn i khai ph lp
nghip M chu khng gp kh khn g c. Cho ti gn ma thu nm , tnh ra c ti 2000 thanh nin,
ph n v tr em n lp nghip Boston hay vng gn bn.
Trong sut 10 nm theo , mc du c thm nhiu ngi n lp nghip, dn Thanh gio ti y phi
kh cc vt ln mu sinh trong vng t si min Tn Anh. Ma ng y lnh v cng, v
nhiu ngi cht v bnh tt. Tuy nhin, h l nhng ngi khe mnh, can m, v nhng ngi
lnh o ca h li l nhng ngi c ti. Chng bao lu h thit lp c nh my xay, nh my ca v
cc c xng sn xut cc nht dng. Dn thuc a bt u xc tin giao thng mnh m vi Anh
quc. H mang da th, c, g bn i v mua v nhng hng ha cn thit.
- Massachusetts Bay v Plymouth hp nht
V ngay t lc mi lp lng nh c, Massachusetts Bay c nhiu ngi hn lng nh c Plymouth
nn sau lng nh c Massachusetts pht trin mau l hn nhiu. Nm 1691, hai lng nh c ny
hp nht li v c gi l Massachusetts. T , Plymouth chng bao gi cn c coi nh l mt trong
13 thuc a na.
- Ngi Thanh gio khng chp nhn t do tn ngng ca ngi khc
Tht l k l khi ngi Thanh gio n Massachusetts l c t do th phng theo mun,
nhng li khng cho ngi khc hng quyn t do ny. Nhng ngi khng thuc gio hi Thanh
gio c th c sng lng nh c Massachusetts Bay nu h chu tun hnh theo nhng lut l kht
khe ca ngi Thanh gio, nhng h khng c quyn tham d chnh quyn. H phi ng thu ng
gp cho gio hi Thanh gio nhng h khng c php ph bnh hay ch trch gio hi. Nh cc bn
bit, trong m nhng ngi Thanh gio cng khng c t do tn ngng tht s. T tng t do tn
ngng ca ngi khc hay lng khoan dung v tn gio cha bao gi c nghe thy Boston vo ci
thu ban u .
NHIU LNG NH C KHC C THNH LP MIN TN ANH
- Vic thnh lp Rhode Island

Lut l kht khe ca ngi Thanh gio Massachusetts Bay khin cho mt s ngi ri b ni ny
i khi lp nhng min nh c khc Tn Anh. Th d nh ngay sau khi lng nh c
Massachusetts Bay c thnh lp, mt v mc s tr tn l Roger Williams bt u rao truyn t tng
khng thch cc nh lnh o Thanh gio. ng ni rng ngi da trng khng c quyn lm ch nhng
t ai m h khai ph v nh c ngoi tr h mua nhng t ai ny ca ngi da . ng cng
khng nh rng mi ngi u c quyn t do th Cha theo mnh mun.
Cc nh lnh o Thanh gio th ght t tng ny gh gm n ni h quyt nh gi tr Roger
Williams v Anh quc. Hay bit c quyt nh ny ca h, Roger Williams lin trn khi lng nh c
Massachusetts Bay vo ma ng nm 1636. ng c ngi da gip v coi ng nh ngi bn
ca h. ng i lang thang t lng ny n lng khc v i dn v pha Nam cho ti gn b bin vnh
Narragansett. ng cng vi 5 ngi bn dng li lp nghip y, ni m ngy nay gi l thnh ph
Providence. Nhiu ngi cng n gn sinh sng, ng vo khi lng nh c ny tr thnh thuc a
Rhode Island.
Dn Rhode Island khng ng vi nhau v nhiu vn nhng h cng tin tng mnh m rng
mi ngi ai cng c quyn t do th phng Thng theo mnh mun. Ln u tin dn ca thuc
a M chu cho php ngi ta c t do tn ngng. Dn dn t tng t do tn ngng cng nh t
do t tr c cc thuc a khc chp nhn.
- Dn nh c Massachusetts n lp nghip Connecticut v New Hamsphire
Khng phi ch c dn Rhode Island l nhng ngi ri b lng nh c Massachusetts Bay i lp
nghip ni no m h c th sng cuc i t do v tt p hn. Mc s Thomas Hooker
Massachusetts Bay cng c mt s tn hu mun t do th phng theo mun. H cng ngh rng h
cng c th tm c mt mnh t tt p hn canh tc. Cng vo nm 1636, khi m Roger Williams
khi s lp nghip Providence th Hooker v cc tn hu ca ng ri b Massachusetts. on ngi ny
mang theo gia sc v nhng vt dng no m h c th mang i c tin v pha Ty bng qua
vng hoang d i ti con sng to ln tn l Connecticut. on ngi ca ng Hooker v cc ngi khc
t Massachusetts n thnh lp nhng lng Hartford, Windsor v Wethersfiled. Li cn mt nhm
ngi khc cng v t do th phng m n thnh lp mt trung tm mua bn New Haven. Sau nhiu
nm cc lng nh c vng ny hp nht li thnh mt vng nh c duy nht m sau ny gi l thuc
a Connecticut.
Trong khi nhiu ngi t Anh quc ti thnh lp nhiu lng nh c nh pha Bc lng nh c
Massachusetts Bay. Nhng ngi nh c mo him t Massachusetts Bay kt hp vi nhm ngi t
Anh quc mi ti khi u vic hnh thnh thuc a New Hamsphire.

PHN BN
NHNG THUC A NO MIN NAM C THNH LP?
Cng trong chng ny, trc y ni v mt lng nh c min Nam, thuc a Virginia. Di
y l nhng thuc a min Nam khc.
Nh chng ta bit, cc v Anh hong i khi ban cp hng gii t rng ln cho cc nh qu tc, v
sau ny cc nh qu tc tr nn ch nhn ng cc vng t mnh mng ny. Cc ng ch ny t
khi i ti chu M, nhng h vn nm quyn kim sot cc vng t m nh vua ban cho h. H thit lp
cc khu nh c, chia ct thnh tng mnh cho nhng ngi n lp nghip nh c. Cc vng nh c
c thit lp theo kiu ny v sau c mnh danh l thuc a ca cc nh in ch (preprietery
Colonies). Maryland l thuc a u tin trong cc thuc a ca cc nh in ch.
- Maryland ban hnh quyn t do tn ngng
Nm 1634 hai chuyn tu ch y nhng ngi i lp nghip b vo vng gn ca sng Potomac.
Ti y, h thnh lp mt lng nh c gi l St. Marys. H l nhng ngi t Anh quc n nh c
vng t do Anh hong ban cp cho nh qu tc Baltimore. Baltimore l mt ngi cng gio nhit
thnh. ng khng nhng mong mun kim tin bc m cn hy vng cung cp ni nng thn cho nhng
ngi cng gio hng m c mong c th phng theo mun. Tuy nhin nh th khng c ngha l
ch c ngi cng gio mi c th n lp nghip sinh sng thuc a ny.
Nhiu ngi i lp nghip ko n Maryland sinh sng ngay sau khi thuc a Maryland c thnh lp.
Nhiu th trn khc c thnh lp trong c c th trn Baltimore. Hu ht dn trong thuc a
Maryland l cc nh nng. Nhng ngi giu c hn v nhng ngi c cng em nhng ngi khc n
nh c Maryland u c th c hng mt s rung t rng ln. Nhng ngi km may mn hn
c th mua nhng nng tri nh. Ngoi vic phi tr tin t, h phi tr thm mt t tin thu cho v
in ch thuc a.
Lc , nhng ngi cng gio thuc a ny t hn so vi ngi thuc cc tn gio khc. Nm 1649,
nh s khuyn khch ca v in ch thuc a, mt o lut c gi l lut khoan dung c thng
qua. o lut ny khng nh rng khng mt ngi theo o Thin Cha no c th b ngc i v tn
ngng. Nh o lut khoan dung ny m c nhng ngi cng gio ln ngi tin lnh u c t do
th phng theo mun. o lut khoan dung l mt bc tin quan trng khc v t do tn ngng
trong cc thuc a.
- Cc ng ch thit lp cc thuc a Carolinas
Pha Nam thuc a Maryland l Virginia, v pha Nam thuc a Virginia l mt gii t rng mnh
mng, ni m Anh hong Charles II ban cp cho mt nhm qu tc. H t tn cho vng t ny theo
tn vua Charles II nhng theo ch Latin l Carolinas. Vo nm 1670, nhm ngi c cc v in ch
vng t ny gi n thnh lp mt lng nh gi l Charles Town (sau ny gi l Charleston) cng t
theo tn Anh hong (nhng bng ch Anh). Ngay c trc nhng nm thnh lp lng nh c ny, c
nhiu ngi t Virginia ko n nh c vng pha Bc Carolina.
Lc , thuc a ny tch ra lm hai. North Carolina bao gm cc lng nh c do nhng ngi t
thuc a Virginia n thnh lp. South Carolina gm Charles Town v cc lng nh c ln cn (xem bn
trang 92). c bit l South Carolina pht trin nhanh chng. t ai ph nhiu v kh hu m p rt
thun li cho vic trng trt thuc l. V sau, la go cng tr nn loi cy ma quan trng. Nh c cc
cng nhn da trng cng nh dn n l da en nn cc n in rng ln pht trin d dng. Hi cng
Charles Town thun li gip cho vic giao thng vi Anh quc c d dng.
- James Oglethorpe thnh lp x Georgia
Gia South Carolina v Florida ca Ty Ban Nha l mt gii t rng ln t lu cha c khai ph.
Sau cng, c mt ngi tn l James Oglethorpe n lp mt lng nh c y. Thuc a ny c
thnh lp v hai nguyn do chnh:
1. Ngi Anh rt nn nng ngn chn s m rng cc lng nh c ca ngi Ty Ban Nha Florida
ln n vng Bc Florida. em ngi Anh n nh c pha Nam Carolina c th ngn chn c ngi
Ty Ban Nha khi n vng ny.
2. Oglethorpe rt quan tm n nhng ngi bt hnh hin ang nm trong cc nh t ca ngi Anh
ch v h khng th tr n hay v vi phm nhng ti lt vt khng quan trng. ng hy vng s gip
cho nhng t nhn b i x tn nhn ny mt c hi lp li cuc i. ng v mt s ngi khc c
Anh hong cho thit lp cc lng nh c vng ny.
Mi ti nm 1733 Oglethorpe mi mang c 100 ngi t Anh quc ti lp nghip. H thit lp mt lng
gi l Savannah. H t tn cho thuc a l Georgia theo tn Anh hong George II. Sau c nhiu
ngi Anh quc n lp nghip v nh c ti y nhng thuc a ny vn pht trin chm chp. Ging
nh Bc v Nam Carolina, hu ht thuc a Georgia c nhng nng tri ln hay cc n in.

PHN NM
CC THUC A MIN TRUNG C THNH LP NH TH NO?

CC THUC A MIN TRUNG C THNH LP NH TH NO?

Gia min Tn Anh v cc thuc a min Nam c mt nhm cc lng nh c khc cng ang c
pht trin gi l cc thuc a min Trung. Khng phi tt c nhng thuc a ny u c khi lp nh
cc lng nh c ca ngi Anh c. Nu cc bn nhn vo bn trang 101b cc bn s thy l lu vc
sng Hudson lc u do ngi Ha Lan n nh c. Chc cc bn cn nh l ng Henry Hudson
khm ph ra con sng ny khi ng dng thuyn bum vt bin i thm him cho ngi Ha Lan, v ng
tuyn b Ha Lan c quyn lm ch vng t ny.
- Ngi Ha Lan thnh lp Tn Ha Lan
Vo u thp nin 1620, ngi Ha Lan thit lp mt lng nh c gi l Tn Amsterdam. H i
mt s hng ha ng gi 24$ cho ngi da ly hn o Manhattan. ng thi, ngi Ha Lan
cng chim ton th lu vc sng Hudson, v cc lng nh c c m rng t Tn Amsterdam n tn
n Fort Orange, ni m ngy nay l Albany, thuc tiu bang New York. Nhng trang tri ln dc theo
sng Hudson c ngi Ha Lan phn pht cho cc nh a ch (hay patroons) no c cng mang
theo 50 ngi i nh c cng n vi h lp nghip. Nhng l t nh th c phn pht cho nhng
ngi no mun canh tc cho chnh h. Ton th thuc a c gi l Tn Ha Lan. Lc , ngi Ha
Lan m rng quyn kim sot v pha Nam ti tn ca sng Delaware. Ti y h chim lun mt s lng
nh c do ngi Thy in thit lp trc kia. Cng vic quan trng nht ca ngi Ha Lan lc by gi
l trao i ly da th ca ngi da . Khng bao lu Tn Ha Lan tr thnh mt thuc a tr ph.
NHNG NGI HA LAN V THY IN I QUYN CHIM CC VNG

THUNG LNG SNG HUDSON V DELAWARE
- Tn Ha Lan bin thnh New York v New Jersey

Vic ngi Ha Lan thnh lp Tn Ha Lan khin cho ngi Anh rt bn khon. Nhn vo bn trang
92, cc bn s thy Tn Ha Lan (New York) hon ton tch bit cc thuc a min Tn Anh xa ri hn
cc vng nh c ca ngi Anh min Nam. Chng no m Tn Ha Lan cn thuc v ngi Ha Lan
th cc thuc a ca ngi Anh khng th no kt hp c vi nhau. V li, ngi Anh cng rt thm
kht hi cng v cng p vi s giao thng rt l pht t New Amsterdam. S t him gia Anh
quc v Ha Lan u Chu lc li cng l ci c cho ngi Anh tn chim Tn Ha Lan .
Lc by gi c mt ng gi tnh tnh nng ny vi mt chn bng g tn l Stuyversant cai tr Tn Ha
Lan. Nm 1664 mt hm i Anh xut hin hi cng New Amsterdam. Stuyversant hng hi mun nhy
vo vng chin lin, nhng nhn dn New Amsterdam khng ng h ng, cho nn mc du ng ta la
ri rt m ln, thuc a ny cng u hng khng mt trn nh, v Tn Ha Lan tr thnh lnh a
ca ngi Anh. Qun cng York, ngi anh em ca Anh hong, c phong cho lnh a ny. V vng
t ny c t tn theo tn ca qun cng York, tc l New York. Th trn New Amsterdam cng c
i thnh New York. Vng t pha ng sng Delaware th c qun cng ban cho hai nh qu tc
Anh. V hai nh qu tc t tn cho vng t thuc a ny l New Jersey.
- Ngi Quakers n nh c Pennsylvania
Mt trong cc nh in ch ni ting nht l William Penn. Thn ph ng vn l mt c trong Hi
qun Anh v cng l mt nhn vt quan trng nc Anh. Nh thn ph m ngi thanh nin tr
William tr thnh quen thuc vi cc nh qu tc ang thit lp cc lng nh c M chu.
L mt thanh nin tr tui, William kt hp vi mt trong nhng nhm tn gio b ngc i nht
Anh. l nhm Quakers. Ngi Quakers tin rng h phi nn lm nhng g m lng tm ca h cho l
phi. H khng nhng t chi khng tun lnh gio hi Anh, m bng nhiu cch, h cn khng tun
lnh chnh ph Anh na. Chng hn nh h tin rng chin tranh l sai quy, v h t chi khng tham d
vo chin tranh. Ging nh nhng ngi Quakers khc, Penn b chnh quyn bt giam v ng truyn
ging nhng g m ng tin l s tht. Sau khi c phng thch, ng hng hi i tm kim mt thuc a,
ni m ngi Quakers s khng cn b ngc i na.
Lc Anh hong cn n thn ph ca ng mt mn tin ln. Khi thn ph ng qua i, ng ni vi
Anh hong rng ng mun c nh vua tr n ng bng mt ming t M chu. Nh vua vui lng
chp nhn ngh ca ng. Chc chn nh vua rt ly lm hi lng tr n cho ng bng mt mnh t
M chu, v ng thi s c nhiu ngi Quakers ri b Anh quc. Nh vua t tn cho vng t nm
pha Ty sng Delaware, gia tiu bang New York v tiu bang Maryland ngy nay, l Pennsylvania (hay
l nhng khu t rng ca Penn).
- Thuc a ca ng Penn tr nn tr ph
William Penn cng mt s ngi i lp nghip n Pennsylvania nh c vo nm 1682. Nhm ngi
ny thit lp thnh ph th ca thuc a theo nh d tr ca ng Penn, v t tn cho th ny l
Philadelphia, c ngha l th trn ca tnh thng huynh . ng Penn tin tng t do tn ngng v
nng nhit cho mng n nhn nhng ngi thuc tn gio khc n thuc a ca ng lp nghip.
Nhiu ngi Quakers v ngi Anh thuc cc tn gio khc ko n nh c Pennsylvania. Nhng ngi
cc vng t khc cng ko n lp nghip thuc a ny. Trong c nhng ngi c cn c tn
tin, nhng ngi trc kia tng b ngc i chnh quc. V sau nhng ngi c ny c ngi
ta gi l ngi Ha Lan Pennsylvania (v trong ting c ch German c vit l Deutsch, c l
Doytch, dn nh c ngi Anh c lm l Dutch. Nhng ch Dutch c ngha l Ha Lan).
Penn l mt ng ch t t v khn ngoan. ng i i vi dn trong thuc a rt tt v cng bng,
ng cng hy vng rng h s thnh tht lm vic. Dn thuc a cng nhn thy rng vic mua t ai
Pennsylvania rt d dng. y h khng s ngi da n tn cng, v ng Penn kt thn c
vi nhng ngi da vng k cn v i x vi h rt thnh tht. V nhng l do ny m
Pennsylvania pht trin rt nhanh chng v tr thnh mt thuc a thnh cng. Vo khong cui th
k th XVIII, Philadelphia tr thnh mt thnh ph ln nht v nhn nhp nht trong 13 thuc a.
- Delaware tr thnh mt thuc a khc
Mt iu khng may l mnh t lc u do nh vua ban cho ng Penn th khng c b bin. Sau ny,
ng Penn c qun cng York cp cho vng t m ngy nay l Delaware. Trc kia ngi Thy in
kim sot vng t ny, sau n ngi Ha Lan, v sau na l qun cng York ri tr thnh mt phn
t ca Pennsylvania. t nm sau, vng t ny li tch ra thnh mt thuc a ring bit v mang tn l
Delaware.
Nh vy l chm dt cu chuyn v vic thnh lp 13 thuc a Anh. Trong chng ti, chng ta s
bn v dn chng sinh sng 13 thuc a ny nh th no.
(cn tip : Chng V)
Trang Lch S
2/11/2017 LSHK-5- Dn Chng Sng Thuc a Anh Nh Th No? (Nguyn Mnh Quang dch)
LCH S HOA K
(3 tc gi)
Nguyn Mnh Quang dch

(tip theo Chng bn)
pypypy
CHNG V
DN CHNG SINH SNG
CC THUC A ANH NH TH NO?
In Adams fall
We sinned all.
Thy life to mend,
This Book attend.
The Cat doth play
And after slay.
A Dog will bite
A Thief at night.
An Eagles flight
Is out of sight.
The idle Fool
Is whipt at School.
Bi th trn y trch t mt cun sch v lng min Tn Anh (tm dch nh sau: "V
li Adam/
Chng ta phm ti/ i ngi phi hi/ Hc quyn sch ny/ Con mo chi dai/ Ri sau khi git/
Con ch s xi/ n trm ban ti/ i bng nh trn/ chn xa xi/ Tr no li bing/ V lp
b n). Nu cc bn sng min Tn Anh vo th k XVIII th c l cc bn cng phi hc v nh
vn nh s ch dn trong cun sch v lng ny. Nh cc bn bit, cc sch gio khoa trong thi
thuc a khng ging nh sch gio khoa ca chng ta ngy nay. Thc ra, i sng ngi dn trong thi
thuc a rt khc vi i sng ca chng ta ngy nay v nhiu phng din.
hiu r i sng ca ngi dn trong cc thuc a Anh th chng ta cn phi bit nhng g? Chc
chn l chng ta phi tm hiu bit ngi dn thi thuc a c ng trong nhng cn nh nh th no,
h sinh nhai ra lm sao, h n mc v n ung nhng loi qun o v thc phm no. Chng ta cng s
tm hiu v trng hc, tn gio v nhng cch gii tr ca h. Chng ny cng ni r s khc bit v
li sng trong cc thuc a. Khi c chng ny, chng ta theo di tng phn di y:
1. Dn thuc a min Tn Anh sinh sng ra sao?
2. i sng cc thuc a min Nam nh th no?
3. i sng cc thuc a min Trung ra sao?
4. Dn chng min bin cng sinh hot nh th no?

PHN MT
DN THUC A MIN TN ANH SINH SNG RA SAO?
Phng cch sinh sng nhiu ni trn a cu ngy nay b chi phi bi cc yu t a l nh l v
lng, nhit , t ai, mt t, v.vTh d nh chng ta tin rng ngi Eskimos min Bc cc lnh
lo sinh sng khng ging nh nhng ngi trong cc b lc min Trung phi nng nc. Tng t nh
vy, li sinh hot ca dn chng trong 13 thuc a ca Anh cng khc bit nhau. D nhin l cc yu t
a l cc thuc a Anh khng n ni qu khc bit nh cc min Bc cc v cc min Trung Phi.
Tuy nhin, nhng s khc bit v a l y cng nh hng n i sng ca dn chng.
- S khc bit v a l gia min Tn Anh v min Nam
Nhn vo bn trang 106b chng ta s thy rng pha trong b bin i Ty dng l mt dy i
ni chp chng chy di theo hng ng Bc Ty Nam. Cng tin gn v pha Bc th dy ni ny cng
nm gn b bin hn. Nh vy l cc thuc a min Nam c nhiu t ai bng phng canh tc hn
l cc thuc a min Bc. min Bc, t ai c nhiu si cho nn nng dn phi canh tc cc
nhc hn. Ma ng min Bc di hn v lnh lo hn.
Lc u th vic canh tc u quan trng khp cc thuc a. Tuy nhin v s khc bit v a l, cho
nn nng nghip cc thuc a min Nam vn cn gi vai tr quan trng lu di hn so vi cc thuc
a min Bc.
Mt ln na nhn vo bn ta thy sng ngi chng cht chy t cc dy ni n b bin ging nh
nhng si ch trong mt ming vi. Lc by gi v khng c ng b no tt cho nn nhng sng ngi
ny l nhng ng giao thng trong cc thuc a. Ti cc ca sng, nht l min Bc, thng c
nhng hi cng tt. Nh cc hi cng ny m vic giao thng v chuyn vn min Bc tr nn quan
trng.
Ghi nhn nhng yu t a l trn y, ta hy cn c vo m tm hiu i sng ngi dn trong cc
thuc a Anh, th d nh min Tn Anh, ri so snh vi cc thuc a khc.
- Dn min Tn Anh sinh sng bng nhiu phng cch khc nhau
Mc d t ai kh cn, si v ma ng gi lnh, nhiu ngi dn min Tn Anh vn theo ui
ngh nng. (Cc bn nn nh rng thi thuc a vic chuyn vn thc phm i xa rt l kh khn, cho
nn mi min phi t trng trt, sn xut nng phm t tc). Tuy nhin, cng c mt s ngi sinh
sng bng ngh chi li. Ngi ta c th bt c nhiu c ngoi khi vng b bin min Tn Anh
n ni h khng th no tiu th ht. Cho nn h phi ng nhng tu thuyn ln chuyn vn c
em i bn cc thuc a khc hoc l u Chu hay vng West Indies (Ty An). Nhng tu thuyn
ny ch c i bn, li chuyn ch nhng hng ha mua c em v bn. Cng cuc bun bn ny a
n vic i hi ngi ta phi ng tu v ch to cc trang b nh bum, giy thng, ct bum v
neo, v cn phi c nhng nh bun bn cc hng ha do cc tu trn y chuyn vn t cc ni
khc a v. Trn t lin th cng c nhiu ngi khc bt u ch to cc sn phm khc. Nh vy
min Tn Anh tr nn mt vng gm cc loi ngi sinh sng nh cc ng ph, thy th, thng
gia, th th cng nghip v nng dn.
Nhiu ngi Tn Anh hc ngh bng cch i tp vic. Ngi tp vic thng l mt cu con trai i
hc ngh vi mt ng ch, th d nh ngi th lm bum, ngi th mc hay th rn Cu trai ny lm
vic cho ng ch trong nhiu nm v ngay trong nh ng ch. Trong khi cn hc ngh, cu ta ch nhn
c mt s tin lng t i, v khi hon thnh xong thi gian tp s, cu ta s c mt s tin nh v
t qun o. By gi th cu ta tho ngh v c th lm vic cho chnh cu ta.
Nh ca cc thuc a min Tn Anh nh th no?
Dn min Tn Anh sng trong cc hi cng v trong cc lng nh c cc nng tri bao quanh. Nh
ca ca h c xy ct rt n s, gin d, nhng rt vng chc. Nu cc bn c dp i vo trong nhng
cn nh ny, cc bn s thy nh l i vo mt ci phng. Mt u l nh bp, va l phng n, va l
phng khch. Pha bn kia l phng ng, v c th c mt phng ng khc trn lu. Mt ci l si kh
ln c th cha c c nhng khc g to n ni phi cn ti hai ngi khing. H nu nng bng
cch treo ci ni trn ngn la hay trn ng than. c trong nh u n gin v thng th do
chnh h lm ly. Khng c nhiu dng nh bp hay chn a.
Thc phm min Tn Anh th rt nhiu v rt ngon. Nh no cng nui gia sc ly tht nh heo,
g Thc n cng ngy cng c nhiu hn nh tht rng do cc cu con trai i sn bn mang v. Hu
ht mi gia nh u c mt mnh vn trng nhiu loi rau n hng ngy. D nhin h khng c t
lnh, v n khng c ng hp dnh nh chng ta ngy nay. Dn thuc a thi by gi thng
mui da v phi kh cc loi rau cng nh gi tri cy trong cc bnh, l bng y kn dng vo
ma ng.
Qun o ca gia nh cng do chnh h may ly. Ngi ta nui cu sn xut len, v cc b quay ch dt
vi v len. H thuc da lm giy v yn nga hay may qun o cho n ng. Ma ng, n ng mc
qun o da ng tm v o chong dy. Ngi no c tin th mua nhng qun o p nhp cng t Anh
mc i l ngy cha nht. Nhng loi qun o ny gm c nhng ai, vin xp np v thng th mu
sng chi.
Ti cc hi cng, ngi ta thng thy nh ca rng ln hn ca cc thng gia giu c v cc ng

ch tu. Nhng gia nh ny c nhng c rt p v t gi do nhng th ti ba sn xut. Bp ch
dnh cho vic nu nng. V gia nh sng trong cc phng khch rng ri v y tin nghi. Chng ta
nn nh rng thi by gi nh ca cc thuc a u thiu tin nghi m ngy nay chng ta coi l t
nhin phi c. H khng c hi t, in, v cng khng c nh tm, nc my, in thoi, mn ca
cng nh thm lt nh
- Tn ngng min Tn Anh thi thuc a rt quan trng
V dn min Tn Anh l nhng ngi m o nn ti trung tm ca mi lng min ny u c mt
ngi nh th. a s l cc tn Thanh gio. H l nhng ngi c lng tm v tin rng phi sng cho
c nhn c ngha, rng Thng rt cng bng. Ngi s trng pht nhng k bt lng. i vi ngi
Thanh gio th ci g cng ti li. Mi ngi phi sng cho c o c, mc thc. H khng chp nhn
nhng tr gii tr nhn nh khiu v, nh bi, v nhng th vui tiu khin hung bo. i vi h nh th
l trung tm ca i sng x hi, v nhng ngy ch nht, ngoi gi l ra mi ngi vui hp bn b v
nghe tin tc. Cc v mc s Thanh gio phi l nhng ngi nghim trang bit s Thng , phi l
nhng ngi c nhiu nh hng, v dn chng thng n tham vn cc v ny khi c vic g cn n.
C l bn cha c dp tham d ngy ch nht hay nhng ngy l ca nhng ngi Thanh gio. Trong
nh th khng c l si, gh ngi th th, nhm kch cm khng thoi mi. Mt bn dnh cho n ng,
con trai ngi, v mt bn dnh cho cc b v ch em ph n. Thng thng cc cu con trai ngi vi
nhau ngoi hnh lang. Nu ai n o s b pht ngay trong nh th trc mt mi ngi. Lut bt mi
ngi phi i nh th. Sng cng nh chiu mi ngi u phi nghe nhng bi thuyt ging di lng
thng. Ch c kinh thi cng thng ko di n 45 pht. Thi gian cn li trong ngy khng ai c th
lm vic hay gii tr cho ring mnh bng bt c cch no. Tht ra mi ngi u phi c kinh thnh v
suy ngm v tn gio. D rng chng ta khng mun sng nh ngi Thanh gio nhng chng ta khng
th no khng khm phc h c. D kh khn th no i na th h cng sng theo li sng m h
cho l phi.
D nhin khng phi tt c nhng ngi dn min Tn Anh u l Thanh gio. Trong chng IV cc
bn bit r ng Roger Williams thnh lp thuc a Rhodes Island nh th no. Thuc a ny c
m rng cho nhng ngi thuc cc tn gio khc nhau n nh c. Lut l v ngy ch nht Rhodes
Island t nghim khc hn nh l Massachusetts ca ngi Thanh gio.
- S trng pht min Tn Anh vo thi thuc a rt nghim khc
Ngi Thanh gio c lm cho ngi dn thuc a sng i o c bng cch thng qua nhiu o
lut kht khe. H hy vng mi ngi u tn trng cc lut l ny. Nu ai vi phm cc lut l ny th c
th b trng pht bng nhng phng cch m ngy nay chng ta cho rng rt l tn c. C 15 ti hnh
c th b x t. Cng c nhng hnh pht nng n dnh cho nhng ti phm t trm trng hn. Ti chi
th c th b m bng mt thanh st nng qua li. Ti say sa phi mang mt ch D to tng quanh
c cho tt c mi ngi c th thy.
Mt vi loi hnh pht khc c p dng rng ri thi k thuc a. Ai ni di phi ngi trong mt ci
cy gi l cm (stocks) tay chn u b ct vo . Hoc l ti nhn phi ng trn mt ci bc m u
v tay u b kha vo mt ming vn gi l gng (pillory). Li cn c mt ci tr roi da na, ni m ti
nhn b nh vo lng trn vi mt s roi n nh. n ng hay n b u b kt n vi hnh pht ngi
gh dm (ducking stool) th b ct vo mt ci gh t cui mt cy so di ri b dm vo h nc.
Cm, gng v tr roi da thng t trc nh th ni m nhng ngi i li c th ch nho hay
nm bt c th g vo ti nhn bt hnh.
D nhin chng ta cng cn nh rng cc hnh pht ny cng thng dng Anh quc vo thi by gi.
V th cho nn chng c g ng ngc nhin khi ta thy nhng ngi Thanh gio nghim khc ny tin
tng rng nhng hnh pht kht khe trn y l cch duy nht gi cho ngi dn khi vi phm lut
l.
- Ngi dn min Tn Anh tin tng gio dc
V vic c thnh kinh rt quan trng cho mi tn hu Thanh gio nn s tr em min Tn Anh i hc
nhiu hn cc ni khc. Tht ra vo u nm 1647, Massachusetts thng qua mt o lut bt buc
cc lng nu c mt s gia nh n nh th phi c mt trng cho tr em i hc. By gi ngi ta ch
dy c, vit v s hc. Tr em thi khng hc nhiu nh cc em cc lp tiu hc ngy nay, nhng
chng hiu tng tn nhng g chng c dy. Sch Hornbook dy cc mu t a, b, c Hornbook l
mt ci khung bng cy gi cc t giy bi hc c bao bng ba trong sut. Sch gio khoa th kh
hiu v t nht. Cc sch nh v lng ni trang 105 c dy v tn gio v cch c x km theo bi
hc. Thy gio rt nghim khc. Cu hc tr no v l s b nh n ngay tc khc.
Trong cc cng ng rng ln hn, c vi trng cao cp hn gi l trng dy ting Latin (Latin
grammar school). Nm 1636, tc l ch c 6 nm sau khi Massachusetts c thnh lp, thuc a ny
c trng i hc. Mt v mc s tn l John Harvard tng ht cc sch ca ng v mt na s tin
ca ng khi lp trng i hc ny. i hc Harvard l i hc lu nht Hoa K. Tuy nhin, trong
nhng lc u, quan nim v i hc khng ging nh quan nim ca chng ta ngy nay, v mc ch
chnh ca trng l o to thanh nin tr thnh nhng mc s.
- S lng sch bo gia tng ng thi vi s pht trin ca min Tn Anh
nhng ni mi nh c, mi ngi u phi lm cc nhc mu sinh. H ch c t thi gi nhn ri
c sch. V th nn khng ly g lm ngc nhin khi thy dn thuc a trong bao nhiu nm m ch
c th c s t sch bo v tp ch. Nhng sau nm 1700, s lm n cc nhc kh khn nht khng cn
na, v sch, bo, tp ch cng ngy cng xut hin nhiu hn. V dn min Tn Anh rt ch n o
gio cho nn mt vi cun sch lc u l nhng sch thuyt gio v cc sch bn v vn tn gio.
Nin gim l mt hnh thc ti liu c ph thng c bit, trong dn chng c th c nhng tin tc
hu ch v ma mng, thi tit, v.v.. Nin lch hay nin gim thng ch l ti liu c cc qun thuc
ng qu. Cng ngy dn chng cng thch c lch s vo bui khi lp ca thuc a. Khi cc thuc a
cng tr nn rng ln hn, dn chng li cng c bo ch nhiu hiu bit nhng g ang xy ra
ngoi ni c ng ca h. Tuy nhin, bo ch thi thuc a rt khc vi bo ch thi nay. T bo lc by
gi rt nh v ch pht hnh mt tun mt ln thi. Tin tc thng c loan chm tr nhiu ngy c khi
ti hng vi tun.
Li sng min Tn Anh khc hn vi li sng cc thuc a khc. Chng ta bit i sng min
Tn Anh, v vy chng ta c th so snh i sng min ny vi i sng cc vng khc.

PHN HAI
KH HU V T AI MIN NAM THUN LI
CHO VIC PHT TRIN CC N IN
- i sng min Nam khc hn vi i sng min Tn Anh
Ton b min Nam hin ln khc hn. ng rung bt ngt dc theo b bin min Nam khng cn c
nhng nng tri v nhng lng qu nh nhng vng qu i ni trp trng nh min Tn Anh. Thc ra
cc nng tri rng ln mnh mng gi l n in ph kn c cc vng ng bng ph nhiu. Cho nn cc
thuc a min Nam thng gi l Cc thuc a n in.
Dn nh c min Nam khng gp phi kh hu gay gt v t ai cn ci bt thun li cho vic canh
tc nh min Tn Anh. t ai min Nam ph nhiu rt thun li cho vic trng ma. Thuc l c
trng y trc nht v l nng phm quan trng nht. Sau ny ngi ta trng la go v cy chm
(dng nhum) cc thuc a min cc Nam. Cc nng phm ny c bn gi cao cho nn cc nh
trng ta mun khai thc c cng nhiu cng tt. V vic canh tc cc loi cy trn y lm cho t
ai mau kit qu, cho nn h thng t hu canh mi nm cho t phc hi mu m. V nhng l
do trn y m cc nh in ch cng ngy cng c khuynh hng mua thm nhiu t ai. Theo chiu
hng ny m cc n in ln c pht trin.
- Cc n in cn nhiu nhn cng
Cc n in rng ln c khi ti hng trm hng ngn mu, cho nn khng c nh in ch no c th
t mnh canh tc c. H cn phi c nhn cng gip vic. Mt mt h mn ngi da trng ngho
kh u chu do cc cng ty mu dch ti tr chuyn ch sang Tn th gii. Nh chng ta bit,
nhng ngi cng nhn da trng c k giao ko ny (indentured servants) l nhng ngi ngho u
Chu cam kt s lm cho bt k ng ch no Chu M tr tin ph tn cho h vt i ty dng i
Tn th gii. Mt khc cc ng ch n in tm kim nhn cng bng cch mua nhng ngi n l da
en. Ngi n l trn i thuc quyn ng ch v hon ton b kim sot. Thng thng th cc ng
ch thch cc n l da en hn cc cng nhn da trng, v cc cng nhn da trng ch lm vic cho h
mt vi nm ri s c t do. V th nn n l lan trn khp ni min Nam, nht l vo thi k sau
nm 1700.
Cung ng cho nhu cu ca mt s ng o nhn cng trong n in rng ln l mt cng vic phi
c xp t. Nhiu ngi c hun luyn thnh nhng cng nhn cn thit cho nhu cu. Chng ta hy
theo di on vn di y do chnh ngi con ca mt v ch n in vit:
Trong m n l ca cha ti c nhng ngi th mc, th ng thng, th ca, th rn, th nhum
da, th thuc da, th ng giy, th quay si, th dt vi, th an, v.v....Nhng ngi th mc v th
ca th lo vic xy nh xy ca, kho cha, cc chung gia sc, cy, ba, cng v.v... Th ng thng th
lm nhng thng ln cha thuc l... Th thuc da v th nhum th thuc v sa cc da sng... cho
con s tiu th ln lao ca n in, v cho nhng ngi th ng giy dng ng giy cho n l da
en... Th rn th ch to v sa tt c cc ngui ( st), cn dng cho n in nh cy, ba, dy
xch, rng ba, inh cht, v.v...Th quay si, th dt vi v th an th lo dt may nhng vi th v bt
tt cho ngi da en dng v nhng kh hn cho cc gia nh ngi da trng....
Ba ti khng gi mt ngi no lm qun l hay th k cho chnh ng. ng lo gi gn s sch ca
ng, v trong vic iu hnh ngi nh ni trn vi s tr gip ca mt vi ngi n l thn tn hoc i
khi mt vi ngi con ca ng. Mi vic iu hnh trong nh i khi l nh vy...
D nhin, khng phi tt c cc n in u rng ln nh vy, v cn c nhiu nng tri nh min
Nam. Chnh v vy m li sng min Nam rt khc bit vi min Tn Anh.
- Thng mi bnh trng v pht trin min Nam
Cc nh trng ta min Nam thy rng vic trng thuc l v cc nng phm khc rt d bn cho
ngi Anh quc v rt c li. Nh nhng tin li ny h c th mua Anh nhng dng c nhn nh
cc c v qun o p. Theo chiu hng ny, nn giao thng tr nn thnh vng gia cc ch
n in thuc a v cc thng gia Anh quc. Cc hi cng nh Charleston, South Carolina,
Savanah v Georgia tr thnh cc trung tm thng mi.
- i sng cc n in min Nam khng ging nh min Tn Anh
Thay v quy qun vi nhau trong lng nh nhng ngi thuc a min Tn Anh, nhng ngi giu
c thuc a min Nam sng ring cc n in xa xi ca h. V tr thun li nht ca cc n in
l gn b sng, ni m tu b c th gh vo bc thuc l ln tu. Ngi nh ca ch n in c
xy gn b sng, thng l nh rng ri v t tin. Nh bp thng c ct ring ma h khng
b hi nng lm kh chu. Cc tp lu ca ti t hay n l cch mt khong trng. Ch n in

thng ci nga i dc theo ven sng cai qun cng vic.
Ch n in v ton th gia nh u sng i sung tc. Thi gi nhn tn ca h dng i thm
ving v gii tr, hoc sn bn, hoc ci nga v chi cc mn th thao. Nh h lc no cng rn ting
ci ca bn b hoc thn nhn. i n tic, n ng th mc o chong nhung, qun ngn n u gi
bng nhung hay sa tanh, mang v di bng la, i giy c cc kha rng bng bc. n b th li cn
chng din sang trng hn na. Cc b mc o la hoa, i giy gt cao bc sa tanh. i sng y v
cch n mc theo thi trang ca ngi min Nam tht l tri ngc vi i sng khc kh v cch n
mc lam l n gin ca ngi Thanh gio min Tn Anh.
- Min Nam cn khc hn vi min Tn Anh v cc vn gio dc v tn gio

Bn c th nhn thy s khc bit v gio dc v tn gio na cc thuc a min Nam v min Bc.
Mi lng gn gh min Tn Anh u c th c mt trng ring, nhng cc n in thnh thang
min Nam tr con phn tn ri rc nn ch c dy ti nh. Hay trong vi trng hp l t, cc thy
gio t Anh quc n dy tr em ti cc n in. Con trai ca cc ch n in giu c c cho hc

i hc bn Anh. Tuy nhin, nhng ngi khc th i hc i hc Williams v i hc Mary Virginia.
y l trng i hc th nh c thnh lp cc thuc a Anh. V i sng nhn nhp, cc nh a ch
min Nam t thch c sch hn nhng ngi Tn Anh. Khng c mt c gng ng k no gip
cho vic gio dc cc tr con ca nhng ngi n l v ca cc cng nhn.
Cng nh s khc bit gia vn gio dc ca hai min, tn gio cng khc nhau Hu ht nhng
ngi min Nam u thuc gio hi Anh hn l thuc gio hi Thanh gio khc kh Massachusetts.
Mc d nhng ngi min Nam u i l ngy cha nht, tn gio vn khng nh hng n i sng
ca h nh nh hng n nhng ngi Tn Anh. Cng khng c nhng mc s y uy tn nh
Tn Anh. Nhng hnh pht cng nghim khc, nhng dn chng cha h b pht v nhng ti lm ln nh
nht.

PHN BA
I SNG CC THUC A MIN TRUNG NH TH NO?
Cc thuc a min Trung nm gia min Tn Anh v min Nam. Min ny khng ging hn min no
trn y. Khng nhng min Trung nm gia hai min Bc v Nam, m i sng min Trung c nhiu
im ging c hai min.
Th d nh t ai v kh hu cc thuc a min Trung ph nhiu v thun li cho vic canh tc hn
min Tn Anh nhng khng hon ton tt v thun li bng t ai v kh hu cc thuc a min
Nam. V phng din k ngh v thng mi, cc thuc a min Trung c xp hng th nh sau Tn
Anh. Cng vic mu dch bun bn c xc tin ti hai hi cng ln: hi cng New York nm ngay ca
sng Hudson, v hi cng Philadelphia gn ca sng Delaware.
Cc thuc a min Trung cn l mt s pha trn ca hai min Tn Anh v min Nam v nhiu phng
din khc. y khng nhng c n in rng ln nh min Nam m cn c nhng nng tri nh v
cc lng qu ging nh Tn Anh. Thay v ch c mt tn gio nh ngi Thanh gio Massachusetts,
cc thuc a min Trung c nhng ngi Quakers, ngi cng gio v nhng ngi thuc cc tn gio
khc. Thc ra vng ny t tng t do tn gio c minh xc ngay t lc u Pennsylvania, ni
m nhng ngi theo o Thin Cha c t do nh c lp nghip. Cc thuc a min Trung c
nhiu trng hc hn min Nam nhng khng nhiu bng min Tn Anh. Ngay chnh nhng ngi
dn cng mang tnh cht pha trn hn bt k ni no. Nhng ngi n cc thuc a min Trung nh
c lp nghip l nhng ngi thuc nhiu quc gia khc nhau u Chu. y c hng ngn ngi c
v T Cch Lan ( sng i Nh Lan mt thi gian). D nhin cng c hng ngn ngi Php, i Nh
Lan, T Cch Lan, Thy in v ngi Ha Lan nh cc bn thy. Cc thuc a min Trung c
t tn theo ng ngha ca n.

PHN BN
I SNG DN CHNG MIN BIN CNG RA SAO?
Cho ti y, chng ta c qua v i sng thuc a cc min nh c lu i v c nh c yn
n hn, l nhng min dc theo b bin i ty dng. V hng Ty, c mt min khc gi l bin
thy v pha Ty sau lng cc thuc a trn. Nu chng ta mun c mt bc tranh trung thc v i
sng cc thuc a Anh quc vo th k th 18, chng ta cng nn bit r v min Ty ny.
- Ti sao dn chng di chuyn v min bin cng?
Min bin cng l mt min ven bin xa cc lng nh c nht, ni ton l ngi da trng sinh
sng. Rng r min Ty cha y cm by ca thn cht. Ngi ta phi lm lng vt v mi c n v
ni tr ng. Th th ti sao c n ng ln n b li dm la b cc cng ng nh c an ton ca h
n sng trong cnh hoang d nh vy?
y l mt vi nguyn do:
1. Nh chng ta bit, lc no cng c nhng ngi thch phiu lu. Vng bin cng li cun nhng
ngi ny, mc d h phi ng u vi bao nhiu nguy him kh khn.
2. C nhng ngi khc khng thch nhng cng ng nh c, ni m sut quanh nm ngy thng h
phi nghe ngi ta bo phi nn lm nhng g v trnh nhng g. Nhng ngi ny mong mi c sng
mt mnh ni hoang d. H tin vo tr thng minh ca chnh h v bt chp cc lut l nh nc. H i v
min Ty c t do sng theo h.
3. Ti cc dng sng, dng sui v trong rng rm min Ty c nhng th vt c nhng b lng c
th bn c gi cao min ng. V th nhiu ngi khc di chuyn v pha Ty bt th bn lng.
4. Li c nhng ngi khc di chuyn v min bin thy v t ai y rt r. t r l yu t hp
dn nhng ngi khng tin mua t gn nh c ca h duyn hi i Ty dng. Th d nhng
cng nhn kh c da trng thng i v vng bin cng lp cuc i mi khi mn hn phc v ch
nhn.
5. Sau cng, nhiu ngi u Chu khng hi lng vi cuc sng nn ln ng thng tin ti min
bin cng t do sng v th phng theo mnh. Vi nhng trng hp ring, rt ng ngi T
Cch Lan v i Nh Lan bng qua cc thuc a min Trung ti min bin cng lp nghip.
- Nhng ngi khai ph tin v pha Ty bng cch no
Khi nhng ngi khai ph tin v pha Ty th h i theo con ng d nht tin su vo ni a. H
c tm nhng con ng khng c dc (Lut l rng xanh ngy xa l khng bao gi vt qua ci g nu
c th i vng quanh c, v ng dm ln ci g nu c th bc qua c). Sng ngi vn l nhng
thng l tt hn ht. Dn i nh c lp nghip c th dng b hay tu thuyn i trn sng th tt hn l
phi tm ng i xuyn qua rng r. Th na l ngi ta thng i qua cc thung lng v cc vng lng
cho gia cc ngn i. Bn trong trang 106b cho ta bit r nhng con ng chnh m dn i khai
ph thng dng tin su vo ni a.
Mt s ngi li i ngc dng sng Connecticut. Nhiu ngi khc li i ngc dng sng Hudson
tin vo sng Mohawk ri ngc dng sng ny i v hng Ty. Nhm khc th li i theo sng
Susquehanna. Nhm khc na th li ngc dng sng Potomac i vo sng Shenandoah. H tin vo
thung lng Virginia nm gia hai dy ni Blue Ridge pha ng v Allegheny pha Ty. Vo nm 1760,
tt c cc t ai dc theo cc giang l ny hon ton c chim c (xem bn trang 106b).
Trc khi cch mng Hoa K bng n vo nm 1775, dn nh c bt u tin qua cc vng o
nm trong dy ni Allegheny ti vng sn ni thoai thoi v tin ti tn sng Mississippi. H i tng
nhm, khi dng ng sng, khi dng ng b. H i b v i nga. Cc gia dng c gi bng
cc bao da v c mang trn lng nga. Khi h ti ni no h mun lp nghip th h dng li. Ngi
nh c cng tin dn v pha Ty th ng bin gii ca cc lng nh c cng tin dn v pha Ty.
- i sng y nguy him vng bin cng
Dn nh c phi ng u vi khng bit bao nhiu l him nguy. V mt phn h rt gn lnh a
ca ngi Php Gia N i v thung lng sng Ohio. Nu chin tranh bng n (vi ngi Php) th h
s l ngi u tin b tn cng. Mi nguy him khc na l nhng ngi da . Ngi da th ght
ngi da trng v n cy rng v git hi th rng ca h. Bt k lc no ngi da cng c th
tn cng bt ng vo cc lng nh c l loi, cho nn dn nh c phi lun lun canh chng bn ngi
man r tin vo lng.
t phng chng li nhng nguy him thng trc trn y, dn nh c thng phi xy cc cng
s tng cng phng th lng xm. H trng nhng khc g o nhn lm hng ro gi l Stockade.
Ti mi gc ca hng ro (Stockade) h xy mt ci chi hai tng gi l Blockhouse (l ct) canh
chng lc bnh yn, v chin u khi c chin tranh. H phi tch tr lng thc, nc ung v n dc
trong hng ro s dng vo khi c ngi da tn cng. Dn nh c dng cm phi thit lp cc
chi canh, khai hoang cc vn rung ngoi hng ro, v khi ngi da hiu chin ti gn th n nu
bn trong.
Khi khng c chin tranh vi ngi da th cc lng nh c c dng nh l mt thng im, ni
m ngi da trng i chc hng ha vi ngi da ly da th. Tuy nhin, c mt s ngi da trng
thch t nh by bt th rng hn l mua da th ca ngi da . Nhng ngi ny thng lun lun
vng mt lng nh c, v i vi h lng nh c ch l mt c s hnh dinh, mt ni mua nhng g
h cn v bn nhng da th m h by c.
- Nh ca v c trong nh ca ngi dn min bin cng
Dn i khai ph phi sng ni hoang d xa ni lng nh c c. H phi ch to v trng trt tt c
nhng g h cn dng. Nh ca h thng l nh b, c l ch rng chng mi hai b, v mi bn b
chiu di, v c lm bng nhng khc g m ng knh ch ln hn mt b hay hn c gn va
kht vi nhau cc gc. Khe h gia cc khc g th c trt bng t st do. Mi nh th c lp
bng nhng tm vn di. Ca th gm nhng tm g ln tch ra lm hai gi l puncheon. Mt cong ca
cc tm g ny th quay ra ngoi, tc l mt ngoi ca ca. Mt phng quay vo bn trong v pha bn
trong th c cy x vng chc ng cho ngang. Ngi ta ct b mt hay hai khc g lm ca s.
Chic l si to ln chim gn ht mt u nh. Xuyn qua bn trong ng khi c buc mt ci so mc
si dy xch treo ni nu.
Hu ht cc c trong nh l do chnh h ch to ly. V c qu nng nn mi khi di chuyn h
khng th mang theo c. Ging ng th c lm bng cy dng o, lch ging th dng cc v
cy du hay nhng mnh cy h o kt li. Ngi ta lm gh u bng cch gn ba chn vo mt mnh
g ca i. Ci chn gh th c c lm cho hi khc nhau mt cht c th thch hp vi nn nh
khng bng phng. Bn th c lm bng nhiu mnh g ca i. Cc chn th c lp vo pha mt
cong v nhm, nh vy th mt bng phng c dng lm mt bn. H lm t chn bng cch ng
ghp nhng thanh g da vo tng nh.
- Thc phm v qun o ca ngi bin cng th thanh m v n gin
ni hoang d rng r c y th rng cho dn y c th sn bn dng lm thc phm. Khng
thiu g ra, c cc sng ngi v chim mung y. Sau khi khai hoang cc khu rng, h c th
trng bp v la m. H cng c th nui mt con b, vi con heo. Vo th k th XVIII, mt s nng dn
min bin cng bt u nui gia sc. Ging nh cc c trong nh, qun o ca h u do chnh
h may ly v thng l c may bng da th. Ngi ta may o bng da d v m bng da gu. l
du hiu ca ngi ngoi bin cng. i khi h mc o bng vi do gia nh dt ly, v cc b v cng
thng n mc nh vy.

Cc on vn trn y cho cc bn thy rng li sng nhiu ni trong cc thuc a khc hn

nhau. S khc bit ny cng r rt, v ngi dn vng ny khng c cng hot ng vi ngi dn
vng khc. S i li rt kh khn nn nhiu ngi t khi sinh ra i cho n lc cht khng i ra khi
ngoi thuc a ca mnh. Ngi dn thuc a t coi mnh l ngi Virginia, ngi Pennsylvania hay l
ngi New York hn l h t coi h l ngi M. Cc t chc chnh quyn rt ging nhau. Hu ht ngi
dn thi thuc a u ni c ting Anh, v v vic ni cng mt ngn ng khin h d dng kt hp
li vi nhau. Nhng iu lm cho cc thuc a Anh lin kt cht ch hn c l v h c nhng vn
ging nhau cn phi gii quyt. l nhu cu mu sinh mt ni xa xm cch u chu hng ba ngn
dm... l phi n cy ph rng, trng trt v phi ng u vi ngi da . Chnh v c nhng cng
vic ging nhau nh vy v v phi gii quyt nhng vn chung m c 13 thuc a sau ny c th
thng nht thnh mt quc gia.
(cn tip : Chng VI)
Trang Lch S
2/11/2017 LSHK-6- Nc Php Thng Ri Li Bi (Nguyn Mnh Quang dch)
LCH S HOA K
(3 tc gi)
Nguyn Mnh Quang dch

(tip theo Chng nm)
pypypy
CHNG VI
NC PHP THNG RI LI THT BI V MT LUN C MT QUC
V I BC M
Gia ma ng nm 1704, mt ton ngi da t lnh th Php Quebec tin v pha Nam ti tn
ranh gii Massachusetts. Vo mt m, h lng l ti lng nh c Deerfiel vng bin cng. Thnh lnh
ngi da t kch vo lng tn cng nhng ngi nh c ang ng. H t nh, git chc gy nn
mt cnh tng tht hi hng. Ngy hm sau, mt tri hiu ht chiu xung cnh tro tn cn bc khi.
Nhng xc n ng, n b v tr con nm la lit. Mt s ngi khc b ngi da mang i.
Ti sao ngi da t lnh th ca ngi Php n tn cng lng nh c ca ngi Anh? Trong
chng ny, chng ta s tm c cu tr li. Chng ta s tm hiu ti sao nc Php rt cuc li mt
thuc a rng ln Tn Th Gii v cho Anh lm ch Bc M. Nhng trc ht chng ta hy lm
quen vi Tn Php. Nhiu ngi Php Tn Th Gii l nhng ngi i sn th rng ri em da th n
cc thng im vng bin cng bn. hiu r chng ny, chng ta hy tm hiu nhng vn
di y:
1. Tn Php vo th k th XVIII nh th no?
2. Ti sao ngi Php v ngi Anh li nh nhau Bc M?
3. Nhng hu qu ca cc cuc chin tranh vi ngi Php v ngi da .

PHN MT
http://sachhiem.net/NMQ/LSHK/LSHK06.php TN PHP VO TH K TH XVIII NH TH NO? 1/11
TN PHP VO TH K TH XVIII NH TH NO?

Chng ta hiu r Ty Ban Nha v Anh quc thnh lp nhng lng nh c Tn Th Gii nh th
no, v ti sao nhng lng nh c ny pht trin thnh nhng thuc a tr ph. By gi chng ta
tm hiu cc lng nh c ca ngi Php Tn Th Gii. Chng ta nh rng nc Php i quyn chim
mt vng rng ln t ai Bc M. Vng t ai ny gi l Tn Php, nm di bng qua vng m ngy
nay gi l Gia N i chy di theo sng Mississippi ti vnh M Ty C (bn trang 48b cho ta thy s
rng ln ca Tn Php nh th no so vi lnh th cc thuc a Anh dc theo b bin i Ty dng).
- Cc lng nh c Tn Php th nh b v dn s th t oi
Trong khi ngi Anh bn rn thit lp cc lng nh c dc theo duyn hi i Ty Dng Bc M th
ngi Php hy cn i thm him vo su trong ni a. Kt qu l mc du lnh th Php Bc M rng
ln nhng h ch thnh lp c mt s t lng nh c. Tht vy, nhng lng nh c nh b dc theo
sng Saint Laurence hnh nh khut dng hn gia nhng gii rng bt ngt ph kn mt t. Vo nm
1750, trn ton th lnh th Tn Php ch c chng 80 ngn ngi Php, trong khi cc thuc a
Anh c ti hn mt triu ri ngi.
Quebec v Montreal ch l nhng th trn trung bnh. Quebec c thnh lp trn mt dc gn b
sng Saint Laurence v l mt th trn u tin ca ngi Php Tn Php. Thnh lp ng thi vi
Jamestown m sau 20 nm sau Quebec ch c chng trm dn sinh sng y. Sau thnh ph ny
pht trin rt chm. Montreal khi u l mt thng im trao i da th trong mt th trn ca ngi
da . Cc lng nh c khc ca ngi Php hu ht l nhng n i nh b hai bn ven sng St.
Laurence, cc i h v sng Mississippi. Cc n ny c trn gi bi mt s binh s v dng lm
thng im trao i da th. Cho nn trong khhi dn nh c ngi Anh lo thit lp cc th trn v ph
rng trng trt th ngi Php vn cn tn thi gi v cng lao thm him v bun bn da th.
- Dn chng v chnh quyn Tn Php khc hn vi dn chng v chnh quyn cc thuc
a Anh
Dn chng cc lng nh c Tn Php khng ging dn thuc a Anh v nhiu phng din. Nh
chng ta bit, ngi Anh n t Tn th gii l i tm mt cuc i tt p hn cho chnh h v gia
nh h. Phn ng l nhng ngi c nhiu ngh lc v t tin mun thnh cng qu hng mi ny.
Trong khi y a s ngi Php l nhng vin chc chnh ph v binh s ti M chu l do lnh ca chnh
ph gi n h thnh lp thuc a Tn Php. c bit l nhng ngi Php ny khng ch n vic
nh c vnh vin Tn th gii.
Nhng ngi Php i khai ph th li khng c tham d vo chnh quyn nh nhng ngi dn
thuc a Anh. Thc ra, cc lng nh c ca ngi Php khng c chnh ph t tr. V thng c cai tr
Tn Php do Php hong b nhm. Dn thuc a khng c quyn g ni ln ting ni v vic lm lut
cng nh vic chi tiu ngn khon cho thuc a. V phng din tn ngng, v nc Php l mt quc
gia cng gio nn tt c nhng ngi nh c u l tn hu ca gio hi cng gio.
- Tn Php vic bun bn da th rt quan trng
a s dn chng Tn Php khng sng th trn. Nhiu ngi l nhng ngi bun da th. H bi
xung ngc cc dng sng i su vo ni a mua da th ca nhng ngi i nh by. Nhng da
th ny c chuyn v Quebec hay Montreal, ri t c gi i u chu bn vi gi cao. Mc d
vic bun bn da th mang li li tc rt ln nhng chnh v th m ngi dn thuc a Tn Php
khng thit lp c cc lng nh c v pht trin thnh quc gia nh dn thuc a Anh.
Tn Php cng c nng dn trng trt nhng hu ht cc nng tri dc theo sng St. Laurence v
vng dc theo duyn hi c Php hong ban cp cho nhng ngi Php c th lc di hnh thc
nh nhng tri hay n in rng ln mnh mng. Nng dn sinh sng nng tri phi dnh hu ht
thi gi m lm vic cho cc ng ch t ging nh cc nng n lm vic cho cc ng lnh cha trong
thi p thi Trung c (trang 4). Nh vy cc nng tri y khng ging nh cc nng tri Anh, ni
m mi ngi u c th lm ch mt s t ai nu h mua c. Chng ta khng ly lm ngc nhin
rng nhiu ngi Php y (Tn Php) thch sng i t do v c nhiu li trong ngh bun bn da th
hn l sng i sng nng dn trong cc nng tri.
- Cc nh truyn gio ngi Php lm vic trong m ngi da
Ngi Php th ch n cng vic bin ci ngi da theo o Thin Cha. Ging nh nhng ngi
Ty Ban Nha, h gi nhng tu s i truyn gio trong cc cng ng dn bn a. Cha Marquette, ngi
gip ng Joliet thm him sng Mississippi (trang 42-44) l mt nh truyn gio ngi Php. Cc nh
truyn gio ny chu ng khng bit bao nhiu l gian kh, vt khng bit bao nhiu l dm ng,
khi bng xung, khi i b ti cc cu lc b da . Ngay c khi nhng tu s o en sng chung vi
ngi da , cuc sng ca h cng y nguy him. Trong ma ng di, khng nhng h phi ng
u vi nn thiu n i kh, m cn phi chu ng gi lnh n cht ngi trong nhng cn lu n
s. Nhiu v tu s b nhng ngi da nh p tn nhn v mt s b git hi. Mc du phi chu
ng nhng gian kh v him nguy, cc nh truyn gio can m ny vn khng ngng lm vic trong
cc b lc ngi da v cng chim c cm tnh ca nhiu b lc. Nh vy nhiu b lc da c
cm tnh vi ngi Php.
- nh hng ca Tn Php cn lu li n ngy nay
Mc du sau ny nc Php mt thuc a Bc M, nhng nhng phong tc, ngn ng v tn gio
ca Php vn cn tn ti n ngy nay. Gia N i, trong tnh Quebec, ngi ta ni ting Php nhiu
hn ting Anh. Chnh quyn dng c hai th ting lm ngn ng hnh chnh. Th d nh cc du hiu
chung thng c vit No smoking- Defense de fumer. Ti x xe but thng ni vi hnh khch khi
i ln v xung xe Prenez garde! Be Careful. Cc nh th thin cha gio vi nhng thp chung hnh
thp vn ln ni bt khp cc lng xm trong tnh. V dc theo cc thng l, khch b hnh c th

nhn thy nhiu nh th. Con chu ca nhng ngi Php ngy xa n lp nghip Quebec ng o
v vn cn gi nhng tp tc ring n ni du khch c th tng rng chnh mnh ang trong lnh th
Php.

PHN HAI
TI SAO NGI PHP V NGI ANH
NH NHAU TI BC M?
C bao gi bn nm mt hn xung mt nc yn lng trong mt ci h v nhn nhng gn sng
ln tn thnh nhng vng trn to dn v tri ra v tn khng? Cng y nh vy, mt s bin c lch s c
th nh hng ti mt ni xa xm no . Th d nh trong th k th XVII v XVIII, chin tranh bng
n gia Php v Anh u chu, th ri nhng gn sng gy ra bi s bng n ny lan rng qua i ty
dng n cc thuc a ca h Tn th gii. Chng ta hy nhn xem nh hng ny ra sao?
- Php v Anh tr thnh th nghch
T nm 1643 n 1715, Php hong l vua Louis th XIV. V ng ln ngi lc mi 5 tui, nn cng vic
trong nc u do Th tng m trch. Tuy nhin, sau nm 1661, Louis XIV tht s cm quyn cai tr
nc Php. ng l mt v vua y tham vng, v di thi cai tr ca ng nc Php tr nn rt hng
cng. ng cn c nh cai tr nhiu min t khc u chu. ng cng mun cng c thuc a Tn
Php gia tng quyn lc v s thnh vng ca Php quc. Tham vng ny lm cho Anh quc lo ngi.
Ngi Anh t ngh Nu uy quyn ca vua Louis lan rng th ng ta s e da s giao thng v cc
thuc a ca chng ta, v c l cn nguy hi n chnh Anh quc na. V lo s th lc ca Php trong
thi vua Louis th XIV cho nn Anh quc i u vi Php trong cuc chin trin min t nm 1689 n
nm 1763. D nhin, tht s hai nc khng nh nhau trong sut khong thi gian ny, nhng h
lun lun canh chng nhau rt k.
Mt khi cc chnh quc tht s nh nhau th cc thuc a M chu ca h cng b li cun vo vng
chin. Dn thuc a cng nh cc mu quc quyt nh rng h khng nhng phi bo v nhng min
t m h chim c M, m h cn phi chim thm t mi na. c bit dn thuc a ngi
Anh mun m rng thm lnh th v pha Ty canh tc. V th cho nn i vi c Anh ln Php tnh
th i n giai on m c hai bn u sn sng i n chin tranh. Cng nh chng ta thng on
trc trong mt cuc u cu bng cch so snh cc cu th ca hai bn, chng ta s nhn nh u th
ca mi bn trong cng cuc vt ln tranh thng M chu.
- Nhng li th ca Php M chu

Php c nhiu li im hn Anh quc.
1. Lnh th do Php kim sot Bc M rng ln hn vng lnh th do Anh kim sot.
2. Ton th gii t mnh mng ny nm trn trong tay mt chnh quyn mnh trung ng, trong
khi th mi mt thuc a ca Anh Bc M u c mt chnh ph ring bit. V thng c ca Php
khng phi thnh cu tng c quan lp php ca cc thuc a xin ngn khon v cc th tr cp
khc. ng ta c quyn ban hnh mnh lnh cho dn chng Tn Php v c quyn bt buc h tun
theo nhng mnh lnh ny. Cho nn khi xy ra c chin tranh, Tn Php c t chc cht ch v
chnh quyn c th hnh ng mt cch mau l.
3. Chnh quyn Php u chu khng ty thuc vo dn thuc a Tn Php tin hnh chin
tranh. Chnh ph Php chnh quc c th gi qun s v tu thuyn sang M chu bo v h. Nh
vy c ngha l ngay khi khi u cuc chin, ngi Php chun b chu o ri.
4. Ngi Php lin minh vi nhiu b lc hng mnh ca ngi da , chng hn nh b lc Hurons
v b lc Algonquins. T khi c nhng ngi thm him u tin Bc M, ngi Php lun lun gi
c mi giao ho vi nhng b lc da ny v vn c t do bun bn vi h. Cc nh truyn gio
ngi Php vn tip tc sng chung vi h. Cho nn khi c chin tranh xy ra, ngi Php c th trng
cy vo vin tr ca cc b lc ny.
- Nhng li im ca cc thuc a Anh Bc M
Cc thuc a Anh cng c nhng li im sau y:
1. So vi Tn Php th cc thuc a Anh c nhiu dn nh c hn. Dn nh c cc thuc a Anh
ny c th tr gip cho cng cuc chin u ca h hn l dn thuc a Tn Php.
2. Dn nh c thuc a Anh khng sng tn mc ri rc khp mi ni. H sng quy qun ng o
trong cc vng nh c. V nhng l do ny m thuc a Anh s c bo v d dng hn l Tn Php.
3. Hu ht ngi Anh n M chu l i lp nghip vnh vin y. V vy h phi tch cc bo v gia
nh v t ai ca h. Cho nn h c nhiu l do chin u hn l phn ln nhng ngi Php lang
thang lm ngh bn da th.
4. Cc thuc a Anh cng c cc ng minh ngi da chng hn nh b lc Iroquois. B lc ny l
b lc hiu chin nht min ng Chu M. Ngi Iroquois cm gin th ght ngi Php t khi
Champlain v on ngi cng i vi ng kt thn vi ngi da vng ven h Champlain. Ti ni
y, mt nhm qun s Iroquois vn l cu th vi nhng ngi da kt thn vi Champlain. Khi chin
tranh bng n gia nhng ngi Iroquois v nhng ngi da kt thn vi Champlain, nhng ngi da
kt thn vi Champlain dng sng ca ngi Php bn cho git hi mt s ngi Iroquois v lm
cho dn Iroquois khip s. Sau c chin tranh gia ngi Php v ngi Iroquois v vn bun da
th vng i h. Cho nn khi c chin tranh xy ra gia Php v Anh th ngi Iroquois tr gip cho
ngi Anh.

PHN BA
NHNG HU QU CA CC CUC CHIN TRANH VI NGI PHP V
NGI DA
Nh chng ta ni trn, mi khi c chin tranh gia Anh v Php u chu l dn thuc a ca
hai quc gia ny M chu cng b li cun vo vng chin. Ba cuc chin tranh u tin Chu M
c gi theo tn cc v hong v n hong cai tr nc Anh lc by gi. l cuc chin ca vua
William, cuc chin ca n hong Anne v cuc chin ca vua George.
- Khng bn no thng trong ba cuc chin u tin
Ba cuc chin u tin gia cc thuc a hai bn Anh v Php tin hnh rt t. Ngi Php v cc
ng minh da hiu chin ca h thng tn cng vo cc vng nh c ca ngi Anh khng c
phng th. Nhiu lng nh c vng bin cng nh Deerfield, Massachusetts thng tri qua nhng
gi pht kinh hong v khip s mi khi ngi da thnh lnh trn ti. Nhiu gia nh au kh v mt
cha, mt m, mt anh, mt em hoc b bt mang i hay b nh p tn nhn. Ngi Anh tr a li
bng cch tn cng vo cc n i chnh ca ngi Php chu M Quebec trn b sng Laurence,
pho i Louisburg mi Breton Island. (Xem hnh cc n i ny trang 131b). H tht bi khng
chim c Quebec mc d h chim gi c Louisburgh, nhng khi ha bnh c ti lp, h phi tr
thnh ph ny li cho ngi Php. B li ngi Php phi nhn nhn ch quyn ca Anh Acadia (Nova
Scotia) v Newfoundland. Nhng ba cuc chin tranh ny khng to c s thay i no trong cc
lnh th ca Anh cng nh ca Php Bc M, v khng bn no thu ot c chin thng c th.
Mc d cc cuc chin tranh M chu rt l c lit, nhng b lu m bi cc cuc chin rng ln hn
u chu.
- C Anh ln Php u i quyn lm ch vng thung lng Ohio
Cuc chin tranh th t l cuc chin tranh vi c ngi Php ln ngi da . Cuc chin ny khi s
Bc M v bng n v c ngi Php ln ngi Anh u mun nm quyn kim sot gii t ph
nhiu dc theo sng Ohio. Ngi Php mun thit lp mt h thng cc pho i v thng im c
th lin kt cc vng nh c ca h h lu sng Mississippi vi cc vng Tn Php. Mt k hoch
nh vy khng nhng cng c quc Php vng ny, m cn c th ngn chn khng cho ngi Anh
n lp nghip vng thung lng sng Ohio. Tuy nhin, ngi Anh khng d dng cho ngi Php
chim trn gii t ny m khng mu. Ngi Anh cng khng mun b gii hn trong gii t hp
dc theo b bin i ty dng. Trong khi y, mi nm li c nhiu ngi Anh n M chu lp nghip.
Phn ln nhng t ai ph nhiu dc theo b bin i ty dng c ngi n khai ph v chim hu
ri, v cng ngy cng c nhiu ngi Anh nh c hng hi mun tin v pha Ty lp nghip. Cng
vo lc ny, mt nhm ngi nh c Virginia thnh lp mt cng ty chim gii t vng thung
lng sng Ohio. Anh hong ban cp hai trm ngn mu cho cng ty ny, mt cng ty mnh danh l cng
ty th a Ohio.
- Ngi Php bt u tng cng trong vng lnh th tranh chp (thung lng sng Ohio)
Khi hay tin vic Anh hong ban cp t vng thung lng sng Ohio cho cng ty ny vo nm 1749, v
thng c Php gi mt on qun n vng thung lng sng Ohio. Ngay khi on qun ny i dc theo
sng Allegheny v mt phn sng Ohio, h bt u thit lp nhng tm bia nh du ch quyn ca
Php vng ny. ng thi ngi Php cng cnh co nhng ngi da rng h khng c hot
ng lin kt vi ngi Anh. Lin sau , ngi Php thit lp cc n i trn vng b h Erie, v ti
nhng c im pha Nam hng v sng Ohio.
- Ngi Anh c gng nh bt ngi Php ra khi thung lng sng Ohio
Ngi Php tin ti vng thung lng sng Ohio lm cho ngi Anh lo ngi. Ma thu nm 1753, ngi
Anh gi mt s gi bng qua cc min hoang d n cc n i ca ngi Php vng tranh chp. S
gi ny l George Washington lc mi 21 tui. ng mang l th ca v thng c thuc a Virginia
gi cho v t lnh cc n i ca Php vng ny. L th ny cnh co ngi Php phi ri b lnh th
ny v vng ny thuc Anh quc. Vt cc ng mn kh khn di tri ma tuyt ln, ngi thanh
nin tr Washington n ni v trao th ny cho ngi nhn. Nhng v t lnh ca ngi Php khng h
ch ti li cnh co ca ngi Anh, v Washington li tr v. Trn ng v, chng may ng trt chn
t xung sng gn cht ui, nhng may mn ng thot him.
Nm sau, ng tr li Ohio. Nhng ln ny ng tr li vi mt ton nh qun s. Ton qun ca ng
c gi i tin chim n Duquesne ni ng ba cc dng sng to thnh sng Ohio (xem bn
trang 131b). V qun s ca ng qu t so vi qun Php, nn ton qun ca ng khng nhng tht bi
khng chim c n Duquesne m cn b buc phi u hng v phi tr v Virginia. Cuc xung t
ny khi s cuc chin gia Anh vi c ngi da v ngi Php. tin hnh cuc chin ny, c Anh
ln Php u gi qun n M chu tng vin.
- Tng Braddock b ngi Php nh bi
Nm 1775 ngi Anh quyt nh tn cng cc pho i, n i quan trng ca ngi Php. Tng T
Lnh qun i Anh M chu l tng Edward Braddock t thn chinh i cm qun tin chim n
Duquesne. C George Washington i theo, o qun lc lng chnh quy v lc lng a phng
Virginia theo hng Ty nhm tin n n Duquesne. on qun va di chuyn va thit lp ng tin
qun xuyn qua vng t hoang vu. Tng Braddock rt t ch n li khuyn ca qun s thuc a
trong cng cuc chin u chng li ngi da . ng ni: Thc ra nhng qun mi r ny ch c th l
k th ng s i vi dn qun M chu cn thiu kinh nghim ca cc bn, nhng i vi qun i c
k lut ca nh vua th chng khng th no l mi ng quan tm. S qu t tin ca ng a n
mt hu qu thm hi. Ngay khi qun i Anh chnh t i theo hng dc xuyn qua khu t hoang vu th
mt ton qun Php v da tn cng h bt ng. Nhng chic o ca qun i Anh qu l mc tiu
tt p cho i phng ang n np. on qun dng lc kiu hng ca tng Braddock b thm bi v
phi rt lui. Tuy nhin, con ng m h thit lp khi di chuyn tin qun sau ny tr thnh thng l
chnh cho nhng ngi i nh c tin vo thung lng sng Ohio...
- Ngi Php thnh cng lin tip
Theo sau s tht bi ca tng Braddock l s may mn lin tip ca ngi Php. Ngi Anh khng
gi y qun lnh tip vin, v v tng t lnh Braddock khng phi l ngi chuyn i chin u ni
rng r hoang vu. Cc thuc a ca Anh M chu cha kt hp li vi nhau, cha th cung cp tin
bc cng nh binh s chin thng. Kt qu l qun Php chin thng hu ht trn cc mt trn
trong sut hai nm lin, chim c nhiu n i ca Anh.
- William Pitt ra tay hnh ng
Vn mng ca cuc chin bt u thay i vo nm 1758. Ngi gi vai tr quan trng trong s thay
i ny khng phi l mt qun nhn, m l mt v lnh o trong chnh ph Anh quc. Ngi chnh
l ng William Pitt. ng Pitt thuyt phc cc thuc a phi cung cp thm qun s v ti chnh. ng
khuyn khch ngi Anh chin u hng hi hn. Pitt cng gi sang M chu v ch huy tr trung v
cng trng hn. n lc Anh quc phi t chin thng lin tip. Mt n ln ca ngi Php
Louisburgh b o qun ng o ca Anh tn cng v buc phi u hng. Ngi Anh cng c th tn
chim cc n i dc theo bin gii pha Ty, trong c pho i Duquesne. Sau ngi Anh t tn
cho pho i ny l pho i Pitt vinh danh ghi cng ng. T pho i nh b ny pht trin thnh
th trn Pittsburgh, mt trung tm k ngh.
- Hai v tng lnh dng cm ng u vi nhau ti Quebec
Trn nh quyt nh thng bi cho cuc chin din ra ti Quebec v ng bn nm sau khi tng
Braddock b thm bi. Lc lng Anh di quyn ch huy ca tng James Wolfe. Wolfe l v ch huy c
ti v tham d cuc tn chim Louisburgh. u ma h nm 1759, theo lnh ca tng Wolfe, mt
hm i Anh chuyn vn hng ngn binh s ngc dng sng St. Laurence tin ln b neo gn th trn
Quebec. Tuy nhin, qun Anh khng th tn cng trc tip thnh ly ny ca ngi Php c. Ta lc
trn mt th dc cao, Quebec c bo v bng nhng bc tng thnh kin c v nhiu pho i.
V tng ch huy qun i Php n ny l tng Louis Montcalm th liu cht bo v Quebec. ng
hiu rng iu m tng Wolfe khng ng l rt kh cho qun Php bo v Quebec trong mt thi
gian rt lu di. Mc du tng Montcalm c nhiu qun s hn tng Wolfe, nhng phn ln trong m
qun s ny li khng c hun luyn k cng. Trong th trn th thiu lng thc v khng hy vng g
nhn c qun lng v tip vin t Php gi ti, trong khi th hi qun Anh kim sot cht ch sng
St. Laurence. Mi hy vng duy nht ca tng Montcalm l cm c gi Quebec cho n ma ng dng
sng s ng li, v nh vy hm i anh buc phi rt lui.
- Trn nh Quebec quyt nh s phn ca Tn Php
Trong khi i pho ca tng Wolfe bn qua sng n vo th trn nhng gy thit hi cho i
phng rt t. V ma ng gn ti nn tng Wolfe quyt nh mt nc liu. Trong m ti, ng cho
mt ton qun leo ln mt dc ng ti mt ni pha tri, ni m qun Php khng canh chng. Sng
hm sau qun Php tht kinh thy qun Anh chnh t tng hng trn mt khu t bng rng ri ngoi
thnh ly ca th trn. Montcalm h lnh tn cng ch qun. Mc du chin u rt gan d, nhng qun
Php khng th no ch li c vi o qun chnh quy tinh luyn ca Anh. Chnh tng Montcalm b
thng nng, v trong khi nm hp hi, ng ni: Ti cm thy sung sng l khng cn sng chng
kin cnh u hng ca Quebec. Tng Wolfe cng b thng nng. Khi hay tin ch qun ang rt lui,
ng ni nhng li cht: By gi th ti c th cht trong ha bnh.
Qun Anh tin vo Quebec h c Php xung v ko c Anh ln. Trn nh Quebec thng c coi
nh l mt trong nhng trn nh ln nht trong lch s th gii. Trn nh ny quan trng v n quyt
nh Bc M s thuc v ngi Php hay ngi Anh. Qun Anh tn chim Montreal mt cch d dng, v
Bc M ch cn nh nhau l t cht t na thi. Mc d chin tranh cn tip din nhiu ni, nhng
qun Anh vn lin tip ot nhiu chin thng. Sau cng, cuc xung t chm dt vo nm 1763 bng
ha c Ba L.
- Php quc t b mi i hi Bc M
Ha c Ba L 1763 l mt iu s nhc cho nc Php kiu hng. Theo ha c ny th ngoi tr New
Orleans, Anh quc chim c ca Php ton th lnh th nm pha ng sng Mississippi. Nhn vo
bn trang 131b, ta thy gii t mnh mng ny bao gm cc vng nh c m ngy nay ta gi l Gia
N i cng min t pha Nam vng i h. Ty Ban Nha, mt nc ng minh ca Php trong cuc
chin, cng phi trao cho Anh vng Florida. n b cho s thua thit ny, Php nhng cho Ty Ban
Nha New Orleans v Php i quyn lm ch vng t nm pha Ty sng Mississippi. Ngoi tr hai hn
o nh ngoi khi Newfoundland v mt hn o vng West Indies (vng bin Caribbean), Php
mt ht lnh th Tn Th Gii.
2/11/2017 LSHK-7- Ngi Anh Cai Tr Cc Thuc a Nh Th No? (Nguyn Mnh Quang dch)
LCH S HOA K
(3 tc gi)
Nguyn Mnh Quang dch

(tip theo Chng su)
MC III
CC TN QUC GIA C THNH LP
TRONG KHI TN TH GII LM RUNG CHUYN
CC CHNH QUYN U CHU
Mc III s ni v Tn th gii ct t nhng lin h vi cu th gii nh th no. y l nhng chuyn

ly k v nhng trn chin v nhng cuc u tranh anh dng cho t do. Nhng ngi can m liu
cht chng li bt cng chin u cho nhng g m h tin tng l phi. Cc cu quc mt i v
cc Tn quc gia c thnh lp trong khi tinh thn t do lan trn khp Tn th gii.
Vo nm 1763, Anh quc lm ch lnh th rng ln chy di t i ty dng ti sng Mississippi v t
vnh M Ty C ti vnh Hudson. Tt c nhng ngi sng trong lnh th ny u l thn dn cu Anh
quc v phi c bn phn trung thnh vi Anh hong. Nhng ri ch 12 nm sau, ti sao li xy ra cnh
tng qun i Anh hong v dn qun Bc M lm lm cm sng ng u i din vi nhau. Hin
nhin l vo nm 1783 Anh quc rt vng mnh M chu nhng cng mt i phn ln cc thuc a
M. Trong mt thi gian di hn, vo khong ba trm nm, Ty Ban Nha thng tr mt quc chy
di t California ti mi cc Nam Nam M. Nhng ti u th k th XIX, quc gia ny cng khng cn
nm quyn kim sot quc y na. Mt ln na, bin c xy ra nh th no?
Ba chng u ca mc ny s ni v nhng bin c xy ra 13 thuc a ca Anh. Chng VII s ni
v hnh thc chnh ph pht trin cc thuc a Anh v nhng lin h vi nhau v vi Mu quc...
Chng VIII s ni v nhng lut l kht khe do chnh ph Anh ban hnh khin cho ngi dn thuc a
ngy cng tr nn chng i mnh m v nhng ngn t m ng cho cuc chin vo khi dn qun
thuc a ng u vi qun s chnh quy Anh Lexington v Concord. Chng IX s ni v cng cuc
chin u ginh c lp ca 13 thuc a.
Chng cui cng ca mc III s ni v nhng bin c xy ra lin sau ti cc ni khc Tn th

gii. Chng ta s tm hiu mt nhm nh lnh t nhit tm lnh o cc thuc a Ty Ban Nha ginh c
lp nh th no. V chng ta cng s tm hiu Gia N i ginh c quyn kim sot ni b nh th
no du rng Gia N i vn cn nm trong quc Anh.
... Cho nn, chng ti, nhng ngi i biu ca Hip Chng Quc...long trng tuyn b
nhng thuc a hp nht ny phi l nhng x c lp v t do. (Trch trong bn Tuyn ngn
c Lp).
pypypy
CHNG VII
NGI ANH CAI TR CC THUC A NH TH NO?
Nu bn l ngi Hoa K, c bao gi bn suy ngh rng cc bn c nhng quyn no khng? Th d
nh bn v gia nh bn i nh th, khng c lut no ca Hoa K bt cc bn phi i nh th nht nh
no. Cc bn c quyn quyt nh cch thc v ni chn m cc bn mun i l. Ni cch khc, i vi
ngi Hoa K, t do tn ngng l mt trong nhng quyn hnh x ca h. Hy gi th rng thn ph
ca bn khng thch mt lut no do Quc hi ngh, nu ng y mun, ng y c th ch trch hnh
ng ca Quc hi vi bn b ca ng y. ng y cng c th vit th n mt t bo ni ln nhng
iu ng y ngh. Hay l nu ng y mun, ng cng c th thu hi trng lm ni din n phn
i cng khai. y l mt th d v t do ngn lun, v cng l mt quyn rt qu bu i vi ngi Hoa
K. C l bn cng c th suy ngh v cc quyn li khc m bn ang c hng.
Chng ta c nhng quyn nh th no? Mt vi quyn pht trin M chu. Chng ta s
c trong chng ny, dn i lp nghip ngi Anh mang n thuc a mt s quyn khc m h rt
qu bu. Chng ta s tm hiu cc chnh quyn cai tr nhng ngi dn thuc a. Chng ta s thy r
rng nhng lut l ca thuc a c son tho bi cc c quan lp php ca thuc a.
Chng ta cng s tm hiu Anh quc iu hnh cng cuc mu dch cc thuc a nh th no, v
mu quc bt ng chnh kin vi cc thuc a v chnh quyn thuc a v v cng vic mu dch
nh th no. Di y l nhng ti:
1. Dn thuc a du nhp nhng quyn no vo Tn th gii?
2. Hnh thc chnh ph no c bnh trng cc thuc a Anh?
3. Ti sao Anh li bt ng chnh kin vi cc thuc a v cc cng vic ca thuc a?

PHN MT
DN THUC A ANH DU NHP NHNG QUYN NO VO TN TH
GII?
- i sng dn thuc a ca cc quc gia Ty Ban Nha, Php v Anh khc hn nhau
Chng ta hy i thm ba ngi sng vo nm 1750 ri rc ba ni khc nhau Tn th gii. Ngi
th nht l dn thuc a Ty Ban Nha tn l Fernando. Fernando l mt thng gia sinh sng th trn
Mexico. Nh chng ta thy chng ba, Fernando c rt t t do. Mc du ng ta l ngi Ty Ban
Nha trung thnh v l mt ngi cng gio tt, ng ta cng khng c tham d vo chnh quyn Tn
Ty Ban Nha hay chnh quyn ca th trn Mexico. Cc chnh quyn ny do v ph vng kim sot tt c.
Fernando khng c t do ph bnh chnh ph hay nh vua. Ngay c cc cng vic ca ng ta cng b
chnh quyn kim sot cht ch.
By gi chng ta hng v tp lu trong mt n in rng ln vng thung lng sng St. Laurence.
y l gia nh ca ng Pierre Tn Php. i sng ca ng Pierre cng khng c nhiu t do cho lm.
Ging nh Fernando Tn Ty Ban Nha, ng Pierre l mt ngi trung thnh vi gio hi cng gio cng
nh i vi nh vua, nhng ng cng khng c quyn c tham d vo chnh quyn. Cc v i din
ca nh vua hu nh nm trn quyn cai tr tt c nhng ngi dn sinh sng Tn Php. ng Pierre
cng khng lm ch mt ming t no c. ng ta sinh sng trong mt n in cu mt v in ch th
lc. ng ch c php gi li mt phn hoa li m ng ta trng trt, nhng li c nhiu bn phn i vi
v in ch. Ngay n vic hn nhn ca ng ta, ng cng phi chp nhn li khuyn ca ng ch.
Sau cng, chng ta hy gh li cn nh nh b ca ng Jonathan Blake thuc a Massachusetts.
Jonathan l mt ngi t do t Anh ti vi hy vng cuc mu sinh sng sa hn v i sng ca ng ta
M chu c nhiu t do hn i sng ca Fernando hay Pierre. ng lm ch mt cn nh v mt s t
canh tc. ng t do iu hnh cng vic nh mun. Hn na, ng c quyn tham d vo chnh quyn
thuc a. ng c th b phiu bu i din vo c quan lp php cho ton th thuc a. C quan lp
php ny quyt nh nhiu vn quan trng, trong bao gm c vn thu kha m ngi dn
thuc a phi ng gp. Jonathan c mt s quyn li khc. Th d nh ng khng th b trng pht v
mt ti no tr trng hp ng ta b mt nhm ngi ng hng gi l bi thm on xc nhn ng
c ti.
Chnh Jonathan khng lm g c nhiu t do hn Fernando hay Pierre, m chnh nhng v t tin
ngi Anh ca ng, nhng ngi yu chung t do, khng nh nhng quyn ny v truyn li cho
ng. Di y chng ta hy tm hiu nhng din tin v nhng quyn ny.
- Dn Anh gii hn quyn lc ca nh vua
Vo thi k ngi ta x n Tn th gii nh c th cc nc Anh, Php, Ty Ban Nha u l

nhng nc qun ch. Nhng trong khi cc v vua cha cc nc Php v Ty Ban Nha nm trn quyn
cai tr trong nc th nhn dn Anh t t gii hn quyn lc ca nh vua. Mt khi nh vua c xm
phm n quyn no m dn Anh cho l quyn t do ring t ca h th h phn i. Chng ta s ni v
ba v phn i di y l nhng bc tin quan trng trong cng cuc u tranh gii hn quyn lc ca
cc v vua cha Anh quc v tng thm cc quyn li ca ngi dn Anh.
1. V th nht ca nhng bc tin ny xy ra kh lu, l vo nm 1215. Vo lc y, mt v bo
cha bt ti tn l John cai tr Anh quc. ng mun cai tr t nc theo thch ca ng. Nhng mt
nhm nh qu tc buc ng phi xc nhn mt ti liu chnh thc thnh vn gi l Magna Carta, ch
Latin, c ngha l i Hin Chng. Trong bn Magna Carta, vua John phi chp nhn nhng gii hn
v quyn lc ca ng. ng ng rng cc nh qu tc v cc ch in s khng cn b trng tr do
mun trong lc bc ng ca nh vua na, m ch c th b a ra trc mt bi thm on xt x
theo lut v t ai. Nh vua cng phi ng l phi tham vn vi i hi ng qu tc v cc v chc
sc trong gio hi v nhiu vn . cho c chc chn, cc nh qu tc cng phi t kim sot h
trong khi h cng bch nh vua phi chp nhn ti liu ny. Tuy nhin, vo lc tt c nhng quyn
li xc nh trong bn i Hin Chng c p dng cho ht thy mi ngi dn Anh.
2. Mt v vua khc b buc phi ch trng n nguyn ca dn chng l vua Charles I. Vua Charles I
l ngi cai tr t nc theo mun ca ng. ng ln tr v ng vo lc ngi Thanh gio la b Anh
quc. ng hu nh khng ch n Quc hi, mt c quan lp php gm cc nh qu tc v cc v i
din dn chng. ng cng thu thu m khng cn s ng thun ca Quc hi. S phn i chng li
hnh ng c on ca ng d di n ni chnh vua Charles I phi chp nhn bn tuyn ngn mnh
danh l bn Thnh nguyn quyn (Petition of rights). Bn thnh nguyn quyn ny nh rng nhn dn
Anh s khng phi ng thu nu khng c s ng ca Quc hi. Sau ny, khi vua Charles tht ha
khng tun hnh nhng iu c n nh trong bn thnh nguyn quyn trn y, dn Anh ni dy
lt v st hi ng.
3. Mt v vua Anh khc na tn l James II cng ch p ln quyn li ca Quc hi v dn chng Anh.
Nm 1689, sau khi James II buc phi trn khi Anh quc th mt bn ti liu mnh danh l bn Dn
quyn (Bill of rights) c son tho. T khng cn v Anh hong no cn xm phm tht s n
quyn li ca nhn dn Anh c ghi trong bn Dn quyn.
- Nhng quyn hnh ca dn Anh c du nhp sang Chu M
Chp nhn nhng ti liu quan trng trn y bn i hin chng (Magnata Carta hay Greqt
Charter), bn Thnh nguyn quyn (Petition of right), bn Dn quyn (Bill of rights)- Cc v hong Anh
nhn nhn rng nhn dn Anh c nhng quyn quan trng. Chng hn nh dn Anh (nu chng may
b co) c quyn c xt x cng bng v v t bng mt bi thm on, v c quyn gi khiu ni ln
nh vua. Nhn dn c quyn tuyn chn i biu vo Quc hi. Quc hi c quyn thng qua cc o
lut v c quyn n nh cc sc thu. Cc quyn hnh

ny i vi chng ta tht l quan trng v rng ngi
Anh i lp nghip M chu s i hi nhng quyn
hnh tng t nh vy Tn th gii. Trong nhng
bn sc d cp php khi lp cc thuc a Bc M,
nh vua tuyn b rng ngi dn i lp nghip Bc
M s c nhng quyn t do...ging nh h c ng v
sinh sng trong lnh th Anh quc. l l do ti
sao Jonathan c hng nhiu t do hn Pierre v
Fernando. Trong chng ti, chng ta s thy rng
nhng quyn li ny tht l v cng quan trng i vi
nhn dn thuc a Anh, cho nn h sn sng chin
u bo v quyn li ca h.
- Tinh thn t do pht trin M chu
Dn thuc a Anh khng nhng c tt c cc quyn
li ca ngi dn Anh m h cn c hng t do
rng ri Tn th gii hn l ng bo ca h c
hng Anh quc. Khng c g kh hiu v l s
tht. Nh chng ta bit, c mt iu l cng cuc nh
c cc thuc a Anh phn ln c thc hin do cc
cng ty mu dch v cc nh in ch th lc. Khi u
cc v Anh hong t ch n nhng g xy ra Tn th gii. H rt bn rn vi cc cng vic chnh
quc nn khng tm ch n dn nh c vt ln tranh u ni hi ngoi. S vic chnh quyn
Anh t ch ti cc thuc a khin cho dn nh c y c t do rng ri trong vic iu hnh cng
vic ni b ca h.
Chng ta cng nn nh rng cc thuc a cch xa Anh quc hng ba ngn dm ng bin. Ngi ta
phi mt nhiu tun l c khi nhiu thng vt i ty dng mi ti c thuc a. D nhin l cc
thuc a ny c hng t do rng ri t tr hn l mi vic u phi ch mnh lnh ban hnh t
Anh quc gi n. V chnh Tn th gii vi nhng vng t rng bao la bt ngt c bit bao nhiu c
hi khch ng tinh thn t do. Dn thuc a tin rng c cng tro o vt sui, thng gian nguy
chn hoang vu th h phi c ting ni trong chnh quyn ca h.
Tuy nhin, tht l nhm ln nu ngh rng ngi dn thuc a Anh c hon ton lm ch chnh h.
H khng c mt s quyn li m ngi dn Hoa K ngy nay coi nh l d nhin phi c. Chng hn
nh tht l d nguy him cho ngi no dm ln ting ch trch nh vua hay cc vin chc ca Hong
gia. Hn na, c nhiu dn thuc a nh nhng ngi n l da en hay nhng cng nhn c k giao ko
(da trng) khng c t do. V mt vi thuc a, dn nh c c t t do hn l nhng thuc a khc.
Nhng du sao, vo nm 1750, chnh quyn khp cc thuc a Anh cho dn chng c hng t
do rng ri hn mi ni no khc Tn th gii hay nhiu ni u chu. Chng ta s bn xem chnh
quyn cc thuc a nh th no.

PHN HAI
HNH THC CHNH PH NO C PHT TRIN
CC THUC A ANH?
Hy tng tng rng chng ta t cu th gii n thm thuc a Massachusetts vo nm 1750. Cng
gi s rng chng ta c th ca ng anh ca Jonathan Anh quc gii thiu chng ta vi Jonathan. Khi
chng ta g ca cn nh nh b tm thng v a l th gii thiu ra cho ng ta coi, ng ta s mi
chng ta ngi trn nhng chic gh u hay trn chic gh di trc ngn la bp bng trong bp si
to ln. Nu chng ta hi ng ta nhng g v chnh quyn cc thuc a Anh th ng tra s tr li nh sau:
- Cc chnh quyn ca cc thuc a rt ging nhau
Chnh quyn ca mt thuc a c th hi khc chnh quyn ca mt thuc a khc, nhng tnh trng
ca cc thuc a ging nh chnh quyn Anh trn mt bnh din nh b hn. Mi mt thuc a c mt
v thng c ng u ging nh Anh hong lnh o Anh quc. Mi mt thuc a c mt c quan lp
php ging nh Quc hi Anh. Thm vo c nhng ta n phn x cc v tranh tng ging nh
cc ta n Anh quc. Tuy nhin, cc chnh quyn thuc a khng c quyn ti hu trong cng cuc
iu hnh s vic. Cc thuc a phi nhn lnh t Anh quc. Chng hn nh quc hi Anh c th thng
qua nhng o lut m cc thuc a M chu phi tun hnh. Nhng nhng o lut do c quan lp
php ca mt thuc a thng qua c th b Anh quc bc b. Tuy nhin iu khng thng xy ra.
Cc chnh quyn cc thuc a tht ra c nhiu quyn hnh thc thi cc cng vic ca thuc a.
- Cc v Thng c ca cc thuc a c tuyn chn bng nhiu cch
Cc v thng c ca cc thuc a khng tha hng cc chc v thng c nh Anh hong. Cc v
ny cng khng c tuyn chn cng mt cch nh nhau. Rhode Island v Connecticut, cc c tri
bu c tuyn chn thng c ca mnh. Nh vy dn chng cc thuc a ny c hng nhiu
quyn hnh hn chng cc thuc a khc. trong ba thuc a khc: Maryland, Pennsylvania v
Delaware- cc v in ch tuyn chn cc v thng c. Tuy nhin, trong nhng trng hp ny, v thng
c do cc v in ch tuyn chn phi c s chp thun ca nh vua.
Bn c th mun bit v cc thuc a cn li l: Massachusetts, Virginia, New Hamsphire, New York,

New Jersey, North v South Carolina v Georgia. Hu ht cc thuc a ny c thnh lp do cc cng
ty mu dch hay cc nh in ch, v lc khi u h c quyn tuyn chn cc v thng c. Nhng sau
ny v mt l do no , nh vua nm quyn kim sot cc chnh quyn thuc a. T cc v thng
c ca cc thuc a ny do nh vua b nhm v phi chu trch nhim vi nh vua. Cho nn cc bn
thy rng ngi dn thuc a khng c quyn ni ln ting ni v vic tuyn chn cc v thng c.
- Cc c tri tuyn chn cc nh lp php
Cc v thng c ca chng ta l nhng ngi rt c quyn th v rt quan trng, Jonathan tip tc
k: nhng h cng chia s cng vic vi c quan lp php. a s cc c quan lp php c hai vin
Thng vin v H vin- thng c gi l Hi ng Lp php. Thng vin l mt c quan nh. Cc v
Thng ngh s do v thng c b nhm hn l c bu ln, v Thng vin th khng quan trng bng
H vin. H vin gm cc i biu do c tri bu ln. Mi tnh trong thuc a u c bu vo H vin
mt hay nhiu i din. Cho nn qua cc i din, dn chng c ting ni trong vic lm lut v thng
qua cc o lut cng nh n nh cc sc thu.
D nhin, khng phi tt c mi ngi u c quyn bu i din vo Hi ng Lp php. Ph n
khng c i bu. Tt c nam c tri di hai mi tui cng khng c i bu. Thng thng ch
nhng ngi t do hay nhng ai lm ch mt s t ai hoc cc ti sn khc mi c hng quyn i
bu ny. mt vi ni khc, ch nhn c ti sn cng phi thuc v mt gio hi no mi c i
bu. thuc a Massachusetts Bay vo bui u ch nhng tn hu ca gio hi Thanh gio mi c
php i bu.
- Dn thuc a iu hnh chnh quyn a phng ca h
Jonathan ni: Ti hy vng rng ti cho bn mt hnh nh r rng v chnh quyn thuc a. Nhng
chc chn rng bn cng mun bit cc a phng c cai tr ra sao? min Tn Anh, mi tnh t
m nhim ly cc cng vic ring. Thnh thong c nhng phin hp thnh ph gi l cc phin hp i
hi thnh ph. Trong cc cuc i hi ny, tt c cc c tri ca lng xm hay thnh ph u c th tham
d v thnh ph th rt nh. Cc c tri c th ni ln kin ca mnh, bu cc vin chc a phng, v
quyt nh phi lm g cho cng vic a phng mnh. Cc bn thy rng i hi thnh ph cho php
phn ln cc quyn t tr a phng.
D nhin, ti khng bao gi i khi nh. Nhng ngi ta thng ni vi ti rng cc thuc a
min Nam dn chng khng c i hi thnh ph. Bi v cc n in th qu rng ln, dn chng ri
rc cc min ng qu v c rt t lng nh c. Cho nn chnh ph a phng ca h cc tnh iu
hnh, v mi tnh bao gm c mt min rng ln. Cng vic iu hnh chnh quyn ca tnh th nm
trong tay ca v cnh st trng (Sheriff), mt v s quan v nhiu v thm phn tr an. Nhng vin chc
ny do v thng c b nhm ch khng phi do dn bu ln. cc thuc a min Trung c s trn ln
ca chnh quyn thnh ph v chnh quyn tnh. Chnh ti cng cm thy sung sng c sng min
Tn Anh, ni m chng ti c i hi thnh ph.
- Xung t thng xuyn xy ra trong chnh quyn thuc a
Jonathan ni tip: D nhin d rng cuc sng ca chng ti kh thun tho, nhng chng ti cng
thng c nhng xung t v tranh chp. i khi vin thng c cng hnh ng theo mun ca ng
ta m khng cn bit n nguyn ca dn chng. Tuy nhin, Hi ng Lp php ca mi thuc a u
c quyn b phiu v cc d lut thu kha. V hu ht cc thuc a, hi ng lp php b phiu
quyt nh v lng bng ca v thng c. Cho nn cc ng thng c khng th no hnh ng qu
c on c.
V dn chng cng khng phi l lun lun tha thun vi nhau u. C th c nhng bt ng kin
gia nhng ngi sinh sng cc th ln v nhng ngi sinh sng cc nng tri. Hoc l c nhng
s tranh bin, ci v gia nhng ngi nh c min dc theo duyn hi v nhng ngi sinh sng
min bin cng. S tranh chp cng c th xy ra gia nhng ngi giu c v nhng ngi khc.
Khng phi ai cng hnh ng theo ring ca mnh. Nhng trn bnh din tng qut, hnh thc t chc
chnh quyn ca chng ti tin hnh rt tt p. Ti ngh rng chng ti rt may mn c tham d vo
chnh quyn t tr ca chng ti.

Jonathan ni rt r rng vo nm 1750, dn thuc a Anh tin c mt on kh di trn
ng tin ti chnh quyn t tr. Dn thuc a quen sng vi mt s quyn hnh v quen vi vic
tham d vo chnh quyn ca h. l nhng quyn hnh qu bu, v nhng ai c quyn ny s khng
bao gi chu t b. Nh chng ta thy ngi dn thuc a bo v nhng quyn li ny, v h
chin u, v h mu cho quyn li ny, v truyn li nhng quyn li ny cho con ci h. Do ,
chng ta ngy nay c tha hng mt gia ti qu bu m chng ta coi nh l t nhin phi c.

PHN BA
Mc du dn thuc a Anh c nhng quyn hnh v ting ni trong chnh quyn ca h nhng h
cng b mu quc kim sot. Tht ra, Anh quc c nhng tng rt r rt v cc thuc a v cch thc
iu hnh cai tr cc thuc a. Nhng tng ny nh th no? V cm ngh ca dn thuc a v
nhng tng ny ra sao?
ANH QUC CHO RNG CC THUC A TN TI V QUYN LI CA ANH QUC
Dn chnh quc Anh tin rng cc thuc a tn ti cho quyn li ca mu quc. H l lun rng Anh
quc khi lp cc thuc a. V Anh quc cho php nn ngi dn thuc a mi c hng mt
s quyn hnh, k c quyn t tr. Anh quc cung cp v kh, tu thuyn tr gip cng cuc bo v
cc thuc a chng li ngi da v ngi Php. Cho nn cm ngh ngi dn Anh chnh quc l cc
thuc a mang n mu quc rt nhiu, v do cc thuc a phi sn sng tun hnh cc lut l
nhm c li cho Anh quc.
- Mu dch c ngha l lm giu cho Anh quc
Anh mong mun cc thuc a phi lm nhng g? Anh quc mun cc thuc a phi lm giu cho
mu quc. Chc chn l Anh quc khng khm ph c m vng, m bc no cc thuc a lm
giu nh Ty Ban Nha. Tuy nhin, c mt cch m cc thuc a c th lm giu cho mu quc, l
vic bun bn. Chng hn nh cc thuc a phi sn xut nhng hng ha v phm vt theo mun
ca Anh quc trong c thuc l, chm, la go, v cc vt liu cn thit cho vic ng tu. Mt khc,
dn thuc a cng cn nhiu hng ha k ngh nh qun o, ni xoong, cho, v kh v cc dng c
khc
V nhiu l do, Anh quc mun rng cc thuc a M chu phi bn cho mu quc hu ht cc
nguyn liu, v phi mua ca Anh tt c nhng sn phm k ngh no m h cn dng. Vic bn nhiu
sn phm k ngh cho cc thuc a s mang li cng n vic lm cho nhiu ngi Anh, cng nh
mang li rt nhiu li cho cc k ngh gia. Nu vic chuyn ch cc nguyn liu v hng ha k ngh t
cc thuc a v Anh v t Anh sang cc thuc a bng cc tu thuyn ca ngi Anh hay tu thuyn
ch to cc thuc a Anh th cc ch tu v ch ng tu cng nh cc thng gia Anh s hng li
rt nhiu. Ngi Anh ngh rng lm th no h c th duy tr vic mu dch ch c li cho ring h nh
vy c?
- Anh quc thng qua cc o lut kim sot cc thuc a
bo v vic mu dch vi cc thuc a, Quc hi Anh thng qua cc o lut v hng hi. Hai
o lut quan trng nht trong cc o lut ny c Quc hi Anh thng qua vo thp nin 1660. Cc
lut l hng hi gm cc lut l (iu khon) di y:
1. Dn thuc a ch c xut cng mt s sn phm sang Anh hay sang cc thuc a khc ca Anh.
Lc u ch c mt s t sn phm nh ng, thuc l, v chm bn cho Anh quc. Nhng dn dn
v sau dn thuc a li sn xut v xut cng thm nhiu loi sn phm khc.
2. Tt c cc hng ha nhp cng t cc quc gia khc n cc thuc a, trc ht phi ch qua Anh
quc. Th d nh tu ch tr t Trung Hoa phi gh qua Anh quc trc ri mi c a qua
Philadelphia.
3. Mi hng ha do cc thuc a xut nhp cng u phi c chuyn ch bng tu thuyn ng ti
Anh quc hay ti cc thuc a ca Anh. Lut hng hi nh rng ba phn t thy th on ca cc tu
thuyn ny phi l ngi Anh hay l dn thuc a Anh.

- Anh quc kim sot vic sn xut hng ha k ngh cc thuc a
Lc u dn nh c cc thuc a c rt t thi gi v c hi sn xut cc hng ha k ngh.
Nhng dn dn khi cc thuc a ngy cng tr nn rng ln hn, v cng ngy dn cng n nh c
ng o hn th mt s thuc a bt u sn xut hng ha. Hng ha lc by gi khng c ch to
ti cc c xng k ngh nh ngy nay, m tri li c ch to ti ngay trong nh ca cc k ngh gia.
Ti khi vic sn xut hng ha bnh trng n c th tr thnh mi nguy hi cho vic bn hng ha
ch to ti Anh quc, Quc hi Anh li thng qua mt s o lut khc bo m rng cc hng ha
ch to cc thuc a s khng nh hng n vic tiu th cc hng ha ca Anh . Th d nh dn
thuc a c th sn xut qun o cho chnh h dng, nhng h khng c sn xut nhng qun o
v m bn sang cc thuc a khc hay sang cc quc gia khc. Dn thuc a cng c th sn xut
st, nhng h khng c php bin ch st thnh cc hng ha.
Tuy nhin, cc o lut kim sot mu dch v sn xut hng ha ny khng gy thit hi nhiu cho
dn thuc a nh cc bn tng. V rng dn thuc a tin chc Anh quc l mt th trng tt p cho
mt s hng ha ca h. Vic ng tu v chuyn vn bng tu cng c gia tng v cc hng ha phi
c chuyn ch bng tu ca Anh hay tu ca thuc a. S tht l cc lut l ch nh cc thuc a
ca Anh tng i rt t kht khe nu so vi cc thuc a ca Ty Ban Nha. Nhng du sao i na th
Anh quc t iu hnh cng cuc mu dch v sn xut hng ha cc thuc a m rt t ch
n nguyn ca ngi dn thuc a.
DN THUC A CHO RNG CC THUC A TN TI CHO CHNH QUYN LI CA H
Dn nh c M chu khng ng rng mc ch ca cc thuc a l lm giu cho Anh quc. S
thc h cho rng h khng mc n Anh quc. H nh li rng khi vt i dng n nh c M chu,
h phi ng u vi bit bao nhiu kh khn nguy him. H phi lm vic cc nhc to dng
nh ca gia chn hoang vu, v phi chin thng bn ngi d man th nghch. Mc d Anh quc
tr gip h trong cuc chin chng Php, nhng chnh h cng t ng gp tin bc v qun s vo cuc
chin ny. Thc ra dn thuc a cho rng chnh h thc hin hu ht vic thit lp tn quc M
chu. V l do ny m h tin rng Anh quc khng nn iu hnh cng vic mu dch ca h.
- Nhiu lut l v thng mi khng c dn thuc a tun hnh
nhiu nm, nhng lut l ca Anh v vic iu hnh thng mi thuc a khng gy ra nhng
xo trn trm trng. Anh quc v qu bn rn vi cc cng vic ti chnh quc cng nh dn ht n lc
nh bi Php quc, nn khng c th gi ch n vic thc thi cc lut l thng mi ny.
Mc du mt s vin chc c b nhm thc thi cc lut l hng hi, nhng c nhiu ngi chng
bao gi vt i dng i ti cc thuc a thi hnh bn phn (nhiu ngi chng bao gi n cc
thuc a nhm chc). Cc v s quan n tr ti cc hi cng thuc a li khng c gng ht mnh
ngn chn dn thuc a khi bun bn vi cc quc gia khc. Cho nn vic bun lu xy ra rt thng
v rt c li cho dn thuc a. Chng hn nh thng gia thuc a nhp cng lu tr t Ha Lan
thay v mua tr ca cc thng gia ngi Anh vi gi cao hn. Khi cc thng gia thuc a v cc nh
trng ta thuc a t tp qun ru hay bn tn vi nhau bn cnh l si, h thng phn nn v cc
lut l ca Anh quc, nhng h cng ch phn nn thi.
- Dn thuc a bt ng chnh kin vi Anh quc v chnh quyn thuc a
Anh quc v cc thuc a M chu cng c nhng kin d bit v cch thc cai tr cc thuc a.
Mc du dn thuc a trung thnh vi nh vua nhng h tin rng h phi c quyn iu hnh cc cng
vic ring ca h. Tinh thn t do M chu rt mnh, v Anh quc th qu xa i vi M chu. Dn
thuc a cho rng ngi Anh chnh quc k c nh vua v lun cc v c vn ca nh vua hiu bit rt
t v tnh hnh M chu. Mt khc, Anh hong v Quc hi Anh li ngh khc. H tin rng Anh quc c
nhng quyn hnh rng ri i vi dn nh c M chu. Mt vin chc chnh ph Anh khi ni v cc
thuc a th h coi nh l nhng a con M chu ny c chng ta gy dng, nui nng cho n
trng thnh v c bo v trong vng tay ca chng ta.
Tuy nhin, trc nm 1763 Anh quc thng khng khng nh s dng quyn hnh ca chnh quyn
i vi thuc a. Chc chn l i khi c th xy ra mt thuc a hay v ch nhn ca thuc a b thu
hi mt bn hin chng ban c quyn (giy php ca nh vua cho php thit lp thuc a), v chnh
quyn Anh vn tip tc i quyn nh thu dn thuc a m khng cn m xa n nhng lut l do
cc thuc a thng qua. Tuy nhin, t khi Anh quc s dng n quyn hnh ny.

Tm li dn thuc a hon ton khng ng vi Anh quc v vic mu quc c quyn kim sot cc
chnh quyn v cng vic mu dch ca h, tuy nhin thng khng xy ra nhng xung t tht s.
Nhng c iu rt d nhn thy l bt c mt hnh ng no ca Anh quc mun thi hnh cc lut l
mu dch hay cai tr mt cch cht ch hn cc thuc a u a n xo trn.
(xem tip : Chng VIII) s ng sau
Trang Lch S
2/11/2017 LSHK-8- Dn Thuc a Chng Li Anh Quc (Nguyn Mnh Quang dch)
LCH S HOA K
(3 tc gi)
Nguyn Mnh Quang dch

(tip theo Chng by)
pypypy
CHNG VIII
DN THUC A M CHU CHNG LI S KIM SOT
GT GAO CA ANH QUC
Nu nm 1775 c cc i truyn thanh v truyn hnh th c l hai bn tin di y c loan bo:
(Thng 3 ngy 23) Chng ti tm ngng chng trnh gi n qu v mt bn tin c bit. Hm nay
mt v lnh t Virginia khuyn dn M chun b chin tranh. Trong bi din vn trc hi ngh
Virginia, ng Patrick Henry, mt chnh khch ting tm ni rng khng cn hy vng g cho ha bnh
na. ng tuyn b nu ngi M mun c t do th phi chin u, v ng chm dt bi din vn
ny la ca ng bng nhng li l thch : Ti khng bit nhng ngi khc s tnh ton hnh ng ra
sao, cn v phn ti th hoc l cho ti c t do hoc l cho ti cht!.
(Thng 4 ngy 19) Tin mi nht t Boston. Hm nay c ng gia dn thuc a M v qun i
Anh. Mt ton qun s Hong gia Anh tin vo Concord, Massachusetts tiu hy cc qun lng,
qun c v ng vi dn thuc a tp trung lng Lexington. Sng n v nhiu dn thuc a b git.
Sau c kch chin d di cu Concord.

Chin tranh bng n gia Anh quc v dn thuc a Anh M chu. Mi hai nm trc , khi
cuc chin vi ngi Php v ngi da chm dt vo nm 1763, khng ai c th nghi ng rng c s
xy ra nh th ny. Vy th phi c nhng li lm trm trng mi gy ra nhng li l thch cng
nh hnh ng d di nh vy. Trong chng ny, chng ta s bn v nhng bin c xy ra trong nhng
nm 1763-1775 a n cuc chin gia mu quc v cc thuc a M chu. gip cho chng ta d
dng tm hiu r nhng bin c ny, chng ta nn tm hiu cc cu hi sau y:
1. Anh quc c gng kim sot cht ch 13 thuc a nh th no?

2. Dn thuc a M chu phn ng li s kim sot cht ch ca Anh quc ra lm sao?
3. Nhng vic g xy ra khi Anh quc trng pht dn thuc a v cng cuc khng chin ca h?

PHN MT
ANH QUC C GNG KIM SOT CHT CH 13 THUC A NH TH NO?
- Anh quc nghin cu nhng k hoch mi cho cc thuc a
Nu chng ta c mt ti cuc hp Hi ng B Trng ca nh vua London vo khi cuc chin vi
ngi da trong nm 1763, th c l chng ta nghe thy Th tng George Grenville ni vi Hi
ng nhng li l sau y:
Tha qu v, trn i chin va chm dt. Sau nhng nm chin u trng k gian kh, chng ta
nh bi c k th hng mnh ca chng ta l nc Php. Chin thng mang li cho chng ta mt
gii t rng ln M chu. By gi Anh quc nghim nhin tr thnh ch nhn ng mt quc v
i nht trn th gii.
Tt c lm cho chng ta hi lng. Nhng chin thng ny ng thi cng t chng ta trc mt
vn phi gii quyt. Hin gi chng ta thu ot c thm t ai M chu, chng ta phi qun
tr nhng vng t ny. Chng ta s phi gi qun i n cc vng t mi ny duy tr trt t.
Qun tr cc thuc a M chu ca chng ta v duy tr mt o qun ni s rt tn km. Trong
cuc chin va qua, chng ta tn ph rt nhiu ri. Chng ta phi vay tin, v gi y ch cn c
mt cch tr mn n ny l chng ta phi tng thu. Nhng khi yu cu ng thu thm th cc nh
in ch nc Anh ny li phn nn rng h phi ng thu nng. Ti khng mun bt dn Anh phi
chu thu thm na. Hn na, ti tin rng cc thuc a phi ng gp cho chng ta mt t ngn khon.
C nhng l do m cc thuc a phi nn ng gp. Nu chng ta duy tr mt o qun Chu M th
dn thuc a s chng hng li nhiu hn ngi dn ng thu nc Anh ny sao?
Tht ra th tng Grenville khng ni nhng li l trn y, nhng chng ta c th tin chc rng
ngi ta ni ng nhng g m ng ta ang suy ngh lc by gi. Theo quan im ny, ng Grenville
l lun rt hp l. ng v cc nhn vin trong chnh ph Anh cho rng cc thuc a phi c cai tr
mt cch hu hiu hn, v chnh cc thuc a phi ng gp nhiu tin hn trang tri chi ph. Trong
khi th tng Grenville ang xc tin mt k hoch nhm tng cng quyn li ca Anh M chu th
tin tc a v li cng khin cho ng tin rng ng hnh ng ng.
- Cuc chin ca Pontiac khin cho Th tng Grenville tin l ng ang hnh ng hp l
Cc bn cn nh l c nhiu ngi nh c tin n lp nghip vng Ohio, pha bn kia dy ni
Allegheny. Vic ny lm cho ngi da vng ny tr nn gin d v h cho rng vng t ny l ca
h. Ma xun nm 1763, h thng nht hnh ng trong mt k hoch nh ui ngi da trng ra khi
vng t ca h.
Lnh t ca ngi da l mt qun nhn tn l Pontiac. ng ta thuyt phc nhiu b lc khc pha
Ty nn tn cng cc n i ca ngi Anh v cc lng nh c vng Ohio. Hnh ng nh vy cng
mt lt, ngi da s nh ui c ngi Anh ra khi vng. Lc u, cc cuc tn kch ca h u
thnh cng. Hu ht cc n i b chim, nhiu dn nh c b git hi v nh ca b thiu ri. Tuy nhin,
sau , qun i Anh c gi n tng vin cho dn nh c min bin cng, v Pontiac b nh bi.
Th tng Grenville ni cuc chin ca Pontiac chng t rng rt cn phi c mt o qun Chu M
khng ch ngi da . ng cng cho rng nu dn nh c v dn da cch xa nhau, v nu
cng cuc nh c vng Ohio c nh hon li th s t c xo trn li thi hn.
- Th tng Grenville thi hnh tn k hoch p dng cho cc thuc a
Th tng Grenville v chnh ph Anh xc tin vic kim sot gt gao cc thuc a M chu:
1. Bn tuyn co 1763. Nm 1763, Th tng Grenville cng b mt bn tuyn co ni rng tr trng
hp c giy php, khng mt lng nh c no c thit lp pha Ty dy ni Allegheny. Nu trc
y c nhng lng nh c vng ny ri, th dn lng vng ny phi di tn khi ngay tc khc.
Chnh ph Anh s kim sot cht ch mi vic bun bn vi ngi da . Th tng Grenville cng
ngh s gi 10 ngn binh s sang tr ng cc thuc a M chu canh gi bin thy.
2. Thi hnh nghim chnh cc o lut hng hi. Th tng Grenville cng ku gi phi thi hnh
nghim chnh cc o lut hng hi. ng nhn nh rng nu chn ng c mi vic bun lu th
thng gia v k ngh gia ngi Anh s hng li rt nhiu. Phi nh thu thm vo cc hng ha.
thi hnh k hoch ca ng, nhiu s quan c gi sang M chu vi ch th nghim chnh rung b bn
bun lu v trng pht nhng ngi phm lut.
3. Lut con nim. Cui cng, theo ngh ca Th tng Grenville, nm 1765, Quc hi Anh thng qua
lut con nim thu thm tin ca thuc a. Theo lut ny th cc khon giy t hp php, bo ch,
nin gim v cc loi bi gii tr u phi dn con nim do chnh ph Anh bn. Mt vi loi con nim ch
ng gi vi xu, nhng nhng khon khc th tht ht sc mc.
Chnh ph Anh cho rng lut con nim v cc o lut khc l hp l. Nhng h khng ng rng
bo t ni ln cc thuc a.

http://sachhiem.net/NMQ/LSHK/LSHK08.php PHN HAI 3/13
PHN HAI
DN THUC A M CHU PHN NG LI VIC
KIM SOT GT GAO CA ANH QUC NH TH NO?
- K hoch ca Th tng Grenville lm cho dn thuc a cm tc
Mi phn k hoch ca Th tng Grenville khng b nhm ny th cng b nhm khc ca dn thuc
a th ght. Th d nh dn nh c vng Ohio th ght bn tuyn co 1763. Sau khi ngi Php b
nh bi trong cuc chin gia ngi Anh v ngi Php v vi ngi da th dn thuc a vng
Ohio ngh rng h s c t do n vng Ohio lp nghip. H khng mun mt chnh ph ni xa hng
ngn dm xen vo quy ry cng cuc lm n ca h. Cho nn h coi thng bn tuyn co 1763 v tip
tc n lp nghip bt k ni no h mun. Cc thng gia v cc ch tu chuyn ch thuc a th
li khng mun lut l hng hi c thi hnh, bi v vic bun lu mang li cho h mt ngun li ln
lao.
s DN THUC A HOT NG CHNG LI LUT CON NIM
- Khng th nh thu nu khng c i din
Lut con nim gy nn xc ng d di nht trong cc thuc a. Ngi Anh chnh quc th ng
vi Th tng Grenville rng cc thuc a phi ng thu tr chi ph cho qun i tr ng M
chu v cc khon chi ph khc, v lut con nim i vi ngi Anh chnh quc l mt iu hp l. Tuy
nhin, quan im ca dn thuc a li hon ton khc hn. H cho rng mi thu kha phi c c
quan lp php dn c ca thuc a quyt nh. H chng li vic Quc hi Anh nh thu m h khng
c ting ni ca i din h trong c quan ny. Nu Quc hi Anh nh thu con nim m khng cn s
ng thun ca dn thuc a th trong tng lai nhiu mn hng khc rt c th b nh thu. Mt ngi
Boston, ng Samuel Adams, t cu hi Ti sao t ai ca chng ta li khng b nh thu? Ti sao
nhng nng phm v tt c nhng g chng ta lm ch hay chng ta s dng li khng b nh thu?
Nu gnh nng thu kha c ging ln u ln c chng ta m khng cn c ting ni ca i din hp
php ca chng ta th c phi l chng ta, nhng ngi t do, b coi nh nhng tn n l khn kh
hay khng?.
Nhiu dn thuc a khc phn ng m lut con nim v chng li vic nh thu m khng c ting
ni ca i din. ng Patrick Henry, mt i biu min bin cng ti Hi ng ngh vin Virginia,
ng ln phn khng mnh m lut con nim. D cha y 30 tui, ng Patrick Henry ni ln vi tt
c sc mnh v quyn lc. ng tuyn b rng dn thuc a c quyn quyt nh v mi th thu m h
phi ng gp. B khch ng bi li ni ca ng, Hi ng ngh vin Virginia ln n lut con nim. Tin tc
v hnh ng to bo ny lan trn khp cc thuc a gy nn tranh lun si ni nhiu ni.
- Hi ngh c bit v lut Con Nim phn khng
Cui nm (1765) mt Hi ngh c bit v lut con nim nhm hp New York. i biu ca chn
(9) thuc a n tham d. Hi ngh son tho mt bn khng th chnh thc gi i Anh quc. Trong bn
phn khng ny, cc i biu cng t lng trung thnh vi mu quc. Nhng h tuyn b rng quyn
nh thu dn thuc a khng thuc v Quc hi Anh, m thuc v cc hi ng lp php ca dn
chng thuc a.
- T chc Nhng Ngi Con Ca T Do c thnh lp
Khng phi th l xong. Dn nhiu thuc a kt hp thnh tng nhm gi l Nhng Ngi Con Ca
T Do bo v quyn li ca h. Dn chng quay ra th ght chng i cc vin chc phn phi con
nim ng ght. Ti Boston, dn chng ni lon treo c hnh nm Andrew Oliver, ngi c ch nh
bn con nim y. m ng dn chng p ph vn phng ca Andrew Oliver v nh ca ca cc
vin chc ngi Anh c tn tui. Nhng ngi bn con nim cc thuc a khc cng b hm da. Nhiu
ngi bn con nim phi t chc. Dn thuc a cn tiu hy con nim v ngn cn khng cho con nim
du nhp vo M chu.
- Cuc ty chay ca dn thuc a a n vic hy b lut con nim ng ght
Dn thuc a cn phn khng chng li lut con nim di nhiu hnh thc khc nhau na. Nhiu
dn thuc a t chi khng mua hng ha nhp cng t Anh quc. y l cuc ty chay hay t chi
khng mua hng ha ca Anh quc. Cuc ty chay ny c tc dng ln nht Anh. Cc v B Trng
ca Anh hong tuy khng cm thy phi bn tm phin mun cho lm v Nhng Ngi Con Ca T Do
hay s phn khng ca Hi Ngh bn v vic chng li lut con nim. Nhng khi vic bun bn vi cc
thuc a st gim mnh m th cc thng gia v k ngh gia Anh quc bt u ku ca phn nn.
Nm 1776, Quc hi Anh hy b lut con nim. Tuy nhin, ngay khi , Quc hi Anh li tuyn b rng
Quc hi c quyn v y quyn hnh thng qua cc o lut, qun tr cc thuc a trong bt c
trng hp no. Ni mt cch khc, Quc hi Anh vn cn nhn mnh rng nu cn Quc hi (Anh) vn
c quyn nh thu cc thuc a d rng cc thuc a khng c i din Quc hi. Tuy nhin, nhn
dn chu M rt t ch n li tuyn b ny. iu quan trng i vi h l ci o lut con nim ng
ght c hy b. Khp trong cc thuc a hin ln nim hn hoan vui sng. Chung nh th lanh
lnh ngn vang mng thng li. Tng m ng t hp reo h, v dn chng trong khp cc thuc a
tuyn b t lng trung thnh vi mu quc.
s NHNG O LUT MI LM KHUY NG CC V PHN KHNG MI TRONG CC
THUC A
ng l chnh ph Anh rt c mt bi hc qua kinh nghim v lut con nim. Dn thuc a M

chu khng nh r rng rng h s chng li bt k mt s can thip no vo quyn li ca ring h.
Nhng Anh hong George III v cc v B Trng ca ng khng hi lng v b nhm dn thuc a bn
kia b i dng ngn chn k hoch ca ng. Hn na, chnh ph Anh vn cn cho rng M chu cn
phi ng gp tin bc tr chi ph cho vic cai tr v bo v cc thuc a.
- Lut Townshend lm cho dn thuc a cm gin
Cha y mt nm, sau khi hy b lut con nim, Quc hi Anh li thng qua mt s o lut iu
hnh cc thuc a. V o lut ny do mt v B trng ca nh vua tn l Townhend ngh nn ngi
ta gi l o lut Townshend. Townshend t ra khng c thin cm vi dn thuc a. Thi ca ng l
C xem ngi M c dm khng tun hnh nhng o lut ny v chng ta s bit ai ti gii.
Mi iu khon trong lut Townshend u lm cho dn thuc a cm gin. o lut ny nh th no
v ti sao dn thuc a li phn i lut Townshend?
1. Mt ln na, lut hng hi phi c thi hnh nghim chnh. ngi Anh c th lc sot hng lu,
cc vin chc c th s dng giy php lc sot tng qut gi l lnh tr gip (writs of assistance).
Nhng t giy lnh (hp php) ny s cho php cc vin chc vo trong bt c nh no lc sot. Khi hay
tin l nh ca c th b lc sot bi bt k mt vin chc no c lnh tr gip th dn chng thuc a
cm thy v cng au bun v cm gin.
2. Lut Townshend nh thu mt s hng nhp cng vo cc thuc a. l ch, giy, sn, thy
tinh, v tr. Mc ch ca cc sc thu ny l thu tin. Dn thuc a th ght cm gin d di, bi v
o lut ny nh thu h m khng cn s ng ca h.
3. Tin thu thu nhp cng ny dng tr lng cc vin chc ngi Anh M chu k c cc v
thng c ca cc thuc a hong gia. Dn thuc a chng li k hoch ny d di, bi v n cp i
ci quyn ca hi ng lp php thuc a kim sot lng bng cc vin chc thuc a.
4. Li cn mt o lut khc cm Hi ng lp php New York nhm hp. Lut ny c nh trng
pht hi ng lp php New York v khng b phiu chp thun ngn khon ti tr binh s Anh tr
ng ti thuc a. Dn thuc a ngh rng nu iu ny xy ra cho New York th cc thuc a khc
trong mt ngy gn y li khng b tc mt hi ng lp php hay sao?
- Dn thuc a chng li lut Townshend
Li mt cn bo t phn khng ni ln trong cc thuc a. Tng nhm ngi t tp ngoi ng
ph hay trong cc qun ru bn tn si ni chng li lut Townshend. Hi ng lp php ca thuc
a Massachusetts, di s lnh o ca Samuel Adams, gi th i cc thuc a khuyn khch, thc gic
phi lin kt hnh ng chng li lut Townshend ca Quc hi Anh. Tuy nhin, nh trng hp lut con
nim, dn M khng phi ch toi nguyn vi nhng li l khng thi. H bt u ty chay ton b cc
hng ha ca Anh. Cc thng gia tha thun vi nhau khng mua v khng bn hng ha ca Anh. Hu
qu l vic bun bn gia Anh quc v cc thuc a li st gim gh gm.
- V tn st Boston y mnh cc cuc chng i
Boston, thuc a Massachusetts, s chng i cng ln cao. Qun s Anh c gi n duy tr
trt t ti y li cng lm cho tnh trng tr nn ti t hn. Qun s Anh mc ng phc b dn
Boston mng nhic l qun lng tm o . Trong mt m tuyt ri, vo thng ba nm 1770, c sng
n bo ng khin cho nhiu ngi ko ra ngoi ng. Mt m ng con trai bt u nm tuyt vo
lnh gc. Mt s binh s khc vi v n tr gip lnh gc, tc th m ng xm li hm da. Mt vi
ngi lnh bn vo m ng, mt s ngi b st hi. V ny gi l v tn st Boston. Dn chng Boston
phn n mnh lit n qun s Anh phi rt vo n ly trong hi cng.
Tin tc v tn st Boston lan trn nhanh chng trong cc thuc a. Nu ngay lc Quc hi Anh
khng quyt nh hy b cc loi thu nhp cng do lut Townshend n nh th c l khng th
on c nhng g s xy ra. Thu ny c hy b khng phi v dn thuc a phn khng mnh
m, m v cuc ty chay hng ha Anh lm tn thng n quyn li ca gii thng gia v k ngh gia
Anh quc. Nhng khi hy b lut Townshend, Quc hi Anh vn cn gi thu ba xu nh vo tr
chng t rng Quc hi Anh vn c quyn nh thu dn thuc a.
- V tr gy thm nhiu xo trn
Sau khi lut Townshend c hy b vo nm 1770, dn thuc a li c thin cm vi mu quc.
Nhng t nhin, nm 1773, chnh ph Anh li hnh ng thiu khn ngoan li mt ln na gy thm
xo trn. Chnh ph Anh cho php cng ty ng n (mt cng ty Anh bun bn vi Vin ng) chuyn
ch tr thng n M chu. Ni mt cch khc cho r l tu chuyn ch tr ca cng ty ng n khng
phi gh qua Anh quc trc khi i M chu v khng phi tr thu nng nh thng l. S sp t ny
gip cng ty ng n c th bn c tr vi gi rt h. Tuy nhin, dn thuc a vn phi tr thu
tr ba xu.
Mc du dn thuc a vn c th mc c gi c ca tr, nhng h vn cm thy khng c hi lng.
H t cu hi mt cch nghi ng rng Phi chng y l mt tr bp bm cho chng ta qun rng
chng ta ang phi ng thu tr. Thng gia M cng lo s. Nhng ngi bn tr lu mua t Ha Lan
khng th no h gi tr c th bn tranh khch vi cng ty ng n c. H s rng cng vic lm
n ca h s b ph sn.
- V Boston ph hy tr
Cc thng gia v cc nh i quc thuc a quyt nh rng cng ty ng An khng c php bn
tr cc thuc a na. mt vi ni, tu ch tr ti bn, tr c a ln b v c a vo kho
kha li. mt vi hi cng khc, cc tu ca cng ty ng n phi quay tr v Anh quc. Ti Boston,
ni dn chng si sc hn c, xy ra ln xn. Vo mt m ti tri trong nm 1773, mt nhm ngi
n mc nh ngi da nhy ln cc tu tr b neo hi cng Boston. Chng ta hy nghe cu chuyn

v v ph hy tr Boston do mt ngi tham d vo v ny k li:
Lc by gi l chiu ti, ti vi v mc nh ngi da v v trang bng ba... v gy. Sau khi bi
mt v tay bng bi than en x mt tim th rn, ti i n Griffins Wharf (bn tu) ni m cc tu tr
cn b neo nm . Ti i ra ng v nhp bn trong m ngi cng ha trang v trang b nh ti, v
i trong hng ng tin n ni ch nh... Ngay khi chng ti ti ni, v ch huy ca i chng ti h lnh
cho chng ti nhy ln tu... Ti c lnh i gp v thuyn trng i ly cc cha kha, v i n
ca hm tu vi mt l n cy. V thuyn trng trao cho ti tt c nhng g m ti yu cu, nhng
ng thi ng ta cng xin ti ng ph tu v cc trang b. V ch huy h lnh cho chng ti m hm
tu v mang tt c cc thng tr vt b i. Chng ti tun hnh lnh ca v ch huy chng ti. Trc ht
chng ti dng ba ru cht b v khui cc thng tr cho chc rng tr c th b thm nc c.
Tnh t lc chng ti nho ln tu c n ba hay bn gi ri, gp thng tr no l chng ti cng ph
v v vt b xung bin. Cc thng tr khc cng b ph hy tng t nh vy. Cc chin tu ca ngi
Anh bao vy quanh chng ti nhng khng thy h lm g chng i li chng ti. Ri th chng ti
lng l rt v, khng ai ni chuyn vi ai, v cng khng ai c gng tm xem ai l ngi cng tham d
hnh ng vi mnh.
Tin tc v v ph hy tr Boston lan trn khp cc thuc a gy nn nhiu si ng. Nhiu dn
thuc a vui mng khi hay tin hnh ng can m ca nhn dn Boston. H tn ng vi nhng cu th
di y ca mt thi s ngi Hoa K:
When a certain great king, whose initial is G,
Shall force stamps upon paper, and folks to drink tea;
When these folks burn his tea and stamp paper, like stubble.
You may guess that this king is then coming to trouble.
(C i tn G khi s
Buc dn nim trn cc giy t,
Bt dn ung tr, ch th .
Bn th on ra sao v i ?
Khi dn t c tr, nim
Nh ai t r, t im ri.)
Nhng cc dn thuc a khc li ly lm lo ngi. H cho rng dn thuc a c quyn chng li nhng
lut l bt cng, nhng khng th t mnh nm ly php lut. H khng tin rng dn thuc a c quyn
ph hy ti sn nh vy.

PHN BA
NHNG G XY RA KHI ANH QUC TRNG PHT
DN THUC A V CNG CUC KHNG CHIN CA H?
- Nhng lut l d tr trng pht Massachusetts khuy ng dn thuc a
Khi tin v ph hy tr Boston ti Anh quc, hu ht dn Anh cho rng dn thuc a i qu trn.
Anh hong George III v cc v B Trng ca ng rt l gin d v quyt nh phi dy cho dn thuc
a ngang ngc mt bi hc. V vy m nhiu o lut c thng qua trong nm 1774 trng pht
Massachusetts. Mt trong nhng o lut ny l quyt nh phong ta hi cng Boston khin cho dn
Boston khng th bun bn giao dch vi cc a phng v cc quc gia khc cho ti khi cc ng ch
ca cc tu tr c bi thng thit hi. Mt o lut khc quyt nh tc b mt nhiu quyn t tr
ca Massachusetts. Nhiu qun s c gi n Boston v v ch huy ca on qun ny l tng Thomas
Gage ng thi cng c b nhm lm Thng c Massachusetts.
i vi dn thuc a, nhng o lut ny qu l tn nhn n m h gi l the Intolerable Acts (c
ngha l lut khng th chu ng c). Khi tin tc v o lut qu qut ny lan truyn sang cc thuc
a khc, dn chng cm thy thng cho dn Massachusetts, v cm gin chnh ph Anh. Cc thuc a
dn dp gi thc phm v cc tip liu n Boston. Hi ng lp php Virginia tuyn b dnh mt
ngy cu nguyn v nhn n phn khng lut Intolerable.
- Cc nh i quc khp cc thuc a lin kt hnh ng
Chc cc bn ly lm ngc nhin l lm th no cc thuc a khc c th hay tin v trng pht
Massachusetts v phn ng mt cch mau l nh vy. Nhng ngi dn thuc a chng li vic ngi
Anh kim sot cht ch cc thuc a c gi l cc nh i quc. Ngay trc khi lut Intolerable ra i,
cc nh i quc lin kt hnh ng. ng Samuel Adams ngh rng phi thnh lp mt y ban lin
lc v p ng Boston tip nhn v p ng vi nhn dn cc tnh khc. y ban ny s loan bo cho
mi ngi bit mi tin tc xy ra hay nhng g m h tin rng cn phi lm bo v quyn li ca dn
thuc a. Chng bao lu cc nh i quc cc tnh khc ( Massachusetts) cng thnh lp y ban tng
t nh vy. y ban ny c gi l y ban lin lc v p ng (Committees of Correspondence). Cc y
ban cc thuc a khc cng bt u tham kho vi nhau. Vo khi lut Intolerable thng qua, khp cc
thuc a t chc xong y ban lin l c v p ng.
- Hi ngh lc a nht nhm hp
V nhng bin c ang xy ra Massachusetts, dn thuc a quyt nh nhm hp bn v:

1. Cch thc bo v quyn li dn thuc a.
2. Phi gii quyt nhng khc bit gia dn thuc a v mu quc.
Thng chn nm 1774, hn 50 i din ca 12 thuc a nhm hp ti Ta th snh Carpenter
Philadelphia. Cuc hp ny v sau c gi l nht Hi ngh Lc a. (dn chng thuc a Anh
Bc M thng c ngi Anh gi l dn lc a).
Cc i biu trong Nht Hi Ngh lc a t coi h nh l ngi Anh v h mun bo v quyn li
ca h nh l quyn li ca ngi dn nc Anh. H cho rng nhng o lut nh l con nim, lut
Townshend v lut Intolerable rt l bt cng i vi cc thuc a. Tuy nhin h khng th ng vi
nhau v vn phi hnh ng nh th no? Mt s ngi can m to bo hn trong c Patrick
Henry v Samuel Adams ngh rng cn phi cng quyt hnh ng. H cho rng cn phi cho Anh
hong George tam v quc hi Anh thy rng quyn li ca dn thuc a phi c tn trng. Nhng
i biu khc li khuyn co rng mi hnh ng phi thn trng. H khng mun lm cho mu quc
bun gin hn na hoc l h khng mun lm nguy hi n vic bun bn gia cc thuc a v mu
quc. Khng c mt i biu no lc by gi li ngh n vic cc thuc a phi ly khai vi mu quc.
Trc khi tan nhm ra v, cc i biu ca nht Hi Ngh lc a tha thun rng Massachusetts
khng nn tun hnh lut Intolerable, v nu cn th dng v lc chng li cc o lut ny. Hi ngh
cng son tho mt khng th gi ln Anh hong trong ni r rng lut Intolerable l bt cng v
tn c. Hi ngh cng phn khng vic b ng thu m khng c ting ni ca dn thuc a. Hn na,
Hi Ngh li ngh mt k hoch ty chay cc hng ha ca Anh khp cc thuc a. Mi tnh nn
thnh lp mt y ban cng b nhng ngi khng cng tc k hoch ny. Sau ht, Hi ngh tha
thun rng nu s lin lc gia thuc a v mu quc khng c tt p hn th s triu tp mt hi
ngh khc nhm hp vo thng nm nm 1775.
- Cc thuc a chun b chin u
Trong qu kh, cc cuc phn khng v ty chay hng ha Anh ca cc thuc a mang li kt qu.
Lut con nim b hy b. Lut Townshend cng b tiu dit. Tuy nhin, ln ny chnh ph Anh li cng
rn. Hoc l nhn dn thuc a phi nhng bc, hoc h phi chin u. H s chn con ng no?
Tnh hnh vo cui nm 1774 sang u nm 1775 li cng khin cho nhiu dn thuc a tin tng rng
h phi chin u. Khp cc thuc a, tng nhm ngi tp hp thao luyn qun s. Massachusetts
thch Thng c Thomas Gage v bt u t chc qun i.
Hu ht dn thuc a vn cn khng mun ly khai vi Anh quc. H ngh rng ch cn chng li mnh
m nhng lut l m h khng thch, v c l chin u mt cht t th s khin cho chnh ph Anh nhn
thc c ngha. Nhng o lut ng ght phi c sa i, v ngi M s tip tc l dn thuc a
trung thnh ca Anh quc nh trc y. H cn c th hy vng nh vy c khng? ng trc Hi

ng i biu Virginia nhm hp ngy 23 thng 3 nm 1775, ng Patrick Henry nng ny la ln:
Qu v c th ku go ha bnh, ha bnh nhng khng c ha bnh. Chin tranh tht s bt u.
i pho v kim st ang go tht t min Bc cn vng vng bn tai chng ta. Anh em chng ta ang
chin u ngoi tin tuyn, n no chng ta cn bnh thn ngi yn y. Qu v cn mun g na? Phi
chng ngi ta qu ham sng m thm kht ha bnh n ni phi mua chuc bng kip i xing
xch n l. Thng cm nh vy. Ti khng bit ngi ta s hnh ng nh th no, ch ring v
phn ti th hoc l cho ti t do hoc l bt ti phi cht.
- Ngi Anh hnh ng
Ngi Anh khng th khoanh tay ngi yn trong khi dn Massachusetts tp trung v kh v n dc
c thch chnh ph. Thng 4, tng Thomas Gage quyt nh gi mt nhm qun s n th x
Concord cch Boston chng 18 dm thiu hy cc tip liu chin tranh ca cc nh i quc tch tr
ti . ng thi ng cng c nh l em qun i bt cc nh lnh t i quc Samuel Adams v John
Hancock ang th trn Lexington, nm gia ng t Boston i Concord. m 18 thng 4 tng
Thomas Gage h lnh cho qun s ca ng t Boston tin n Lexington v Concord.
- Paul Revere bo ng cc nh i quc
Tuy nhin, cc nh i quc cao cnh gic. Qun s ca dn thuc a gi l minutemen (dn
qun), v rng h c th tp trung mt cch mau l ngay trong lng xm. Ngi lun lun sn sng i
h ho v truyn lnh cho dn qun l mt th bc Boston tn l Paul Revere v ngi ng hnh ca
ng ta l William Dawes. Thi s Longfellow vit v Paul Revere:
ng ta ni vi cc bn ca ng ta rng Nu m nay qun Anh t tnh tin vo lng bng ng b
hay ng bin,
Hy treo n ln cao trn vm ca s thp cao nh th.
Bc ng lm du hiu,
Nu qun Anh tin vo ng b th treo mt ngn n, nu i bng ng bin th treo hai ngn;
V chnh ti s bn kia sng,
V sn sng em tin bo ng cho mi ngi.
i xuyn qua cc lng v nng tri trong tnh Middlesex,
dn chng cc min qu thc dy v sn sng gi th kh gii cm tay.
Ngi bn quan st Boston cho hay rng qun Anh ang sa son ln ng tin qun. Nh th vit
tip:
Trong khi (qun Anh) vi v nhy ln yn thc nga chy nc phi,

pha bn kia b sng, Paul Revere cng ct bc...
Nhn ln ca s thp chung nh th
Ngn n le li ri vt bng sng!
V n lt ng ta nhy ln nga,
Nhng vn cn nhn chm chm v pha thp chung.
Ngn n th hai trong thp chung nh th bng chy sng!...
Cho nn Paul Revere phi nga chy sut m.
V sut trong m, ting ku bo ng ca ng vang ng trong cc ln xm v nng tri trong
tnh Middlesex.
Thi s khng ni vi chng ta nh vy, nhng Paul Revere sau khi ti Lexington bo ng cho
Adams v Hancock ri th b qun Anh bt sng. C Revere v Dawes u khng ti c Concor, nhng
ngi a tin th ba tip theo thnh cng. Ngi a tin ny bo ng cho nng dn dc
ng i n Concord v bo ng cho dn trong tnh hay tin qun Anh ang di chuyn.
- Mt pht sng n C th gii u nghe
Sng sm ngy 19 thng 4 nm 1775, khi tin ti lng Lexington qun Anh gp mt ton dn qun
chn ng. Sng n,tm nh i quc b st hi v 10 ngi b thng. Qun Anh cn tin xa hn
Concord 6 dm. Chng t ta n v ph hy cc tip liu chin tranh ca dn thuc a tch tr
y. Ti u cu v pha bn tnh, qun Anh gp mt ton dn qun khc. C hai bn ng , v sng
n tng lot, v tng lot vn cn nh nhau. Ngay khi qun Anh rt v Boston th nhiu nhm qun i
quc (qun lc a hay l qun ca cc thuc a) khc v trang chim cc v tr dc bn ng. Np t
sau tng v cc lm cy, qun M bn xi x vo qun Anh. Trc khi v ti Boston, qun Anh b
git, b thng v mt tch gn 300 ngi.
Tip theo l nhng g s xy ra? C hai bn cng mu. C th l dn thuc a li quay tr li
chng i nhng lut l m h khng thch bng nhng th v truyn n phn khng, nhng din vn
ny la. Tuy nhin, dn thuc a khng bung sng. Thc ra, h tip tc bo v quyn li ca h v
thnh lp tn quc gia. V l do trn y m thi s Ralph Waldo Emerson vit v cuc chin Concord. Bi
th c ngha nh sau:
Di cu tun chy mu o,
Ngn c pht gi nh vo thng t.
Nng dn chin u by ch,
2/11/2017 LSHK-9- 13 Thuc a Anh Ginh c Lp (Nguyn Mnh Quang dch)
LCH S HOA K
(3 tc gi)
Nguyn Mnh Quang dch

(tip theo Chng tm)
pypypy
L c u tin ca Hip Chng Quc Hoa K nm 1776 - 13 sao tiu biu cho 13 thuc a.
CHNG IX
MI BA THUC A ANH GINH C LP
Nhng ngi thn trng v thnh tht khng mun lt chnh ph thit lp mt chnh ph khc,
tr khi khng c cch no khc bo v quyn li v cc quyn t do ca h. V nhng l do ny m
cc v tin bi ca chng ta do d trc khi p ch thng tr ca ngi Anh. Mt trong nhng v
tin bi, ng Thomas Jefferson, ni: Khng nn v nhng l do khng quan trng m lt mt
chnh ph c thit lp t lu ri.
D sao th qun s Anh v cc nh i quc M b mnh trong trn nh ngy 19 thng 4 nm 1775
Lexington v Concord. Cc thuc a v mu quc cng khai ct t lin h. Liu rng cc nh i
quc M chu c nn p chnh quyn Anh hay khng? Hay l h phi nn hn gn nhng g
v v tip tc c x nh l nhng thn dn ca Hong George? l nhng cu hi si bng vo

nm 1775.
Trong chng ny chng ta s tm hiu v nhng quyt nh ca cc v tin bi ca chng ta. Chng ta
cng tm hiu v cuc chin ginh c quyn t ch ca chng ta. Mun cho vic tm hiu thm phn
d dng, chng ta nn tm hiu nhng cu hi di y:
1. Ti sao 13 thuc a quyt nh tuyn b c lp?
2. Nhng u v nhc im ca ngi M trong cuc chin cch mng.
3. Mi ba thuc a ginh c c lp nh th no?

PHN MT
TI SAO MI BA THUC A
TUYN B GINH C LP?
MU THUN GIA ANH QUC V CC THUC A CNG TR NN TRM TRNG, TRONG
KHI , SNG VN TIP TC N
Tin tc v cuc chin Lexington v Concord lan truyn mau l trong khp cc thuc a. Trong khi
qun i Anh ca tng Thomas Gage vn cn Boston th cc nh i quc (M chu) tuyn m thm
qun s tp trung cc tnh bao vy thnh ph Boston. H l nhng ngi mang sng nhng khng c
ng phc. H c hun luyn rt t nhng c can m ng u vi qun i ca nh vua.
- Dn thuc a chin u anh dng trong trn nh trn i Bunker Hill
m 16 thng 6 nm 1775, mt lc lng gm 1200 ngi M tro ln i Bunker v i Breeds nhn
xung thnh ph Boston (xem bng trang 173b). Nu cc nh i quc (qun i lc a) gi c cc
ngn i ny th h c th buc qun Anh rt khi Boston. Sng hm sau, qun Anh hong ht thy rng
qun M chim ng cc v tr trn i Breeds.
Tng Thomas Gage gi mt ton qun (qun Anh mc ng phc nn cn gi l qun o ) i
nh ui hay bt sng ton qun M can m ny. Trong khi qun Anh chnh t trong hng ng tin v
ngn i Breeds th dn chng Boston tro ln nc nh ng xem. Hai ln qun Anh tin ti gn ngn
i u b qun M y lui. Ngi cht v hp hi nm kn sn i. Nhng khi qun Anh tn cng ln
th ba th qun M buc phi rt lui khi ngn i. Ngi Anh khoe khoang rng qun i chnh quy ca
h l o qun gii nht th gii D sao th trn nh ti i Bunker cng cho ta thy rng cc thanh
nin nng dn yu nc ng ln chng li qun i chnh quy Anh quc, v gy cho i phng
tn tht nng n gp hai ln chnh h b thit hi.[1]
- Qun i lc a buc ngi Anh phi b Boston

Nhiu thng sau , qun M bao vy Boston nhng khng th y li qun Anh ra khi thnh ph
c. u nm 1776, qun M em i bc t n Ticonderoga vng ng Bc Nu c ti. Qun M
d nh t i bc ny trn i Dorchester Heights trng xung thnh ph Boston v hi cng. Vo
mt m u thng 3, 1776, qun M thnh cng chim c i Dorchester Heights. V ch huy mi ca

qun i Anh l tng Howe quyt nh l khng th gi Boston c na. Ngy 17 thng 3 nm 1776,
qun Anh ln tu rt ra Halifax, Nova Scotia. Qun M tin vo Boston chim lun thnh ph ny t .
V cng t cho n ht chin tranh cch mng vng Tn Anh khng cn xy ra trn nh ln no.
- nh nhau nhiu ni khc
Trong thi gian t khi xy ra trn nh Lexington (thng 4 nm 1775) cho n trn tn chim Boston
(thng 3 nm 1776) qun M tn cng nhiu ni khc. Ethan Allen ch huy mt ton qun tn chim n
Ticonderoga (sng i pho chim c y mang ti Boston) v n Crown Point, cng ng Bc
Nu c. Hng say bi chin thng ny, o qun th hai ca M trn sang Gia N i. Qun M chim
c Montreal nhng khng chim c Quebec. Sau cng c hai o qun u phi rt v. Xa v pha
Nam, Bc v Nam Carolina, c ng nhiu ni. Ti Moors Creek, Bc Carolina, qun M nh bi
ton qun thuc a trung thnh vi Anh quc. Qun Anh cng tn cng Charleston, Nam Carolina,
nhng b y lui. Bn trang 173b ch r cc trn nh ny.
CC THUC A TUYN B C LP
- Chnh ph Anh t thi cng rn v nghim khc hn
Nh chng ta bit, trong thi gian t ma xun 1775 n ma xun 1776, dn thuc a v
trang chng li Anh quc. D vy i na, cng vn c nhiu ngi cn hy vng l c th tip tc trung
thnh vi Anh quc. H tin rng Anh hong George III v cc v B trng ca nh vua hn phi nhn
thc c vic nhn dn thuc a sn sng hy sinh xng mu cho t do ni ln c s cng
quyt ca h chng li vic mu quc kim sot gt gao cng vic trong thuc a ca h. Nh vy l
dn thuc a (v nhiu ngi chnh quc Anh na) vn cn hy vng chnh ph Anh s thay i thi .
Nhng tic thay, thay v thi hnh mt chnh sch mm mng hn th nh vua li quyt nh dng bin
php mnh. Anh hong ng vi v tng Anh ch huy ti Boston cho rng: Dn thuc a s l nhng
con s t trong khi chng ta ch l nhng con cu, nhng nu chng ta cng quyt cng rn th chng
(dn thuc a) chc chn s t ra ngoan ngon mm mng.
Chnh ph Anh cho ban hnh nhng o lut kht khe hn khin cho nn k ngh v thng mi thuc
a b thit hi rt nhiu. Anh hong t chi khng chu lng tai nghe nhng ting ni phin mun ca
nhn dn thuc a ti M chu, m tri li ng cn tuyn b rng h l nhng ngi phn lon. i xa
hn na, nh vua tuyn m qun s ngi c (gi l Hessians) vo trong o qun phc v ti M chu.
Hnh ng ny khin cho nhn dn thuc a v cng cm gin. T hn na, qun s o (qun Anh
mc ng phc mu ) nghnh ngang khp cc ng ph. V cn t hn na, qun s ni ting
ngoi quc chim ng nhiu a im lm cho dn chng M cng bt bnh. Cho nn nhiu ngi M
cho rng rt c t hy vng c mu quc i x tt p.
- Cc lnh t thuc a ku gi c lp
Cc thuc a c nn p ch thng tr ca ngi Anh ginh quyn c lp hay khng? Mt s

lnh t ngh v ni nh vy. Mt trong cc v lnh t ny l Samuel Adams. Trong nhiu nm, Samuel
Adams chng li lut con nim (Stamp Acts), lut Townshend v lut Intolerable. ng tin rng cc
thuc a phi ly khai v tch ri khi Anh quc. Quan im ny ca ng khin cho nhiu ng bo ca
ng khng thch ng, v khin ngi Anh coi ng l mt ngi nguy him. Tuy nhin, ng vn c v phi
hnh ng mnh. Khi hay tin ngi Anh ang tin vo Lexington, ng cng khng bun phin lo ngi.
Tht ra, ng cn vui mng: Bui sng nay qu l vinh d. Ngay c sau khi xy v kch chin
Lexington v Concord, nhiu ngi M vn cn c gng lm cch no hn gn hay gii quyt nhng
khc bit vi mu quc th Adams li cng hng say c v vic ginh c lp cho cc thuc a.
Thomas Paine vit nhng bi thuyt lun c v hng say nht cho vic ginh c lp cho cc thuc
a. Thomas Paine l ngi mi t Anh n nh c M chu. ng vit t truyn n gi l Common
Sense (cng l), trong ng ku gi ngi M nn ly khai vi Anh quc. ng vit: l iu hp l
phi lm. Ti sao mt lc a v i li b rng buc bi mt hn o nh b cch xa hng ngn dm?
Ti sao dn thuc a li phi cui u tun theo lut l lm tn thng n nn k ngh v thng mi
ca chnh mnh? Ti sao dn thuc a M chu li cn tip tc th trung thnh vi mt ng vua khng
cn g n h m cn gi qun i n n p? Paine cn tuyn b: Nhng iu trn y c phi l
hp l khng? Hy c v cho vic ly khai. ng vit tip:
Mt tri khng bao gi soi sng ln chnh ngha ca gi tr ln hn. y khng phi l cng vic ca
mt thnh ph, ca mt tnh hay ca mt vng quc, m l cng vic ca c mt lc a, ca t nht l
mt phn tm a cu c dn c sinh sng. y khng phi l lin h ti mt ngy, mt nm, mt i,
m l c lin h ti mi mi v sau, ti tn cng ca k nguyn.
T truyn n ca Paine xut hin vo u nm 1776, bn chy nh tm ti. Khp trong cc thuc
a ngi ngi ngi trong qun ru hay bn cc l si, khng ngt bn tn v li l mnh bo v li
cun ca Paine. Nhiu ngi trc kia chng li vic cc thuc a i c lp hay l cn lng l th
gi y h i kin v mong mun cc thuc a c c lp.
- Nh Hi Ngh Lc a hnh ng mnh tin ti c lp
Nh chng ta c trong chng 8, thy rng Nht Hi Ngh Lc a xp t mt hi ngh
khc s nhm hp nu tnh trng cng thng gia cc thuc a v Anh quc cn ko di. Nm 1775,
ngay sau khi xy ra trn nh Lexington v Concord, Nh Hi Ngh Lc a bt u nhm hp
Philadelphia. Hu ht nhng ngi tham d l nhng nh lnh o quan trng ca cc thuc a. Lc
u, a s cc i biu trong Hi ngh cn hy vng l cn c th t c mt tha hip vi Anh hong
George III v chnh ph ca nh vua. Tuy nhin, vi thng sau , c hi i n mt tha hip ha bnh
cng tr nn mong manh. Cng ngy cng c thm nhiu ngi M tin rng ch cn cch l cc thuc a
phi ginh c lp. Sau cng Hi ngh p ng theo kht vng ngy cng tr nn mnh m, l i
c lp. u thng 6 nm 1776, Richard Henry Lee, i biu ca Virginia, ng ln ni: Thuc a ca
ng gi ng n y trnh by mt ngh, ngay khi , cc i biu lng tai nghe. ng ni: Quyt
nh rng cc thuc a hp nht c quyn, v phi c quyn l nhng tiu bang c lp v t do. Bn
c th tng tng s si ni ca hi trng trong nhng ngy k tip. Cc i biu t tp thnh tng
nhm nh bn ci, tho lun v c lp, v ngh trng i ca Richard Henry Lee. Trong khi ,
mt y ban c thit lp son tho bn tuyn ngn c lp. Ngi c cng nhiu nht trong vic vit
bn tuyn ngn c lp l ng Thomas Jefferson. Thomas Jefferson l ngi ca thuc a Virginia. Dng
ngi cao ln, mi 33 tui, ng l mt thin ti bit din t t tng r rng v s dng nhng ngn
ng gi cm. Trong mt thi gian ngn, ng son xong bn Tuyn Ngn c Lp a ra hi ngh
nghin cu.
- Hi ngh chp nhn bn Tuyn Ngn c Lp
Bn tuyn ngn c lp ca Thomas Jefferson gm hai im quan trng:
1. im th nht ni ln mt tng mi to bo v quyn li ca nhn dn. Trc kia hu ht ngi
ta quan nim rng ngi dn ch c hng nhng quyn t do do chnh ph hin hnh ban b cho
thi. Nhng Jefferson li cho rng mi ngi sinh ra i l c mt s quyn li m khng mt chnh
quyn no c th tc ot c. Trong bn tuyn ngn c lp, ng vit quan nim ny bng nhng
li l rt ku nh sau:
Chng ti ngh rng s tht t n qu r rng, rng mi ngi sinh ra u bnh ng, thng
ph cho con ngi mt s quyn bt kh nhng. l quyn sng, quyn t do v quyn theo ui
hnh phc.
Jefferson vit tip rng mc ch ca chnh ph l bo m nhng quyn ny v chnh ph phi c
s ng thun ca ngi dn b tr (dn chng). Mt khi m chnh ph khng bo v c nhng quyn
ny cho dn chng hay l khng c s ng thun ca dn chng th dn chng c quyn thay i hay
xa b ci chnh ph i thit lp mt chnh ph khc c th mang li an ninh v hnh phc cho
dn chng.
2. im th hai l bn tuyn ngn c lp ni ln s ct t mi lin h vi Anh quc. Jefferson vit
rng di ch lut l kht khe ca Anh quc, cc thuc a phi kin nhn chu ng au kh. Gi
y n lc v quyn li v bn phn m cc thuc a phi p chnh quyn.Cho nn, chng
ti, nhng ngi i din ca Hip Chng Quc trong i hi, nhm hplong trng tuyn b rng
nhng thuc a hp nht ny phi l, v v quyn li phi l cc x c lp. Jefferson chm dt bn
tuyn ngn vi nhng li l ht sc long trng:
V nng cao s ng h bn Tuyn ngn ny, vi s vng tin vo s che ch ca Thng , chng
ti th ha vi tt c i sng, ti sn v danh d thing ling ca chng ti.
Bn tuyn ngn c lp l mt ti liu ni ting m mi ngi dn Hoa K cn phi c.
- Mt tn quc gia c thnh lp

Sau t ngy bn ci, Hi ngh chp nhn bn tuyn ngn c lp vo ngy mng 4 thng 7 nm 1776.
Sau nhng thng ngy php phng d dt, Hi ngh tin mt bc lch s quyt nh. Cc v tin bi
ca chng ta khng cn phi l nhng thn dn Anh quc chin u bo v quyn li ca ngi dn
trong quc Anh na. Gi y h l nhng ngi sng lp ra mt tn quc gia. H khng cn ni n
Lin hip thuc a na. V by gi h hnh din ni n Hip Chng Quc! Ngy mng 4 thng 7 nm
1776 l mt trong nhng ngy c ngha quan trng nht trong lch s Hoa K.

PHN HAI
U TH V NHC IM CA NGI HOA K TRONG
CUC CHIN CCH MNG
Ngay khi , dn chng trong cc tiu bang n nhn tin tc v bn tuyn ngn c lp vi nhng
cm tnh trn ln. Mc d h sung sng nhng h cng t hi nhng g s xy ra? Hoa K lm th no
c th tip tc chng li sc mnh ca Anh quc? l iu m Hi ngh tuyn b Hoa K l mt
quc gia c lp v t do. Cn mt iu na l phi ginh c c lp. C th no m 13 tiu quc
chng li c qun i v hi qun ca mt quc gia hng mnh nht th gii?
NHNG NHC IM CA HOA K
- Qun i thiu hun luyn v thiu t chc
So vi qun i chnh quy iu luyn ca Anh quc, qun i Hoa K (cn gi l lc a) qu l khng
th no snh c. in hnh nht l qun i ca thuc a c rt t kinh nghim v chin thut qun s
cng nh v chin u. Vic hun luyn ca qun i thuc a l ch nhm p ng cho cuc chin
vng bin cng chng li ngi da v ngi Php. So vi cc s quan Anh, th s quan trong hng ng
qun i thuc a c rt t kinh nghim. Hn na, t chc qun i li lng lo. Cc qun s trong qun
i khng b bt buc phi gia nhp m tri li u do h tnh nguyn nhp ng. Nhng qun s tnh
nguyn nh vy h lun lun ngh rng h s c tr v nh ngay khi thi gian phc v ngn hn ca
h chm dt. Hu qu l nhng ngi lnh o trong qun i hng ngy khng th no bit chc l c
bao nhiu qun s di quyn ch huy ca mnh. Cc thuc a cng chng c mt lc lng hi qun
thc s. Ngi M khng th no em tu chin hng nht ca mnh chng li vi mt lc lng hi
qun mnh nht th gii.
- Cc thuc a thiu cc trang b v tin bc

Theo ui mt cuc chin, cc thuc a cn phi c cc trang b v tip liu nh sng trng, i
pho, n dc, thuc sng, qun trang v lng thc. Nh Hi ngh Lc a (chnh ph cc lc a)
c rt t tin mua sm cc qun trang, qun c v cc lng thc. Hi ngh cng khng c
quyn nh thu dn chng. Hi ngh ch c quyn yu cu cc tiu bang (thuc a) ng gp, v s
tin nhn c tht l tht vng. Hi ngh phi in tht nhiu tin giy mua sm cc qun trang
qun c v lng thc. Nhng dn chng khng chu bn hng ha ly tin giy. Tin giy khng c
gi tr nhiu tr khi c th i tin giy ly vng hay bc, hoc l tr khi chnh ph pht hnh mt loi
tin giy c gi tr cao. Nh Hi Ngh Lc a l mt chnh ph mi ra i v c rt t quyn hnh, v
li khng c nhiu vng bc. Chin tranh cng ko di, tin ca chnh ph lc a cng mt gi. Cu
khng ng gi bng ng tin lc a tr thnh cu chm ngn ch nhng g v gi tr.
- Dn trung thnh vi Anh quc chng li chnh quyn v qun i thuc a
Cc v tin bi ca chng ta trong cuc cch mng khng nhng phi chin u chng li qun lc ca
Anh hong, m cn phi chin u chng li k ni th ngay trong lng xm, th. Sau khi bn tuyn
ngn c lp c son tho v k kt xong, vn cn mt s ln dn chng, c l ti mt phn ba dn
chng vn cn trung thnh vi nh vua. Nhng ngi ny gi l nhng ngi trung thnh (loyalists) hay
bo th (tories). Mt s nhng ngi trung thnh t chi khng chu tham d vo cuc chin bn pha
cc nh i quc. Nhiu ngi trung thnh khc li tip t lng thc v cung cp ni n chn cho qun
i ca nh vua. Nhiu ngi khc cn gia nhp vo qun i Anh na. D nhng ngi trung thnh ngh
rng h hnh ng ng, nhng cc nh i quc coi h nh l nhng qun phn bi (M gian). i
khi nhng ngi trung thnh b bt ri em sn hc n v cm lng ln ngi, hay l h b xua ui ra
khi th. Nhiu dn thuc a i quc tin n p ph nh ca hay chim gi ti sn ca h.
NHNG LI IM CA HOA K
Mc d phi ng u vi nhng tr ngi kh khn, cc nh i quc vn c gng tip tc theo ui
cuc chin v cui cng nh bi c qun Anh. Lm th no m cc nh i quc hon thnh
c s mng ln lao ny?
- Cc nh i quc tin tng l chin u cho chnh ngha
Mc d qun s lc a thiu hun luyn v thiu cc tip liu qun nhu, qun c cng nh thc
phm, nhng t nht l h chin u ngay ti qu hng t nc h. H tng l nhng ngi quen
sng cc nhc, dm ma gii nng ni ng rung nn h c th chu ng c gian kh kh khn.
H bit s dng sng trng v sn xut c phn ln cc tip liu khan him. Nhiu s quan v
qun s thuc a tng tham d cuc chin chng li ngi Php v ngi da , cho nn h rt
kinh nghim chin u v h hc v hiu v gi tr ca cnh gic v t tin. H ang chin u cho
mt chnh ngha cao c- cho t do v an ninh, cho gia nh v qu hng ca h- Mt khc, qun i Anh
gm ton nhng qun s b cng bch phc v. Qu hng v gia nh tn mi bn kia b i dng,
d nhin l binh lnh Anh v binh lnh c khng th no c tinh thn chin u cao nh qun s M c.
- Cc nh i quc li dng nhng lm ln ca ngi Anh
Nhng lm ln ca cc tng lnh Anh to li th cho i cuc ca cc nh i quc. Nhiu v tng
lnh c b nhm ch v h l bn b ca nhng ngi giu c v th lc trong chnh ph Anh quc.
Cc v tng lnh ny khinh thng qun s thiu hun luyn ca cc thuc a v cho rng qun s ca
thuc a s khng th no chin u gian kh trng k c. Ging nh on vin ca mt on lc s
qu t tin, cc v ch huy ca qun i Anh tr nn cu th, bung lng. Thay v tn cng nh v bo
chp nhong vo qun i lc a, cc v tng lnh Anh theo ui chnh sch bung lng. H phm phi
nhng li lm trm trng v cho chin thng vt khi tm tay.
- Cc nh i quc nhn ngoi vin
Nhiu ngi yu chung t do t u chu tnh nguyn sang Chu M gia nhp qun i thuc a. Mt
trong nhng ngi u chu ch nguyn ny l hu tc De Lafayette. Nh qu tc dng cm tr tui
ngi Php ny bt chp lnh ca Php hong i M chu chin u cho t do. Cng i vi De
Lafayette c Nam tc De Kalb, ngi hy sinh i mnh cho cuc chin ginh c lp ca Hoa K.
Nhiu qun nhn ngoi quc ni ting cng gia nhp qun i thuc a. Trong c Nam tc Von
Steuben, ngi tng chin u di s ch huy ca mt nh i lnh o qun s, tc l Hong
Frederick ca nc Ph, v hai v s quan ngi Ba Lan l Pulaski v Kosciusko. Nhn dn Hoa K ghi nh
cng n i vi s tr gip ca nhng ngi u chu yu chung t do ny.
Quan trng hn c l Hoa K nhn c s tr gip ca cc chnh ph ngoi quc. Ngay khi khi u
cuc chin, Hoa K cng gi i din i Php quc cu vin. Chnh ph Hi ngh l lun rng v
Php vn l cu th ca Anh quc, nn rt c th chnh ph Php s nm ly c hi h th Anh quc
bng cch tr gip cho M chu. Benjamin Franklin, mt chnh khch ti ba khn kho ca M chu, nhn
ni c gng thuyt phc c Php quc vin tr cho Hoa K. Khi thi c cho thy l Hoa K s c nhiu
c hi nh bi c Anh quc th Php hong tr gip cho Hoa K. Php quc v Hoa K cng k
mt tha hip theo th Php s l ng minh qun s ca Hoa K. Php quc gi tin bc cng cc
tip liu v qun s cng tu thuyn sang tr gip Hoa K chin u.
Khi Php quc tr thnh ng minh qun s ca Hoa K th Anh quc tuyn chin vi Php. Cc quc
gia khc cng b li cun vo vng chin. Php quc thuyt phc ng minh ca Php l Ty Ban Nha
cng nhy vo vng chin chng li Anh quc. Trong nhng nm sau cng ca cuc chin, chin tu ca
Ty Ban Nha v ca Php lm cho hi qun Anh v cng bn rn. Anh quc cng tuyn chin vi Ha
Lan v cc nh ngn hng ca ngi Ha Lan cho cc tiu bang Hoa K vay nhiu mn tin ln.
- Tng George Washington t cho thy ng l mt v lnh t tuyt vi
Mt trong nhng l do quan trng a Hoa K n chin thng l nh s lnh o ca George

Washington. Ma xun nm 1775 Nh Hi ngh lc a b nhm Washington lm Tng T Lnh qun
i lc a. Hi ngh kh c th c mt s chn la no khc. Cho i vo ngy 22 thng 2 nm 1732,
v l con mt nh in ch giu c, Washington sm c nhiu kinh nghim v qun s. Nh chng ta
c trong chng VI, Washington tng ch huy mt ton qun i tn kch qun Php v qun da .
ng cng c kinh nghim trong cc cng vic chnh ph, v ng cng tng l nhn vin ca Nht
Hi Ngh Lc a.
Dng ngi cao, vai rng, c ch nghim trang ng hong, Washington l mt nh lnh t ti ba.
Lng can m v thi bnh tnh ca ng l tm gng sng cho cc s quan v binh s noi theo. ng
trc cnh qun s gim st, thiu tin bc, thiu c qun nhu, qun c v thc phm, v ng trc
cnh d lun ch trch qu mc, ng cng vn khng b cuc. Sut trong thi k en ti ca chin tranh
cch mng, Washington vn cng quyt chin u m khng h nao nng. S kin gan v bn ch ca
mt v T Lnh nh ng khin cho bit bao nhiu ngi nht gan tr nn hng hi v can m.

Nh s dng cm ca qun s lc a, nh s lnh o ca Washington v nh ngoi vin ca nhiu
nc, Hoa K ot c ton thng trong cuc chin tranh cch mng. Nhng cng cuc chin u
khng phi d dng v cng khng chc thnh cng vo mt lc no c. Lin tip trong nhiu
thng tri, qun i lc a gp phi bao nhiu l tht vng, chu ng bit bao nhiu l gian kh v
chin u trong tuyt vng. cng l iu m Thomas Paine vit: Nhng ln th thch tinh thn
con ngi. Tuy nhin, ngay c khi trin vng hnh nh en ti nht, cc v tin bi ca chng ta nht
nh quyt khng chp nhn tht bi.

PHN BA
MI BA THUC A GINH C C LP
NH TH NO?
Cc bn c cc ti liu v chin tranh cch mng, hn cc bn cn nh nhng ngi chin u
v b mnh ni chin a ch l nhng ngi thng dn t b cng vic thng nht m ln ng vc
sng ng u i din vi o qun tinh luyn ca ngi Anh. Ti ni gia nh ca h th hay
nng tri, n in, hoc trong cc cn nh g th s vng bin cng, thn nhn ca h tng gi
v tng gi ngng tin xem nhng g v ang xy ra. Vo thi k khng c my v tuyn truyn
thanh hay v tuyn truyn hnh truyn i nhng bn bo co tin gi cht. Phi mt nhiu ngy, c khi
phi nhiu tun l, nhng tin tc t mt trn mi a v n gia nh c. Nhng bn bo co v cuc
chin li phi ty thuc vo s di chuyn ca cc qun nhn, khch b hnh, hoc l ty thuc vo mt
l th hay mt t bo c. Nhng mu tin tc nh cng lm cho cc ngi ln bang li xm vi v chia
nhau c. Theo sau nhng ngy en ti tng chng nh nhn dn lc a b i bi trong cuc chin
cch mng, ni sao ht c ni nim hn hoan cho mng chin thng cui cng.
CC TIU BANG MIN TRUNG TR THNH BI CHIN TRNG
Nh chng ta bit, cuc chin lc ban u bng n quanh vng Boston. Sau ny Nu c tr
thnh trung tm chin a. S d nh vy l v hai l do chnh:
1. Dc theo vng b bin, thnh ph Nu c l mt hi cng tt nht. Ngi Anh cn phi chim gi
hi cng ny phn phi tip liu cho qun i.
2. Gi c chin tuyn dc theo sng Hudson v h Champlain ngc ln pha Bc, ngi Anh tch
ri c vng Tn Anh ra khi cc thuc a khc. Tch bit ri cc thuc a ri th ngi Anh s d
dng ln lt chinh phc c tng thuc a mt.
- Ngi Anh tn chim Nu c
Hy vng ngn chn khng cho qun Anh chim c Nu c, tng Washington em lc lng t
Boston n o Long Island. Ti y qun i lc a b qun Anh di quyn ch huy ca tng Howe
nh cho thm bi vo cui ma h nm 1776. Tuy nhin, nh tri ti v sng m, qun M trn
thot c v vng pha Bc thnh ph Nu c. Qun Anh chim thnh ph v nhng ngi trung
thnh vi ngi Anh y hn hoan cho mng n tip qun Anh. Thnh ph Nu c t y nm
trong vng kim sot ca ngi Anh cho n khi cuc chin chm dt.
- Nathan Hale hy sinh v t quc
Mun tm r v k hoch ca qun Anh, tng Washington ku gi nhng ngi tnh nguyn i thnh
ph Nu c. Mt trong nhng ngi tnh nguyn ny l i y Nathan Hale mi hai mi mt tui.
Trc khi xy ra cuc chin, ngi thanh nin tr tui ny l mt gio vin Connecticut. Tng
Washington y cho Nathan Hale s mng nguy him l i tm hiu k hoch ca qun Anh. Nathan Hale
ha trang tin vo thnh ph Nu c, nhng chng may b qun Anh bt v kt n l gin ip v b
treo c. ng trc ci cht, Nathan Hale khng khi ni li cht: Rt tic l ta ch c mt i hy
sinh cho t nc.
- Washington rt v New Jersey
Sau v tht th Nu c, li tip theo v xui xo khc. Qun Anh li tn chim hai n i dc theo
sng Hudson khin cho Washington tn tht ti hai ngn su trm tinh binh cng mt s ln cc sng
ng v tip liu. Nu qun Anh tip tc tn cng ngay tc th vo lc qun s ca Washington nn lng
th c l ngi Anh dp tt c cuc chin ny. Ngi ta ni rng tng Howe khng mun tiu
hy qun i lc a, v ng cn hy vng l ngi M s tr li trung thnh vi ngi Anh. Gi y, qun
i lc a ang nm tht bi, ng hy vng ngi M s nhng bc v b cuc. l mt lm ln ln
v cng l mt bi hc t gi cho tng Howe.
Ma thu nm 1776, tng Washington buc phi rt lui qua New Jersey v pha Nam. Tng Howe cho
qun truy kch nhng li tin qun rt chm chp. Vo cui nm , qun i lc a vt sng Delaware
tin vo Pennsylvania. y l nhng ngy chn nn i vi v tng t lnh qun i M. Nhiu qun s
tuyt vng b v nng tri hay v vi cng vic c. Trc ,Washington hy vng s tuyn m thm
qun New Jersey, nhng ch thu thm cha c ti 100 ngi. ng thi vi lc Washington rt v
Pennsylvania th qun Anh tin ti Philadelphia khin cho Hi ngh phi b c ni hp m chy trn. Chnh
ngha ca nhn dn Hoa K hu nh ri vo tuyt vng. Ngi ta ni rng mt vi tng lnh trong qun
i Anh tin chc rng cuc chin s chm dt v h gi cc c hnh l xung tu chun b
hi hng.
- Chin thng Trenton v Princeton lm nc lng qun i lc a
Tuy nhin, Washington vn cn hy vng. Trong m ging sinh lnh gi vo nm 1776, ng v binh s
di quyn vt sng Delaware tr v ng vo khi 1400 qun c n tr trong n Trenton ang
chung vui ngy l. Qun s ng tn cng bt ng v bt gi c hng ngn t binh. Sau , ng rt lui
tr li vi dm. Lord Cornwallis c gi i lin ui bt Washington. ng ta ni rng ng la
con co gi vo ni kh khn. Nhng mt ln na, nh lnh t lc a t ra ti ba v gan d. t la
tri sng nh la qun Anh, Washington v qun s ln vo trong m ti. Sng hm sau, i pho
t xa gm tht vang di lm cho Cornwallis bng tnh. y l ting sng ca Washington tn cng 3
trung on qun Anh gn Princeton. Washington nh bi qun th ti Princeton. Nhng chin thng
ho hng ti Trenton v Princeton gy nim phn khi trong hng ng qun i lc a. Mc du ton
thng cn xa nhng dn Hoa K nhn v tng lai vi nhiu hy vng hn.
- K hoch ca ngi Anh bp qun M
Nm 1777, cc v ch huy trng ca qun Anh thit lp k hoch chim gi vng thung lng sng
Hudson c lp min Tn Anh. Tng John Burgoyne (ngi Anh thng gi l Gentleman John) ch
huy mt o qun t Gia N i tin xung pha Nam qua ng h Champlain ti Albany. Tng Howe ch
huy mt lc lng t thnh ph Nu c tin ln Albany gp tng Burgoyne. o qun th ba t
n Oswego bn b h Ontario tin v pha ng qua tiu bang Nu c kt hp vi hai o qun
trn ti Albany.
y l mt k hoch rt hay, nhng li khng tin hnh c nh mun. o qun th ba t n
Oswego chng bao gi ti c Albany. Na ng, o qun ny gp o qun lc a ti Oriskany, v
hai bn kch chin d di, nh nhng trn nh m mu nht trong cuc chin. Sau trn nh ny,
o qun th ba rt v Oswego. V phn tng Howe, thay v gi qun tip vin cho tng Burgoyne, th
ng li h lnh cho qun s ca ng thnh ph Nu c ln chin tu ri tin vo vnh Chesapeake. Sau

khi b, tng Howe v o qun ca ng hng v pha Bc tin vo Philadelphia.
- Saratoga l mt khc quanh ca cuc chin
Cn tng Burgoyne, ng cho qun tin v pha Nam ti n Ticonderoga. Nhng qun Anh cng tin
su vo ni a li cng gp nhiu kh khn. Dn Nu c v dn min Tn Anh ng cy chn ng,
t ma mng, la sc vt i li vn khng nh trng. ng u vi nhng tr ngi nh vy, tng
Burgoyne phi h lnh cho qun s t t tin. Khi ng gi 700 lnh c tin v pha ng nhn tip
liu th b qun i lc a bao vy v nh bi gn Bennington, ni m ngy nay thuc tiu bang
Vermont. Sau cng, qun ca tng Burgoyne kch chin vi qun i lc a gn Saratoga Nu c.
Qun Anh b thm bi. So vi qun i lc a, qun Anh qu t, li khng hy vng nhn c tip vin,
tng Burgoyne em ton qun ca ng u hng vo ngy 17 thng 10 nm 1777.
S u hng ca tng Burgoyne l mt khc quanh ca cuc chin. Chin thng ca qun i lc a
ti Saratoga cng nh vic bt sng c tng Burgoyne v ton th qun i ca ng ta lm khch l
Php hong gi vin tr cho Hoa K. Khng c vin tr ny Hoa K s khng tin gi vng c
nhng o qun ang chin u ngoi mt trn.
- Washington tri qua nhng ma ng gi lnh ti thung lng sng Forge
V phn tng Howe, ng cng vi o qun ca ng tin vo Philadelphia. Washington c gng chn
ng o qun ny ti Brandywine v Germantown. Nhng c hai ni ny, Washington u b tht bi.
Tng Howe chim c Philadelphia mt cch v vang (xem bn trang 189b).
Ma ng nm 1777-1778, o qun ca tng Howe dng li, tr ng Philadelphia. y l thi
gian m o qun ny c hng y tin nghi. H c tr ng trong nhng cn nh m cng v
c y thc phm, lun lun c tic tng v khiu v. i vi qun Anh th ma ng ny y th v,
ngc li i vi qun i lc a ca tng Washington li l mt cn c mng.
Qun i ca tng Washington ng tri gn thung lng sng Forge. Lng thc thiu thn, h
phi vi v dng ln nhng tp lu cy th s chng li vi gi go, tuyt lnh ca ma ng. Qun
o rch ri khng che thn. Nhiu qun s khng c giy, v ch c mt s t c chn nm. Tin t
ca qun i lc a th mt gi n ni nng dn khng chu bn thc phm cho h na. H bn heo v
b cho qun Anh ly vng v bc. Trong hon cnh nh vy, mt s qun s trong qun i lc a
chn nn b v nh. Nhiu ngi lm bnh. Nhng Washington hiu r gi tr chin thng Saratoga.
ng vn t ra bnh tnh v khch l m binh s i lnh ca ng. Nam tc ngi c Von Steuben ra
cng hun luyn qun i lc a trong sut ma ng chun b cho chin dch ma xun ti.
- Khng cn xy ra cc trn nh cc tiu bang min Trung na

Trung tun thng 6 nm 1778, qun Anh b Philadelphia vt New Jersey, tin vo thnh ph Nu
c. Washington em qun truy kch, v nu khng c tng Charles Lee hn nht th chc c l ng
nh bi c qun Anh Monm, thuc tiu bang New Jersey. Thay v tun theo lnh ca Washington,
Lee cho qun rt lui. Qun Anh ti c Nu c. Washington cho qun cm chn qun Anh ni
y cho ti khi chin tranh chm dt. T y cng khng c trn nh ln no din ra cc tiu bang
min Trung.
- Tn M gian mu toan phn bi qu hng
Mt bin c xy ra lm tn thng n s nghip ca ngi Hoa K. Benedict Arnold l mt trong
nhng nh lnh o ca cc thuc a. T u cuc chin, hn chin u rt hng v xut sc. Hn
tng tham d vo v tn cng Quebec ngay t khi khi u cuc chin, v cng tng tham d nhiu
vo trn nh ti Saratoga khin cho Burgoyne phi u hng. Arnold l mt ngi c nhiu tham vng.
Hn cho rng hn phi c hng nhiu hn mi xng ng vi cng lao phc v ca hn. Thc ra, hn
b ch trch v b a ra ta n binh x v ti lm dng quyn hnh ca hn nh tim quyn Thng
c qun s Philadelphia. Hn na, Arnold li mang n rt nhiu. S cn tin v lng t i ca hn b
tn thng khin cho hn sa vo cm by tin bc ca ngi Anh. Hn khng nhng cung cp cho ngi
Anh nhng b mt qun s, m cn dng nh hng yu cu tng Washington b nhm hn lm ch
huy trng n Westpoint Nu c. Arnold nh np n ny cho ngi Anh.
m mu u hng Westpoint b bi l vo nm 1780 do vic bt c thiu t Andre, mt s quan
ngi Anh ang mc c vi Arnold. Andre b x t v ti gin ip. Nhng Arnold c gng chy thot
thn c n phng tuyn ca qun Anh. Cho n ngy chin tranh chm dt, Arnold chin u di
ngn c Anh. V sau, con ngi bt hnh ny cht Anh quc. Ti Hoa K, tn Arnold c ng ha vi
tn M gian (tn phn bi). Ngay c bn Anh, hn cng b mi ngi khinh r.
KCH CHIN D DI VNG BIN CNG V NGOI KHI
- George Rogers Clark chin u cho t do min Ty
Song song vi cc trn chin tin hnh cc tiu bang min Trung, vng bin cng v pha Ty
cng c kch chin d di. Tuy nhin, y l mt hnh thc chin u khc hn vi hnh thc chin u
ca qun i tng Washington. y, phn ln l cc cuc tn kch ca ngi da vo cc lng nh
c tuyt vng min bin cng. i vi ngi da , bn trung thnh vi qun Anh r tai vi li cnh
co rng: Nu qun lc a chin thng trong cuc chin ny, th h s m rng cc lng nh c cng
xa v pha Ty. Nh vy chng bao lu cc vng t dng sn th ca ngi da s tr thnh
nhng nng tri cu ngi da trng. c ngi Anh tr gip, ngi da m cc cuc tn cng d di
khng nhng vng pha Ty dy ni Appalaches, m ngay c Nu c v Pennsylvania. C bo co
ni rng i t Henry Hamilton t lnh qun Anh ti Detroit treo phn thng cho chin s da no
mang np mnh da u ngi cho ng.
George Rogers Clark, mt thanh nin tr, dng cm, quyt nh chm dt cc cuc tn cng ca ngi
da . Thng c Virginia cho php ng dn mt o qun ti vng bin cng pha Ty. Nm 1778, ng
dn mt lc lng 200 qun i theo sng Ohio. Clark tn cng v tn chim bt ng nhng n i ca
ngi Anh vng bin cng m ngy nay l tiu bang Illinois. ng chim c Vincennes, ni m ngy
nay thuc tiu bang Indiana.
- Clark lm ch min Ty
S thnh cng ca ngi thanh nin tr ny khin cho i t Hamilton lo ngi. Cng vi ng minh da
, Hamilton em qun ti chim n Vincennes, ni y lc ch c mt s t qun i lc a trn
ng. Mc du vin T lnh ngi Anh hy vng Clark s tn cng ng ta, nhng ng ta vn ngh rng
cho ti ma xun nm 1779 s khng c g xy ra. Thc ra, vo gia ma ng, mt s t qun i lc
a tn cng qun Anh n Vincennes. Vt qua vng m ly bng gi ngp nc n lng, on
ngi ngoi bin cng lm cho Hamilton ngc nhin khi tn chim Vincennes mt ln na. Chin
thng ca Clark gip cho qun i lc a kim sot c vng t bao la nm gia Ng i h, sng
Ohio v sng Mississippi. Sau chin cng ca Clark, mi e da ca ngi da vng bin cng gim
st hn.
- Tu sn Hoa K rnh rp cc tu chuyn ch ca i phng
Trong khi th ngi M m rng trn chin ngoi khi cng nh trn b. T cc hi cng min
Tn Anh, cc tu nh c v tu bun c v trang sng ng v thy th tin ra chim bt cc tu
chuyn ch ca ch. Cc tu sn ca M bt c nhiu tu bun ca Anh em v hi cng. Hng ha
ca cc tu b bt c em bn ly tin chia cho cc thy th ca cc tu bun tham d. Sau ny, tu
chin ca Anh tun hnh ngoi khi duyn hi canh chng tu sn M. Do , rt t tu M dm i
ra ngoi khi na.
- Hoa K thit lp hi qun
Khi cn l dn thuc a ca Anh quc, d nhin l ngi M khng c Hi qun. Hoa K lc by gi
hon ton ty thuc vo s bo v ca cc hm i Anh. By gi th hm i hng mnh ca ngi Anh
khng phi l bo v ngi M na m l chng li ngi M. Vo lc khi u cuc chin, Hi
ngh bt u thit lp hi qun. John Paul Jones, mt nh hng hi ngi Ai Nh Lan n nh c
Virginia vi nm trc khi cuc chin bng n, khuyn Hi ngh nn ng nhng tu nh nhng chy
nhanh. Tuy nhin, sut trong thi k chin tranh (cch mng), hi qun Hoa K ch c chng 40 chin
tu. Trc khi cuc chin chm dt, ngoi tr 6 chin tu ra, cn tt c hoc b qun Anh bt, hoc l b
chnh thy th on nh m khi b i phng chim gi.
- John Paul Jones c Hi Qun Hoa K knh n
Mc du cn yu km, hi qun Hoa K cng ghi c thnh tch ng k. Trn hi chin ni ting
nht trong thi k chin tranh cch mng l trn ng gia tu chin ca Anh v chin tu c ng
Php di quyn ch huy ca John Paul Jones. John h lnh cho chic tu Bonhomme Richard cng vi
ba chin tu khc tun hnh canh chng dc theo duyn hi thuc Anh. Khi i thng thuyn ca Anh
c hai chin tu h tng ti gn, ng h lnh khai ha tn cng vo chin tu ln hn ca ch gi l
Serapis.
Trong trn kch chin ko di ba ting ng h ny, chin tu Bonhomme b thit hi nng n. John
cho chic tu ca ng chy gn tu Serapis hu nh chm st u nng i pho ca ch. V ch huy ca
tu Anh phi ku ln ln rng: Bn h thp c bn xung cha?. John p li Ti cha bt u chin
u!. Li l ny tr nn ni ting. Sau , ng tip tc cho n sng. Chng bao lu, trn boong tu
Bonhomme Richard, nhng xc ngi cht v b thng nm la lit, nhng chin tu Serapis cng b tn
tht nng n. Khi chic ct bum chnh ca chic tu ny ng xung th vin t lnh ngi Anh mi u
hng John.
John Paul Jones chng t rng Hoa K c th chin u ngoi khi cng nh trn b. Mc du,
sau ny ng sinh sng u chu, nhng sau khi ng mt i, thi hi ng c mang v Hoa K mai tng.
Hin nay ng c chn trong mt ngi m danh d trong hi qun hc vin Annapolis.
CHIN TRANH MIN NAM MANG LI CHIN THNG CHO HOA K
- Ngi Anh thay i k hoch
Sau ba nm chin u, ngi Anh phi ng u vi mt vn kh khn. Nhng trn nh cc
tiu bang min Trung khng gip cho h nh bi c qun lc a nh hi nm 1775. Nm 1778,
nc Php nhy vo vng chin khin cho Anh quc li phi chng thm mt cng quc th ch. Hy
vng nhn c tr gip ca s ng nhng ngi trung thnh vi Anh quc, ngi Anh chuyn chin
tranh xung cc tiu bang min Nam. T cui nm 1778 cho n khi chin tranh chm dt, hu nh cc
trn nh ch xy ra min Nam thi.
- Qun i Anh v qun i M qun tho min Nam
Lc u, hnh nh ngi Anh quyt nh mt cch khn kho. Nhng chin thng ca h gip h
lm ch Georgia v hu ht Nam Carolina. Ch c mt s t nhm qun i lc a can m m cng gi
vng c cuc chin. Di s hng dn ca nhng v ch huy dng cm nh Francis Marion (bit danh
l Con co m ly), nhng nhm qun s ny n nu trong cc vng m ly v thnh thong ln
n tn kch vo cc ton qun nh ca ngi Anh.
Sau cng, qun M c th chn c qun Anh min Nam. Cui nm 1780, tng Anh l Cornwallis
ch huy mt o qun tin nh North Carolina. Tuy nhin, mt phn o qun ny b nh bi bi cnh
qun ca dn vng bin cng ti khu ni King vng bin gii gia Bc v Nam Carolina. Sau ,
Washington gi v tng ti ba nht l Nathanael Greene xung ch huy qun i min Nam. Qun M
thng mt trn ln Cowpens Nam Carolina. V gp kh khn trong vic tip t tip liu, tng
Cornwallis buc phi b Bc Carolina, h lnh cho qun rt lui ra vng duyn hi.
- S nghip ca qun i lc a hu nh ri vo tuyt vng
D rng ngn chn tng Cornwallis khng chim c Bc Carolina, ngi M cng cm thy chn
nn trong tin trnh cuc chin. Nh cc bn bit, Washington dng phn ln qun i cm
chn qun Anh New York. By gi l ma xun, qun i lc a lin tip chin u trong 6 nm
trng m chin thng hnh nh cn qu xa vi. Qun s khng yn lng phc v v phi chu cnh thiu
thn lng thc cng nh cc tip liu. Ngay c n Washington cng cm thy chn nn v lo ngi
tng chng nh ngy tn l dng. Tuy nhin, Cornwallis quyt nh mt nc c sai lm khin
cho Washington c c hi tn cng bp qun Anh.
- Cornwallis b mc by
Cornwallis h lnh cho qun s hng v pha Bc tin vo Virginia, ni y c bo v bi mt s t
qun i lc a di quyn ch huy ca tng Lafayette. Cornwallis khoe khoang mt cch hm hnh
rng Cu trai ny khng th thot khi tay ti. Nhng lc lng ca cu trai Lafayette khng mnh
ng u vi qun i Anh nn tm cch ln trnh. Cornwallis bt u tng cng Yorktown,

mt v tr nm trn bn o chy di ti vnh Chesapeake. Ti y, ng hy vng nhn c thm tip
vin v tip liu t New York gi ti bng ng bin. y l mt lm ln trm trng. Chin tu ln ca
Php t West Indies tin n chn ng ca vo vnh Chesapeake. Mt hm i Anh n gii vy cho
tng Cornwallis nhng b y lui.
Trong khi , tng Washington quyt nh mt nc liu. B New York, ng h lnh cho qun s lin
kt vi hng ngn qun Php m cuc hnh qun chp nhong nh mnh vo Virginia. Chng mi su
ngn qun lc a v qun Php tin gn ti Yorktown bao vy o qun ca Cornwallis.
- Cornwallis u hng
Mc du qun Anh liu cht chin u, nhng h cng bit r l s nghip ca h v vng. Ba b,
bn bn b vy kn, Cornwallis cng ton th o qun ca ng phi u hng vo ngy 19 thng 10 nm
1781.
Theo chng nhn ti ch, vo khong 12 gi, lin qun (M v Php) sp xp hng ng chnh t
tin thnh hai hng di hn mt dm. Qun M i hng bn phi, v qun Php i hng bn tri. i u
hng bn phi l v ch huy qun i M, bn cnh c nhng v ph t i theo. i u hng bn tri l B
tc Rochambeau v b tham mu ca ng ta. Qun i Php mc ng phc trng tht l uy nghi hng
dng. Nhc qun hnh tri ln trong khi nhp bc c tc dng lm say m nht. Qun i M d khng
mc ng phc v qun o cng khng c gn gng nhng cng biu din c dng iu ho hng
ca qun nhn, v mi nt mt u sng ln trong nim hn hoan vui sng.
Gia hai o qun ca on qun chin thng, qun Anh tin ra u hng, dn nhc tri ln bn Th
gii o ln. Chin thng ti Yorktown c ngha l chin tranh chm dt.
Bn c th tng tng c nim hn hoan vui sng ca nhn dn cc thuc a vo sau khi
Cornwallis u hng. La mng ln cao ti tn tri xanh, chung nh th rung vang inh i v ngi ngi
cu nguyn trong l T n ginh c c lp.
- Nn c lp ca Hoa K c cng nhn
Mc du chin tranh M chu chm dt vo nm 1781, nhng mi ti nm 1783, tha hip ha
bnh mi c k kt. Theo ha c ny, Anh quc nhn nhn Hoa K l mt quc gia c lp. Lnh th
ca Tn quc gia ny chy di t Canada ti Florida, v t b bin i ty dng ti Mississippi. Tuy
nhin, sng Mississippi s c m rng cho vic bun bn ca c hai nc Anh v Hoa K. Ng ph Hoa
K c php nh c ngoi khi Newfoundland v ca sng Saint Laurence. Trong mt tha hip
ring bit khc, Anh quc s trao tr Florida cho Ty Ban Nha (xem bn trang 189b bit v Bc M
vo nm 1783).
Anh hong George III chua cht ni rng xem hnh ng bt lng ca ngi M th y khng phi
l ti li cui cng, rng ngi M t b quc Anh. V phn ngi M th kin Anh hong George
khng cn quan trng i vi h na. H ginh c c lp, t do v thit lp c quc gia mi.
Ch thch:
[1]Qun M nhn lnh tn chim i Bunker, nhng tht ra h c th trn i Breeds gn . Mc du

trn nh din ra trn i Breeds nhng ngi ta vn gi trn nh ny l trn nh i Bunker.
(xem tip : Chng X)
Trang Lch S
2/11/2017 LSHK-10- Tinh Thn c Lp nh Hng Khp M Chu (Nguyn Mnh Quang dch)
LCH S HOA K
(3 tc gi)
Nguyn Mnh Quang dch

(tip theo Chng tm)
pypypy
CHNG X
TINH THN C LP NH HNG N GIA N I,
TRUNG V NAM M
Ti th trclinh hn t tin, th vi danh d v qu hng rng ngy no m cha p tan c
xing xch p bc, th ti nht nh khng th ngi yn khoanh tay bnh thn c. Ngi ni nhng li
l quan trng ny khng phi l mt dn thuc a Anh t ha ng h cch mng Hoa K, m l ca
mt nh i quc ca thuc a Venezuela Nam M. Nh cc bn bit, cuc cch mng ca 13 thuc
a Hoa K ch l mt trong nhng ting sng lm rung chuyn v tch ri Tn th gii ra khi Cu th
gii. Hu qu ca nhng ting sng ny l nhiu Tn quc gia c thnh lp ti Ty bn cu. Nm
1825, cc thuc a Ty Ban Nha phi dng n li kim m mu ct t lin h vi mu quc. Ba
Ty khng cn l thuc a ca B o Nha na, m tr thnh mt quc gia c lp. Trong tt c cc
quc gia u chu thit lp quc M chu, ch c Anh quc l cn gi c mt thuc a rng ln l
Gia N i. Nhng d sao th Gia N i cng khng tranh u i c lp m ch i cho c hng
quyn t tr.
iu quan trng i vi ngi Hoa K l nn bit mt vi iu v cc quc gia lng ging cng Ty
bn cu ny. Chng ny s bn v nhng g xy ra Gia N i cng nh Trung v Nam M vo thi
k sau cuc cch mng Hoa K. Chng ny cng s ni v vic Gia N i tin hnh cuc cch mng
ha bnh nh th no, v cc thuc a Ty Ban Nha v B o Nha ginh c c lp ra lm sao.
c th theo di nhng im quan trng trong chng ny, chng ta s tm hiu nhng cu hi di
y:
1. Cuc cch mng Hoa K nh hng n Gia N i nh th no?
2. Gia N i ginh c chnh quyn t tr qua cuc cch mng ha bnh nh th no?
3. Cc thuc a Ty Ban Nha ginh c c lp ra sao?

4. Ba Ty c c lp nh th no?

PHN MT
CUC CCH MNG HOA K NH HNG N
GIA N I NH TH NO?
Trc khi chng ta c th hiu c cuc cch mng Hoa K nh hng n Gia N i nh th
no, chng ta hy nh li vo nm 1763. y l nm Anh quc nh bi i phng chim c
Tn Php.
- Chnh ph Anh c gng thu phc lng tin tng ca dn chng Tn Php
Dn chng Tn Php vo nm 1763 nu ln nhiu thc mc: By gi th nhng g ang v s xy ra
cho chng ta? Nh cm quyn mi s bt chng ta khng c s dng ngn ng ca chng ta na? H
cng khng cho chng ta c hnh o theo tn gio ca chng ta na? Mc du theo cc iu khon
trong tha hip u hng l dn chng vng Tn Php vn c quyn duy tr ngn ng v tn gio ca
h, nhng c nhiu mi lo ngi cho rng tha hip ny s khng c thi hnh. Dn thuc a Php t
hi Liu rng t ai trong lng xm ca chng ta c b cp ot phn phi cho ngi Anh khng?
Dn thuc a ngi Php cm thy thoi mi khi hay tin rng chnh ph Anh khng c nh buc
ngi Php ni ting Anh v cng khng c nh bt buc h sng theo tp qun ca ngi Anh. Nh
chng ta bit, vo lc ny, cc thuc a mi bt u ni n t do, nh ngha v cc quyn li (cn
bn). Anh quc bit rng nu dn nh c ngi Php cho rng tn chnh quyn sai quy th h s sn
sng nghe theo nhng li l nguy him ca nhng dn thuc a Anh pha Nam. Cho nn Anh quc vn
tip tc duy tr hnh thc chnh quyn m dn thuc a tng quen thuc. Chnh ph Anh cng ha
rng dn thuc a ngi Php vn c quyn th phng theo gio hi Cng gio, v vn c duy tr
t ai ca h. Anh quc hy vng rng bng cch i x t t, Anh quc s chim c lng tin v lng
trung thnh ca dn Gia N i gc Php.
- Cuc xm lng ca ngi Hoa K vo Gia N i tht bi
Anh quc hon ton c l khi ngh rng xo trn 13 thuc a rt c th nh hng n Gia N i
[2].
Sau khi cc thuc a Anh ti M chin u chng li mu quc chng c bao lu th Ethan Allen v
mt lc lng mang danh hiu l Green Mountain Boys m mt cuc tn cng bt ng vo qun Anh.
Nh cc bn bit, lc lng ny chim nhng n i ca qun Anh ti Grown Point v Ticonderoga

bn h Champlain. Vic tn chim hai n ny mt cch can m m ng sang Gia N i. Bit r
rng Anh quc s s dng Gia N i tn cng cc thuc a, cho nn Hi Ngh Lc a quyt nh
phi hnh ng mau l. Qun lc Hoa K c gi i nh sang Gia N i, v chim c Montreal
trong nhiu thng, nhng li khng chim c th Quebec. Khi tng vin ca qun Anh tin ti sng
Saint Laurence th qun M phi rt khi Gia N i.
- Cc thuc a M chu khng c ngi Php Gia N i ng h
Cc nh lnh o cc thuc a bit rng ngi Gia N i gc Php khng a ngi Anh, cho nn Hi
Ngh Lc a gi mt phi on i Montreal thuyt phc ngi Gia N i gc Php tr gip cc thuc
a. Cng i vi phi on c c ng Benjamin Franklin, mt nhn vt ni ting v ti thuyt phc. Nhng
nhn dn Montreal cng khng thch g ngi M. H khng a qun s th bo l mng ca thuc a
chim ng thnh ph ca h. H cm gin bn lnh trng bt h phi bn thc phm v cc phm vt
khc ly mt th tin giy v gi tr. Thc ra, nhn dn Montreal cng thy qun s lc a (qun M),
h li cng khng hng hi tham gia phong tro tranh u ginh c lp. S mng cu vin ca phi
on tht bi, v nhng hy vng mong c Gia N i tr gip cng tan bin nh my khi.
T hai lnh th Anh Bc M i theo hai chiu hng khc bit. Mi ba thuc a tranh u ginh
c lp, trong khi Gia N i vn tip tc l lnh th ca Anh quc.
- Nhng ngi thuc a trung thnh (vi Anh quc) i Nova Scotia
D rng Gia N i khng lin kt vi cc thuc a nhng cng b nh hng su xa bi cuc cch
mng Hoa K. Nh cc bn thy rng khng phi mi ngi trong mi ba thuc a u ng h vic
tranh u ginh c lp tch ri khi mu quc. C l c ti mt phn ba dn thuc a l nhng ngi
trung thnh ng v pha Anh quc. Sau khi chin tranh chm dt, ngi ta vn cn cm th nhng
ngi trung thnh ny. Mt s ngi trung thnh tr li Anh quc. Tuy nhin vn cn c nhiu ngi li
M chu. Ti sao h li khng i n lnh th ca Anh quc v pha Bc? Chnh ph Anh ti Gia N i
sn sng n nhn v thu xp cng vic chuyn vn h. H s c cp pht rung t, dng c v cc
tip liu hng ngy c th khi lp li cuc i.
Sau khi tha hip ha bnh c k kt vo nm 1783, nhiu ngi trung thnh l lt ln tu Nu
c i v qu hng mi. C c nhng nh qu tc n mc sang trng mang theo c n l v ti sn
m h c th mang i c. Cng c nhng thng gia, bc s, lut s, qun nhn, cng nhn v nng
dn. t di c ca nhng ngi trung thnh ny khin cho Hoa K mt i nhiu ngi giu c nht v
hc thc nht.
Ba chc ngn ngi t nn khe mnh khng nh ln tu thuyn i Nova Scotia. on tu t nn tin
vo b neo Halifax, thnh ph th ca Nova Scotia. Bn hy tng tng thnh ph vn ng
c t trc,by gi li phi cha thm hng ngn ngi cn phi c lng thc, nh v t ai cho h
sinh nhai. Chng bao lu, nhng ngi trung thnh ny c cp pht t ai, v h tn mt i lp cc
lng nh c v n cy cc vng t ph nhiu trng ta Nova Scotia. Mt s ngi i New
Brunswick, thng ti pha Bc ca tiu bang Maine ngy nay, v ti gn o Prince Edward. Khng bao
lu, Nova Scotia v cc vng t ph cn tr thnh thuc a ca Anh quc.
- Nhng ngi trung thnh khc ti Gia N i bng ng b
Trong thi k cch mng, nhiu ngi trung thnh (vi Anh quc) t cc vng pha Ty cc thuc a
di chuyn sang Gia N i. Sau khi chin tranh chm dt, tiu bang New York c ti chng 10 ngn
ngi vt bin gii chy sang Gia N i. Phn ln nhng ngi ny nh c pha Bc h Ontario v
dc theo thng lu sng Saint Laurence pha Ty Montreal. Vng t ny tng l mt phn ca tnh
Quebec ca ngi Php ngy trc. Nhng ngi dn nh c mi ny c chnh ph Anh cp pht t
ai, dng c, v chng bao lu nhng cn nh g mc ln v lng thn m rng ti vng hoang vu.
- Nhng ngi ni ting Anh khi lp Gia N i thuc Anh
Hn cc bn cn nh dn c Tn Php rt tha tht. Vo lc ngi Anh lm ch vng lnh th ny,
dn s y ch c chng 80 ngn. Cc bn s d dng thy rng nhiu ngn ngi trung thnh t Hip
chng quc chy sang lm gia tng dn s y. Ngoi tr pha ng tnh Quebec ngy xa ra, ngi
Php khng cn chim a s dn Tn Php na. Hn na li c thm s ln ngi ni ting Anh tip
tc x ti Gia N i. Nhiu ngi Hoa K vng bin cng tin ti vng Ng i h vo hi u th
k th XIX. Cng c nhiu ngi t qun o Anh cng di c n na. Cho nn chng ta c th ni rng
cuc cch mng Hoa K a n vic khi lp Gia N i thuc Anh nh ngy nay.
- Dn Gia N i ni ting Anh i c hng thm nhiu quyn t do
Cuc cch mng Hoa K cn nh hng sang quc gia lng ging pha Bc v mt phng din khc.
Ngi Anh tnh Quebec khng hi lng sng theo lut php p dng cho nhng ngi Gia N i gc
Php. H mong mi c mt loi chnh ph ging nh loi chnh ph cc thuc a M trc kia m h
c th tuyn chn i din vo . Mt khc, dn Gia N i gc Php sinh sng pha ng tnh
Quebec mun duy tr ngn ng phong tc tp qun ca h. H rt t ch n vic tham d vo chnh
quyn. Anh quc phi lm th no hi lng c dn Gia N i gc Php ln gc Anh?
Nm 1791, Anh quc quyt nh chia tnh Quebec ngy xa lm hai tnh gi l Thng Gia N i v
H Gia N i. Thng Gia N i l phn t pha Ty ca tnh Quebec ngy xa, ni m nhiu ngi
trung thnh n nh c. H Gia N i l ni m a s ngi Php sinh sng. Mi tnh c mt chnh
quyn ring bit. ng u mi tnh l mt v Thng c do Anh quc b nhm. Mi v Thng c li
chn mt s ngi k mc c uy tn vo Hi ng chnh ph. ng thi, dn trong tnh cng bu mt s
ngi vo mt hi ng khc. D nhin l ngi Anh Thng Gia N i rt hi lng vi s xp t ny.
ng thi, Anh quc cng hy vng ngi Php H Gia N i dn dn cng hc hi ngi Anh tham
d vo chnh quyn.

PHN HAI
GIA N I GINH C QUYN T TR BNG MT
CUC CCH MNG HA BNH
Chng bao lu, ngi Gia N i tr nn bt mn vi Tn chnh ph ca h, v sau l xy ra s bt
ha gia dn chng Gia N i v Anh quc. Thc ra, trong th k th XIX, cuc bt ha ny a n
vic ci tin trong chnh ph. Cch mng khng cn thit phi c chin tranh v mu. C th tin ti
cch mng mt cch n ha. Trong phn ny, chng ta s tm hiu nhn dn Gia N i thc hin
cuc cch mng n ha nh th no t c quyn t tr.
- K hoch ca chnh ph Anh km ch Gia N i
Cc chnh ph ca Thng v H Gia N i u khng cho dn chng hng quyn t tr nh 13
thuc a Anh trc kia (Hip Chng Quc). Nhng ngi cm quyn Anh quc cho rng nhng lm ln
t gi trc kia a n vic mt 13 thuc a. Cho nn h khng mun nhng lm ln ny ti din
Gia N i na. Quc hi Anh s khng nh thu mt thuc a no na.
Nhng cc nh lnh o ti Anh cng cho rng Chng ta mt 13 thuc a khng phi ch v chng
ta nh thu 13 thuc a ny, m cn v chng ta cho cc thuc a ny qu nhiu t do
iu hnh cng vic ni b. Chng ta phi km ch thuc a cn li M chu ca chng ta khin cho
thuc a ny s khng cn c c hi no ni lon na. Chng ta s cho php dn chng y bu
cc hi ng lp php, chng ta s ban b cho h quyn nh thu iu hnh chnh quyn. Nhng hi
ng lp php s khng c y quyn hnh lm lut. V Thng c do Anh quc b nhm v Hi
ng qun tr do v Thng c chn la s kim sot chnh quyn tnh ht. Bng cch nh vy th dn
chng Gia N i s khng c khi nim v quyn t do v t tr.
- Dn Gia N i i hi phi ci cch trong chnh ph
c t lu, dn Gia N i cc tnh u nhn thc c rng vin thng c v Hi ng qun tr
ca ng ta nm thc quyn kim sot chnh ph. Nhng ngi cm quyn y rt t ch ti nguyn
vng ca Hi ng lp php. H iu hnh chnh quyn theo ring ca h v tun hnh ch th ca mu
quc, ch khng phi l theo mun ca dn chng Gia N i. Ni mt cch khc, chnh quyn cc tnh
khng chu trch nhim vi dn chng Gia N i. Dn dn dn chng bt u i phi c iu m h gi
l chnh quyn c trch nhim. H mong mun c hi ng lp php do h bu ln phi c thc quyn
iu hnh mi cng vic trong tnh ht. H cng mong mun Anh quc cho h c nhiu t do hn
iu hnh cng vic ni b ca h.
Ti H Gia N i, ni m ngi Anh v ngi Php cng sinh sng trong cng ng, dn chng cng
chng i vin thng c v Hi ng qun tr d di hn. Ngi Php (dn Gia N i gc Php) li s
rng chnh ph Anh bt h ni ting Anh v phi sng theo phong tc tp qun ca ngi Anh, iu m
h khng bao gi chp nhn c. H l nhng ngi Php v h nht nh duy tr ngn ng, phong tc,
tp qun ca ngi Php. V ngi Php chim a s trong Hi ng lp php, nu h khng thch k
hoch ca v thng c, h s khng b phiu chp thun thu kha iu hnh chnh quyn. Mt vi
v lnh t nng ny ku gi ni lon.
Mi bt ha Thng Gia N i khng phi l mi bt ha gia ngi Php v ngi Anh. Thc ra,
l mi bt ha gia nhng ngi mong mun c chnh quyn trch nhim v nhng ngi giu c c
th lc trong chnh quyn mun duy tr chnh quyn nh vy. Khi mi bt ha cng tr nn d di, cc
lnh t ci cch ku gi dn chng ni lon, nu nhng nguyn ca h khng c tha mn. Ngi ta
ni rt nhiu n vic ginh c lp. Nm 1837 c nhiu bin c bng n. Dn chng ni lon v c
ng gia nhng ngi ni lon vi nhn vin ca chnh quyn. Tuy nhin, chng c bao lu th cc
cuc ni lon ny b qun i ca chnh ph dp tt.
- Lord Durham ngh thay i trong chnh ph Gia N i
Nhng cuc ni lon v lng phn ut ca dn chng khin cho chnh ph Anh xc ng mnh. Ti
Anh, nhng ngi khn ngoan ni ng li hin ti ca chng ta Gia N i tht bi. Chng ta
phi lm ci g khc hn nu khng th chng ta s mt cc tnh ny nh chng ta tng mt 13 thuc a
trc kia.. V vy cho nn Anh quc cho gi mt chnh khch ti ba, khn ngoan l Lord Durham sang
Gia N i nghin cu tnh hnh, v nu cn th ngh phi thc hin nhng g cn thit cu vn
tnh th.
Bn tng trnh ca Lord Durham cho thy r Anh quc cn phi thay i thi khng nhng i vi
Gia N i, m cn i vi tt c cc thuc a trn th gii. ng cnh co rng Anh quc phi t b
nim cho rng cc thuc a phi tn ti cho quyn li ca mu quc. ng ni rng cc v i din do dn
chng bu vo Hi ng Lp php phi c nhiu quyn hnh hn. Lord Durham tin tng rng ch c mt
cch duy nht gi cc tnh Gia N i trong quc Anh l phi ban b cho dn chng y y
nhng quyn t do nh nhng ngi dn chnh quc Anh c hng. Ni mt cch khc l phi c
chnh ph c trch nhim. ng cng ngh rng phi thng nht hai tnh Gia N i li di quyn iu
hnh ca mt chnh ph duy nht.
- Gia N i tip nhn chnh quyn c trch nhim
Sau bn tng trnh ca Lord Durham c t lu th Thng v H Gia N i hp nht thnh mt tnh
di quyn cai tr ca mt v thng c. Tuy nhin, phi mt nhiu nm sau Anh quc mi chu Gia
N i c chnh ph c trch nhim. Sau cng, vo nm 1846, chnh ph c trch nhim c thnh lp
Gia N i. Vin Thng c b nhm ng vin ca ng no kim sot c Hi ng Lp php vo
Hi ng Qun tr. V Hi ng Qun tr ny quyt nh mi chnh sch ca chnh ph. Nh vy, nhn
dn Gia N i ginh c quyn kim sot cc cng vic ca h ngoi tr mt s cc vn nh
quc phng, ngoi thng, v vic k cc tha hip (vi ngoi quc). Quc hi Anh vn cn nm quyn
kim sot cc vn ny.
Chnh ph c trch nhim vi dn chng Gia N i thc hin c m khng cn phi c chin
tranh. Ngay khi dn chng Gia N i tha mn c cc i hi th mi cuc bn lun v vic ginh c
lp cng khng cn na. Anh quc cng tin tng rng dn chng trong cc tnh Gia N i c kh
nng t tr. V phn nhn dn Gia N i th h cng t ra trung thnh v qu mn mu quc.

PHN BA
CC THUC A TY BAN NHA TRANH U NH TH NO
GINH C LP?
u th k th XIX, trc khi Gia N i c chnh quyn c trch nhim vi dn chng, cng c nhiu
bin c si sc cc thuc a Ty Ban Nha. Cuc ni dy cc thuc a Ty Ban Nha khin cho chng
ta nh li mt vi kha cnh ca cuc ni dy cc thuc a Anh. Cc thuc a Anh cng nh cc thuc
a Ty Ban Nha u bt bnh chng li mu quc ch v nhng lut l iu hnh thng mi v thu
kha. Cc thuc a Anh cng nh cc thuc a Ty Ban Nha u phi chin u v phi tri qua nhng
trn nh d di m mu mi ginh c c lp.
Tuy nhin, trong cuc tranh u ginh c lp, cc thuc a trn y c nhiu s khc bit. Cc thuc
a Ty Ban Nha gp nhiu kh khn hn l cc thuc a Anh:
1. Mi ba thuc a Anh nm trn trong mt gii t hp dc theo vng duyn hi. Trong khi lnh
th ca cc thuc a Ty Ban Nha chim gn hu ht Nam M, Trung M, M Ty C, v mt phn t
m ngy nay thuc v Hip Chng Quc.
2. Trong cc thuc a Ty Ban Nha, nhiu ni c cc dy ni cao v cc rng rm ngn cch cc lng
nh c. Cc bn c th mng tng s kh khn trong vic gi cc thng ip hay di chuyn qun i
t ni ny ti ni khc.
3. Mt s khc bit na l s khc bit trong cc chnh quyn. Dn thuc a Anh c hng mt s
quyn t do, v v nhiu phng din h c hng quyn t tr. Nhng cc thuc a Ty Ban Nha,
dn chng qun qui di ch thng tr st mu ca hong Ty Ban Nha. H khng c mt c hi no
c hng quyn t tr. Mc du nhng kh khn trn y, nhn dn cc thuc a Ty Ban Nha
ginh c c lp. Chng ta phi cng nhn rng h hon thnh c mt k cng tuyt vi.
s CC THUC A TY BAN NHA C NHNG L DO NI LON
- Dn thuc a Ty Ban Nha chu au kh nh th no?
Trong chng III, chng ta bit rng Ty Ban Nha kim sot cc cng vic mu dch cc thuc a
rt gt gao. Cng ngy, nhng ngi sinh sng bng ngh bun bn cng tr nn cm gin nhng lut l
thng mi ca chnh quyn. Nhng c l ngi Creoles (ngi Ty Ban Nha sinh Tn th gii) l
nhng ngi ku than d di nht. Cc chc v quan trng chnh quyn thuc a cng nh trong
gio hi u lt vo tay ngi Ty Ban Nha (sinh Ty Ban Nha). Ngi Ty Ban Nha khinh r nhng
ngi Creoles nh l nhng ngi h cp. Tht l d hiu ti sao ngi Creoles xut thn t cc gia nh
t t v c trnh hc vn cao chng li thi ca ngi Ty Ban Nha.
Ngoi ra cn c nhiu ni thng kh phin mun khc na. Nhiu dn thuc a tin rng n lc
nhn dn c quyn ni ln ting ni v phng cch iu hnh vic cai tr t nc. i vi Ty Ban Nha,
nhng t tng nh vy hnh nh l nguy him v phi c gng ngn chn t tng ny khi lan rng
ra cc thuc a. Dn thuc a khng c php mua sch bo ngoi tr trng hp c chnh quyn
Ty Ban Nha chp thun. Khng mt n phm no v cuc cch mng Hoa K c php lu hnh
trong cc thuc a Ty Ban Nha. Tht ra, nu khng c php c bit, th khng mt dn thuc a Ty
Ban Nha no c php i sang Hoa K ving thm hay du lch, v s rng ngi ta s em cc t tng
c lp v ni li trong cc thuc a.
- Cc cuc cch mng Php v Hoa K nh hng vo cc thuc a Ty Ban Nha
D rng c nhng lut l kht khe nh vy, tin tc t khp ni trn th gii vn c th lt vo trong
cc thuc a Ty Ban Nha. Dn chng y cng bit rng hin thi cc thuc a ca Anh M chu
c c lp. H cng c bit v cuc i cch mng bng n v lan trn khp nc Php vo nm
1789. trong thi k cch mng, ngi dn Php p ch thng tr ca nh vua v ca bn qu tc
thnh lp nn Cng ha. Tin tc nh vy truyn t ngi ny sang ngi khc trong cc thuc a
Ty Ban Nha v c nhiu ngi hng say bn ci. Nu dn tc ca cc quc gia khc p tan xing
xch tri buc h th ti sao nhn dn cc thuc a Ty Ban Nha li khng th ng ln lm nh vy?
Thanh nin Creoles du hc u chu tr v bt u tch cc tranh u cho c lp. Nhiu hi kn c t
chc nhiu ni trong cc thuc a tin hnh cch mng chng li Ty Ban Nha. May mn cho cc
thuc a l vo u th k th XIX, Ty Ban Nha b li cun vo cc cuc chin tranh u chu cho nn
quc gia ny khng thi gi ch n cc thuc a M chu. Cc thuc a chn ng lc ny
qut khi.
s M TY C THIT LP NN C LP
- Linh mc Hidalgo khi u cng cuc trng k tranh u cho nn c lp ca M Ty C
Viva la Independencia (c lp mun nm). Nhng t ng trn y gy xc ng mnh do v linh
mc Miguel Hidalgo, mt v tu s trong mt lng M Ty C tn l Dolores, h ln. Hidalgo hy sinh
sut i gip v dy d dn da M Ty C, nhng ngi dn l kip a y di ch thng
tr ca Ty Ban Nha. ng thit lp k hoch b mt qut khi chng li bn thng tr Ty Ban Nha
M Ty C. Linh mc Hidalgo hy vng rng nu M Ty C c c lp th s ci thin c kip sng
khn cng ca ngi da .
Khu hiu Ting tht ca nhn dn Dolores ca Hidalgo thc gic ng bo da tin ln con
ng cch mng. Mc du lc u qun cch mng chim gi c nhiu th trn, nhng v qun s da
thiu hun luyn nn khng th no chng c ni c vi qun i Ty Ban Nha c gi n
n p. Qun cch mng b nh bi, Hidalgo b bt v b hnh hnh. u ng c t trong chic lng
st mang i khp cc ng ph cnh co nhng ngi no khc c nh qut khi chng li Ty
Ban Nha.
Nhng cch mng khng ngng li vi ci cht ca Hidalgo. Hng ngn ngi trn vo cc vng ni
tip tc chin u di s iu khin ca cc nh lnh o mi. Nhiu ngi mestizos (nhng ngi
Ty Ban Nha lai da ) ln ng theo lon qun (cng c th gi l qun cch mng). Qua nhiu nm
trng gian kh, qun cch mng tip tc chin u, tn kch bt ng vo cc th trn ri rt lui vo
trong cc vng i ni.
- Ngi Creoles tip tc phong tro tranh u ginh c lp v t c thng li

Nu ch c ngi da v ngi mestizos M Ty C chin u khng thi th cuc chin ginh c
lp c l chng bao gi thnh cng c. Nhng ngi Creoles theo di cuc u bt cn xng
gia lon qun v ngi Ty Ban Nha, v chp ly c hi ginh quyn kim sot chnh quyn M
Ty C. H chun b tham gia vo lon qun, v khi cng cuc tranh u ginh c lp hon ton
thng li th h chim ly chnh quyn cho chnh h.
Mt v s quan tr tui ngi Creoles y tham vng tn l Agustin de Iturbide cm u k hoch ny.
H nh la cc lnh t ngi da nhn tr gip ca h. Lin kt vi lc lng ca ngi da , ngi
Creoles nh chim th trn Mexico v buc ngi Ty Ban Nha phi ra i. Sau khi Iturbide v qun s ca
ng tuyn b M Ty C c lp vo nm 1821 th h khng dng nhng ngi da trong chnh quyn
na.
- M Ty C v Trung M ginh c lp
Iturbide khng quan tm n nhng t tng dn ch. ng mun chnh ng v ngi Creoles kim
sot chnh quyn. Cho nn cuc cch mng vo lc khi u c dn da nhit lit ng h nhng
li tan i vo khi Iturbide ln ngi hong x M Ty C. Tuy nhin, nhiu ngi Creoles khng a
ca hong cho nn sau chng mt nm, Iturbide b a i y. Cui cng sau 14 nm trng
chin u, nn cng ha M Ty C c thnh lp vo nm 1824. Cng vo lc ny, cc tnh cc
thuc a khc ca Ty Ban Nha, ni m ngy nay gi l Trung M, cng tuyn b c lp.
s BOLIVAR V SAN MARTIN GII PHNG NAM M
Trong khi nhn dn M Ty C tin hnh cch mng chng li Ty Ban Nha th Nam M cng xy ra
nhiu bin c quan trng. Ni v nn c lp ca Nam M l ni v cu chuyn ca ba nh i lnh t
Miranda, Bolivar v San Martin.
- Miranda, ngi cha ca cch mng Venezuela
Francis Miranda cho i Venezuela, v ln ln hy sinh gn trn i cho chnh ngha t do ca
nhn dn Nam M. Mt thi ng tng sng u chu. V cng ti u chu, ng i thm nhiu
nc yu cu cc chnh quyn cc quc gia ny vin tr cho ng trong cuc tranh u ginh c lp
cho qu hng. Sau khi Hoa K ginh c t do, ng cng ku gi Hip Chng Quc vin tr. Miranda
cng t chc nhng ngi Creoles tng i du hc u chu v tham gia vo mt hi on i quc.
Nhng bi din vn ny la ca ng li cun c nhiu thanh nin ln ng gia nhp t chc tranh
u ginh c lp. Khi tr v Venezuela lnh o phong tro cch mng chng li Ty Ban Nha th
Miranda gi ri. ng gi Miranda vi mi u bc trng i trn ng ph Caracas c dn chng
tung h nhit lit. Tuy nhin, ch mt nm sau mt trn ng t gh gm tn ph Caracas v
chm dt cng trnh cch mng ca ng. Ngi Ty Ban Nha bt giam ng v ng t gi ci i trong
ni t ngc ca bn thng tr Ty Ban Nha.
- Bolivar tr thnh nh lnh o cuc cch mng ca nhn dn Venezuela

By gi th chng ta ni ti nhn vt khin cho nhiu ngi thch th nht trong trang s vng t ny.
Ngi dn Nam M s mi mi ghi nh v knh mn ngi thanh nin tr tui Simon Bolivar. Bolivar
tr thnh mt ngi tiu biu cho t do i vi nhn dn Nam M ging nh George Washington i vi
nhn dn Hip chng quc.
Bolivar l con mt gia nh Creoles giu c th lc Caracas. ng l mt thanh nin chng chc p
trai, c dng ngi mnh khnh v i mt en sng ngi. Ging nh nhng thanh nin Creoles khc,
Bolivar c o luyn thnh mt qun nhn. Ln ln, ng kt hn vi mt thiu n tr p Ty Ban
Nha, nhng hnh phc gia nh ca ng vong yu v ci cht au thng bt ng ca ngi v kiu
dim. Thy cuc sng khng cn hng th, Bolivar quyt nh i u chu. Cng ti u chu, ng gp
Miranda v b khch ng bi lng nhit thnh ca v lo thnh yu nc Miranda. ng quyt nh hy sinh
cuc i cn li gii phng qu hng yu du. cng l li th ca Bolivar m chng ta ghi
u chng X ny. Sau ny, khi Miranda qua i, ng tr thnh v lnh t ca cc nh cch mng
Venezuela.
- Bolivar ginh c c lp cho nhn dn vng pha Bc Nam M
Bolivar gp rt t tr ngi trong vic thu thp mt o qun cch mng chin u chng li ngi
Ty Ban Nha. ng c sc quyn r t nhin v d dng li cun ngi ta theo con ng cch mng do
ng hng dn. ng thu thp c mt o qun hai ngn mt trm chin binh. Nhiu ngi trong on
qun ny tng l nhng ngi cao bi bt khut vng ng bng Venezuela. Thy rng qun i
Ty Ban Nha cn qu mnh so vi lc lng ca ng, Bolivar quyt nh mt nc liu. ng dn on
qun ca ng bng qua dy ni Andes cao cht vt tin vo x Colombia k cn. ng lm cho qun
Ty Ban Nha bt ng v nh bi c o qun ny.
By gi Bolivar mi tin rng qun lc ca ng mnh tr li chin u chng li qun Ty Ban
Nha ngay ti Venezuela. Nm 1821, trong mt trn c chin, qun i ca ng nh cho qun Ty Ban
Nha phi o tu ra khi vng pha Ty quc gia Venezuela. Khng bao lu, ton th vng pha Bc Nam
Chu M gii thot c ch thng tr ca ngi Ty Ban Nha. Bolivar i n u cng c hoan h
cung nhit. t lng ghi nh cng n ca ng, dn chng t cho ng bit danh Ngi gii phng.
Tuy nhin, Bolivar cn cm thy rng ng vn cha hon thnh s mng. Cn nhiu thuc a khc vn
cn ang chin u cho t do. ng cho rng ngy no m cha nh bi c qun th cha chim
c ht cc n ly Ty Ban Nha, v qun Ty Ban Nha cha b nh ui ra khi Nam M th khng c
phn t no ca Nam M c c lp. Giai on k tip ca ng l phi nh bi o qun hng mnh
ca Ty Ban Nha Peru.
- San Martin tr thnh nh lnh o min Nam (Nam M)
Trong s mng mi ny, Simon Bolivar c nh lnh t khc l Jose de San Martin n cng tc. San
Martin cho i Argentina. D l ng tng phc v trong qun i Ty Ban Nha hng 20 nm tri,
nhng ng vn yu mn qu hng. Sau cuc qut khi ca nhn dn Argentina lt chnh quyn Ty
Ban Nha (nm 1810) c t lu, San Martin hi hng tham gia qun i khi ngha. D rng qu hng
ng c gii phng, nhng, cng nh Bolivar, San Martin cho rng phi nh bi qun i Ty Ban
Nha ton th Nam M chu.
- San Martin gii phng Ch Li
Ch Li v Peru vn cn qun qui di ch thng tr ca ngi Ty Ban Nha. San Martin t vn l
ti sao khng vt dy ni Andes ti Ch Li gii phng quc gia ny ri dng ng bin tin vo tn
cng Peru? ng h lnh luyn qun v thu thp cc qun nhu, qun c v lng thc thi hnh s
mng kh khn ny. Sau khi Ty Ban Nha nh bi cuc khi ngha ca nhn dn Ch Li, nhu nh i
quc Ch Li ln ng gia nhp qun lc ca ng. Sau 3 nm chun b, o qun ca ni Andes ln
ng tin cng. Qun s phi ra cng di chuyn cc i pho v cc trang b qua cc ngn ni cao
ph y tuyt. H phi dng cc xe trt tuyt ko i pho qua cc vng tuyt ph v bng qua cc
cu bc ngang qua sui. H phi dng c giy cho la na. Phi tro ngc ln ngn ni cao tin
xung Ch Li. Cuc tin qun ny qu l mt trong nhng chin cng qun s v i nht trong lch s.
Cuc tn cng bt ng ca San Martin thnh cng, v ch mt nm sau , t nc Ch Li c
hon ton gii phng thot khi ch thng tr ca ngi Ty Ban Nha.
- San Martin tin vo Peru
Sau khi nh bi c qun Ty Ban Nha Ch Li, San Martin tnh n vic thi hnh giai on 2 ca
k hoch. Nm 1821, ng em qun b vo vng b bin pha Bc thnh ph Lima, th ca
Peru. Trong khi qun i Ty Ban Nha lui su vo ni a th qun i ca ng tin vo Lima. Nhn dn
th Lima nhit lit cho mng ng. Ngay sau , Peru tuyn b c lp. Tuy nhin, San Martin cho
rng t do ch tht s hon ton thng l khi no hon ton tiu dit c lc lng hng mnh ca
Ty Ban Nha Peru. ng cng hiu r rng hin thi ng cha c qun nh bi c Ty Ban
Nha.
- San Martin t chc nhng quyn cho Bolivar
Trong khi th Bolivar em qun tin vo pha Nam. c tin ny, San Martin thu xp hp cng
Bolivar bn lun v k hoch nh bi hon ton qun Ty Ban Nha. Khng ai bit r c nhng g
xy ra trong cuc hp ny. C hai ngi cng u mun rng ton th Nam M phi c c lp. Nhng
Bolivar l ngi nhiu tham vng, thm kht nhng vinh quang v ting tm lng ly. Mt khc, San
Martin khng c tham vng tr nn ni ting. Bolivar thuyt phc San Martin gi qun i Peru
v cho ng hon thnh s mng hnh qun ny. D sao i na, vo lc chin thng trong tm
tay, San Martin, con ngi c cng rt nhiu cho chnh ngha c lp ca t nc gi y li t gi
Peru. Sau , ng i u chu v tiu dao ngy thng ca cuc i cn li trn phn t ny.
- Chnh quyn Ty Ban Nha Nam M b chm dt

Vi hai o qun hp nht di quyn ch huy ca ng, Bolivar ot c chin cng mt cch mau l.
Nm 1824, ng nh bi c qun i hng mnh cui cng ca Ty Ban Nha trong trn nh
Ayacucho. Chin thng ny khng nhng gii phng c Peru m cn hon thnh nn c lp cho ton
th thuc a Ty Ban Nha Nam M. Gic m ca Miranda, Bolivar v San Martin tr thnh s tht.
Sau khi ginh c c lp, cc thuc a ca Ty Ban Nha trc kia, gi y tr thnh cc nc cng
ha t do vi cc t chc chnh quyn theo khun mu c cu chnh quyn ca Hip chng quc. Dn
chng ca mi nc cng ha tuyn chn Tng thng v bu cc i biu vo cc c quan lp php. Tuy
nhin, cc tn quc gia cng ha ny phi ng u vi bit bao nhiu l kh khn. Nhng ngi c
cng chin u cho t do li khng c kinh nghim trong vic iu hnh chnh quyn nh 13 thuc a
Anh Bc M trc kia. Trc khi hiu c phng cch t tr, nhn dn Nam M phi ko l hng hn
trm nm, tri qua bit bao nhiu cn binh la chin tranh v cch mng ri li qun qui di ch
thng tr ca cc nh c ti.

PHN BN
BA TY GINH C C LP NH TH NO?
Chng ta cha ni v chuyn nc Ba Ty, mt quc gia ln rng nht trong cc quc gia Nam M.
Khng ging nh cc nc khc Nam M, Ba Ty c ngi B o Nha khm ph v n nh c.
Ngy nay, dn Ba Ty vn cn ni ting B o Nha. Chng ta hy tm hiu mt cch tng qut nhng
bin c xy ra phn t ny.
- Ngi B o Nha i ch quyn v nh c Ba Ty
Nm 1500, mt nh hng hi ngi B o Nha tn l Pedro Cabral t B o Nha theo con ng
hng hi ca Da Gama ti n . Chuyn rng, mt trn bo thi git chic thuyn b nh ca ng ti
ch phnh ln nht ca Nam M, ni gn Chu Phi nht. V phn t ny nm pha ng ng phn
ranh do gio hong vch ra phn chia vng nh hng cho 2 quc gia Ty Ban Nha v B o Nha.
ng i cho B o Nha lm ch vng t ny. Vo lc B o Nha ang lm giu nh vic bun bn vi
n nn rt t ch n phn t ny. Tuy nhin, cng c mt vi lng nh c c thit lp Ba
Ty.
Khng bao lu, ngi B o Nha thy rng t ai Ba Ty rt ph nhiu v rt thun tin cho vic
trng ma. Tin ny lm cho nhiu ngi n y nh c, v sau t lu, c nhiu n in sn xut
ng cho phn ln u chu. Ba Ty lc by gi khng c nhiu dn da nh Peru hay M Ty C.
H du nhp nhiu ngi da en t Phi Chu ti lm vic cc n in. X Ba Ty c t di
quyn cai tr ca mt v thng c do hong gia b nhm, v c chia lm nhiu qun huyn, mi qun
huyn c t di quyn cai tr ca mt v qu tc B o Nha.
u th k th XIX, c chng 3 triu dn Ba Ty. Thnh ph th l Rio de Janeiro c chng mt
trm ngn dn, v dc theo vng b bin c nhiu th trn. Nhiu m vng v kim cng c khai thc
Ba Ty. Tuy nhin, phn ln dn chng tp trung cc n in rng ln vi nhiu dm ng trng
ma cng nhng nh my sn xut ng, v nh ca ca cng nhn ngay trong n in.
- Ba Ty tr thnh qu hng ca hong B o Nha
Ba Ty tranh u ginh c lp nhng Ba Ty khng phi tranh u trng k v mu nh cc
thuc a Ty Ban Nha. Nm 1808, v chin tranh lin min tn ph cc quc gia u chu, hong gia B
o Nha n c ng ti thnh ph th Ba Ty. Chin tranh khin cho hong John ca nc B
o Nha v hng trm nh qu tc B buc phi vt i dng sang M chu t nn.
Lc u, dn thuc a rt ly lm hn hoan v hnh din c hong gia v cc nh qu tc n cng
sng trn mnh t qu hng ca h. Nhng khng c bao lu th ngi B v ngi Ba Ty sinh
lng k ln nhau. Ngi B vn quen sng trong cnh huy hong lng ly ca triu nh u chu,
quay ra khinh r giai cp thng lu Ba Ty. V pha dn bn a Ba Ty th cm gin hong John
ban b nhng chc v quan trng trong chnh quyn cho nhng ngi B o Nha ca nh vua. Cho
nn, d rng hong John thc hin c nhiu cng vic hu ch cho Ba Ty, nhng nhn dn Ba
Ty cng bn lun n vn Ba Ty ginh c lp thot khi nh hng ca B.
- Dom Pedro khng chu ri Ba Ty
Khi chin tranh u chu chm dt, v i sng u chu tr li bnh thng th hong John
cng vi triu nh tr li B. Nh vua li ngi con trai cn tr l Pedro li thay nh vua cai tr t.
Nh vua li ngi con trai cn tr l Pedro li thay nh vua cai tr Ba Ty. Hong t Dom Pedro l
mt ngi p trai nhng bng bnh v c nhn dn Ba Ty v cng thng mn, v chnh ng rt
quan tm n cc vn x hi Ba Ty. Khi chnh ph B h lnh cho ng phi hi hng th ng gin
d v t chi. Ton qun B o Nha c gng buc ng phi hi hng nhng ng cng bch c
ton qun ny phi xung tu tr v u chu.
- Ba Ty ginh c c lp
Chnh ph B khng chu chp nhn cho Dom Pedro li Ba Ty. Khi hay tin ny Dom Pedro x c B
ra khi b qun phc ca ng v la ln rng n lc phi c c lp hay l cht!. Dn chng Ba
Ty cm thy v cng phn khi trc thi thch ca ng vi B o Nha. Nm 1822, Pedro c
phong ln lm hong Ba Ty vi vng hiu l Pedro I. Cui nm ton th qun i B b trc xut
ra khi Ba Ty v B phi cng nhn nn c lp Ba Ty. Sau ny, ngi con ca Pedro I ln lm vua l
Pedro II, ng c mi ngi knh mn. Trong 50 nm tr v nc Ba Ty, ng thc hin c bit
bao nhiu cng trnh tt p cho dn chng. Sau ny, Ba Ty tr thnh mt nc cng ha, nhng nhn
dn Ba Ty vn cn nh cng n ca hong Pedro II.
Chng ta tm chm dt cu chuyn v tinh thn t do bt ngun t 13 thuc a ca Anh Bc M lan
trn nh hng sang cc quc gia k cn Gia N i cng nh cc quc gia Trung v Nam M. V
chng ta cng s tm hiu tinh thn thn hu gia cc quc gia lng ging nh th no trong mt
chng sau.
Ch thch:
[2]Cc bn thng quen vi ci tn Gia N i. Chng ti dng danh xng Bc M thuc Anh. Tht
ra ton th vng ny mi n nm 1867 mi gi l Gia N i.
[3] Con s cc v thm phn Ti cao Php vin thay i nhiu ln. Ngy nay, k c ch tch Ti cao
Php vin c tt c l 9 v thm phn.
[4] ng ca ng Jefferson c tn di l Cng Ha Dn Ch. Sau c rt gn l ng Cng
Ha. Chng ta khng nn nhm ln vi ng Cng ha ngy nay. Thc ra ng Cng ha thi by gi l
tin thn ca ng Dn ch ngy nay.
[5] Nm 1813, qun M trn vo Thng Gia N i t ph cc cong th trong thnh ph th , ni
m ngy nay gi l Toronto. Qun Anh t ph in Capitol v Ta Bch c tr th.
[6] Chng ta dng t ng ng Bc tin hn l t ng Tn Anh v cc tiu bang New York,

Pennsylvania v New Jersey dc theo duyn hi i ty dng min Trung cng b nh hng trong
s pht trin thng mi ny.
[7]
Chng ta mun ni min Nam c l nhng thuc a min Nam, v l nhng tiu bang trong 13 tiu
bang u tin: Maryland, Virginia, North v South Carolina v Georgia.
[8]
Nm 1808, Quc hi thng qua mt o lut nh rng t y s khng c du nhp n l vo
Hoa K na. Nhng cng vo thi k ny, s sinh ca n l li gia tng mau chng. D rng cc tiu
bang min Bc hy b ch n l, nhng vn khng c lut l no cm mua bn n l c.
[9]Thnh ph Cleaverland c vit li nh th ny Cleverland. Khng ai bit chc l lm th no v
ti sao ngi ta li b i mt ch a. Chuyn rng, mt ng ch t bo b ch a ny i lm cho
ngn ci tn ny, v cng l lm cho ta ca ng trn t bo c p hn.
[10]Chng ta nn nh rng vo thi k Hoa K mi lp quc, v t ai r cho nn ngi ta d dng c
t, v th m nhng iu kin bu c ny cng khng qu kh khn.
[11]
ghi nh nc Cng ha c mang c con gu ngn ngi, ngy nay California, cc ct c u
mang hai l c: C Hoa K trn v c c hnh con gu di.
[12] Min Nam t tn li chic tu Virginia l Merrimac.
[13]Bn tuyn ngn gii phng n l c ban hnh vo thi k chin tranh di thi Tng thng
Lincoln. Bn tuyn ngn ny khng p dng cho nhng dn n l trong cc tiu bang n l khng ly
khai. Nm 1865, bn tu chnh n th 13 mi mi mi xa b ch n l trong ton th lnh th Hoa K.
(xem tip : Chng XI)
Trang Lch S
2/11/2017 LSHK-11- 13 Tiu Bang Kt Thnh 1 Quc Gia (Nguyn Mnh Quang dch)
LCH S HOA K
(3 tc gi)
Nguyn Mnh Quang dch

(tip theo Chng mi)
MC IV
QUC GIA HOA K
C THIT LP TRN MT NN TNG VNG CHC
Ging nh mt thanh nin bc ra i c ao vic lm n c kh gi, mt quc gia cng phi

chim mt a v ng n i vi cc quc gia khc. Ngi thanh nin trung bnh thng mun c
thnh cng trong cng vic lm n, c cc bn b qu mn, v c hnh phc trong i sng gia
nh. Lc u, khi i lm vic, anh ta ch c mt cht t kinh nghim v cha c th thch. Anh ta s
phi quyt nh i con ng no a anh ta n thnh cng v hnh phc, hay l nu anh ta i con
ng khc s dn anh ta vo chn nn v tht bi.
Nhng ngi tranh u ginh c lp cho Hip Chng Quc c nhiu cao vng cho tng lai t
nc. H mong mun Hoa K phi hng cng v thnh vng c cc quc gia khc phi knh n,
h mun rng di s lnh o ca Tn chnh ph, nhn dn phi c sung sng. Cho nn t nc
c c lp cng cha , phi thit lp mt chnh ph mnh v dn khin cho cc quc gia khc phi
khm phc. Nc M cn qu tr, v cn xa l cha gp th thch. Ch c thi gian mi xc nh c
vic hon thnh k vng ca cc nh sng lp quc.
Trong mc III trc, chng ta tm hiu Hoa K ginh c c lp v t do nh th no. Trong
mc ny, chng ta s tm xem Hoa K, mt quc gia cn qu tr phi ng u vi bit bao vn kh
khn nh th no. Chng XI s ni v thi k xo trn ngay sau thi cch mng, v Hin php Hoa K
em 13 tiu bang kt hp thnh mt khi vng mnh nh th no.
Chng XII s ni v chnh ph ca nn tn cng ha Hoa K khi hnh bng mt bc i vng
chc. Hai bc i quan trng l vic t chc mt nn ti chnh vng mnh, v vic thit lp mt th
lu di cho t nc Hoa K. Chng XIII chng ta s tm hiu v vic lnh th c m rng gp bi ln
v Hoa K chim c mt a v trong chnh trng quc t cng nh i vi cc quc gia khc.

Mt chnh ph cng ha cng bng v vng mnh c duy tr vng t ny s l mt i k
nim sng sng hin ngang nh mt tm gng sng cho cc dn tc ca cc quc gia khc
nhm m noi gng... (Thomas Jefferson)
pypypy
CHNG XI
THEO HIN PHP, MI BA TIU BANG KT HP THNH
MT QUC GIA VNG MNH
Trn i chng ta phi hnh ng theo lut l. Ti gia nh, chng ta phi tun theo lut l ca gia
nh. trng hc, chng ta phi tun theo lut l ca hc ng. Khi i ngoi ng ph, chng ta
phi tun theo lut l lu thng. Khi tham d u tc cu, bng r hay d cu chng ta phi tun theo
cc lut l th thao. Nu khng c lut l, ngi ta khng th sng chung, lm vic hay tham d cc tr
chi vi nhau c.
Mt quc gia cng cn phi c nhng lut l hay nhng tha hip iu hnh cc cng vic chung
ca t nc. Nhng lut l ny l mt phn ca h thng t chc chnh quyn ca mt quc gia. Tuy
nhin, khi Hoa K tuyn b c lp, li khng c mt lut l no c iu hnh chnh quyn. Tht ra,
nhn vo ton b phi ni l khng c mt chnh ph chung cho c 13 tiu bang. Trong thi gian chin
tranh cch mng, 13 thuc a m sau ny gi l 13 tiu bang cng chung lng lm vic tranh u
ginh c lp.
Sau khi chin tranh cch mng chm dt, mt nhm nhng ngi Hoa K ti ba xut chng hp li
cng gnh vc nhim v kh khn thit lp tn chnh ph cho ton th t nc. Nhng nh lnh
o trn y hon thnh xong vic son tho mt k hoch mi. Vi t nhiu sa i, k hoch ny
ko di v tn ti mi n ngy nay. K hoch ny gi l Hin php. Trong chng ny, chng ta s bn
v hin php c son tho nh th no. Chng ta hy tm hiu nhng vn di y:
1. Sau chin tranh cch mng, cng vic iu hnh chnh quyn Hoa K ra sao?
2. Hin php tr thnh nn tng ca chnh quyn Hoa K nh th no?

PHN MT
SAU CHIN TRANH CCH MNG,
CNG VIC IU HNH CHNH QUYN HOA K RA SAO?
Chng ta thng qun ngh n chnh quyn Hoa K n ni hu nh chng ta qun rng chnh ph
Hoa K gn nh khng c. D rng quc gia Hoa K c thnh lp nhiu nm trc y, nhng theo
Hin php Hoa K th mi n nm 1789 Hoa K mi c chnh ph trung ng mnh. Vo nhng nm
u, cc tiu bang khng kt hp cht ch vi nhau nh ngy nay. Qua nhiu nm kinh nghim, cc tiu
bang mi nhn thc c rng nu Hoa K mun tr nn mt quc gia hng mnh v bn cht th cc
tiu bang phi kt hp thnh mt khi vng chc. hiu r hin php Hoa K c son tho nh
th no, chng ta cn phi bit Hoa K c hnh thc chnh ph no trong nhng nm va mi ginh c
c lp. Chng ta hy tm hiu vn ny vo nhng ngy trc khi xy ra chin tranh cch mng.
- Mi ba tiu bang rt t thnh cng trong cng vic cng tc vi nhau
Vo gia th k th XVIII, d rng 13 thuc a ca Anh thn phc mu quc, nhng mi thuc a
u c mt chnh ph ring. Lc by gi dn thuc a thng khng t coi h l ngi dn ca cng
ng 13 thuc a hp nht. H cng khng coi h nh l ngi dn Hoa K, m tri li h xem h nh
l ngi dn Virginia, ngi Rhode Island, v vn vn...
iu chc chn l dn thuc a c nhng im tng ng. H cng thuc mt mu quc, v hu nh
ton th dn thuc a cng ni mt th ting (ngn ng). Vo nhng gi pht him ngho l t nhin l
h cng nhau st cnh k vai ng u vi kh khn nguy him. D vy, nhng nguy him cng vn
cha lm cho cc thuc a kt hp vi nhau thnh mt quc gia thc s.
Chng hn nh khi xy ra chin tranh vi ngi Php v vi ngi da , dn thuc a bn n
vic thng nht t v chng li ngi Php v ngi da . Nm 1754, i din ca hu ht cc thuc
a nhm hp Albany, New York tho lun v k hoch phng th chung. H bu ln mt hi
ng vi y quyn hnh k cc ha c vi ngi da , thit lp cc n i, v thnh lp qun
i cng nh tuyn m qun s bo v cc thuc a. Mc du k hoch thng nht Albany (c gi
nh vy) c nhiu u im, nhng cc thuc a khng chp nhn. Mi thuc a li mun hon ton t
kim sot iu khin cng vic trong thuc a ca mnh. H khng mun i din ca bt k mt
thuc a no khc xen vo cng vic ca h. Cc thuc a khng c thin ch cng nhau lm vic
cho i cuc chung ca ton th 13 thuc a.
- Cuc tranh u ginh c lp mang li mt hnh thc thng nht
Mi ti khi Anh quc sit cht vic kim sot cc thuc a, dn thuc a mi bt u cng tc vi
nhau bo v quyn li ca h. Nh cc bn bit, h gi i din i tham d nht v nh Hi
ngh Lc a. nh Hi ngh Lc a nhm hp ln u vo thng 5 nm 1775 v ko di cho n thng
3 nm 1781. Chnh hi ngh ny tuyn b c lp v iu hnh cc cng vic chung ca Hoa K trong
thi k chin tranh cch mng. Hi ngh lc a iu khin chin tranh, lo tin bc v thng thuyt li
cun Php vo vng chin chng li Anh quc. Nhng dn chng hay l cc thuc a (tiu bang)
khng trao thc quyn cho Hi ngh. Hi ngh ch l mt th chnh quyn khn cp do ch chung ca 13
thuc a mun chin thng cuc chin nn cng nhau thit lp ra.
- Sau mt thi gian tr tr, Hin chng lin bang (cn c gi l cc iu khon Lin
bang) c chp nhn
Trong khi , cc tiu bang cng nhn thc c rng t nc cn phi c mt chnh ph bnh
thng, v cho rng cc v i biu trong Hi ngh phi tin hnh mt k hoch lu di lm nn tng
cho mt chnh quyn bnh thng nh vy. Cc tiu bang phi kt hp vi nhau thnh mt cng ng gi
l Lin minh (Confederation). K hoch cho cng ng ny gi l Hin chng Lin minh (Articles of
Confederation).
Khi tn k hoch c gi ti cc tiu bang ph chun th li gp phi mt vn rc ri. Vo lc
chng mt na s cc tiu bang chim cc vng t rng ln pha Ty dy ni Appalaches. D nhin
l cc tiu bang ny mun gi nhng vng t pha Ty ny. Nhng cc tiu bang khc khng chim
t pha Ty th li khng i cho cc tiu bang kia chim lun nhng vng t . Cc tiu bang
khng chim t min Ty s rng s mi mi l tiu bang nh b bn cnh cc tiu bang lng ging
rng ln v hng mnh. Cc tiu bang ny cho rng t ai min Ty phi c trao cho Hip Chng
Quc (chnh quyn Trung ng). Ch khi no thc hin c iu ny th h mi chu chp nhn Hin
chng Lin bang. Cui cng, cc tiu bang chim t min Ty phi ng t b cc vng t m h
chim v Hin Chng Lin Bang c cc tiu bang ph chun. V nhng tr tr ny m mi ti nm
1781, khi m chin tranh gn chm dt, tn chnh ph (Trung ng) mi c thnh lp.
Tn Chnh ph (Trung ng lc by gi) nh th no?
Theo Hin chng Lin Bang, th Tn chnh ph lc by gi khng ging nh chnh ph Lin bang ngy
nay. Lc by gi khng c Tng Thng vi y quyn hnh thi hnh cc lut l, v lc cng
khng c ta n ti cao gii quyt cc v tranh chp quan trng. Ch c mt Hi ngh gm cc i biu
ca cc tiu bang iu hnh cc cng vic quc gia. Cc tiu bang d ln hay nh, mi tiu bang cng
ch c mt phiu. Hu ht mi vn u phi c chn trong s 13 tiu bang chp thun th chnh ph

Lin bang mi c quyn thi hnh.
Theo Hin chng Lin bang th Tn chnh ph c th:
1. Quyt nh chin tranh hay k cc tha hip ha bnh, nu cn th t chc qun i v Hi qun.
2. Kim sot mi cng vic ngoi giao vi cc quc gia khc.
3. iu hnh vic mu dch vi ngi da , v iu khin s Da S v.
4. Qun tr v phn phi vic bu chnh.
5. Vay tin tr cc ph khon cn thit.
6. Yu cu cc tiu bang ng gp tin bc tr cc chi ph ca chnh ph Lin bang.
- Chnh ph Lin bang (lc by gi) l mt chnh ph yu
Tn chnh ph Lin bang ln nm chnh quyn nhng khng tin hnh tt p. Mt phn, v t
nc va tri qua nhng nm di chinh chin. Mi vic sn xut v m mang kinh doanh u b sao lng.
Thc phm v hng ha th khan him, v gi c mi th u mc m. l nhng hon cnh kh khn
ngoi nhng kh khn khc ca Tn chnh ph. Tuy nhin, ci kh khn chnh vn l iu m Hin
chng Lin bang khng trao y quyn hnh cho chnh ph Trung ng. Ch v quc hi Anh c
khng khng i quyn nh thu dn thuc a v i iu khin cc cng vic bun bn cc thuc
a cho nn ngi Hoa K mi phi chin u trong cuc chin va qua. V l do ny m cc tiu bang s
phi trao nhng quyn t do qu bu ca h cho chnh quyn trung ng d l chnh quyn trung ng
ca chnh h.
Trong nhng nhc im ca Hin chng Lin bang c mt vi im quan trng nht:
1. Hi ngh (chnh ph Trung ng) khng c trao quyn nh thu. Chnh ph trung ng khng
c quyn bt dn chng phi ng thu, m tri li phi xin cc chnh ph tiu bang ng gp tin bc.
Thng thng, cc tiu bang khng ng gp ng vi s tin m chnh ph Trung ng yu cu. Hu
qu l chnh ph Trung ng khng bao gi c tin bc, lun lun lm vo cnh thiu n.
2. Kh khn khc na l chnh ph Trung ng khng c quyn iu hnh thng mi gia cc tiu
bang. D nhin l cc nh kinh doanh cc tiu bang mong mun rng ht sc cng kim c nhiu
tin cng tt. H yu cu chnh quyn tiu bang ca h khng nn nh thu nng vo cc sn phm
cc tiu bang khc. Th d nh nng dn tiu bang New Jersey mang rau n thnh ph New York
bn, h khng nhng phi tr thu nh vo rau, m cn phi tr tin cc ph chuyn ch rau na. Nu
tnh trng c tip tc nh vy th vic mu dch gia cc tiu bang t phi gim st gh gm. Chnh ph
Trung ng vn cn thiu quyn hnh gii quyt nhng vn nh vy.
3. Nhc im khc na ca chnh quyn Trung ng l chnh quyn Trung ng khng c phng
cch tha ng no gii quyt cc v tranh chp gia cc tiu bang. Chng hn nh Pennsylvania v
Connecticut gn nh sp nh nhau v mt mnh t m c hai tiu bang cng i quyn chim hu.
Chnh ph Trung ng vn khng c quyn thit lp Ta n Lin bang gii quyt nhng v tranh chp
gia cc tiu bang.
- Cc tiu bang nhn thy cn phi thay i chnh ph
Bit r nhng nhc im ca Hin chng lin bang v nhng kh khn trong thi hu chin, chng
ta khng ly g lm ngc nhin khi thy c nhiu ngi Hoa K bt mn. Nu dn chng mt cng n vic
lm hay phi tr thu cao th h s quy trch nhim cho chnh ph. Thc ra, vo nm 1785, nhn vo s
vic ca Hoa K trong tnh trng nh vy, cc bc tr gi thy rng cn phi c mt k hoch xoay li
c . Ngi ta e rng nu 13 thuc a khng t chc c thnh mt quc gia hng mnh hn th ci
khi cng ng ny s b tan v sm.
Lc cng l lc tiu bang Virginia v tiu bang Maryland ang tranh chp vi nhau v vic lu thng
trn sng Potomac v vnh Chesapeake. Nm 1785, i biu ca hai tiu bang Maryland v Virginia
nhm hp v ng tha thun v vic iu hnh tu thuyn lu thng trn cc thy l ny. S thnh
cng ny khch l h ngh rng nu cc tiu bang khc cng tham gia vi Maryland v Virginia cng
tha thun mt k hoch iu hnh thng mi chung th tht l tt p.
- Triu tp i hi ci t chnh ph (trung ng)
Maryland v Virginia yu cu cc tiu bang khc gi i din n hp ti Annapolis thuc tiu bang
Maryland vo mt nm sau cng tho lun v vn ny (vn iu hnh thng mi). Ch c 5
trong s 13 tiu bang gi i din n d. Cc v i biu trong cuc hp bn ci v vic chnh ph Trung
ng tht bi t trc n gi. H cng quyt nh l mong mun ci t chnh ph. V mc ch ny,
h yu cu tt c cc tiu bang gi i din n hp trong mt k i hi khc s nhm hp
Philadelphia. Ln ny c 12 trong s 13 tiu bang chp nhn. Ch c Rhodes Island l t chi khng
gi i din n hp.

PHN HAI
HIN PHP TR THNH NN TNG CA CHNH QUYN NH TH
NO?
HI NGH LP HIN NHM HP PHILADELPHIA

- George Washington c bu lm ch tch Hi Ngh
u thng 6 nm 1787, khong chng 30 i biu nhm hp ti mt cn phng nh b trn lu nht
trong ta th snh Philadelphia, ni m cc v tin bi trc kia k bn tuyn ngn c lp. V mun
bo ton b mt cho cuc hp cho nn mc du l ang trong ma h nng nc, cc ca ra vo v ca
s cng u c ng kn. ng ph gn cng c sa sang li cho xe c lu thng khng cn
gy nhng ting ng lc cc, n o, quy ry nhng ngi ngi hp bn trong. Mi ngi trong Hi
ngh u trng din theo thi trang ca lc by gi. Qun ng tm trang im bng kha bc ngay
di u gi, giy thp c, v la, o chong di ti gn u gi v khng ng cc.
Trn tm bc g cui phng, mt chic gh ln khm hnh mt tri l dng nm vng lng. Ngi
ngi trong chic gh ny cao hn 6 b v nng chng 210 cn. Chnh ngi ngi trong gh ny l George
Washington c c lm ch tch trong sut cuc hp ca Hi ngh. Vo lc Hi ngh nhm hp,
Washington va c 50 tui. Dng ngi ng hong, trang nghim v trm t. L v t lnh qun i
lc a c cng ginh c lp cho t nc, ng c tt c mi ngi trong nc knh mn. Vic chn
la ng lm ch tch Hi ngh tht l t nhin v khn ngoan. D rng sau ng rt t tham d vo cc
cuc tho lun, nhng cc v i biu trong hi ngh vn thng n li khuyn ca ng.
- Nhng ngi ti gii tham d Hi ngh
Tt c c 55 v tham d Hi ngh Philadelphia. H l nhng ngi ni ting trong tiu bang ca h. Vo
thi k khng c nhiu trng i hc, y th m a s h l nhng ngi tng hc i hc.
Phn ln h l nhng nh lnh o trong cuc cch mng (Hoa K) va qua. V hu ht l nhng ngi
sng trong nhng lng thn v nhng th trn lu i gn b bin.
Lic nhn quanh phng hp, Washington nhn ra nhiu b mt quen thuc ca cc bn b v nhng
ngi quen bit c. Mt trong nhng ngi ny l mt ngi bn cng qu hng thuc tiu bang
Virginia, tr hn ng nhiu, nhng li l con ngi m Washington tham vn nhiu hn c. l ng
James Madison, mi 35 tui, dng ngi mnh khnh v thp. Madison ni nng chm ri v khim tn
nhng ton th Hi ngh thng ch lng tai nghe tng li ni ca ng, v ng l ngi bit rt r rng
v t chc chnh quyn. ng tng i nghin cu cc chnh quyn ca nhiu nc. ng cng tng
l nhn vin ca chnh ph tiu bang Virginia v ca Hip Chng Quc trong sut thi k cch mng cng
nh thi k hu cch mng. Chng ta ngy nay bit c rt nhiu tin tc v cc bui hp ca Hi ngh
cng l nh cng ghi chp rt cn thn ca Madison.
- Benjamin Franklin, khn ngoan, hay bng a, l ngi ln tui nht trong Hi ngh, v lc ng
81 tui. ng cng l ngi ng gp hu ch vo Hi ngh. ng n Philadelphia sinh sng vo mt
bui sng ch nht lnh lo t thu ng mi 17 tui. Khi , ng l mt cu hc ngh ngho kh m
trc t b ng ch dy vic Boston. Lang thang i trn ng, qun o nhum y bi, cc ti
nht y nhng v v o s mi li c ra ngoi. ng cng tng lang thang cc ng ph
Philadelphia vi hai tay cp hai bnh m va i va n
Bit bao iu xy ra vi ng t ngy xa xa m ng b ch dy ngh ra i. ng c gng lm nhiu
ngh v u thnh cng c. Ta hy k ra y mt vi hot ng ca ng. ng tng l vn s, l mt
nh xut bn bo ch, v cng tng l mt nh sng ch. ng cng tng gi chc v trong chnh ph
Hip chng quc phc v ti quc ni cng nh quc ngoi. Nm 1787, ng l Tng thng m ngy
nay chng ta gi l thng c tiu bang Pennsylvania. Trong cc bui hp, ng i li chm ri, ni nhng
li khuyn hu ch v xoa du cc i biu khi h khng ng vi nhau v mt vn g, v khuyn
khch mi ngi bng nhng li l khn ngoan hay m v hi hc.
- Gouverneur Morris, sinh ti Nu c, tham d Hi ngh vi t cch l i biu ca Pennsylvania.
Thn hnh qu qut (v ng c mt chn g v mt tay khng th s dng c), nhng ng qu l mt
ngi c tm hn sc bn v linh ng. ng l mt vn s ni danh. Nhng cu vn ca ng rt sng
sa, gn gng v quyn r. Chnh nhng li l vn chng ca ng c s dng trong cc ti liu
ca Hi ngh ni v tn k hoch ca chnh quyn.
NHNG K HOCH THIT LP TN CHNH PH C TIN HNH TT P
Cc v i biu nhm hp Philadelphia gm nhng ngi khn ngoan nht ca t nc. Nh chng
ta bit, lc by gi Hoa K cn ht tt c nhng kinh nghim v khn ngoan ca cc v i biu gii
quyt bit bao nhiu l vn kh khn ang ch i h.
- Hin chng Lin bang b b ri
Cc tiu bang c yu cu gi i din n hp Philadelphia ch c mt mc ch duy nht l sa li
bn Hin chng Lin bang. Khi cc i biu phi ng vi nhau l phi i mt bc mnh bo th bui
hp li bt u tr nn kh khn. H quyt nh b ri bn Hin chng v n khng lm cho nhiu
ngi c hi lng. H quyt nh son tho mt k hoch mi cho chnh quyn Trung ng. K hoch
ny c vit ra trn giy trng mc en c gi l Hin php. V hi ngh ny c gi l Hi ngh Lp
hin.
Nhng cc v i biu trong Hi ngh Lp hin t vn l nu chng ta mun c mt chnh quyn
hon ton mi thay v c phi v vu li chnh quyn c th chng ta phi son tho mt loi hin php
no? Gouverneur Morris gii p c vn trn y. Gouverneur Morris ni rng Hi ngh Lp hin
phi thit lp mt chnh ph Trung ng mnh tin hnh cng vic cho hiu qu, nhng khng qu
mnh n ni bp c chnh quyn tiu bang. Thit lp mt k hoch nh vy tht l khng d dng g.
Nu cc tiu bang trao cho chnh ph Trung ng qu nhiu quyn th chnh quyn ca cc tiu bang s
qu yu. Mt khc, nu cc tiu bang khng trao quyn hnh cho chnh ph Trung ng to lp
quc gia Hoa K hng mnh th chnh quyn Trung ng cng s khng hn g ci chnh quyn Trung
ng theo Hin chng Lin bang.
- Virginia ngh mt k hoch thit lp mt chnh quyn Trung ng mnh
Ngay khi Hi ngh va nhm hp, mt s i biu trnh ln Hi ngh mt k hoch gi l k hoch
Virginia. K hoch ny c mang tn nh vy v c cc i biu ca tiu bang Virginia ngh v ng
h. Theo k hoch ny th chnh quyn ca Hip chng quc s c chia ra lm 3 ngnh:
1. Quc hi c nhim v lm lut.
2. Mt c quan ring bit khc m ngi ng u l Tng thng c nhim v thi hnh nhng lut do
Quc hi lm ra.
3. Ta n Hoa K c nhim v nhn xt v s cng bng theo lut php.
Theo k hoch Virginia th Quc hi c chia lm hai vin. Cc v i biu thuc nht vin s do
dn chng trc tip tuyn chn. Nhng tiu bang t dn c nh tiu bang Delaware c th ch c mt i
biu. Nhng tiu bang ng dn c nh tiu bang Virginia c ti mi hay hn mi i biu. Nhng i
biu thuc nh vin s do nht vin tuyn chn vo.
y l mt k hoch nhm thit lp chnh quyn Trung ng da trn cn bn nhn dn. K hoch ny
s thit lp chnh ph trung ng mnh hn nhiu, v lm cho cc chnh quyn tiu bang yu i hn.
- New Jersey trnh mt k hoch nhm thit lp mt chnh quyn trung ng yu hn
Mt s i biu trong Hi ngh chng li k hoch Virginia. C ngi cho rng khng c g m bo
c rng cc c tri s tuyn chn c nhng ngi c kh nng vo Quc hi. Cc chnh ph tiu
bang, ch khng phi dn chng, s tuyn chn nhng ngi c kh nng vo Quc hi. Nhiu ngi
khc li cho rng k hoch Virginia s lm cho cc tiu bang mt qu nhiu quyn. Nh vy, chnh quyn
cc tiu bang s qu yu, v chnh quyn trung ng s qu mnh (c qu nhiu quyn). i biu ca
cc tiu bang nh cn chng i thm na Cc tiu bang ln, ng dn c s c qu nhiu i biu
trong Quc hi, v nh vy th ting ni ca cc tiu bang nh s rt t c nh hng trong vic thng
qua cc d lut. Mt i biu ca tiu bang nh l New Jersey trnh ln Hi ngh mt k hoch khc.
Theo k hoch New Jersey th mi tiu bang bt k ln hay nh s c mt s i biu bng nhau ti
Quc hi. K hoch ny s m bo c chnh quyn ca cc tiu bang vn cn mnh, v cc tiu bang
nh s c cng mt s phiu vi cc tiu bang ln. Tuy nhin, mt s i biu ti Hi ngh chng li
k hoch New Jersey v:
1. Cc i biu s do chnh quyn tiu bang ch khng phi do dn chng tuyn chn.
2. i vi dn chng trong cc tiu bang ln th vic c i biu nh vy khng c cng bng. Ni
mt cch khc, ti Quc hi, cc tiu bang ln s khng c nhiu phiu hn cc tiu bang nh.
HIN PHP C SON THO

- Cui cng Hi ngh t c mt tha hip
Hi ngh bn ci cc k hoch trn y rt cn thn trong nhiu ngy. ng nhin l cc tiu bang ln
mun chp thun k hoch Virginia. Tri li, cc tiu bang nh li thch k hoch New Jersey. y l mi
bt ng quan im ln nht m Hi ngh phi bn lun nhiu. Hi ngh ch c th thnh cng c l khi
no t c mt tha hip theo th cc i biu mun theo k hoch Virginia v cc i biu mun
theo k hoch New Jersey u c th chp nhn c. Ch c th i n mt tha hip nh vy l khi
no c hai bn cng phi nhng b mt cht. Nh vy gi l s tng nhng hay tha hip
(compromise). Cc i biu trong Hi ngh quyt nh phi tin ti mt tha hip nh vy. Mt i biu
ni vi Hi ngh rng ng th chn xng Philadelphia cn hn l i v m khng kin to c mt
cng ng quc gia vng mnh.
Cui cng, mi bn u nhng b mt cht v nh vy Hi ngh t c mt tha hip. Hi ngh
u tn ng rng Quc hi s c hai vin: H vin v Thng vin. Ti H vin, con s i biu ca
mi tiu bang s ty thuc vo dn s sinh sng trong tiu bang. D nhin l cc tiu bang ln ng dn
c s c nhiu i biu hn cc tiu bang nh. Tuy nhin, Thng vin, cc tiu bang d ln hay nh
cng u c mt s phiu bng nhau. Mi tiu bang s c hai thng ngh s, nh vy s c hai phiu.
Vic c i biu ngang nhau Thng vin s bo m c quyn li ca cc tiu bang nh, v mi d
lut u phi c c hai vin chp thun thng qua. Vic dn xp ny c ngha l vic dn xp
cho c s i din ca c nhn dn trong cc tiu bang nh cng nh trong cc tiu bang ln u c
i din mt cch hp l.
Khi cc i biu tn ng i tha hip ny, th cc tiu bang nh v cc tiu bang ln u sn sng
cng tc hon tt vic son tho Hin php.
- Trong Hin php cn c nhiu tha hip khc
Trong sut c ma h di nm , cc i biu trong Hi ngh cm ci son tho k hoch cho chnh
quyn. Mi khi c nhng vn kh khn th u c gii quyt bng nhng tha hip. Di y l mt
vi trng hp:
1. Nh chng ta bit rng s i biu ca mi tiu bang ti H vin s ty thuc con s dn c sinh
sng trong tiu bang. Nhng cc tiu bang min Nam c nhiu dn n l da en hn cc tiu bang
min Bc. Nh vy th nhng ngi n l ny s c tnh nh th no? Nu mi mt ngi n l c
tnh nh l mt c tri ring bit th ti H vin s phiu ca min Nam s tng ln rt nhiu. Hi ngh
ng trong mt tha hip khc rng l c 5 ngi n l th c k nh l 3 c tri thay v 5 c tri.
2. Cc i biu khng ng vi nhau v mt vn quan trng khc: Quc hi c nn c quyn kim
sot vic ngoi thng khng? Cc tiu bang min Bc c nhiu ngi sinh sng bng ngh thy vn
mun rng Quc hi, ch khng phi cc tiu bang, iu hnh vic ngoi thng. Nhng cc tiu bang
min Nam l nhng tiu bang mua nhiu hng ha u chu li s rng Quc hi s nh thu vo cc
hng ha ny, v nh vy h s mua hng ha vi gi cao hn. Min Nam cng s rng Quc hi ngn
chn vic bun bn n l cho nn cc i biu ti Hi ngh li phi i n mt tha hip khc. Quc hi
c quyn iu hnh vic ngoi thng v vic bun bn gia cc tiu bang, nhng khng c quyn
ngn chn vic bun bn n l trong mt thi gian l 20 nm na.
3. Vn cn c mt vn kh khn trm trng khc na: Phi bu c Tng thng nh th no? Hin
php trao cho Tng thng mt nhim v rt quan trng. Nu Quc hi tuyn chn Tng thng, th rt c
th Tng thng s e ngi khng dm lm nhng g m Quc hi khng thch v s rng Quc hi s
khng ti tuyn ng na. Mt khc, ti Hi ngh c nhiu i biu khng tin vo kh nng sng sut ca
dn chng tuyn chn Tng thng. Cho nn Hi ngh i n mt tha hip khc na. Tng thng
v Ph Tng thng s c chn bi mt nhm ngi gi l i biu c tri hay c tri on. Mi tiu bang
s chn mt s i biu c tri bng vi s thng ngh s v s dn dn biu ca tiu bang . Nu
khng c ng c vin Tng thng no c hn na s c tri on i din bu cho th H vin s quyt
nh chn mt trong nhng ng c vin c nhiu phiu hn lm Tng thng.
Hin php cng cn cha ng nhiu tha hip khc na. V rng cc i biu trong Hi ngh quyt
nh kin to mt cng ng quc gia tt p hn v vng mnh hn cng ng Lin minh (trong thi
chin tranh cch mng). Cho nn Hi ngh phi bn lun tng vn cho n khi cc i biu u cm
thy c gii quyt. Mi khi tho lun n phn si ni, gay cn th Franklin li k mt cu chuyn
vui. ng k cu chuyn v mt c gi Php trong cuc tranh lun vi c ch, ni rng Ti khng bit s
ra sao ch i! Ch ti khng thy ai c, ch thy c mnh ti l lun lun phi thi. Mi ln nghe qua cu
chuyn hi hc vui v, cc i biu li tr li lm vic.
- Hi ngh hon thnh s mng
Cui cng, Hin php c son tho xong v cc i biu chun b ra v. D rng khng c ai hon
ton hi lng, nhng tt c cc i biu u tin rng h lm ht sc mnh hon thnh c bn
Hin php hon ho hn ht. Tn chnh ph trung ng s mnh hn chnh ph trung ng c, bi v
chnh ph trung ng mi ny s c trao cho nhiu quyn hnh m chnh ph trung ng thi Lin
minh khng c. l quyn ng thu, v quyn iu hnh vic thng mi gia cc tiu bang. ng
thi, cc tiu bang vn cn c quyn hnh kim sot cc cng vic a phng ca mnh. Nhng
liu rng tn chnh ph trung ng c mnh t c thnh cng hay khng? Hay l tn chnh ph
trung ng s qu mnh? Ch c thi gian mi bit c.
Trc khi tan hp ra v, Franklin ng ln ch vo ci hnh bn nht (na mt tri) trn gh ngi ca
Washington m ni rng Ti thng, v rt thng c mt trong Hi ngh ny, nhn vo ci hnh bn
nht kia m khng th no ni c l mt tri mc hay mt tri ln. Nhng by gi v sau ht, ti
sung sng bit rng l mt tri mc ch khng phi l mt tri ln. Hon thnh xong cng trnh
(Hin php), ngy 17 thng 9 nm 1787, cc i biu cho tm bit ln nhau v t bit Philadelphia ra
v.
LIU RNG HIN PHP C C CHP THUN KHNG?
- Hy cho dn chng chn la
Cc i biu trong Hi ngh Lp hin lm vic trong nhng ngy thng di cc nhc vit ln
nhng g m h tin tng l mt k hoch tt p cho chnh ph. Nhng ch c mt cch bit r ng
bo s ngh nh th no v bn Hin php l phi gi bn Hin php ny cho cc tiu bang ph
chun. mi tiu bang, dn chng s tuyn chn cc i biu quyt nh chp nhn hay khng chp
nhn hnh thc mi ca chnh quyn. Trong khi , th khp trong nc, ti cc gia nh, cc qun ru
cng nh ngoi ng ph, Hin php l ti chnh ca cu chuyn. Mt s ngi Hoa K nhit lit
ng h tn chnh ph, nhng cng c nhiu ngi khc chng i.
- Mt s ngi Hoa K lo ngi Hin php to nn chnh ph trung ng mnh
Nhng ngi Hoa K chng i Hin php s rng Hin php s to nn mt chnh ph trung ng qu
mnh. H khng th no qun c rng ch c mt vi nm trc , h phi chin u trong mt
cuc chin trng k chng li s c ti chuyn ch ca mt chnh quyn trung ng mnh Anh quc
bo v nhng quyn t do qu bu ca h. By gi h li thy rng Hin php li to nn mt chnh
ph trung ng mnh, c quyn nh thu dn chng, c quyn lm lut, v c quyn bt dn chng
phi tun theo lut php. Nhng ngi khng thch bn Hin php t hi c ci g ngn chn khng
cho chnh ph trung ng mnh cp ot mt quyn t do ca h nh chnh ph Anh tng tc
ot quyn t do ca h trc cuc cch mng.
- Jefferson ngh bn Dn quyn
Nhng mi lo s ny c Thomas Jefferson, ngi vit bn tuyn ngn c lp, din t mt cch
r rng. Jefferson khng tham d Hi ngh Lp hin bi v lc ng l i din Hoa K ti Php quc.
Khi ng nhn c bn Hin php, ng thy c rt nhiu im thch hp vi ng, nhng ng cng nhn
thy trong c nhiu nhc im ln lao. ng vit cho James Madison:
Ti thch ci t chc chnh quyn chia thnh ba ngnh hnh php, t php, v lp php. Ti thch
Quc hi c trao quyn nh thu, v ...ti ng l h vin phi do dn chng trc tip tuyn
chn...Ti s ni iu g ti khng thch. Trc ht khng c bn dn quyn ni v...t do tn ngng, t
do bo ch, dn chng c bo m chng li o qun thng trc....v tt c mi vn nu b x th
phi c x bi mt bi thm on bng lut l ca t nc... ti thm vo bn dn quyn l iu
m nhn dn c trao quyn chng li bt k chnh ph no trn a cu ny....
- Nhng ngi bn ca Hin php m chin dch c v cho vic ph chun Hin php
tr li v s chng i nh nhng li l chng i ca ng Jefferson chng hn, nhng ngi bn

ca Hin php ni rng nhng quyn t do ca dn chng c hon ton bo m. H cho bit rng
Hin php cng d liu rng khng c d lut no c thng qua m li khng c s ng ca i
din dn trong Quc hi. H cng ging gii rng theo nhng phng cch hin hnh th cng ng
quc gia mi ny s tt p hn cng ng Lin minh trc kia.
thuyt phc dn chng, nhng ngi ng h Hin php i thuyt trnh ti cc cuc hp khp ni
trong cc tiu bang. H vit bi ng trong cc bo ch v truyn n ging gii v cng ng mi.
Nhng bi bo ni ting nht l lot bi mnh danh l Nhng ngi lin bang do cc ng Madison,
Alexander Hamilton v John Jay vit. Nhng bi bo ny cho ta thy nhng li l gii thch r rng v
Hin php v c gii thch bng nhng l lun sc bn bnh vc cho Hin php.
- Hin php c chp nhn
Dn dn nhng ngi ng h Hin php c thm nhiu ngi ng h. Trc ht, tiu bang Delaware
chp nhn Hin php, ri n Pennsylvania, v k n l New Jersey, Georgia, Connecticut,
Massachusetts, Maryland, South Carolina v New Hamsphire. Nh vy l c tt c chn tiu bang chp
nhn Hin php. Hi ngh lp hin ng rng nu c chn tiu bang chp nhn th phi t chc tn
chnh ph trung ng da theo Hin php.
Tuy nhin, mt vi tiu bang trn y phi ng h Hin php ch hn phi khng ng h mt s t
phiu thi. Nhng ngi ng h Hin php phi ha rng h s thm vo bn Dn quyn bo v
cc quyn t do ca dn chng. Hai tiu bang quan trng vn cha chu chp nhn Hin php. Ti
Virginia, ng Patrick Henry, xng ngn vin hng say nhit thnh ca thi cch mng, li hot ng
chng li vic chp nhn bn Hin php. ng rt e ngi v vic trao cho chnh ph trung ng nhiu
quyn hnh. Tht vy, nu khng c Virginia, tn chnh ph trung ng mt i s ng h ca mt tiu
bang rng ln v ng dn c nht. V nu khng c New York, tn chnh quyn trung ng s b tch
ri ra lm hai phn ring bit.
Sau cng, i din nhn dn Virginia chp nhn Hin php bng mt a s phiu t l 89/97. Ti
New York, phe ng h chp nhn Hin php cng ch hn phe chng chp nhn c 3 phiu (Cn li hai
tiu bang North Carolina v Rhodes Island mi ti gn hai nm sau, khi cc tiu bang khc ng thit
lp tn chnh ph trung ng, mi chu chp nhn bn Hin php).
Hi ngh thu xp tn chnh ph trung ng s khi s vo ma xun nm 1789. Cc tiu bang
u c yu cu t chc cc cuc bu c tuyn chn tn Tng thng v dn biu quc hi. Cui
cng, tn cng ng quc gia hng mnh hn bc vo thi k th thch.

Khng c ngi Hoa K no c lch s Hin php Hoa K m li khng nhn thc c rng nhn dn
Hoa K mang n nhng v tin bi c cng son tho bn Hin php ny. Nhng v tin bi ny
thng c gi l Nhng v cha gi sng lp quc, bi v do vic son tho bn Hin php Hoa K, cc
v tin bi trn y kin to c nn tng ca t nc. Ti liu c bit ny, khng nhng to cho
nhn dn Hoa K c c mt chnh ph trung ng n nh v vng mnh, m cn bo v c cc
quyn t do v cng qu bu ca ngi dn chng.
(xem tip : Chng XII)
Trang Lch S
2/11/2017 LSHK-12- Tn Chnh Ph Trung ng (Nguyn Mnh Quang dch)
LCH S HOA K
(3 tc gi)
Nguyn Mnh Quang dch

(tip theo Chng mi mt)
pypypy
CHNG XII
TN CHNH PH TRUNG NG KHI S HOT NG V THNH CNG
Tra ngy th nm 30 thng 4 nm 1789, m ng dn chng t tp ng Wall Street trong

thnh ph Nu c. George Washington bc ln hnh lang Ta nh Lin bang. ng mc b mu
xm, qun ng tm, v la trng v i giy c kha bc, vi thanh kim eo bn hng. u chi bng v
tc di n gy.
Khi nhn thy dng ngi cao vi v mt nghim trang hnh lang, dn chng di v tay hoan h
cho mng vang c gc tri. George Washington t tay trn cun Thnh kinh to ln v ni mt cch
chm ri nhng li l di y: Ti long trng th rng ti s thi hnh mt cch tn tnh trung thnh
nhim v Tng thng ca Hip Chng Quc, v s lm ht kh nng ca ti duy tr, che ch v bo v
Hin php Hip Chng Quc. Ngay khi ng va dt li, dn chng tung h vang ng nhng khu hiu
Xin Thng ban phc lnh cho Washington chng ti, Tng thng yu qu ca chng ti mun
nm. Washington quay li i vo bn trong ni vi cc v dn biu trong tn Quc hi.
Nh vy, theo tn Hin php, Hoa K khi u vic t tr. Hin chng lin bang c th
nghim v khng c nh mun. By gi th tn Hin php ang tri qua thi k th thch. Chng
ta, nhng ngi dn Hoa K ngy nay thy r rng hin php mnh v trng cu. Nhng dn chng
vo nm 1789 khng bit Hin php s tin hnh tt p nh th no? Liu rng theo Hin php, tn
chnh ph c tt p hn ci chnh ph lin minh trc kia hay khng? Liu rng Hin php s c
trng tn lu di hay khng? khp mi ni, nhng nh tr gi Hoa K suy ngh khng bit tng lai
ca tn chnh ph trung ng s ra sao?
Trong chng ny chng ta s tm hiu v tn chnh ph trung ng theo Hin php mi. Chng ta s
tm hiu nhng vn di y:
1. Hin php quy nh hnh thc chnh ph no
2. Tn chnh ph trung ng gii quyt nhng vn quan trng ra sao?
3. Cc chnh ng khi s nh th no?

PHN MT
HIN PHP QUY NH HNH THC CHNH PH NO?
Chng ti, nhn dn Hip chng quc, mun kin to mt cng ng quc gia hon ho hn, thit lp
cng l, chun b cho cng cuc phng th chung, thng tin x hi, bo m an ninh trong nc cng
nh bo m cc quyn t do cho chnh chng ti v cho hu th, nn quyt nh ban hnh bn Hin
php ny cho quc gia Hoa K...
Nhng li l ni ting ny m mi ngi dn Hoa K u bit tr thnh phn dn nhp ca bn
Hin php Hoa K. Chng ti, nhng ngi dn...thit lp Hin php ny .... Con ng di no m
nhn dn Hoa K i theo tin n con ng t tr! Vo thi k m hu ht cc quc gia trn th
gii u chp nhn ch qun ch th cc tc gi ca bn Hin php thit lp mt chnh quyn da
trn quyn t do ca dn chng iu hnh vic nc. Vo thi i m cc quc gia khc u nhn
danh nh vua ban hnh lut php th nhn dn Hoa K chp nhn vic nhn danh dn chng
ban hnh bn Hin php l lut l ti thng ca h.
- Chnh ph trung ng c nhng quyn hnh quan trng
Nhng ngi kin to tn chnh ph hy vng rng tn chnh ph s mang li c mt cng ng quc
gia hon ho hn v bo m c an ninh trong nc. Trong chng XI, chng ta bit rng chnh
ph lin minh chng thc hin c c vng no trn y, bi v l mt chnh ph yu. Gi y
cc tc gi bn Hin php trao cho tn chnh ph trung ng nhng quyn hnh quan trng m chnh
ph lin minh trc kia khng c.
- Cc tiu bang c gi li mt s quyn hnh
Nu Hin php thit lp chnh ph trung ng mnh th cc tiu bang cn c gi li nhng quyn
hnh no? Cc v i biu trong Hi ngh Lp hin thn trng phn chia nhng quyn hnh ny cho
chnh quyn trung ng Hip chng quc khng th nut tri c cc tiu bang. Cc v i biu trao
cho chnh quyn trung ng quyn iu hnh tt c cc vn lin quan n ton th quc gia hay tt
c cc tiu bang. Mt khc, cc tiu bang cn gi c quyn iu hnh tt c cc cng vic khng c
nh hng n cc tiu bang khc. Thc s, Hin php li cho cc tiu bang tt c cc quyn hnh
no khng c ghi r rng trao cho chnh ph trung ng.
Chng ta hy xem s phn chia cc quyn hnh tin hnh nh th no. V chin tranh c lin h n
cc tiu bang cho nn chnh ph lin bang c trao cho quyn tuyn chin. iu ny ghi r trong
Hin php. Nhng mi tiu bang li c quyn thit lp nhng lut l ring p dng trong tiu bang
trng tr cc ti phm nh ti st nhn hay ti trm. V lut l ny ch nh hng n dn chng trong
tiu bang ni xy ra cc ti trng thi. Cc bn s thy rng Hin php khng cp n nhng quyn
ny ca tiu bang. Tuy nhin, nhng quyn ny thuc quyn cc tiu bang v n khng c ghi r
rng rng nhng quyn ny c trao cho chnh quyn lin bang.
- Ngi Hoa K mun rng mi quyn t do ca dn chng phi c bo m
Tn chnh ph trung ng l mt chnh ph mnh. Nhng chnh ph ny c mnh qu khng? Ngi
Hoa K yu chung t do v ngay c ngy nay h cng khng mun chnh quyn t qu nhiu gii hn
ln cc quyn t do ca h. Cho nn ngi Hoa K theo di rt k cc quyn hnh ca chnh quyn. Ni
v t do v chnh quyn, mt nh tr gi Hoa K ni: Ai l ngi t do? Khng phi l nhng ngi
m chnh quyn ca h hp l v cng bng m l nhng ngi m chnh quyn ca h b kim ch v
kim sot n ni khng th lm c g khc hn l hp l v cng bng.
Bn Hin php nguyn thy cha ng mt vi li tuyn b bo m quyn t do ca dn chng.
Cc bn hn cn nh Thomas Jefferson v nhiu ngi Hoa K khc lo ngi rng tn chnh ph trung
ng s gy tr ngi cho mi quyn t do ca dn chng. H ngh rng Hin php nn c sa i
ngn chn khng cho chnh quyn trung ng gy tr ngi cho cc quyn t do qu bu ca dn chng.
- Bn Dn quyn bo m quyn t do ca chng ta
Nm 1791, mi iu tu chnh c thm vo Hin php. Nhng iu tu chnh ny ghi r nhng quyn
t do ca nhn dn Hoa K di quyn bt k chnh ph no. Nhng li l trong nhng iu tu chnh
c phn kh hiu, nhng cc lut gia c th hiu c mt cch y . Tuy nhin, nhng li l trong
cha ng rt nhiu ngha. Nh c bn Dn quyn trong Hin php ca chng ta nn cc bn khng
phi lo s mt t do nh thanh nin nam n sng di ch c ti.
Di y l mt s quyn t do m nhn dn Hoa K c hng:
1. Ngi Hoa K c th t do th phng theo mun ca mnh.
2. Ngi Hoa K nu cm thy lut l khng cng bng hay sai quy, h c th t tp thnh nhng
nhm c trt t v ha bnh yu cu chnh ph sa i nhng lut l .
3. Ngi Hoa K c th t do ni v vit nhng kin, t tng ca mnh k c kin t tng ch

trch chnh quyn.
4. Ngi Hoa K nu c b co l trng ti i na th h vn c th i c x bng mt bi thm
on ti ta n.
5. Tr trng hp c nhng l do chnh ng, cc nh ring ca ngi Hoa K khng th b cc vin
chc ca nh nc n lc sot c.
Chng ta, nhng ngi dn Hoa K, khng bao gi qun c rng nh c bn Dn quyn v nhiu
phn trong bn Hin php m bit bao nhiu quyn t do c nhn ca chng ta c bo m.
- Hin php c th sa i c
Trong Hin php c mt iu khon ni r v cch sa i hay tu chnh Hin php nh th no. C
hn mt cch tu chnh. Tuy nhin, cch thng thng nht cho vic sa i l phi do Quc hi
ngh v phi c cc c quan lp php ca ba phn t tng s cc tiu bang chp thun. Bn Hin php
c tnh ton mt cch khn kho n ni rng t khi ban hnh n gi c ti 26 iu tu chnh.
- Tn chnh ph trung ng chia lm ba c quan
T trc ti gi chng ta ni r v chnh quyn trung ng mt cch tng qut. Chng ta thng
ni: Chnh ph c th lm c vic . Chnh ph khng th lm c vic . Theo Hin php, chnh
ph Hoa K c t chc thnh ba c quan hay ba ngnh ring bit. Mi ngnh c mt nhim v ring.
Mt ngnh chu trch nhim lm lut. l c quan lp php hay Quc hi c hai vin: H vin v
Thng vin. Ngnh th hai c nhim v em thi hnh nhng lut l do Quc hi lm ra, v coi chng
xem nhng lut l ny c c tn trng hay khng. l ngnh hnh php. ng u ngnh ny l
Tng thng. Ngnh th ba c nhim v phn x cc v tranh tng v nhn xt cng nh xt x cc v vi
phm lut, ng thi quyt nh xem lut l c vi hin khng. l ngnh t php. Ngnh ny gm c
Ti Cao Php Vin v cc ta n lin bang t quan trng hn. Theo cch ny m phn chia chnh quyn ra
nhng ngnh ring bit, mi ngnh c quyn hnh trong mt phm vi ring, nh vy gi l phn quyn.
- Ti sao li phi phn quyn nh vy?
Ti sao cc v i biu trong Hi ngh lp hin li phn chia chnh quyn ra lm ba ngnh ring bit mt
cch qu cn thn nh vy? L do l cc v i biu trong Hi ngh Lp hin mun ngn chn mi s
chuyn ch c ti, ngha l ngn chn mi vic s dng quyn hnh mt cch tn c v bt cng. H
cho rng nu trao cho mi ngi hay mt nhm ngi nhng quyn hnh rng ri th nhng quyn hnh
ny s d dng b lm dng. Chng hn nh nu mt anh lnh cnh st m c th lm c cc lut l th
anh ta s d dng tr nn c ti ri bt b v trng pht bt k ngi no m anh ta t co l vi phm
lut l. Nhng nu mt ngi lm lut ri c ngi th hai bt k m ngi cho l vi phm lut, v
nu cn c ngi th ba nhn xt xem ngi b bt c tht s vi phm lut hay khng, nh vy th t c

c hi lm ln hay chuyn ch c ti.
- Mi ngnh c quyn km ch nhng ngnh khc
D rng cc v i biu trong Hi ngh Lp hin phn chia chnh quyn ra lm ba ngnh, nhng
nhng nh son tho Hin php khng tin chc nh vy l . Mt ngnh hay c quan ca chnh
quyn vn c th lm nhng chuyn lm ln hay sai quy. ngn chn s vic c th xy ra nh vy,
Hin php d liu rng mt c quan c th km ch c quan khc. Th d nh nu Quc hi lm mt o
lut khng c khn ngoan, th Tng thng c th khng ng hay ph quyt o lut . Nh vy
ngn chn khng cho Quc hi tr nn qu mnh. Hay l nu Quc hi khng thch ngi no m
c Tng thng chn gip ng thi hnh lut th thng vin c th khng chp nhn vic b nhm
ca Tng thng. Gp trng hp nh vy, Tng thng phi chn ngi khc. Tng t nh vy Ti Cao
Php Vin c th km ch Quc hi v Tng thng bng cch thm nh ngha ca lut php trong
trng hp c tranh chp. Ti Cao Php Vin cng c th tuyn b mt o lut l vi hin (tri vi hin
php), v nh vy o lut s khng tr thnh lut c. Mi ngnh ca chnh quyn c th km ch
nhng ngnh khc bng nhiu cch. Phng cch gii hn quyn hnh nh vy c gi l h thng km
ch v phn quyn (system or checks and balances). Hi ngh Lp hin cho rng h thng km ch v
phn quyn ny s lm cho bt c ngnh no ca chnh quyn kh c th tr nn qu mnh c.
Phn ny ch ni tng qut v chnh quyn Hoa K theo Hin php. Phi nhn thc rng iu quan
trng nht ca Hin php Hoa K l mt ti liu sng ng, c th sa i thch nghi vi hon cnh
mi. T khi Hin php Hoa K c p dng cho ti ngy nay, Hoa K bnh trng v pht trin
mnh m v lnh th cng nh v dn s, v v quyn hnh, th m hin php Hoa K vn cn c p
dng. ui kp theo thay i ny, chnh quyn Hoa K m rng quyn hnh rt nhiu. Thc ra,
nu cc v i biu trong Hi ngh Lp hin n thm cc ta nh ca chnh ph ti th Hoa K ngy
nay th c l qu v s chng hng v ngc nhin thy rng c qu nhiu hot ng ca chnh quyn.
D sao i na th Hin php cng c son tho mt cch v cng kho lo n ni rng k hoch
ca chnh ph d liu c th phc v cho dn chng vo thi i ca Tng thng George Washington
cng nh thi i phi c phn lc v v tinh khng gian ngy nay.

PHN HAI
TN CHNH PH TRUNG NG GII QUYT NHNG VN QUAN
TRNG NH TH NO?
Ngy mng 4 thng 3, nm 1789, tn chnh ph trung ng ln nm quyn. Hm ch c mt s t

dn biu quc hi mi c bu ti th tm thi lc by gi l Nu c (thi k ngi ta di chuyn
bng nga, xe nga hay bng tu thuyn rt l chm chp). Quc hi hp vo u thng 4 nm .
George Washington, ngi ni danh nht c nhn dn rt mn chung, c bu lm Tng thng.
ng John Adams thuc tiu bang Massachusetts, v lnh t c ting tm thi cch mng tr thnh Ph
Tng thng. Quc hi cho Washington bit v cuc bu c ny, v ng khi hnh t qu nh Mount
Vernon thuc Virginia i Nu c. Mi ti ngy 30 thng 4 ng mi tuyn th nhm chc Tng thng nh
ni u chng ny.
- Tn chnh ph trung ng bt tay vo vic
D rng Hin php ch vch ra mt k hoch i cng v quyn hnh ca tng c quan, nhng tt c
cc chi tit v chnh quyn c tn chnh quyn v Tng thng tin hnh tt p. Th d nh chnh
quyn phi lo kim tin tr cho cc khon chi ph nh th no? Hin php cp n Ti cao Php
vin v cc ta n khc, nhng phi nn c bao nhiu ta n? S phi c bao nhiu v thm phn c
tuyn chn vo Ti cao Php vin[3]? Ai l nhng ngi t cch hn ht gi chc v ny? Mt
mnh Tng thng khng th no iu hnh tt c cc cng vic trong c quan hnh php ca chnh
quyn c. Phi thit lp nhng b no gip Tng thng? y ch l mt vi trong nhng vn m
tn chnh ph trung ng phi gii quyt.
Trong vi nm u, tn chnh ph hon thnh c nhiu vic. Nm 1789, Quc hi thng qua mt
o lut thit lp Ti cao Php vin v nhng ta n lin bang khc. Ti cao Php vin th c v Ch tch
Ti cao Php vin v 5 v thm phn, tt c u do Tng thng chn v phi c s chp thun ca
Thng vin. ng John Jay, mt lut gia v cng l mt chnh khch ting tm, c gi chc v ch
tch Ti cao Php vin. ng thi, Quc hi cng thit lp thm nhiu b iu hnh cc cng vic ca
chnh ph.
- Washington tuyn chn ngi vo ni cc
B ngoi giao l mt trong nhng b c Quc hi thit lp. B ngoi giao c trch v iu hnh mi
vic lin quan n cc quc gia khc. ng u b ngoi giao l v B trng ngoi giao. Washington ch
nh ng Thomas Jefferson gi chc v ny. Mt chin s k cu ca thi cch mng l ng Henry Knox
c c gi chc v B trng B Chin Tranh. Cng vic ca b ny l trng coi mi vic v qun
s. ng Alexander Hamilton c b nhm gi chc v kh khn nht, l B trng B ti chnh. Gi
chc v ny, ng c nhim v phi lo kim tin v gii quyt mi vn ti chnh ca chnh ph. Thm
vo , Washington c ng Edmund Randolph m nhim B T php. Nhim v ca ng B ny l
gip chnh ph gii quyt mi vn v lut php. Washington khng nhng ch ty thuc vo 4 v
trn y iu hnh cc B, m ng cn lun lun cn n cc v trn y gip kin v tr gip ng
gii quyt mi vn trong chnh ph. Cc v trn y tr thnh ni cc ca Tng thng. Sau nhiu
nm, nhiu B khc c thit lp, v ngy nay ni cc tr nn rng ln hn nhiu.
- Tn chnh ph trung ng phi ng u vi mt vn kh khn: vn ti chnh

Vn trm trng nht i vi tn chnh ph l vn ti chnh. Hoa K cn n rt nhiu. Trong thi
k chin tranh cch mng, Hi ngh Lc a (tc chnh quyn trung ng lc by gi) cn rt nhiu tin
v phi vay tin trang tri cc khon chi ph. Nh chng ta bit l chnh ph Lin minh lc by gi
khng c nhiu tin. Vo nm 1789, tt c cc khon tin vay t trc cng vn cha tr c.
Ging nh mt c nhn, mt chnh quyn khng th no thnh cng c nu khng th trang tri
c ht cc khon n. V nu nh vy th chnh quyn s khng c nhn dn cng nh dn chng
ca cc quc gia khc tin tng v knh n. Tn chnh ph trung ng mun thnh cng nn phi tm
cch trang tri ht cc mn n.
- Hamilton c t ng chc v n nh nn ti chnh ca chnh ph
Ngi c trng trch lo kinh ti v tr cc khon n ca chnh ph l ng Alexander Hamilton, B
trng B ti chnh. Sinh ti West Indies, ln ln, Hamilton n sinh sng thnh ph Nu c vo khi
ng mi 15 tui. ng theo hc i hc ti y, nhng ng b hc tr thnh v s quan trong qun i
M trong thi k chin tranh cch mng. L mt v s quan c ti, nn c Washington tuyn chn ng
vo lm nhn vin B Tham Mu. Sau khi chin tranh chm dt, ng hnh ngh lut s. ng cng tng
l i biu trong Hi ngh Lc a v cng tng l ngi vng tin rng cn phi c mt chnh ph trung
ng mnh. Tht ra, nh vit nhiu bi tham lun trong t Lin Bang nn ng c cng c v vic
chp nhn Hin php. Khi c b nhim lm B trng B Ti chnh, Hamilton mi c 32 tui, nhng
ng qu l ngi thch hp vi trch nhim ny. ng rt thng minh, v lm vic rt cn c v tinh t
trong cc vn ti chnh.
- Hamilton gii quyt vn quc n
Hamilton thy rng khng phi ch c mt khon n m tri li c rt nhiu khon n m ng phi gii
quyt. Chnh ph mn tin ca cc nc u chu v ca nhn dn Hoa K. Cc tiu bang cng vay
n. Khi mt chnh ph vay tin th chnh ph thng ha vi ngi cho vay l s tr li mn tin vay
ny vo mt lc no . Giy ha n ny gi l tri phiu (bond). khuyn khch dn chng cho chnh
ph vay tin, chnh ph thng cho bit l s tr thm mt ci g khc na, ba hay bn xu li cho mt M
kim. Khon tr thm ny gi l tin li. Sau chin tranh cch mng l nhng nm bp bnh khng n
nh. Nhiu ngi ng rng chnh ph Hoa K s khng th trang tri c cc khon n. V l do ny m
tri phiu do chnh ph pht hnh mt gi tr gh gm. Hamilton mun gom cc khon n ca chnh
quyn trung ng v cc khon n vay ca cc tiu bang li thnh mt khon n ln, v pht hnh mt
loi tri phiu mi vi y gi tr ca s tin m chnh ph vay trc. Nhng tri phiu ny c th
tr theo th t tng khon, v y l danh d ca Hoa K trong cc khon n ny. Quc hi b phiu
chp thun k hoch tuyt ho ny.
- Hamilton iu nh
Tuy nhin, c mt vi dn biu Quc hi khng mun cc khon n ca cc tiu bang vo k hoch
ny. H thc mc khng bit chnh ph lin bang c g m trang tri tt c nhng khon n m cc
tiu bang vay mn t trc. Hamilton gii thch rng s d cc tiu bang phi vay mn tin l
tr gip cho cng cuc tranh u ginh c lp cho t quc. Cho nn ng cho rng chnh ph trung ng
phi nn tr nhng mn n ny. Nhng mt vi tiu bang nh Virginia tr xong n nn ri, v a s
cc tiu bang min Nam chng i vic tr n cho cc tiu bang trong k hoch ca Hamilton.
Trong khi , Quc hi li ang tranh lun v a im thit lp th vnh vin cho t nc. Cc
tiu bang min Nam mun rng th phi c thit lp min Nam. Hamilton quay ra iu nh. ng
ngh rng nu cc v dn biu thuc cc tiu bang min Nam b phiu tn thnh cho chnh ph
trung ng tr cc khon n ca cc tiu bang vay trc kia th ng s dng nh hng ca ng
cho th c thit lp min Nam. ngh ca ng c cc v dn biu thuc tiu bang min Nam
chp nhn. Quc hi b phiu tn thnh chnh ph trung ng tr cc khon n m cc tiu bang
vay t trc, v ng thi cng tn thnh a im xy th mi l mt a im ngay trn b
sng Potomac, nm gia tiu bang Maryland v Virginia. l l do ti sao qun Columbia tr thnh th
ca Hip chng quc. Nhng phi mt 10 nm sau , tn th mi c thit lp, v trong thi
gian ny, Philadelphia l th ca Hoa K.
- Hamilton ngh thit lp Nh Ngn hng Hoa K
Trong k hoch ca Hamilton c phn ni n vic thit lp Nh Ngn hng Hoa K. Chnh ph s tr
gip trong cng vic qun tr tin t ca nh ngn hng ny. Nh ngn hng ny s cho chnh ph vay
tin pht hnh tin giy. Hamilton tin rng Quc hi s thit lp nh ngn hng, theo th nh ngn
hng ny c quyn vay tin v iu hnh tin t. Nh ngn hng ny s lm cho chnh quyn trung ng
vng mnh hn, cho nn Quc hi tn thnh vic thit lp nh ngn hng Hoa K.
- Hamilton ngh t ra mt sc thu mi
Chnh ph trung ng s thu tin u trang tri cc khon n? Ngay sau khi c thnh lp, Quc
hi thng qua mt o lut nh thu vo cc hng nhp cng. Loi thu ny gi l thu nhp cng. Th
d nh nhng inh c mua t nc ngoi s phi ng thu mi cn l mt xu thu, ng bi (mt
ma) mua t qun o West Indies s phi ng thu mi gallon l hai xu ri. Cc loi hng ha nh
tr, c ph, ng, giy...cng phi ng thu nhp cng.
V rng thu thu nhp cng cng khng tin, cho nn Hamilton li ngh nh thm mt th thu
khc na, l thu sn xut. Loi thu ny nh vo cc loi hng ha c ch to v bn trong
nc. Theo ngh ca Hamilton, Quc hi nh thu sn xut tt c cc loi ru Whiskey c ch
to v c bn ti Hoa K.
- V ni lon chng li thu Whiskey tht bi
Nng dn sinh sng su trong lc a chng i d di vic nh thu whiskey trong k hoch ca
Hamilton, v rng vic nh thu ru whiskey l trc tip nhm vo h. Vo thi k khng c ng
xe la v cng khng c xa l. Bp th qu cng knh, rt l kh chuyn vn n th trng ni xa xm,
cho nn nng dn em bp nu thnh ru whiskey. Ru whiskey s khng chim mt nhiu ch trong
lc di chuyn cho nn d dng c chuyn vn n th trng tiu th. L d nhin nng dn khng
thch ru whiskey ca h b nh thu. Nm 1794, nng dn vng pha Ty tiu bang Pennsylvania
bt mn, khng chu ng thu v ni lon. Cuc ni lon ny c gi l lon whiskey. Tng thng
Washington bit r rng khng c chnh ph no c gi tr ng vi danh ngha ca chnh ph tr khi mi
ngi phi tun theo lut php ca chnh ph . Thu whiskey l mt lut l v nng dn Pennsylvania
hin ang khng tun hnh lut l ny. Tng thng Washington em 15 ngn qun s do cc tiu bang
ng gp gi i buc nng dn Pennsylvania phi ng thu.
- Chnh ph trung ng c thit lp v vng mnh
Nm 1795, Hamilton ri b chc v B trng B ti chnh v tr v hnh ngh lut s. ng c th t
ho v nhng g m ng hon thnh. K hoch ca ng gii quyt c nhiu vn ti chnh ca
tn chnh ph trung ng. Dn chng Hoa K bt u tin tng chnh ph trung ng, v lng tin tng
ca dn chng gip cho chnh ph thnh cng. Nh vic thu xp ht cc mn n m tn chnh ph
trung ng c dn chng knh n...v vic dp v ni lon whiskey chng t rng lut php ca
chnh ph phi c tun hnh. Tm li, tn chnh ph trung ng c thit lp mt cch vng chc.

PHN BA
CC CHNH NG C KHI LP NH TH NO?
- K hoch ca Hamilton a n vic hnh thnh cc chnh ng
K hoch ca Hamilton c Quc hi chp thun v c em ra p dng. Nhng khng phi
tt c mi ngi dn Hoa K u cho rng k hoch ca Hamilton l tt c. Nhng ngi Hoa K khng
thch k hoch ny c th ni nhng li l: i vi ti th phn k hoch ca Hamilton tr n cho Hip
chng quc l tt hay sao? D nhin, i vi nhng ngi cn gi tri phiu ca chnh ph th k hoch
ca Hamilton l tt, nhng ch nhng ngi giu c mi c tri phiu. Ti v cc bn lng ging ca ti
khng c tri phiu. Ti khng c g n chu vi nh ngn hng ca Hamilton c. V phn cc sc thu
ca ng ta, th d nh thu nh vo ru whiskey lm cho nng dn ngho nh ti phi au kh rt
nhiu. T hn ht l k hoch ca Hamilton lm cho chnh ph trung ng qu mnh. Ci g s ngn
chn chnh ph trung ng khi tr thnh c ti ging nh chnh ph Anh thi trc cch mng?.
Nhiu ngi cng c quan im nh vy. Mt s trong nhng ngi ny l nhng nng dn ngho v
cng nhn thnh th. Mt s nhng ngi khc l nhng ngi giu c khng b phin toi trong vic
chnh ph trung ng tr n cho cc tiu bang cng nh vic nh thu vo cc hng ha, nhng h li
s rng chnh ph trung ng tr nn qu mnh (nm nhiu quyn). H mun rng cc tiu bang phi
mnh hn, v phi gii hn quyn hnh ca chnh ph trung ng. Thomas Jefferson l mt trong nhng
ngi c quan nim nh vy. Thc ra, Thomas Jefferson tr thnh lnh t ca nhng ngi chng i
k hoch ca Hamilton.
Khi nhng ngi c cng quan im lin kt li vi nhau gy nh hng vi chnh quyn th chng
ta ni rng h thnh lp mt ng chnh tr. Nhng ngi cng theo tn ch ca Thomas Jefferson c
mi ngi gi l ng Cng Ha [4]
Nhng ngi tn thnh t tng ca Hamilton thnh lp mt ng gi l ng Lin Bavng. Nhng khi
bu c Tng thng hay cc dn biu, mi ng u c gng hot ng cho ngi ca ng mnh
c c c.
- Cc chnh ng pht trin trong thi Tng thng Washington ng nhim
Cc ng Lin Bang v ng Cng Ha ra i v bt u hot ng vo nhim k th nht ca Tng
thng Washington. Chnh Tng thng George Washington khng tham gia ng no c, mc du ng c
cm tnh vi ng Lin Bang. Tuy nhin, dn chng Hoa K rt knh n ng cho nn c Jefferson ln
Hamilton u yu cu ng ti c. ng c c nhim k th hai vo nm 1792. Trong nhim k Tng
thng th hai ca ng, ng Lin Bang tr nn rt mnh.
Khi gn ti k bu c Tng thng vo nm 1796, ng cho rng i vi mt ngi th hai nhim k Tng
thng l qu , cho nn ng loan bo l ng khng c nh ra ng c nhim k th ba na. Chnh ng
khi u ci tc l ny, v tc l ny ko di cho n khi ng Franklin D. Roosevelt ln lm Tng
thng th khng c ai gi gh Tng thng hn hai nhim k c. Tc l ny tr thnh lut n nh do
Tu Chnh n s 22 ghi trong hin php. Khi Washington t gi chc v Tng thng, ng tr v Virginia
sinh sng trong n in yu du ca ng trn ngn i Vernon. ng t gi ci i ni y ng vo
hai nm sau, v lc ng c 67 tui.
- John Adams, ng vin ng Lin bang c c Tng thng
Khi nhim k th hai ca Tng thng Washington gn mn th c s tranh chp d di gia ng Lin
bang v ng Cng ha trong cuc bu c Tng thng. Vi t l a s ch hn bn bi mt t phiu, ng
John Adams, ngi ca tiu bang Massachusetts, ng vin ng lin bang, c c v cng l Tng
thng th hai ca Hoa K. Adams c rt nhiu kinh nghim trong chnh quyn v ng cng tng l Ph
Tng thng lin tip trong hai nhim k thi Tng thng Washington. ng l ngi c ti v rt chn
thnh, khng bao gi i lch ra ngoi nhng g m ng cho l ng.
Thnh tht v c ti, nhng John Adams li l v Tng thng khng c lng dn. Nhiu ln dn
chng thy ng nh lnh lng v bt lch s na. Ni cho ng th tht kh m cng tc vi ng c.
Cn na, trong lc hng say tranh chp vi nc Php, cc ng vin ng Lin bang trong Quc hi
mun p dng nhng lut l kht khe. Mt trong nhng lut l ny l lut xui gic (Sedition Act) gii
hn quyn t do ca dn chng ch trch Tng thng v Quc hi. ng Cng ha ch trch lut ny d
di, v rng lut ny gii hn quyn t do ngn lun ca dn chng. Hu qu l c John Adams v ng
Lin bang u mt lng dn, v Adams tht c trong k bu c Tng thng vo nm 1800. Nm ,
Thomas Jefferson c c Tng thng.
- Thomas Jefferson, ng vin ng Cng ha tr thnh Tng thng
Sinh ti Virginia ngy 13 thng 4 nm 1743, Thomas Jefferson tt nghip trng i hc William v
Mary. ng l mt trong nhng ngi c tinh thn hot ng mnh nht ti Hip chng quc, v ng cng
l ngi c sch nhiu nht, hu nh sut i ng c sch. Mi phm vi kin trc, ngh thut, khoa
hc, tn gio v t chc chnh quyn u li cun ng. ng l mt nh pht minh, mt kin trc s, mt
nhc s, v cn l mt vn s na. Thn hnh cao 6 b hai phn ri Anh, vi mi tc hung hung, ng qu
l con ngi ch huy ca bt k nhm no.
D l ngi a v giu c, c th an hng mi th, nhng Thomas Jefferson vn n mc rt gin
d v khng thch cc cuc l nghi hay trnh din. Thay v i trong chic xe nga lng ly, ng i b
n ni c hnh l tuyn th ca ng. Jefferson cho rng tng lai t nc nm trong vic pht trin
t nc thnh mt quc gia ca nhng ngi tiu in ch. ng vng tin vo s nhn xt ng n ca
ton th qun chng, v cng tin tng rng vn gio dc rt l quan trng cho ht mi ngi dn
trong ch dn ch. Chnh ng l ngi vit bn tuyn ngn c lp, rng: Mi ngi sinh ra u
bnh ng, v Mi ngi u c quyn sng, c quyn t do v c quyn theo ui hnh phc.
Ging nh Washington v Adams, Jefferson ln lm Tng thng cng c rt nhiu kinh nghim trong
chnh quyn. ng tng l nhn vin trong Hi ng Lp php ca tiu bang Virginia, tng l i biu
trong nh Hi ngh Lc a, v cng tng l thng c ca tiu bang Virginia. ng cng tng l i
din Hoa K ti u chu, tng gi chc v B trng B Ngoi giao ca Hoa K thi Tng thng
Washington, v sau na, ng cng tng l Ph Tng thng di thi Tng thng Adams. ng gi nhim
v Tng thng trong hai nhim k t nm 1801 n nm 1809.
- ng Lin Bang bin mt
Trong thi k Tng thng Jefferson ng nhim, ng Cng ha tr nn mnh hn. Hai v Tng thng
c c k tip u l ng vin ca ng Cng ha: James Madison gi gh Tng thng t nm 1809
n nm 1817 v James Monroe gi chc v ny t nm 1817 n nm 1825. Mt khc, trong thi gian
ny ng Lin bang cng ngy cng tr nn yu hn. Sau ht, vo nhng nm nhim k th nht ca
Tng thng Monroe, ng Lin bang bin mt. Tng thng Monroe ti c c khng c i th, v rng
lc by gi ch c mt ng chnh tr. Nhng nm Tng thng Monroe ng nhim c gi l thi k

thin cm (Era of good Feeling).
Tuy nhin, thi k thin cm khng ko di c bao lu. Khi c nhng vn mi th li c nhng
chnh ng v lnh t mi xut hin. Cc chnh ng tip tc gi vai tr quan trng trong chnh quyn
Hoa K.
Ni v cc chnh ng, chng ta hi i trc vn mt cht. Nh chng ta bit, tn chnh ph
trung ng khi i nhng bc u tuyt ho. Chnh ph trung ng gii quyt nhiu vn mt
cch tht l khn kho v chim c s knh n ca nhn dn Hoa K. Chng 13 chng ta s ni v
tn chnh ph trung ng c cc quc gia khc knh n nh th no?
Ch thch:
[3] Con s cc v thm phn Ti cao Php vin thay i nhiu ln. Ngy nay, k c ch tch Ti cao
Php vin c tt c l 9 v thm phn.
[4] ng ca ng Jefferson c tn di l Cng Ha Dn Ch. Sau c rt gn l ng Cng
Ha. Chng ta khng nn nhm ln vi ng Cng ha ngy nay. Thc ra ng Cng ha thi by gi l
tin thn ca ng Dn ch ngy nay.
(xem tip : Chng XIII)
Trang Lch S
2/11/2017 LSHK-13- Hoa K c Cc Quc Gia Khc Knh N (Nguyn Mnh Quang dch)
LCH S HOA K
(3 tc gi)
Nguyn Mnh Quang dch

(tip theo Chng mi hai)
pypypy
CHNG XIII
HOA K C CC QUC GIA KHC KNH N
Ging nh dn chng trong mt cng ng x hi, cc quc gia trong cng ng th gii khng cn
sinh hot mt cch c lp na. Con ng bin gii ca mt quc gia ng thi cng l con ng bin
gii ca cc quc gia lng ging. Dn chng ca mt quc gia cng thng i du lch qua nhiu quc gia
khc. C hng trm cch, cng vic ca mt quc gia lin h ti cc cng vic ca cc quc gia khc.
Ging nh ngi dn phi hc hi sng chung vi nhng ngi khc trong cng ng, mt quc gia
cng phi bit iu hnh cng vic lin lc ngoi giao vi cc quc gia khc trong cng ng th gii.
Quc gia no cng mun tr nn hng mnh v cng thnh cho cc quc gia khc phi knh n.
Trong cc chng XI v XII, chng ta tm hiu v cng vic iu hnh ti quc ni trong nhng nm
u va mi ginh c c lp nh th no? Trong chng ny, chng ta s bn v Hoa K cng c
a v trong chnh trng quc t ra lm sao. Chng ta cng s thy rng, mc du c gng duy tr ha
bnh, Hoa K cng vn b li cun vo cuc chin ln th hai vi Anh quc. Khi c chng ny chng ta
hy tm hiu nhng vn di y:
1. Hoa K c nhng vn no phi gii quyt vi Anh quc v Php quc.
2. Lm th no Hoa K chim c gii t rng mnh pha bn kia sng mississippi?
3. Ti sao Hoa K li nh nhau vi Anh quc ln th hai?
4. Tng thng Monroe cnh co v chng li vic u chu can thip vo M chu nh th no?

PHN MT
HOA K C NHNG VN NO I VI ANH QUC V PHP QUC?
- Vo nm 1789, Hoa K cn l mt quc gia nhc tiu
D rng chng ta cho rng Hoa K l mt quc gia hng mnh, nhng chng ta nn nh rng vo nm
1789 iu khng ng s tht. Khi y, lnh th Hoa K bao trm mt gii t kh rng ln, nhng
di nhiu hnh thc, Hoa K vn cn l mt quc gia nhc tiu. Lc by gi, dn s Hoa K cha y 4
triu ngi. Qun i chnh quy ch c 672 ngi k c s quan v binh s. Khng c Hi qun. ng thi
Hoa K li mi bt u p dng mt hnh thc chnh ph mi, v khng ai bit chc rng chnh ph ny
c tin hnh tt p hay khng. Vo nm 1789, rt t quc gia cho php dn chng c ting ni trong
chnh quyn nh dn chng Hoa K c quyn t do ny c ghi trong Hin php.
Hn na, quc gia Cng ha tr trung ny li b lnh th thuc cc quc gia hng mnh u chu bao
vy bng ba mt kn. Lnh th ca Anh quc vn ra nh mt hng ro bao kn bin thy pha Bc. V
lnh th ca Ty Ban Nha bao kn vng bin gii pha Ty v pha Nam. Anh quc li khng phi l nc
bn ca Hoa K. l l ng nhin, v rng cuc cch mng Hoa K gy cho c hai quc gia nhng
chua xt ng cay. Hoa K v Ty Ban Nha cng chng thn thin g. Tht ra, Php quc mi l nc bn
tt nht ca Hoa K lc by gi. Chng ta cn nh l Php quc v Hoa K tr thnh quc gia ng
minh trong thi chin tranh cch mng. Php quc gi cho Qun i Lc a kh nhiu vin tr. Tnh
hu ngh gia hai quc gia cn ko di mi n nhiu nm sau cch mng.
- Cuc cch mng Php a n cuc chin u chu
Nu c an hng trong th gii ha bnh xem tn chnh ph trung ng c gng xy dng t
nc th dn chng Hoa K cm thy sung sng v hi lng. Mt ln na, ging nh cuc chin
tranh chng li ngi Php v ngi da khi trc, nhng bin c u chu lm bin i ging lch
s Hoa K. George Washington ln lm Tng thng cha c 3 thng th mt cuc i cch mng bng
n Php. Tri qua bao nhiu th k ri, dn chng Php phi sng l cuc i thiu t do. Cc v
vua cha cai tr nc Php vi chnh sch c ti gii hn ti a quyn li ni ln ting ni hay quyn
tham d vo chnh quyn ca dn chng. Giai cp qu tc c tha hng qu nhiu c quyn li cn
p bc dn chng. Gi y, nhn dn Php quyt nh lm mt ci g thay i. Nm 1789, dn Php
ng ln lm cch mng, v cuc cch mng ny ko di trong nhiu nm trng. Nhng ngi lm
cch mng son tho hin php, t nn tng cho chnh quyn mi, v hnh quyt Hong Php.
Cuc cch mng Php khc hn vi cuc cch mng Hoa K. Mc ch ca cuc cch mng Hoa K l
chin u chng li mt quc gia khc ginh t do. Cuc cch mng Php l mt cuc ni lon ca
dn chng chng li chnh quyn Php. Cuc cch mng ny lm cho giai cp thng tr cc quc gia
u chu khc lo ngi v cng. Lm th no ngn chn mt cuc ni dy ny khi b lan trn sang cc
quc gia u chu khc? Nu bin c ni lon ny lan trn sang cc quc gia u chu khc th cc chnh
ph ca cc quc gia ny s b lt nh chnh ph Php trc kia. Nhng mi lo ngi nh vy khin
cho hai quc gia u chu o v Ph tuyn chin vi Php. y l khi u cho hng lot cuc chin vo
thi by gi v li cun nhiu quc gia u chu khc nhy vo vng chin. Cuc chin tranh ny hu nh
khng ngng, khng ngh, v ko di cho n nm 1815.
- Hoa K ng trung lp
Hoa K phi lm g thi hnh nhim v ca mnh theo tha hip lin minh vi Php quc. Nhiu ngi
Hoa K, trong c ng Thomas Jefferson, ly lm sung sng hi lng khi thy nhn dn Php ng
ln lt Php hong ginh quyn t do. Nhng ngi Hoa K ny t ra bit n i vi Php quc
c cng vin tr cho nhn dn Hoa K trong cuc chin cch mng. H cho rng Hoa K c bn phn
phi vin tr cho nc Php p li s gip ca nc Php trc kia. Nhng mt khc liu rng
Hoa K c th nhy vo trn chin m c hai bn u l cc quc gia u chu hay khng? Anh quc
nhy vo vng chin chng li nc Php. Nu Hoa K vin tr cho Php quc th c th Hoa K li chin
u chng Anh quc mt ln na. George Washington cng quyt cho rng cuc tranh chp u chu
s khng l mi bn tm cho Hoa K. ng ni rng chng ta cch xa u chu, chng ta hy em c
gng t chc gung my chnh quyn v xy dng t nc ca chng ta cho c hng mnh v
thnh vng. Vn tr nn t hi v mt cng dn Edmond Gent, v i s Cng ha Php quc ti
Hoa K. ng i s Php c gng khi ng cm tnh ca nhn dn Hoa K vin tr gip nc
Php.
Ru r v khng bit lm g cho nc Php, Tng thng George Washington quay sang hi kin ng
Hamilton, Jefferson v cc v B trng khc trong hi ng ni cc. Hamilton v Jefferson tranh lun d
di vi nhau v vn ny cng nh h tng tranh lun gy cn vi nhau trong nhiu vn khc.
Tuy nhin, c hai ng cng ng rng Php quc thn thin vi Hoa K, nhng Hoa K cng nn ng
ngoi cuc chin. Ngay c Jefferson cng cho rng Hoa K cn qu yu nn khng th nhy vo vng
chin bn cnh Php quc c. V th cho nn, qua mt cng hm, Tng thng Washington chnh
thc loan bo rng Hoa K s gi thi thn hu v v t i vi c hai bn trong cuc chin. Ni mt
cch khc l Hoa K s gi thi trung lp.
Tht l tin li cho Hoa K tuyn b rng Hoa K ng trung lp trong trn chin tranh u chu. Tuy
nhin, tht l kh cho mt quc gia gi c trung lp. Nu cc quc gia lm chin thy rng bt k mt
hnh ng no ca mt quc gia trung lp cng c th lm hi ti quc gia h hay c li cho quc gia
ch th quc gia s phn i. Khi Hoa K tuyn b rng Hoa K s ng trung lp, c ngha l Hoa K
c quyn bun bn vi cc quc gia lm chin. Rc ri bt u xy ra.
HOA K C NHNG RC RI VI ANH QUC
- Ngi Anh bt gi tu thuyn v thy th ca Hoa K
Mi e da chnh i vi nn trung lp ca Hoa K l Anh quc, mt quc gia c lc lng hi qun

hng mnh nht th gii. Anh quc khng mun cho Hoa K chuyn vn nhng hng ha cn thit
cho cc nc khc, cho nn h ngn chn cng vic bun bn, chuyn vn ca Hoa K. on vn
di y s ni r nhng g xy ra vng bin pha ng Hoa K:
Chic tu Hoa K vi nhng cnh bum ln phi mnh trong nng ang tin v pha Nam nh i trc
gi. Tu cha y hng ha chuyn i bn cho nc Php West Indies. Bng nhin, ngi lnh canh
nhn ra mt chic tu Anh xut hin ng xa. Chic tu ny l lng lt nhanh ti bt tu Hoa K phi
ngng chy. H th mt chic thuyn nh vi v s quan mc qun phc cho thuyn ti chic tu M.
ng ta cng mt s qun s di quyn tro ln tu M. ng ta i khm xt hng ha v thy th on.
Sau khi thong nhn cc hng ha, ng ta tuyn b rng tu Hoa K vi phm lut hng hi ca Anh
quc, v nhn danh Anh quc, ng ta bt gi chic tu Hoa K ny. ng thi ng ta cng tuyn b rng
mt s ngi trong thy th on trong tu M l ngi Anh, v hi qun Anh ang cn thy th. Sau
, ng ta h lnh cho qun s di quyn ca ng ta li tu M tr gip cho tu ny chy vo hi
cng ca Anh ni gn nht, v nhng thy th ca tu M m ng ta bo l ngi Anh b ng ta bt
em i theo vi tu ca ng ta. Nhng ngi ny s b cng bch phc v trong hi qun Anh.
Vo thi k , vic bt nhng ngi Anh phi phc v trong hi qun Anh bt c ni no l mt vic
rt thng thng. Cc chin tu Anh rt cn cc thy th cho nn d rng nhng thy th b bt kia c
phi l ngi Hoa K i na th ngi Anh cng khng cn bit. H khng khng ni rng bt k ngi
no h sinh ra l ngi Anh th mi mi vn l ngi Anh. Thi ca h l Cc ng s lm c g
ng trc vic cng bch ny?.
- Ngi Anh vn cn trn gi nhiu n i ng ranh gii Hoa K
Hnh ng ca ngi Anh khin cho nhn dn Hoa K v cng cm gin. H nhn mnh rng tu
thuyn ca Hoa K c quyn lu thng trn cc vng bin v khng th b ngn chn nh vy c. V
nu tuyn b nh vy m cha th Hoa K phi c hnh ng phn khng khc chng li Anh quc.
Qun s Anh vn cn chim gi cc n i dc theo vng bin gii Ty Bc Hoa K. Ngi Anh cn
qun s trn gi cc n i ny v rng ngi Hoa K cha tr ht mt s n m h vay mn ca Anh
t trc khi c chin tranh cch mng. Nhng vic ngi Anh chim gi nhng n i ny cng l
hng li trong vic bun bn da th trong lnh th Hoa K.
- ng John Jay k ha c v ngn chn chin tranh
D rng gp phi nhiu kh khn vi ngi Anh, Tng thng Washington vn c gng duy tr ha bnh.
ng khng mun Hoa K, mt quc gia non tr v yu km, phi chin u trong mt trn chin nguy
him. V th cho nn nm 1794 ng gi ng John Jay (lc by gi l ch tch Ti cao Php vin) i Anh
quc thng thuyt hu tin n mt tha hip vi chnh ph Anh. Washington hy vng rng mt
tha hip nh vy s chm dt c nhng rc ri gia hai quc gia Anh v Hoa K. ng Jay hon
thnh s mng, thc hin c tha hip m ngi ta ni l Hoa c ca ng Jay. Mt trong nhng
iu khon ca ha c ny l Anh quc phi trao cho Hoa K cc n i dc theo vng i H. Nhng
ngi Anh khng ha s thi khng cn lc sot cc tu thuyn Hoa K cng nh vic cng bch cc
thy th Hoa K trong hi qun Anh.
Nhiu ngi Hoa K khng thch Ha c ca ng Jay, v rng ngi Anh khng ha l s thi khng
cn ngn chn v lc sot cc tu thuyn Hoa K na. Tuy nhin, Tng thng Washington li tin chc
rng ha c ny s ngn chn mt trn chin c th xy ra gia Hoa K v Anh quc. Ha c ny c
chp nhn vo nm 1795, v s nhn xt ca Tng thng Washington cho ta thy l ng. Mi nguy
him ca mt trn chin c th xy ra gia hai nc Anh - M c th tm thi trnh c.
RC RI VI NC PHP
Sau khi k ha c Jay khng c bao lu th Hoa K v nc Php c chuyn rc ri d di. Ha c
Jay c phn ng trch. Nhiu ngi Php cho rng ha c ny chng t Hoa K tr nn thn hu vi
Anh quc, v km thn thin vi nc Php. Chnh ph Php lin quyt nh rng phi ngn chn cc tu
thuyn Hoa K chuyn ch hng ha n cc vng t ca k th nc Php. Theo gng Anh quc
trc kia, cc chin tu ca Php khi s bt gi cc tu thuyn ca Hoa K. Ch trong mt thi gian
ngn m c hn 300 tu thuyn ca Hoa K b ngi Php bt gi.
- V XYZ, lm cho dn chng Hoa K cm gin
Ha c Jay gip cho Hoa K n trnh c chin tranh vi Anh quc, cho nn Tng thng John
Adams cng noi theo m n trnh chin tranh vi nc Php. ng gi ba v i din i Php
thng thuyt. Ngay t lc khi u vo ngi bn hi ngh, i din Php i Hoa K phi tr cho Php
mt s tin ln ri mi bn lun. i din Hoa K cng quyt khng chu tr tin nh vy, v h cho
l mt hnh thc hi l. i din Hoa K vit th v cho Tng thng hay r s vic nh vy, nhng trong
th h li khng ni r tn ba v i din ca Php d hi ngh. H gi nhng ngi ny l X, Y v Z. V
th cho nn bin c ny gi l v X,Y,Z.
- Hoa K chng li nc Php trong mt cuc chin khng tuyn chin
Khi hay tin v v XYZ, nhn dn Hoa K ly lm v cng cm gin. H tht ln rng: Chng ta th chu
tn ph hng triu M kim phng th nhng nht quyt khng chu tn mt xu triu cng nc
Php. Nhn dn Hoa K cm th n h cng quyt chng li nc Php. Chnh ph Hoa K cho
ng mt s chin tu tn cng tu Php. Cc tu v trang ca Hoa K c lnh bng mi cch bt
gi cc tu Php bt k l cc loi tu no. Chnh ph Hoa K cng bt u thit lp lc qun. D rng
Hoa K v nc Php ang thc s i u nh nhau, nhng c hai quc gia u khng chnh thc
tuyn chin, v rng Quc hi khng tuyn b l Hoa K trong tnh trng chin tranh.
- Php quc v Hoa K tin n mt tha hip
Trong khi tinh thn chng Php ln n cao th Tng thng Adams c bit rng chnh ph Php
mun chm dt chin tranh. Lp tc ng gi phi on i Php v kt qu l nm 1800, Hoa K v Php
cng k mt ha c. Ha c ny v hiu ha hip c ng minh m Hoa K k vi nc Php vo
nm 1778. Ha c ny cng bo m cho tu thuyn ca c hai quc gia c an ton lu thng trong
khp cc vng bin. Nh vy ha c ny chm dt cuc chin tranh khng chnh thc vi nc Php.
Nhng s tranh chp ca Hoa K vi nc Anh v nc Php chng t rng Hoa K khng d dng
chim c mt ch ngi trong cng ng th gii. Hoa K bt buc phi iu nh chm dt
nhng tranh chp rc ri vi ngi Anh. Nhng trong cuc tranh chp vi ngi Php, ngi Hoa K
cho ta thy rng nu cn, h s chin u cho quyn li ca h.

PHN HAI
LM TH NO HOA K CHIM C GII T
RNG MNG MNH PHA BN KIA B SNG MISSISSIPPI
Nhng lin h lc u ca Hoa K vi cc quc gia u chu l mt iu may mn. Chng ta tr li cu
chuyn nhng ngi tin phong nh c tin ti cc vng t pha Ty ca dy ni Appalaches. Nhng
ngi nh c min Ty ny sinh nhai bng ngh i sn, nh by cc th rng v trng trt. Tuy
nhin, nh by th rng hay trng trt cng vn cha . Mun c kh gi, ngi ta phi bn da th
hay cc sn phm ca mnh ni no m h bn c gi cao. Dn nh c min Ty khng c ng
lu thng chuyn vn hng ha n th trng. Phng cch d dng nht chuyn vn hng ha
ca h l phi bc hng ln cc b hay x lan. Nhng tu thuyn hay b ny c th xui dng chy n
sng Ohio, ri t sng Ohio i theo sng Mississippi ti tn New Orlean. T y, nhng hng ha ny c
th c chuyn vn i u chu hay n cc hi cng nm trn b bin pha ng Hoa K.
- Con sng Mississippi v thnh ph New Orleans rt quan trng i vi min Ty
V l mt thy l, cho nn i vi Hoa K con sng Mississippi rt l quan trng. Nhng Hoa K li
khng kim sot c con sng ny. Sng Mississippi l ng bin gii gia Hoa K v gii t rng
mnh mng ca Ty Ban Nha pha Ty. New Orleans cng khng thuc v Hoa K. Ngi Hoa K c
php bc hng ha ln cc tu thuyn New Orleans. Nhng khng bao gi h cm thy yn tm, v c
th lc no h s khng c php bc d hng ha y na. Nu s vic xy ra nh vy th dn
nh c min Ty s khng cn c ng no chuyn vn hng ha ca h n cc th trng tiu th
c na.
- New Orleans thuc v ngi Php
Nm 1802, nhng mi lo s gh gm nht ca ngi min Ty tr thnh s tht. Giy php c

s dng hi cng New Orleans b hy b. Trc khi xy ra nh vy, Tng thng Jefferson rt i ngc
nhin khi hay tin l New Orleans khng cn thuc Ty Ban Nha na. Qua mt mt c, Php quc
c Ty Ban Nha nhng cho khng nhng ch ring c thnh ph New Orleans, m lun c dy t
Louisiana rng mnh mng nm pha Ty sng Mississippi.
Lc by gi tng Napoleon cai tr nc Php, ng mun chinh phc ton th u chu. ng thi ng
cng c k hoch thit lp quc Php M chu. Liu rng Napoleon c khi s mt cuc chin
chinh phc Bc M nh ng tin hnh u chu hay khng? Tng thng Jefferson nhn thy r him
ha ny. ng vit th cho i din Hoa K ti Php:
Vic Ty Ban Nha chuyn nhng Louisiana cho nc Php l mi thng tm cho Hoa K... C mt
ni nm trn a cu ny b k th c hu ca chng ta chim hu. l thnh ph hi cng New
Orleans, ni m sn phm ca 3/8 lnh th ca chng ta phi qua chuyn vn n th trng tiu
th, v vng lnh th min Ty ny chng bao lu s sn xut hn mt na tng s sn lng ca t
nc cng nh cha ng hn na dn s ca chng ta...Ngy m nc Php lm ch New Orlean...
chng ta buc phi lin kt vi Anh quc v hm i Anh.
Qua li tuyn b ny, Tng thng Jefferson cho thy rng Hoa K phi lin kt vi qun lc ca ngi
Anh chin u chng li Napoleon, ngn chn khng cho nc Php chim New Orleans. Nhng Tng
thng Jefferson li khng mun lin kt vi ngi Anh, nu c th trnh c th ng cng khng mun
c chin tranh. Tng thng Jefferson cho rng ch cn cch mua New Orleans lm hi lng dn min
Ty. Nh vy cng l trnh him ha chin tranh vi nc Php. Cho nn Jefferson ngh vi nc
Php rng Hoa K mun mua New Orleans.
- Tng thng Jefferson mua ton th lnh th Louisiana
ngh ca Tng thng Jefferson a ra ng vo lc Napoleon sp lao vo cuc chin tranh khc
na. Napoleon khng mun phi bn tm v cc lnh th M chu c rnh tay chin u u
chu. ng thi, ng cng ang cn tin trang tri tn ph cho cuc chin. Hn na, k hoch thit
lp mt quc thuc a ca ng M chu cng khng c nh . Cho nn, ng ngh khng
nhng ch bn c mt thnh ph New Orleans m ng cn mun bn c ton th lnh th Louisiana. Gi
c ton th lnh th vng t ny c quyt nh mt cch mau l l 15 triu M kim. Nm 1803, Hoa
K tr thnh ch nhn ng lnh th Louisiana. S quan trng ca lnh th Louisiana l mt iu hin
nhin. Vic mua Louisiana khng nhng khin cho Hoa K c th kim sot c ton th sng
Mississippi m cn m rng lnh th Hoa K gp bi ln. Tng thng Jefferson coi vic mua lnh th
Louisiana l mt cng trnh v i, v ng nh vy. Lnh th Louisiana l ni sinh sng cho hng ngn
hay ng hn l cho hng triu nhn dn Hoa K. Vic lm ha bnh ny l cng vic dn ng cho Hoa
K bnh trng lnh th thnh mt quc gia rng ln v hng mnh.

PHN BA
TI SAO HOA K LI TIN HNH CHIN TRANH VI ANH QUC LN
TH HAI?
s HOA K TIN HNH CHIN TRANH VI ANH QUC
Nm 1803, chin tranh li bng n gia Php v Anh quc mt ln na. Mi bn u mun gy tn hi
cho i phng bng cch ngn chn khng cho tu thuyn Hoa K chuyn vn cc tip liu n vng
ch. Li mt ln na, hi qun Anh ngn chn cc tu thuyn Hoa K v cng bch thy th Hoa K gia
nhp hi qun Anh. D rng Php khng cng bch thy th Hoa K gia nhp hi qun Php, nhng
nu c th, Php cng vn bt gi cc tu thuyn Hoa K. Mt ln na, dn chng Hoa K t vn l:
Hoa K s phi lm g?.
- Tng thng Jefferson c gng n trnh chin tranh

Ln ny, dn chng Hoa K hy vng rng Tng thng Thomas Jefferson s gii quyt c vn .
Tng thng Jefferson rt ght chin tranh, v ng cho rng chin tranh s git hi sinh linh v tiu hy ti
sn ca nhn loi. Nhng nu khng chin u liu rng qun i ca Anh v Php c tn trng quyn t
do lu thng trn cc vng bin ca tu thuyn Hoa K hay khng? Tng thng Jefferson cho rng hy
cn mt phng cch khc. ng ngh rng cc quc gia u chu cn mua hng ha ca Hoa K. Cc
quc gia ny cng cn hng li trong vic bun bn hng ha ca h Hoa K. Nu chng ta e da
Anh v Php rng chng ta s chm dt giao thng bun bn vi h l h s cho tu thuyn ca
chng ta t do lu thng trn mt bin.
thc hin nh ny, Tng thng Jefferson d tr:
1. T chi khng mua hng ha u chu.
2. Phong ta, cm cc tu thuyn Hoa K cp bn cc hi cng quc ngoi. Lut phong ta ny cm
cc tu thuyn Hoa K gh bn bt k hi cng ngoi quc no c thng qua vo nm 1807.
K hoch ca Tng thng Jefferson c c chnh Tng thng v ng James Madison, v Tng
thng k tip vo nm 1809, u c gng thi hnh. Mc du k hoch ny nhm gy thit hi cho c hai
nc Php v Anh, nhng tht ra, hu nh n cng lm thit hi n quyn li ca cc thng gia v ch
tu Hoa K. Khi lnh phong ta cm cc tu thuyn ca h lu hnh ngoi cc vng bin th mt s cc
thng gia (Hoa K) bt chp c lut php vn cho tu thuyn chy theo h. Cho nn mc du c
lnh phong ta, Php v Anh vn c th tip tc bt gi c cc tu thuyn Hoa K.
- Hoa K chun b tin hnh chin tranh vi Anh quc
Vic bt gi tu thuyn Hoa K l mi quan tm i vi ngi Hoa K, v cng l l do chnh yu
m Hoa K phi chp nhn chin tranh vi Php v Anh. Lc , tinh thn chng Anh ca nhn dn Hoa
K li tr nn mnh m hn. V cng l mt l do quan trng. Dn chng min Ty v min Nam
cho rng ngi Anh khuyn khch, xi gic ngi da tn kch dn nh c vng bin cng. Nm
1811, mt v lnh t da tn l Tecumseh dn mt ton qun da vng pha Bc Ohio tin n tn
cng c lit dn vng bin cng. C d lun cho rng ngi Anh Gia N i cung cp cho Tecumseh
v qun s ca ng ta v kh v cc tip liu. V th, tinh thn chng ngi Anh vng bin cng
cng tr nn mnh m.
Nhiu dn nh c vng bin cng v min Nam cng mong mun Hoa K phi chim thm t
m rng lnh th. H hng v Gia N i ca ngi Anh phng Bc, v vng t Florida ca ngi
Ty Ban Nha phng Nam. Khi Ty Ban Nha l quc gia ng minh ca Anh quc. Nu Hoa K chin
u v chin thng c Anh quc th Hoa K c th chinh phc c c Gia N i v Florida.
Ti Quc hi c mt nhm dn biu tr v hng say ch n vic pht trin v m rng min Ty.
Trong s dn biu tr ny c ng Henry Clay thuc tiu bang Kentucky v ng John C. Calhoun thuc tiu
bang South Carolina. Cc v dn biu trn y thng hng say bn lun ch chin n ni rng ngi ta
t cho h bit danh l Nhng con hiu chin. Mi khi nhng con hiu chin ny ni rng ti sao h
mong mun chin u th khng nhng h ni n vic Anh quc vi phm quyn t do lu thng ca
ngi Hoa K trn cc vng bin, m h cn bn n vic chim Gia N i v Florida na. Mt v dn
biu trong Quc hi phi than rng mi khi ng ta nghe thy cc con hiu chin ni l ng ta ch cn
nghe thy nh mt loi m thanh chuyn ng ca loi chim p mui vi mt ging u u ko di
Gia N i - Gia N i...
- D khng chun b, Hoa K cng tuyn chin vi Anh quc
B thc y bi nhm con hiu chin, thng su nm 1812, Quc hi Hoa K tuyn chin vi Anh
quc. Khi y, ng Madison gi chc v Tng thng. Lc , Hoa K cha chun b chin tranh. Qun i
v hi qun Hoa K cn qu nh yu gn nh khng ng k. Qun s qun i chnh quy khng qu
7000 chin binh, v cc cp ch huy ti gii li cng t i. Cc tiu bang c th ng gp c mt s lnh
a phng, dn qun. Tuy nhin, lnh dn qun thng l nhng qun s thiu hun luyn v qun s
cng khng cung ng cho cho nhu cu. Khi chin tranh bng n, hi qun Hoa K ch c 15 tun
dng hm. Mc du tuyn chin, Quc hi cng khng chu cung ng tin m rng hi qun,
v cng khng cung ng tin theo ui chin tranh.
- Cuc chin lm cho nhn dn min Tn Anh bt mn
Chnh ph Hoa K khng nhng cha chun b k cng theo ui cuc chin, m nhiu ngi Hoa
K cng chng i chin tranh. c bit nht l chin tranh lm cho nhn dn min Tn Anh bt mn.
Dn chng min ny mun cho tu bun ca h c t do lu thng ngoi cc vng bin bt k c c
nguy b qun Anh bt gi tu thuyn ca h. D cho ch c mt s t thng thuyn ca h n trnh
khng b qun Anh bt gi, nhng s hng ha lt c em bn vi gi cao cng mang li cho h
mt s li rt ln. Ngi dn min Tn Anh khng a k hoch cm tu ca Tng thng Jefferson, v k
hoch ny lm cn tr cng vic bun bn lm n ca h. Khi chin tranh bng n, hm i Anh tin n
phong ta duyn hi i ty dng v ngn chn gy tr ngi kh khn nhiu hn cho cng vic thy
vn min Tn Anh.
Chin tranh cng ko di, dn chng min Tn Anh cng tr nn bt mn nhiu hn. Sau ht, vo cui
nm 1814, dn chng t chc mt cuc i hi Hartford, Connecticut. i hi ny cn c gi l hi
ngh Hartford. Hi ngh phn i chnh sch theo ui chin tranh ca chnh ph trung ng, v tuyn b
rng nu Quc hi cn vi phm Hin php th cc tiu bang s phi hnh ng bo v cc quyn t do
ca h. Tuy nhin, chin tranh chm dt trc khi hi ngh Hartford thi hnh nhng li tuyn b trn
y.
s KHNG BN NO CHIN THNG TRONG TRN CHIN TRANH 1812
Nh cc bn thy rng Hoa K dn thn vo chin tranh m khng chun b c qun i, hi

qun v cng khng c tin cng nh khng c s ng h nhit thnh ca ton dn. Lm th no
Hoa K c th ng u vi bit bao nhiu tr ngi kh khn ny?
- Khng bn no chu y mnh chin tranh trn b
V mc ch ca cuc chin l mun chim gi Gia N i cho nn Hoa K cho m cuc hnh qun tin
vo lnh th quc gia ny. Nhng nhng trn nh dc bin thy Gia N i khng thnh cng. D
rng, trong nhng nm t 1812 n 1814, qun i Hoa K nhiu ln c gng tin vo lnh th Gia
N i nhng vn khng th chim c quc gia ny. Mt khc, qun Anh cng khng th thnh cng
trong cng cuc qun trn vo min Bc Hoa K.
Nm 1814, qun Anh tn cng vng duyn hi i ty dng ca Hoa K v t ph mt s th trn.
Thng 8 nm , qun Anh tin su vo ti vnh Chesapeake chim ng thnh ph Washington v t
ph in Capitol. Chuyn rng qun Anh n ba cm chiu ca Tng thng v t ph ta Bch c.
(1)
Tuy nhin, khi qun Anh m cuc hnh qun tn cng vo Baltimore th li tht bi. Ngi M cm thy
v cng sung sng. Chnh trong trn nh ny d rng tri qua nhng trn tn pho nng n ca
qun Anh, c Hoa K vn cn ngo ngh tung bay di vm tri trn n Mc. Henry. S vic ny
khin cho Francis Scott cm hng sng tc bi ca Star Spangled Banner (tc bn quc ca Hoa K ngy
nay). Dn chng Hoa K li cng t ho khi hay tin rng vo thng ging nm 1815 tng Andrew
Jackson nh bi o qun Anh mu chim New Orleans. Trong trn nh ny, hn hai ngn qun Anh
b thng vong. Trong khi , tn tht v pha qun M rt nh. Vo lc , cuc chin u chu
chm dt bng mt tha hip ha bnh trc khi xy ra trn nh New Orleans. Nhng v s di chuyn
bng ng thy lc by gi chm chp cho nn tin ha bnh c ti lp u chu khng kp a n
phn t ny ngn chn trn nh New Orleans.[5]
- Qun Hoa K chin thng ngoi khi
Cc chin tu Hoa K ghi c nhiu thnh tch ly lng. D rng cc s quan trong lc qun Hoa K
cn thiu hun luyn, nhng s quan v hi qun Hoa K hon thnh nhim v mt cch v vang.
Trong nhiu nm qua, hi qun Hoa K tun hnh trn cc vng bin bo v hi phn. Cc hm i
Hoa K c thit lp mt cch vi v trn cc thy l trong thuc a v nh bi c qun Anh
trn h Erie v h Champlain. Trong mt bn tin m t ai c th qun c do thiu tng hi qun (
c) Oliver Hazard Perry tng trnh rng Chng ti gp ch qun v ch qun l ca chng ti!.
Hi qun Hoa K mang li nhiu chin cng ngoi i dng cng nh trong cc i h. Trong
nm u ca cuc chin cc thuyn ring r ca Hoa K chin u mt cch tuyt vng, nhng
chin thng cc chin tu ca Anh quc. Tinh thn chin u ca qun s Hoa K c biu dng
trong li ni ca v thuyn trng James Laurence. Mc du chin tu ca ng b tn pho nng n v
chnh ng cng b trng thng v hp hi, nhng ng vn cn ra lnh cho qun s di quyn Khng
c b tu. Cc chin tu ca Hoa K tt hn v c v trang mnh hn cc chin tu Anh. Qun Anh
ly lm kinh s ng ngc trc chin thng ca qun M, v rng my nm qua, Anh quc tng lm
cha t i dng, v hi qun Anh tng lun lun chin thng trc mi k th.
Tuy nhin, chin tranh cng ko di, hm i hng mnh ca Anh quc cng y lui cc chin tu ca
Hoa K vo cc hi cng km kp. S tht, lc cc thng thuyn v trang ca Hoa K tin ra ngoi
khi bt gi mt s ln cc tu bun ca ngi Anh. Nhng d cho hi qun Hoa K chin u anh dng
v chin thng ngoi khi khng thi th cng khng th no gip cho Hoa K chin thng c cuc
chin.
- C hai bn u t ra hi lng chm dt chin tranh
Trn chin ko di v tn ph u chu hng 20 nm c chm dt vo nm 1814. Anh quc cm thy
mt mi v mong mi t c ha bnh M chu cng nh u chu. Hoa K tht bi trong vic
nh chim Gia N i. Gi y li mun ti lp mu dch, cho nn ngi Hoa K cng cm thy cn phi
tm kim ha bnh. V vy, trong m Ging sinh nm 1814, hai bn ng tha thun k ha c chm
dt chin tranh ti thnh ph Ghent thuc nc B. Ha c ny khng h ng g n vic Anh quc
cng p thy th Hoa K phi phc v trong hi qun Anh cng nh vic Anh quc bt gi tu thuyn
ca Hoa K, l nhng nguyn nhn khin cho Hoa K phi tuyn chin. Tuy nhin, v chin tranh u
chu kt thc nn Anh quc cng khng cn cn phi cng bch cc thy th Hoa K na. Mt chnh
khch Hoa K nhn xt v tha hip ny nh sau: Tr ha bnh ra, chng ta khng t c g c.
s TRN CHIN 1812 C NHNG NH HNG QUAN TRNG
- Chin tranh to cho t nc c on kt vng mnh hn
Thot nhn, cc bn c th cho rng chin tranh khng c nh hng g trong t nc Hoa K. Nhng
khng phi nh vy, d rng ha c Ghent chng thay i c g, nhng chin tranh t n cng c
nhng hu qu quan trng:
1. Chin tranh gip cho vic kin to c iu m chng ta gi l tinh thn quc gia. iu c
ngha l lng t ho v t tin v sc mnh v quyn lc ca t nc. Trong nhng nm hu chin, nhn
dn trong cc min Tn Anh, min Nam v min Ty qun c nhng d bit ca h, v h cn hnh
din l con dn t nc Hoa K. H khng cn hng nhn v u chu na, m em ht sc mnh ra
xy dng mt nc Hoa K ln mnh v hng cng hn.
2. Chin tranh gip cho t nc thit lp c nhiu nh my k ngh. Trc chin tranh, hu ht
cc hng ha k ngh s dng trong nc u c nhp cng t ngoi quc. Vic nhp cng cc hng
ha ny hu nh b ngng ng v k hoch n trnh chin tranh ca Tng thng Jefferson, mt k
hoch chn ng vic mu dch, v s nguy him trong vic thy vn ngoi khi. V khng th nhp
cng c hng ha ny, dn chng Hoa K phi t sn xut nhng hng ha cn thit.
3. Thm vo , trn chin tranh 1812 to ra mt s lnh t mi. Hai v tng lnh xut sc trong
cuc chin tranh ny l Andrew Jackson v William Henry Harrison sau ny u tr nn Tng thng Hoa
K. Nhiu ngi khc tng gi nhng vai tr quan trng trong trn chin cng tr thnh nhng lnh
t trong nhng nm sau ny.
- Chin tranh cng c nh hng n thi ca cc quc gia khc i vi Hoa K
Trn chin 1812 cng c nh hng i vi ngoi quc:
1. Dn chng Gia N i khng d g vo cc v rc ri a n chin tranh gia hai nc Anh v Hoa
K. Cc bn c th tng tng c ngi dn Gia N i suy ngh nhng g khi h hay tin rng quc
gia lng ging pha Nam mun nh chim t nc h. Lng cm ght ngi Hoa K cng dng cao
Gia N i. Lng cm ght ny ko di trong nhiu nm.
2. Hu qu ca chin tranh l cc quc gia u chu tr nn knh n Hoa K nhiu hn. Ln th hai,
Hoa K cho th gii thy rng nu cn th Hoa K sn sng chin u. Trong tng lai, u chu s
phi sn sng cho Hoa K t iu hnh cng vic ni b.

PHN BN
TNG THNG MONROE CNH CO CHNG LI U CHU TRONG
VIC CAN THIP VO M CHU NH TH NO?
- Hoa K ng u vi nhng s e da ca u chu i vi M chu
Trong nhiu nm sau trn chin 1812, Hoa K hnh ng cng rn chng t rng l mt quc
gia hng mnh. Nh cc bn thy trong chng X, vo u thp nin 1820, cc thuc a ca Ty Ban
Nha v B o Nha Tn th gii t c thng li v i trong cng cuc tranh u ginh c t
do cho qu hng ca h. Ai cng bit l hong Ty Ban Nha c gng ku gi cc quc gia u
chu vin tr ti chim cc thuc a ny. Anh quc chng li d nh ca Ty Ban Nha. Anh quc
mun rng cc tn quc gia Trung v Nam M duy tr c nn c lp ca h h c th ty
mun bun bn vi bt c quc gia no k c Anh quc. D nhin l Hoa K rt c cm tnh vi cc tn
quc gia va mi ginh c c lp nh Hoa K. Hn na, Hoa K khng mun cho Ty Ban Nha
hay mt quc gia u chu no khc chim gi t ai Ty Bn cu. Th c ngha l iu ny khng
phi ch ni n c Nam v Trung M m cn ni n bt k ni no M chu na. Chng hn nh
nc Nga lc ang chim gi Alaska v cn i quyn chim t xa hn v pha Nam dc theo duyn
hi Thi bnh dng.
- Cng b ch thuyt Monroe

Chnh ph Hoa K quyt nh lm sng t t th ca quc gia Hoa K. Trong mt thng ip gi cho
Quc hi Hoa K, Tng thng Monroe tuyn b rng:
1. Nu cc quc gia u chu can thip vo bt k mt tn chnh quyn no M chu th Hoa K s coi
nh l mt hnh ng bt thn thin.
2. Hoa K s chng li mi s thit lp tn thuc a Ty bn cu.
3. Ngc li, Hoa K cng s khng can d vo s vic u chu.
Ni mt cch khc, Tng thng Monroe cnh co u chu rng Tn th gii khng cn l mi quan
tm ca cc bn na. Cc bn khng nn can thip vo M chu, v chng ti s khng can thip vo
cng vic ca cc bn. Hoa K c th t ra cng quyt, v Hoa K bit r rng Anh quc vi nhng
hm i hng mnh cng mong mun cc quc gia u chu khng c can thip vo M chu. Li
tuyn b chnh thc ca Tng thng Monroe m sau ny gi l ch thuyt Monroe l mt trong nhng
hnh ng quan trng nht ca chnh quyn Hoa K. Trong nhiu nm, ch thuyt Monroe tr thnh
nn tng cho chnh sch ngoi giao ca Hoa K i vi cc quc gia u chu.
Chng ny ni v chuyn ca mt tn quc gia chim c a v trong chnh trng quc t. Hoa
K phi bo v quyn li t nc hoc bng cch thng thuyt, hoc l phi cng rn d l phi
chp nhn chin tranh. Lnh th Hoa K c m rng gp bi ln. V Hoa K cn cm thy c th
cnh co u chu rng Hy dp ra mt bn!. Hoa K khng cn l mt quc gia tiu nhc nh thi k
vo nm 1789.
Ch thch:
[5] Nm 1813, qun M trn vo Thng Gia N i t ph cc cong th trong thnh ph th , ni

m ngy nay gi l Toronto. Qun Anh t ph in Capitol v Ta Bch c tr th.
(xem tip : Chng XIV)
Trang Lch S
2/11/2017 LSHK-14- Min ng Bc Tr Thnh Trung Tm K Ngh (Nguyn Mnh Quang dch)
LCH S HOA K
(3 tc gi)
Nguyn Mnh Quang dch

(tip theo Chng mi ba)
pypypy
CHNG XIV
MIN NG BC TR THNH
TRUNG TM K NGH V THNG MI
Nu chng ta c dp lic nhn mt t bo c in vo khong 10 nm v trc th chng ta s thy
rng nhng u ca cc bin c xy ra c in m trang u, i vi ngy nay li c rt t tm
quan trng. Mt khc, nhng pht minh v khm ph v khoa hc hay vic khi lp mt x nghip lc by
gi li rt t c ch trong bo ch, nhng cng trnh ny c th mang li nhng kt qu lu di cho
i sng ca t nc.
u th k th XIX, nhiu bin i xy ra min ng Bc. D rng vo lc dn chng cha
nhn thc c nhng bin i ny s c mt nh hng ln lao vo i sng ca t nc. Mt trong
nhng bin i ny l s gia tng gh gm v bun bn v thy vn. Nhng chic thuyn vi nhng
cnh bum ln trng ln hng gi phng phng chy i thi hnh s mng giao thng ca Hoa K vi
ton th th gii. Mt s bin i khc na l Hoa K pht minh ra c nhiu sng ch mi. Trong
chng ny cc bn s tm hiu nhng bin i ny s gip cho min ng Bc tr thnh trung tm k
ngh v thng mi vo thp nin 1850. ng thi, cc bn cng s c bit nhng pht minh lm
thay i c cng cuc di chuyn v giao thng nh th no. Trong chng ny, chng ta s c gng gii
p nhng vn c nu ln di y:
1. Min ng Bc tr nn mt trung tm k ngh v thng mi nh th no?
2. Nhng my mc bin i i sng Hoa K ra lm sao?
3. Trong ngnh chuyn vn v giao thng c nhng bin i no?

PHN MT
MIN NG BC TR THNH TRUNG TM K NGH V THNG
MI NH TH NO?
s THNG MI PHT TRIN MNH M MIN NG BC
Hy tng tng rng cc bn c th quay ngc c kim ng h tr li, v chng ta c th ving
thm hi cng Boston vo thp nin 1840. Dc theo cc bn tu bit bao nhiu l tu thuyn u san st
bn nhau. Ch c mt s nhng tu thuyn ny mang c ngoi quc. Cn hu ht l mang c sao xc
Hip chng quc pht phi tung bay trc gi. y, l on tu nh c ang bc d hng tn c tuyt
bt c v mang v t ngoi khi Newfoundland. V xa xa l con tu ch y nhng hng ha v
hnh khch i u chu. Ngoi ra li cn c nhng tu c ng ch dng chuyn ch hng ha cng
knh nh ng cc v cc cy g. Quanh y c nhng chic tu di v nhn vi nhng ct bum sng
sng vn ln (tu ny gi l tu Clipper), biu tng nim kiu hnh ca cc i thng thuyn. Bn
cnh con thuyn ny l chic tu nh c va mi tr v sau mt chuyn i ti tn Thi bnh dng.
Cnh tng trn y qu l mt cnh tng hot ng v cng no nhit. C mt bu khng kh v cng
nhn nhp. Tng on cng nhn mnh y m hi h hc khun vc hng ha. Cc thy th Hoa K lm
vic trong cc tu thuyn u ni v nhng hi cng v dn chng xa l mi ni tn cng xa xm ca
a cu.
Cc hi cng min ng Bc [6] nh New York hay Salem, thuc tiu bang Massachusetts cng v
cng no nhit vi nhng hot ng ca thi thp nin 1840. Tuy nhin, cc hi cng nm trn b bin
i ty dng khng phi l lun lun no nhit nh vy. Nhng g tip tc xy n cho vic thy vn
v thng mi t thi thuc a?
- Sau cch mng, cng cuc thy vn ca Hoa K b thit hi rt nhiu
Nh cc bn bit trong chng V, ngay t thi thuc a, ngi dn min Tn Anh bt u ng
tu cng nh m mang ngh hng hi v bun bn. Thc ra, mt trong nhng nguyn nhn ca cuc
chin tranh cch mng trc kia l v Anh quc kim sot cht ch cng vic thng mi ca ngi
Hoa K. Tuy nhin, trong thi k chin tranh cch mng, hi qun Anh bt gi v nh m rt nhiu
tu thuyn ca Hoa K. Nhiu thy th b git hi, v nhiu ngi khc phi b ngh i bin lm
dn nh c lp nghip min Ty.
Ngoi nhng thit hi v tu thuyn v thy th, Hoa K cn mt i hu ht cc th trng tiu th
hng ha. Sau khi Hoa K ginh c c lp tch ri khi Anh quc th nhiu hi cng ca ngi Anh
khng cho tu thuyn ca ngi M cp bn na. c bit trm trng hn c l i vi nhng thng gia
Hoa K, h khng cn c bun bn vi qun o vng West Indies. Trc cch mng, ngi Hoa K
chim c rt nhiu li trong vic giao thng mu dch vi vng ny.v nhng l do ny m nhng nm
sau chin tranh cch mng, cng vic bun bn v thy vn ca ngi Hoa K b gim st i rt nhiu.
- Ngi Hoa K bun bn vi Trung Hoa
Tuy nhin, cc thng gia y ngh lc cng nh cc nh hng hi Hoa K khng chu chp nhn tht
bi. H ni rng: Nu chng ta khng th bun bn c cc hi cng ca ngi Anh th chng ta phi
tm nhng ni mi giao thng, ti sao chng ta li khng gi tu thuyn ca chng ta vt Thi bnh
dng ti tn Trung Hoa v cc phn t khc min Vin ng? nm 1784, chic tu Hong hu
Trung Hoa nh neo khi hnh t New York i Trung Hoa. Mt nm sau, chic tu ny ch y tr v la
mua t thnh ph Qung ng mang v. Cng vo khong thi gian ny, tu i Th (Grand Turk) ri
hi cng Salem, Massachusetts i phng ng.
Thot u, ngi Hoa K khng bit phi em nhng hng ha no sang bn Vin ng s mang li
cho h c nhiu li nht. Nh hng hi Robert Gray, thuyn trng ca chic tu Columbia Boston,
phi tri qua mt ma ng ngoi khi vng Oregon, ri ng cho tu i t y sang Trung Hoa.
ng thy rng ng c th em da th mua ca ngi da Oregon sang Trung Hoa bn s c gi
cao. Sau , nh hng hi Gray cho tu i theo ng hng Ty bng cch i vng quanh Chu Phi ri
vt i ty dng tr v duyn hi pha ng Hoa K. Sau chuyn tr v ca Gray, cng ngy cng c
nhiu tu thuyn i Vin ng bun bn, v ngng li dc theo vng b bin pha Ty Bc M. Ti y,
h bun bn vi ngi da , trao i nhng n trang r tin ly da th. Nhng da th ny li em
sang Vin ng bn mua nhng xa x v hng ha tt khc ca phng ng.
- Cc thng gia tm kim th trng mi u chu tiu th hng ha Hoa K
Khng bao lu th cc thng gia Hoa K cng bt u bun bn vi cc quc gia khc. Mt s ngi
vt bin tin ln n Bc Hi bun bn vi cc nc Nga, an Mch, v Thy in. Mt s khc li
cho tu i su vo a Trung Hi giao thng vi cc th trn duyn hi vng ny. Tuy nhin, cng vic
bun bn a Trung Hi gp nhiu nguy him. Nh cm quyn cc quc gia vng duyn hi Bc Phi
(cn gi l cc nc mi r) ra lnh bt gi bt k thng thuyn no. Thy th b bt b t hay em
bn lm n l. Trong nhiu nm, chnh ph Hoa K cng vi chnh quyn ca cc quc gia u chu lo lt
cho bn cp bin cc tu thuyn ca nc h c yn. Nhng d c lm th i na cng rt t
thnh cng. Cui cng, Tng thng Jefferson, d l ngi hiu ha, cng phi quyt nh dy cho bn
cp bin d man ny mt bi hc. Nm 1801, Hoa K gi mt i hi thuyn n khi chin vi bn
cp bin Phi chu. Du cho hi qun Hoa K chin u anh dng i na th cng phi mt nhiu nm
sau cc tu bun Hoa K mi c th i li an ton trn vng bin a Trung Hi.
- Hot ng nh c v bt c voi gia tng
ng thi vi khi m cng ngy cng c nhiu tu bun Hoa K vt bin giao thng vi u chu v
phng ng th cng c nhiu tu nh c ln v cc tu thuyn nh c voi cng tin ra khi hot
ng. Du c voi c dng t n, xng c voi c dng lm nhiu dng c. Vic nh c voi rt
mt nhc v nguy him. Nhng chuyn i nh c voi thng th ko di rt lu. Tnh t ngy nh neo ra
i cho n ngy ngi thy th mt nhoi tr v nhn li thy bn tu quen thuc qu nh thng th
c khi ti 2 hay 3 nm.
- Thy th Hoa K hot ng trn khp cc vng bin v mang li nhiu tin ca cho min
ng Bc
Nhng chuyn i lu di ca cc thng gia, cc nh chuyn nh c voi, v cc tu ng ph Hoa K
lm cho cng vic thy vn min ng Bc cng tr nn quan trng hn thi trc cch mng. Mt
ln na, chng ta li thy cnh no nhit cc trung tm thy vn nh New York, Boston v Salem. Mt
vn s vit: Trong nhng kho cha hng liu trng ra bn tu Salem, gi y li cht cha si gai
mua t Luzon, nha copal mua t Zanzibar, du ch l mua t Chu Phi, c ph em v t Rp, m d
lm x bng mang v t Madagasca, du c voi mang t vng cc v, len v d em t Rio de Plata
v, u khu v inh hng mang t M Lai v. Thanh nin tui i bu tr ln, nhng thuyn trng
ca cc thng gia lm giu v hu trc tui trung nin.
- Trn chin 1812 lm thit hi cng cuc thy vn ca Hoa K
Chng ta thy rng trong chng XIII, lnh cm tu ca Tng thng Jefferson lm ngn chn vic
chuyn vn hng hi ca ngi Hoa K. Trn chin 1812 ng thi cng khng cho cc tu bun ca
ngi Hoa K lu hnh ngoi i dng. Khi m vic bun bn gim st th kho cha hng phi cht
cha y nhng hng ha. Thy th mt cng n vic lm, tu thuyn khng c s dng b vt vo
mt x n ni mc nt c. Mt du khch k li rng ng ph dc theo b bin New York rt hoang
vng n ni c mc lan y c bn tu v cc kho cha.
Tuy nhin, khi trn chin 1812 chm dt, min ng Bc li hng v bin c lm giu. Trn khp
cc vng bin v cc hi cng ni xa xi u c mt cc nh hng hi lanh li khn ngoan ngi Hoa
K. Cc tu thuyn li i nhng chuyn i thng l qua li cc hi cng ca hai nc Anh v Hoa K.
- Tu mnh di, bum ln chy nhanh tr thnh n hong trn khp cc vng bin
Vo thp nin 1840, cc nh ng tu min Tn Anh sn xut mt loi tu c bit gia tng tc .
Tu ny c t tn l tu Clipper. y l nhng tu mnh di, c bit c dng i bun bn vi
Trung Hoa. Trn tu c tranh b bng mt cnh bum v cng rng v chy rt nhanh. Tu Clipper tr
thnh nim hnh din ca thy th Hoa K, v cng l ci ch cho cc quc gia khc ganh t. ng
Donald Mc Kay ngi Boston ha c kiu tu Clipper ni ting nht ny. Chic tu My bay ca
ng thc hin c chuyn i t New York vng quanh mi Horn ti San Francisco trong vng 89 ngy.
Chy trong nhng ngy gi mnh, tu c th vt c ti 375 dm trong mt ngy. Mt vn s ni
rng nhng chic tu ca ng Mc Kay Thc l s sng to ca tr tng tng ca c nim tin v ca
lng mong c ging nh bt k gic m no khc ca ngi Hoa K m ngy nay n th hin thnh
nhng ta nh cao ngt tri, nhng cy cu chnh vnh nm vt ngang qua cc dng sng, hay nhng
con ng xa l di bt tn lin kt cc th trn, thnh ph, i ni, bnh nguyn v sa mc li thnh mt
i lnh th rng ln mnh mng.
Trong thi i tu Clipper (nhng thp nin 1840 v 1850) vic chuyn ch hng hi tin ln thi k
thnh hnh nht. Cc tu thuyn v cc thng gia Hoa K c mt khp mi ni. Tuy nhin, thi i ca
cc tu Clipper cng khng ko di c bao lu. Cng vo thi k ny, tu chy bin bng hi nc
thy xut hin. Ngi Anh sn xut c mt loi tu chy bng hi nc v bt u dng st
ng tu. Nhng cc thy th Hoa K vn cn bm vu ly tu Clipper ng bng g chy nhanh v khinh
thng nhng tu bng hi nc vi nhng ng giy sn s, chng cht v phn pht phun khi. Ci
ngy m nhng chic tu g chy bng sc gi phi nhng bc cho n hong mi ca bin c khng
cn xa na.
NHNG PHT MINH MI GIP CHO MIN NG BC TR THNH TRUNG TM K
NGH CA T NC
Song song vi s pht trin v thy vn v thng mi, min ng Bc cn tr nn mt trung tm k
ngh ca Hoa K. S vic ny tht kh c th c c nu khng c mt bin c quan trng trong lch s
loi ngi xy ra Anh quc vo cui th k th XVIII. Loi ngi bt u s dng my mc hng
lot lm nhng cng vic m trc kia u c lm bng chn tay. Vic thay i trong phng php
sn xut xy ra qu nhanh v vt c tm mong c ca con ngi n chng ta gi s vic thay
i ny l cuc cch mng k ngh. Cuc cch mng k ngh ny c nh hng ln rng v lu di
i vi i sng con ngi hn tt c cc trn chin tranh tng xy ra t trc ti gi.
- Cc nh pht minh ngi Anh m ng cho cuc cch mng k ngh
Cuc cch mng k ngh khi s vo khi ngi ta pht minh ra cc my mc mi ko ch si, dt
vi. u th k th XVIII, hu ht gia nh no cng c my ko si v khung ci dt vi bng tay.
Nhng my ko si quay tay ny rt chm. Phi mt nhiu gi ng h mi ko si may mt b
qun o. Vo thp nin 1760, mt ngi Anh tn l James ch ra mt ci my quay si t tn l my
quay Jenny (Jenny c th l tn v ca ng ta) thay th cho my quay tay. Chic my ny c th quay
c 8 si thay v mt si trong cng mt lc. Sau , my ny c ci tin ln ln v c th quay c
80 si cng mt lc. t nm sau, mt ngi Anh khc tn l Cartwright pht minh ra mt loi khung ci
c th chy bng thy lc. Nh loi khung ci ny m ngi th dt vi c th lm nhanh hn v c th
sn xut c nhng tm vi c kh rng hn nhng tm vi c sn xut bng my dt tay ca ngy
xa. T , cc loi my ko si ny v my dt vi lun lun c ci tin. Sau ny, hi nc cng nh
thy lc c s dng chy cc my mc.
- Nhng xng my u tin c thit lp
Chng ta thy rng trc khi pht minh ra cc my mc, mi cng vic ko si cng nh dt vi
u c lm ngay trong gia nh. V cc my mc mi t tin cho nn nhiu gia nh khng kh
nng mua sm c. Hn na, cc my mc cn phi c thit lp nhng ni gn thy l c th
dng tu thuyn chuyn vn c. Ngi c cng thit lp xng my u tin l ng Richard Arkwright.
ng t nhng chic my ko si v my dt vi vo trong cng mt ta nh v s dng nhn cng
trng nom. t lu sau nhiu xng my khc cng c thit lp, v chng bao lu Anh quc tr
thnh quc gia sn xut rt nhiu vi. V cc xng my ny sn xut si vi cho nn ngi ta thng gi
cc nh my ny l nh my si.
- ng Samuel Slater du nhp nhng my mc ny vo M chu
Anh quc ht sc gi gn nhng b mt v cc nh my si mi ny cho khng c quc gia no khc
c th hng li c cht g ca cc pht minh ny c. Chnh ph Anh li ban hnh mt o lut cm
khng cho ai c mang mt chic my dt no hay ha ca my dt ra khi Anh quc. Tuy nhin,
khng c lut l no c th kim sot c nhng g ngi ta nh c trong tr nh. Nm 1789, c mt
ngi Anh tn l Samuel Slater n Hoa K nh c Pawtucket, Rhode Island. ng Slater tng lm
vic trong nhiu nh my dt Anh quc, v ng thuc lng nhng my dt ny n ni ng c th
thit lp c nhng my dt ny Hoa K. ng lm ng nh vy. Ch trong vng mt nm tri,
nh gi t trong tr nh m ng thit lp c chic my ko si c th ko c 72 si cng mt lt.
Sau , ng thit lp nhiu xng dt si Rhode Island v Massachusetts ging nh nhng xng
my dt c thit lp Anh quc. Sau khi c Slater trnh by cc phng php nh vy, nhiu
nh my bng si khc c thit lp min Tn Anh.
- K ngh gia tng nhanh chng trong thi k chin tranh 1812
Cuc cch mng k ngh Hoa K vo lc u rt chm chp. Nguyn nhn chnh l v ngi Hoa K
quen em bn thc phm v nguyn liu nhp cng hng ha k ngh ca Anh v ca cc quc gia
u chu khc. Nhng v lnh cm tu lu thng ngoi cc vng bin ca Tng thng Jefferson, v sau
ny v trn chin 1812 cn tr vic bun bn giao thng ca ngi Hoa K khin cho ngi Hoa K hu
nh hon ton khng s dng hng ha Anh na. Dn tc Hoa K vn l nhng ngi t tin, h ni Nu
chng ta khng th mua c nhng sn phm k ngh ca Anh th ti sao chng ta li khng khi lp
cc xng my ch to nhng hng ha cn thit cho chng ta. chnh l nhng g m h lm.
Nhiu nh my k ngh c thit lp nhiu ni. Nm 1814 ng Francis Lowell m mt nh my si
Waltham, thuc tiu bang Massachusetts. y l nh my dt u tin m trong tt c cc giai on
bin ch t bng vi va lm v cho n khi thnh vi u c hon thnh di cng mt mi nh.
Cc nh my bt u sn xut khng nhng ch c bng, len, d, n, t la, m cn sn xut c nhng
hng ha bng st v da na. Phng php em cc cng nhn cng lm vic vi nhau sn xut hng
ha bng my mc trong xng k ngh gi l h thng x nghip.
- Min Tn Anh v cc tiu bang min Trung dn u v k ngh sn xut
Hu ht cc x nghip ca Hoa K vo lc u, c bit nht l cc nh my si, u c thit lp

min Tn Anh. C nhiu nguyn nhn:
1. Min Tn Anh c nhiu sng nc chy xit c th cung cp c cc ngun thy lc cn thit.
2. V t ai cc min i ni min Tn Anh c nhiu si , khng thun li cho vic canh tc, cho
nn nhiu ngi sn sng t b vic ng rung lm vic trong cc x nghip.
3. Min Tn Anh c nhiu tu thuyn chuyn vn nhng hng ha ca cc x nghip gi i cc ni
khc trong nc cng nh ngoi quc.
Cc x nghip cc tiu bang min Trung (New York, Pennsylvania, v New Jersey) sn xut nhiu
hng ha bng kim kh (st). Pennsylvania c qung st c khai thc v c s dng t thi
thuc a. Vo th k th XIX, vic ch to hng ha bng st bt u gia tng, nhng bnh xe c
vin bng st, sng, bp l, ba ru v cc dng c khc. min Nam v min Ty, vic thit lp k ngh
chm chp hn. Mi n u th k th XIX, hai min ny mi c vi x nghip.
- ng Howe pht minh ra my khu
Ngi Hoa K khng phi ch thit lp cc x nghip, my mc m phng theo my mc ca ngi Anh,
h cng pht minh ra cc my mc mi. Chng hn nh k ngh dt si rt cn my may may qun
o. Nhiu nh pht minh c gng ch to ra mt loi my may, nhng ng Elias Howe l ngi u
tin thnh cng. ng Howe cho i trong mt nng tri min Tn Anh. Ging nh nhng ngi nng
dn khc, ln ln ng cng phi hc sa cha v ch to nhiu loi dng c. ng tng lm vic trong
mt x nghip, v y ng c dp quen thuc hiu bit v my mc. ng ngh rng, nu mt ngi
c th pht minh ra c mt chic my may th ngi c th lm giu. ng cm ci lm vic
theo ui c nguyn ny, v tri qua bit bao nhiu th nghim lin tip nhng u tht bi.
Sau cng, vo nm 1845 ng Howe hon thnh c mt chic my may iu khin bng tay quay
bnh xe. Tuy nhin, ngi ta khng hng hi mua pht minh ca ng. Gia nh ng gn nh sp cht i
trc khi tin bc n vi ng, v cui cng ng tr nn giu c. My may ca ng Howe khng nhng
lm nh cng vic ca cc b ni tr m cn lm cho cc x nghip ch to qun o c pht trin
mnh m. Qun o c ch to bng my may c th bn c vi gi r hn nhng qun o ch to
bng cch may tay.
CHNH PH KHUYN KHCH CC NH K NGH
- Hng ha ca ngi Anh r lm cho cc k ngh gia Hoa K lo ngi
K ngh sn xut pht trin mau chng trong thi k chin tranh 1812. Tuy nhin, cc k ngh gia Hoa
K li gp nhiu kh khn vo nhng nm hu chin. Khi cng cuc thng mi c ti lp, cc thng
gia ngi Anh li chuyn vn t hng ha ca h n bn cho cc khch hng c M chu. Gi bn
ca cc hng ha Anh r hn, v rng k ngh gia ngi Anh mun thanh ton cho xong s lng v i
ca h b ng trong thi k chin tranh. Hu qu l Hoa K trn ngp nhng hng ha Anh c bn
vi gi r h hng ha Hoa K. ng nhin l dn chng thch mua hng ha Anh v n r hn.
Cc nh k ngh Hoa K ly lm lo ngi. Nhiu nh my phi ng ca. Cc x nghip mi hu nh b
ph sn. H quay ra yu cu chnh quyn gip . H yu cu chnh ph nh thu cc hng ha nhp
cng. Ti sao cc k ngh gia li tin rng thu nhp cng c th bo m cho h rng hng ha nhp
cng ca Anh quc khng cn r hn hng ha ca h na?
- Lm th no c th tin hnh c thu mu dch (thu nhp cng)
Gi s rng ng Jones trong th trn ca cc bn lm ch mt xng my sn xut giy dp. D
nhin, ng ta mun kim c nhiu tin li. Mun c nh vy th ng ta phi bn giy vi gi cao hn
gi mua cc vt liu v tin thu nhn cng lm ra giy dp. Ni mt cch khc, nu ng Jones phi
tn ht 6 M kim ch to mt i giy th ng hy vng phi bn c 7 M kim mt i. Nhng nu
ng Smith trong mt th trn k cn cng sn xut giy, c th x nghip ca ng Smith hu hiu hn hay
l ng ta mn nhn cng r hn. Nh vy ng Smith c th sn xut c nhng i giy cng mt
kiu v cng tt nh giy ca ng Jones m ch c tn ht c 5 M kim mt i m thi? V th cho nn
ng Smith c th bn giy ca ng ta vi gi 6 M kim mt i m vn kim li c bng ng Smith.
ng nhin l ngi ta (dn chng) s mua giy r hn. X nghip ca ng Jones s xung dc (ph
sn). Tuy nhin, nu gi giy ca ng Smith ch tng thm c mt M kim thi th ng ta v ng Jones c
th cnh tranh c.
By gi chng ta gi th rng Hoa K l ng Jones, v Anh quc l ng Smith, chng ta s hiu tnh
hnh k ngh Hoa K vo nhng nm sau trn chin 1812. Nu cc hng ha nhp cnh b nh thu th
hng ha Anh s mc bng gi hng ha do Hoa K ch to. c th cnh tranh vi hng ha ca Anh,
cc nh k ngh Hoa K mong mun chnh quyn nh thu vo cc hng ha nhp cng.
- Thu mu dch (nhp cng) nh vo hng ha ngoi quc
Cc k ngh gia Hoa K cu cu n Quc hi. Nm 1816, Quc hi thng qua mt o lut nh thu
vo cc hng ha nhp cng. Thu ny gip cho cc ng ch k ngh rt nhiu. Tuy nhin, mt vn
khc ca thu mu dch li c t ra. Nhiu ngi Hoa K khng thch loi thu ny. H cho rng nu
khng th bn c hng ha k ngh Hoa K th Anh quc s c th khng mun mua thc phm v
nguyn liu ca Hoa K. Th c ngha l cng vic giao thng gia Hoa K v Anh quc s st gim.
Nh vy th thu mu dch l mt ci tt vo cc ng ch tu thuyn chuyn vn (lm tn hi n quyn
li ca cc ng ch ny). V vy h phi ln ting phn i o lut nh thu ny. Nhng ngi min
Nam trng thuc l v bng vi xut cng cng la li chng i thu mu dch. Nhiu ngi tiu th
hng ha cng phn i v rng h phi mua hng ha k ngh mc hn hng ha ca Hoa K. D sao
th t nm sau, k ngh sn xut gia tng mau chng min Tn Anh v cc tiu bang min Trung. Nhu
cu cng i hi phi gia tng nh thu nhp cng hay l thu mu dch v nhiu loi hng ha. Nm
1824 v nm 1828, quc hi li thng qua mt s o lut khc v thu nhp cng na.

PHN HAI
MY MC BIN I I SNG HOA K
NH TH NO?
- iu kin lm vic trong cc x nghip vo lc u rt l t
Chng ta nn nh rng cc x nghip lc u khng c g ging nh cc x nghip tn tin ngy nay vi
hng trm my mc cu k, phc tp, hng ngn cng nhn, v vi hng hng nhn cng ni ui nhau
di dng dc. Nhng x nghip lc u thng l nhng ta nh bng g, khng c h thng n tt p
v cng khng c qut my. Ma ng th rt lnh, v ma h th rt nng. Khng c mt cht tin nghi
nh hu ht cc x nghip ngy nay. Khng c nh cu, khng c cu lc b, v cng khng c bc s hay
y t sn sc cc cng nhn au m hay b thng.
Con s ph n v tr em lm trong cc x nghip ny khng km g con s nhn cng n ng. Tr em
chng 7, 8 tui cng phi lm vic trong nhiu gi lin tip. Vo thi k , khng h c ai ni ti chuyn
mt ngy lm vic 8 gi. Cng nhn phi i lm t lc bnh minh cho n lc mt tri ln, cm ci lm
vic t 12 n 15 gi mt ngy. Mc d gi lm vic di nh vy, nhng cng nhn kim c rt t tin.
n ng c l ch kim c chng 5 M kim mt tun, trong khi th ph n ch c c 2 m kim, v

tr em ch c c 1 m kim thi. Tuy th, cng nhn cng khng lun lun ly lm bt mn vi nhng
iu kin lm vic nh chng ta thng ngh. H thng l nhng ngi trong cc nng tri gn ,
ni m h thng quen vi cng vic nng nhc v gi lm vic di nh vy. D rng lng ca h rt
h, nhng gi c cc vt dng cn thit hng ngy cng rt r. Cc cng nhn cng khng phi bm rit
cc x nghip ny sinh nhai. Thc ra, cc nam n cng nhn cn tr thng hy vng kt hn ri sinh
sng nng tri. H mong mun i n min Ty nh c lp nghip v y c nhiu c hi cho h
khi lp cuc i mi. iu tr ngi i vi h l min Ty cng ngy cng tr nn xa hn, v h cng
phi tn nhiu tin hn n y khi lp s nghip mi.
- H thng x nghip lm thay i ln lao trong i sng cng nhn
Dn dn vi thi gian, r rng l h thng x nghip lm bin i i sng x hi Hoa K rt nhiu.
Ngy xa, khi m hng ha c ch to trong gia nh th ngi cng nhn ng thi cng chnh l ng
ch. Chnh h lm ch cc dng, v c th ty lm vic bao nhiu gi trong mt ngy. Hn na,
cng nhn ly lm hnh din v nhng g m chnh bn tay v khi c ca h to ra. Tuy nhin, khi
m cc nh my x nghip ra i, ngi cng nhn mt hn t do cng nh khng cn thch th trong
cng vic lm n ca h na. Nhng hng ha do chnh bn tay h lm ra khng cn thuc v h na,
m li thuc v ng ch ca h. Nu h mun tip tc lm vic th h phi lm vic theo s gi do ng
ch n nh, v phi chp nhn s tin lng do ng ch n nh. Thng th cc ng ch cc nh my
hiu r hon cnh ca anh em cng nhn, nhng rt t quan tm n iu kin lm vic ca h.
- Nghip on lao ng bui u c gng ci thin iu kin lm vic ca cng nhn
D rng s tht l cng nhn Hoa K cn kh quan hn cng nhn ca cc quc gia khc. Nhng i
sng ca h cng khng c g l thoi mi c. Cng ngy cng c nhiu ngi di c ti Chu M, nh vy
c ngha l cc ng ch x nghip rt d dng thu mn nhn cng. H mn nhn cng vi gi h v
rng nu mt ngi b vic th sn sng c nhiu ngi khc n xin lm th.
ci thin ci iu kin lm vic ca cc anh em cng nhn, mt vi nhm cng nhn phi kt hp
li vi nhau thnh nghip on lao ng. Hu ht cc on vin ca nghip on lao ng sinh sng
cc thnh ph ln. Cc cng nhn chuyn nghip hay cc nh th cng nghip lm cng mt cng vic
lin kt li vi nhau thnh mt nghip on. Mc ch chnh ca cc nghip on l tranh u gim
bt gi lm vic v i c tr lng cao hn. ng thi , cng nhn cng i hi m rng iu kin
cho con em h c theo hc min ph. Trong thp nin 1860, con s nghip on tng vt, nhng sau
li gim xung. Cho mi ti nm 1865 mi c nhiu nghip on lao ng, v nghip on lc mi
tr thnh hng mnh.
- H thng x nghip a n vic pht trin m mang cc th
Vic s dng cc my mc a n mt s thay i khc. l s pht trin v m mang cc

th. Khi m cng c nhiu x nghip c thit lp th cng ngy cng c nhiu ngi ri b nng thn
di chuyn n c ng gn cc x nghip. Sau nm 1820, c nhiu ngi t u chu sang M chu n
nh c cc thnh ph k ngh. Bt k l thnh ph no, nu thun tin, (v phng din giao thng)
u tr thnh trung tm chuyn vn hng ha. Ngay trong cc thnh ph, con s cc tim bn hng
cng pht trin mnh, v cc nh ngn hng cng cc kho cha cng bt u xut hin. Khng bao
lu, nhiu th trn k ngh nh tr thnh cc thnh ph k ngh v cng nhn nhp v tp np.
Trong thi chin tranh cch mng, Hoa K ch c chng 5 th trn k ngh vi con s chng hn 8
ngn dn. Nm 1840 c ti 44 th trn hn 8 ngn dn. Vo khong nm 1860, con s th trn nh vy
ln n 141. Nhng con s trn y chng t rng cc thnh ph c pht trin nhanh chng v c
tm vc ln s lng. Tuy nhin, chng ta cng nn nh rng i a s dn chng Hoa K vn cn tip
tc sinh sng trong cc nng tri hay trong cc lng xm nh b trong cc vng ng qu.
- Dn thnh ph c hng nhiu tin nghi mi
S pht trin k ngh mang li nhiu tin nghi mi cho ngi dn Hoa K, c bit nht l i vi
nhng ngi dn sinh sng trong cc th. n cy, nhng ch cho n du (du la). L si c
thay th bng bp l nu n v si m. Nh sn trong cc phng c tri thm. Mung, na, mui
(gi) c ch to bng thic thay v bng st hay bng ng. Cng ngy cng c nhiu gia nh c y
tin nghi trang b trong nh. Cc thnh ph ln s dng hi t thp sng ng ph, v thit
lp h thng nc my thay th cc ging nc o, hay cc dng sui.

PHN BA
TRONG NGNH DU LCH V GIAO THNG
THC HIN C NHNG CI CCH NO?
Song song vi min ng Bc pht trin thnh mt vng k ngh v thng mi th khp ni trong
ton quc cng thc hin c nhiu ci cch khc. Mt trong nhng ci cch ny l cc phng tin
giao thng. Nhiu ng x v kinh o c thit lp ni lin min ng vi min Ty. Nhng pht
minh mi lm cho vic mua hng ha ca nng dn c d dng hn, v lm cho cc nh k ngh
c d dng trong vic gi sn phm n cc th trng tiu th. Chng ta hy xem nhng ci cch ny
gip ch nh th no?
NG X V KNH O LM GIA TNG CNG VIC THNG MI V CHUYN VN

Theo hin php, nht Quc hi s nhm hp vo ngy 4 thng 3 nm 1789, nhng tht ra, mt
thng sau mi nhm hp c. ng x khp trong nc u xu l mt trong nhng nguyn
nhn ca s tr hon ny. ng x th khng c tri , v thng c hng lot cc g, y bi hay
bn ly. Tnh trng ng qu t nh vy lm cho cc xe c phi lc l, xc ny ln, v thng thng
kh c th dng xe nga i t mt th trn ny sang th trn k bn. Nhiu ngi phi di chuyn bng
cch i nga. Trong trng hp m hon cnh cho php, ngi ta dng tu thuyn chuyn vn hng
ha v hnh khch.
- Quc l Cumberland ni lin min ng vi min Ty
Cng ngy cng c nhiu ngi di chuyn v min Ty cho nn ngi ta cn phi c phng tin giao
thng tt p hn v nhanh chng hn. Nm 1811, ngi ta thc hin c mt cng trnh rt ln. Chnh
ph lin bang Hoa K bt u thit lp quc l Cumberland. Tn ph tri cho mt dm ng ca quc
l ny l 13 ngn m kim. Lc u con ng ny chy di t Cumberland (Maryland) n Wheeling trn
b sng Ohio. Sau ny quc l c m rng chy di n tn Vandalia (Illinois) gn ti sng Mississippi.
Quc l ny tr nn con ng thin l xuyn lc a i v min Ty. Trn quc l ny ni tip cc
loi phng tin di chuyn t cc toa xe ko cho n xe th m, khch i b v ngi ci nga tp np
i v. Cc nh bun ca cc tiu bang Pennsylvania v Maryland kim c rt nhiu tin trong vic bn
thc phm v nhng vt dng cn thit cho khch qua ng.
- Nhng con ng c thu thu c thit lp
Nhiu ngi, c bit l dn min Ty, cho rng cc tiu bang phi thit lp thm nhiu ng x mi
na. Nhng cc chnh ph tiu bang khng c tin, cho nn nhiu cng ty t nhn bt u thit lp
cc xa l. Mt nhng xa l mi ny tt p hn cc con ng c t thi thuc a. cc loi xe
nm np lu thng trn cc xa l mi ny. Nhiu toa xe c dng chuyn vn hng ha cng nh
thn nhn v cc c ca cc gia nh i n nh c min Ty. Thng thng c nhng n cu
hay sc vt c mang n th trng tiu th lm ngt qung on xe v cc toa xe di chuyn ny. Ti
mt vi ni, khch i ng phi dng li ti cc trm thu thu tr thu i ng. Tin thu ny dng
tr tin cho cc cng ty b tin ra thit lp v bo tr xa l. Lc u, trm thu thu i ng ch l
mt cy so vt ngang ng v c nng ln hay quay ngang khch i ng i qua. Nhng xa l
ny c gi l turnpikes.
- Kinh o l nhng phng tin giao thng r tin
Di chuyn bng ng thy cng tr nn quan trng hn. Trc kia qun lnh ca ngi da
dng xung di chuyn trn cc sng h. Nhng c iu khng may l cc sng h thng b ngn cch
bng nhng gii t rng ln. Cc thc nc cng lm cn tr vic lu thng bng ng thy. vt
nhng tr ngi ny, ngi ta cho o nhng con kinh vng quanh cc thc nc hay l ni lin cc
thy l vi nhau. Nh cc con kinh o ny m ngi ta c th di chuyn bng ng thy bng qua
c nhiu dm ng. D rng di chuyn bng kinh o chm chp nhng li r tin hn l s dng
ng b rt nhiu. Ngi ta thng dng nga hay la i hai bn b kinh ko cc tu thuyn di
chuyn trn kinh. Trong thi k t nm 1825 n nm 1850 ngi ta o c rt nhiu kinh o n
ni rng ngi ta gi thi k l thi i ca kinh o.
- Kinh o Erie quan trng nht trong cc kinh o lc u
Thng c ca tiu bang New York l ng Dewitt Clinton nhn nh rng nhng g bun bn c
chuyn vn qua kinh o u c ngha i vi thnh ph New York. Vic bun bn trn kinh rt l quan
trng khin cho ng hng m tng n vic quyt nh o con kinh Erie. Sau 8 nm tch cc hot
ng, con kinh rng 40 b (13 thc) v di 363 dm c hon thnh vo nm 1825. Kinh chy xuyn
qua vng thung lng sng Mohawh, vng thng tiu bang New York, ni lin Albany vi h Erie. Kinh
Erie l mt thy l c th lu thng t hi cng New York ti vng Ng i H. Tu thuyn c th dng
sng Hudson ngc ln pha Bc ti Albany ri chuyn sang hng Ty i theo kinh ti tn Buffalo trn
b h Erie. Khi khnh thnh con kinh ny chnh Thng c Clinton thc hin mt chuyn i 10 ngy bng
cch dng tu i trn con kinh ny t Buffalo n thnh ph New York. ng mang nc ly t h Erie
ti xung bin i ty dng lm l khnh thnh con kinh ni lin cc thy l ny. Ngay sau , kinh
Erie tr thnh thy l quan trng v no nhit, tp np nht ni lin min Ty vi vng duyn hi i ty
dng. Trc ngy con kinh ny c hon thnh, gi chuyn ch mt tn hng ha t Buffalo n
thnh ph New York vo khong chng 100 m kim. Con kinh ny h gi chuyn ch mt tn hng
ha xung cn 10 m kim. Hn na, nh con kinh ny m ngi ta c th chuyn vn thm hn chng
1/3 s lng hng ha na. Thnh ph New York vn l thnh ph ln nht ca Hoa K, gi y, nh
s bun bn qua con kinh ny, li cng c pht trin mau chng hn na. Hng ha t vng i h
c chuyn vn qua con kinh ny n thnh ph New York, ri t li c chuyn vn i cc hi
cng khc dc theo b bin i ty dng hay l c chuyn vn i u chu. V ngc li, hng ha
k ngh t cc tiu bang min ng v t u chu cng c chuyn vn qua con kinh ny a qua
min Ty.
MY CHY BNG HI NC NH DU THI I MI TRONG NGNH CHUYN VN
Vo u th k th XIX, mt ngun nng lc mi to nn cuc cch mng trong ngnh chuyn vn
lm thay i rt nhiu trong i sng Hoa K. Ngun nng lc ny l hi nc. c lc ngi ta bit
rng c th bin i nc thnh cng lc. Vo cui th k th XVIII, ng James Watt, ngi T Cch
Lan, sng ch mt my chy bng hi nc u tin rt thc dng. Cc ng ch x nghip Anh v
Hoa K lin s dng my chy bng hi nc chy my mc. My chy bng hi nc khng nhng
hu hiu hn my chy bng thy lc m cn c th thit lp bt c ni no cng c. Hoa K li c
rt nhiu than v g rng dng lm nhin liu cho my chy bng hi nc. ng nhin l ngi
ta s t ra vn l Ti sao li khng dng hi nc chy cc tu thuyn v cc toa xe nh ngi

ta dng n chy cc my mc trong cc xng k ngh.
- ng John Fitch tht bi trong vic pht trin tu chy bng hi nc
Mt trong nhng ngi u tin i tm gii p cho vn ny l ng John Fitch, mt ngi th kha
Connecticut, n sinh sng Philadelphia. Nm 1787, ng cho h thy mt chic tu th s chy bng
hi nc trn sng Delaware. Sau ny, ng li ng mt chic tu chy bng hi nc khc v cho
chy c nhiu chuyn i t Philadelphia n Trenton. Nhng ng John Fitch li thiu k nng v tin
bc pht trin hn mt chic tu chy bng hi nc cho ti hon ton thnh cng. ng cht i trong
cnh au lng khng mt ng xu dnh ti.
- Robert Fulton ng chic tu u tin thnh cng chy bng hi nc
Mt ngi Hoa K khc tn l Robert Fulton chim c thnh tch trong vic ch to c chic
tu chy bng hi nc. Xut thn trong mt gia nh tm thng Pennsylvania, Fulton hc hnh chng
c bao nhiu. Ln ln ng tr thnh mt ngh s v sinh sng bng ngh bn nhng ha phm ca
ng. Nm 21 tui, ng i u chu v y t lu. Sau ng thch th n my mc v cc pht
minh khoa hc hn l ngh thut. ng bt u cho th nghim nh cho t mt chic my chy bng
hi nc trong mt chic tu. Nu thnh cng th chic tu ny s khng phi ty thuc vo gi tri hay
cc dng sng. Tu ny cng c th chy nhanh hn cc thuyn bum.
Sau thi gian lm vic cn c v kin nhn t k hoch, Fulton cho h thy chic tu chy bng
hi nc vo nm 1803. Tu chm ngay tc khc. Khng nn lng, Fulton li ng mt chic tu khc.
Mc du tu ny khng chm nhng nu so vi sc mnh ca n th tu chy rt chm. Fulton tr v Hoa
K v khi cng ng chic tu khc na chy bng hi nc.
u nm 1807, mt chic tu mi ca ng chy bng hi nc sp c hon thnh ti bn tu bn
b sng East thnh ph New York. Nhng ngi n coi chic tu ang c ng ci ngo ch giu
nh sng ch ra n v gi chic tu ca ng l S in r ca Fulton. Tuy nhin, Fulton vn tip tc
cng trnh ca ng. Mt ngy vo thng 8, chic tu Clermont chy bng hi nc ca ng c chun b
th nghim chuyn i trn sng Hudson. Chic tu trng tht l k l i vi nhng ngi xp hng hai
bn b sng xem. Khi v than la t cc ng khi phn pht phun ln. My mc th pht ra nhng
ting ku long xong inh i, v cc bnh xe quay lm tung te nc ln c hai bn b sng. Con tu vn
chy u u ngc dng sng i ti tn Albany v tr li ni khi hnh. Tnh ra tu chy c qung
ng va i va v di chng ba trm dm trong 62 ting ng h. Sau chuyn i ny Robert Fulton
vit:
Lc y ca chic tu c cnh qut y mnh bng hi nc c xc nhn. Bui sng m ti ri
New York c l khng c hn 30 ngi trong thnh ph tin rng tu ny c th chy c mt dm mt
gi hay l s t c s dng nht. Trong khi h thy, bn tu cht nch nhng ngi xem, ti nghe
thy nhng li l ma mai ch nho. y l mt cch ca nhng ngi ngu dt khen ngi nhng nh pht
minh.
- Tu chy bng hi nc t ra c gi tr
Chic tu chy bng hi nc ca Fulton khng cn b ch giu l S in r ca Fulton na. Ngi
ta ci tin v ng thm nhiu tu khc na. My nm sau, tu chy bng hi nc cht cha hng ha
v hnh khch phn pht nh khi tp np ngc xui trn cc dng sng lu thng quan trng. Tuy
nhin, tu chy bng hi nc vo lc u cn c nhiu nguy him. ngm, cy ni, nc chy xit v
ni sp de n thng gy ra nhiu tai nn. i khi cn xy ra ha hon do than la phun ra t cc ng
khi gy nn. Gp trng hp ny hnh khch v nhn vin trong tu phi xm li dp tt ngn la tn
hi. C khi c nhng v ng tu rt nguy him do s liu lnh trong cc cuc chy ua tranh chp nhau
m ra.
D rng gp phi nhng nguy him nh vy, nhng s di chuyn bng tu chy bng hi nc vn gia
tng u u. Tu chy bng hi nc cc i h chuyn ch c rt nhiu ngi n min Ty
nh c, v chuyn vn hng ha i li gia hai vng ny. Vo cui thp nin 1830, ngi ta em tu
chy bng hi nc ra chy th nghim ngoi bin khi v thnh cng. Tuy nhin, ngi Hoa K vn
cn bu vu bm cht ly tu bum chy nhanh v cho ngi Anh i trc h trong hnh thc mi
ny ca ngnh chuyn vn hng hi.
- Xe la chy bng hi nc xut hin
Trong khi ngi ta ang hng hi pht trin tu thuyn chy bng hi nc, th cc nh pht minh
khc cng c gng tm cch s dng my hi nc ci tin phng tin chuyn vn trn b. ng
Oliver Evans l mt trong nhng ngi ny. ng Evans tin rng xe la s c ch to theo nh ng tin
on vo nm 1812.
Ri y ngi ta s di chuyn tng mt on ng t mt th trn ny n mt th trn khc bng
xe c ng c chy bng hi nc nhanh nh chim bay t 15 n 20 dm mt giXe khi hnh
Washington vo bui sng, hnh khch s n sng Baltimore, n cm chiu Philadelphia, v n ti
New York trong cng mt ngy.
Mun chu ton cng trnh ny, ngi ta phi t ra hai hng ng ry bng g hay bng st cng
trn mt mt phng bng xanh hay si, vi mt ng ry hng dn xe c th chy vt nhau
theo nhiu hng khc nhau, v c th chy ban m d dng nh ban ngy vy. Hnh khch s c th
ng thoi mi trong xe trn cc on ng ny, ging nh ngi ta di chuyn bng cc tu thuyn
chy bng hi nc hin nay.
D rng t tng ca ng Evans i vi chng ta ngy nay rt l hp l, nhng hu ht dn chng lc
by gi li ch giu nho bng ng. Tuy nhin, nhiu qung ng ry (lc by gi th bng g, sau ny
th c bc st) c thit lp tng on ngn. Ngi ta s dng nga ko cc toa xe chy trn
cc ng ry nh vy. Mt ngi Anh tn George Stephenson pht minh ra chic u my xe la u

tin chy bng hi nc. Ti nm 1830, ng Peter Ceoper ng mt u my xe la t tn l Tom
Thumb, cho th nghim Baltimore, Maryland v t c thnh cng. Cuc th nghim ny c thc
hin trn on ng Baltimore Ohio, con ng ry m ngi ta thng dng nga ko cc toa xe la
chy trn . c dp chic Tom Thumb chy ua vi chic xe c nga ko. Chic Tom Thumb vt
chic xe c nga ko nhng li b b trn con ng chin thng. Rt cuc chic xe c nga ko li
thng cuc.
- Nhng chic xe la lc u nh th no?
nu em so snh vi nhng chic xe la c nhng toa mc theo sau di dng dc ca ngy nay th
chic xe la ca ngy xa ging nh nhng chi k quc. ng c u my rt xu x, toa ko th m
trn, v dng ci g t thay v dng than. Tc th tht l chm n ni trong cuc chy ua vi cc
toa xe c nga ko th c hai loi xe chy gn nh ngang nhau. Nhiu ngi khng tin tng vo nhng
pht minh ny. H khng nhng coi xe la l mt vic nguy him m cn cho rng thng khng
mun cho nhn loi di chuyn bng nhng phng tin my mc qu nhanh nh vy. Nhng ngi
khng can m th di chuyn bng ng xe la mi ny th li cho rng dng ng xe la
khng c thoi mi. Nhng toa xe lc u khng hn g nhng chic xe nga ko l bao nhiu. ng
x th khng c bng phng, c nhiu ch nt n lm cho hnh khch phi chu cc nhc v xe dng,
xc git ny c ngi ln. Khi v b hng bay tt c vo mt ngi ta, v nhng mnh than la tung
te ra lm chy l ch c qun o hnh khch. Cc nh nng th phn nn rng u my xe la gy ra
nhng ting ng gh gm lm cho g ca h khng cn trng, v b b mt sa.
ng Charles Dickens, mt nh vn ni ting ngi Anh vit v mt chuyn i bng xe la trong thi
gian ng ving thm Hoa K vo nm 1842. ng vit nh sau:
Con tu dng li trong rng hoang vng, ni m khng mt ai mun c mt l do no i ra ngoi
xe c. S v cng tuyt vng ca mi ngi u nh nhau l u li trong tu. Tu chy bng qua
xa l c thu thu. Qua ng m cng khng c cng, khng c cnh st, khng c du hiu g ht,
ngoi tr mt khung g hnh cong trn vit ch bng sn Khi no c chung ku, hy trng chng xe
la. Tu li hp tp lao vt vo trong rng mt ln na ri hin ra trong nh sng, lm rung chuyn cc
khung ca mong manh, gy chuyn ng c mt t ri phng xung chui qua chic cu g nh b khut
dng nh sng trong chp mt, ri thnh lnh lm nhng ngi ng gt phi thc dy, gy vang ng
trn ng ph chnh ca thnh ph ln, v ngu nhin lao ti gia ng. , cc ng th my ang
lm vic, ngi ngi ta vo ca ra vo v ca s, tr em ang th diu v chi bi, n ng ht thuc,
cc b ni chuyn, con nt b l, n heo i t kim n, c nhng con nga cha quen ang chm ln
lao xung, tt c chon kn c mt ng ry. Nhng mnh vn than la t trong l than ci chy pht
ra, lm tung te nh nc mt ca con rng in ca u my, ku tht thanh, h ln, ri th hng hc.
Sau cng con qui vt dng li bn ng ung nc ( ly nc) dn chng xm li vy quanh v
by gi bn mi c th gi th.
- ng ha xa Hoa K pht trin rt nhanh

Nhng u my xe la v cc toa xe lun lun c ci tin, v cc ng xe la c pht trin rt
mau. Nm 1830, Hoa K c chng 30 dm ng ry, 10 nm sau, con s ny ln ti 2800, nm 1850
tng ln n 9 ngn dm. ng xe la lc u ch l nhng on ngn, thng l ni lin hai thnh
ph quan trng vi nhau. Ba con ng chnh l Baltimore- Ohio, ng Pennsylvania v ng Nu c
trung ng c thit lp trong giai on ban u ny. Vo lc , hu ht cc ng u chy theo
hng ng Ty. Trong thi gian kh lu, rt t c ng ni lin min Bc vi min Nam.
Ti sao cc ng xe la li quan trng?
Trong cc phng tin di chuyn c pht trin Hoa K vo u th k th XIX th xe la l quan
trng hn c. Cc x nghip min ng Bc mong mun c th trng tiu th hng ha k ngh ca
h. Xe la gip cc x nghip ny chuyn vn hng ha ca h mt cch d dng n vi nng dn
min Ty ang cn mua. Ngc li, xe la cng chuyn vn nhng sn phm ca min Ty n cc th
trng min ng. Chuyn vn bng xe la mau hn l chuyn vn bng ng b khc v ng
thy. Ngi ta c th dng xe la chuyn vn hng ha ti nhng ni khng th no dng ng
thy c.
Xe la gip cho ngi ta di chuyn v chuyn vn hng ha c d dng hn. Xe la gip cho
min Ty v min ng Bc gn nhau hn.
NHNG PHT MINH MI CCH MNG NGNH GIAO THNG TRUYN TIN
- Cn phi c nhng phng tin giao thng truyn tin nhanh chng
D rng vo u th k th XIX, cc phng tin chuyn vn c ci thin rt nhiu nhng ngi
ta vn cha c cch g gi th tn c mt cch mau chng. Mun giao dch vi mt ngi xa th
cn phi i ti ni gp ngi hay l phi vit th cho ngi . Vo khi m dn nh c cng tin
xa v pha Ty th vic giao dch vi ngi xa c d dng v mau l cng tr nn quan trng. Ri th
xe la cng cn c mt cch no gi th tnh cho c mau l. Nu cc th tn t trm ny n trm
khc m khng c gi i trc th rt kh m kim sot c vic lu thng ca xe la.
- ng Morse pht minh ra tn hiu
ng Samuel F.B. Morse khm ph ra mt cch p ng nhu cu ny. Ging nh Robert Fulton, ng
Morse vn l mt ngh s c ti v cng rt thch ch theo di khoa hc. c bit ng rt ch v in
hc. ng tin rng nh in lc, ng c th gi th tn qua mt ng dy thp. ng khi s thc hnh
hng lot th nghim chng minh t tng ca ng.
Vo khong nm 1837, Morse c an i khch l rt nhiu. ng thnh cng trong vic pht minh ra
mt dng c c gi l Telegraph (in tn). Dng c ny c th gi m thanh qua mt dy bng ng
di 1700 b. c th truyn i xa v s dng m thanh, Morse pht minh ra mt h thng k hiu m
thanh gi l Morse Code gm nhng chm v gch thay th cho mu t A, B, C Nhng mun chng
minh rng pht minh ca ng tht hu dng, ng phi lo kim tin thit lp mt ng dy in
tn di hn. Trong nhiu nm, Morse cng cc bn b ca ng c gng mt cch v ch li cun cc
ng dn biu quc hi ch n k hoch ca ng. ng rt ngho, ngho n ni khng tin nui gia
nh v chnh ng vn thng nhn i. Sau cng, khi ng tht vng gn n tuyt vng, Quc hi mi
thun chi tin cho d n ca ng. ng in tn t Washington n Baltimore di chng 40 dm c
thnh lp.
- Thnh cng trong vic gi in tn
Thng 5, nm 1844, ng Morse Washington chun b gi mt l th qua ng in tn cho cc bn
b Baltimore. ng nh i cu thng lm c nhng g?. Ti u kia ca ng dy, ngi
ta ghi nhn bc in tn mt cch r rng v li nh li cho ng ng nh vy. in tn l mt s thnh
cng ca loi ngi.
Nhu cu ca in tn tht l v cng ln lao n ngi ta cho pht trin cc ng in tn mt
cch mau l. Tt c cc thnh ph ln dc theo duyn hi min ng u c thit lp cc ng in
tn. in tn lm cho bo ch d dng c tin tc hng ngy trong ton quc ng trn mt bo. Th tn
ca cc cng vic lm n v vic ring cng c th c gi i mt cch mau chng. Nu cc ng xe
la c s dng cho vic di chuyn bng xe la i v khp ni th in tn ca ng Morse gip cho
ngi ta c gn nhau nhiu hn.
Ch thch:
[6] Chng ta dng t ng ng Bc tin hn l t ng Tn Anh v cc tiu bang New York,

Pennsylvania v New Jersey dc theo duyn hi i ty dng min Trung cng b nh hng trong
s pht trin thng mi ny.
(xem tip : Chng XV)
Trang Lch S
2/11/2017 LSHK-15- Min Nam Tr Thnh Vng Quc Bng Vi (Nguyn Mnh Quang dch)
LCH S HOA K
(3 tc gi)
Nguyn Mnh Quang dch

(tip theo Chng mi bn)
pypypy
CHNG XV
MIN NAM TR THNH VNG QUC BNG VI
Nhiu ngi trong cc bn c sch ny l nhng ngi c ng trong cc thnh ph ln. Thnh th, c
rt nhiu nh hng i vi cc bn . N nh hng ti nh ca, trng hc, v c n nhng cch
gii tr ca cc bn trong nhng gi nhn ri. i vi cc bn sinh sng ni thn d ng rung, cch
sinh hot ca cc bn c phn no khc vi cch sinh hot ca ngi dn thnh th. Mt vi ngi
trong cc bn tng sinh sng nhiu ni trong t nc. Hn cc bn bit r rng cch sinh hot
khp trong t nc Hoa K khng ging nhau.
Vo gia th k th XIX, nhng s khc bit v sinh hot gia cc min trong lnh th t nc cn r
rt nhiu hn nh chng ta thy ngy nay. Nh chng ta thy trong chng XIV, min ng Bc
tr thnh trung tm k ngh, thy vn v thng mi. Min Nam vn cn l min chuyn v nng nghip
nh thi thuc a. Tuy nhin, vo khong nm 1860, bng vi vt xa cc nng phm khc v tr
thnh sn phm chnh ca min Nam.
Chng ny ni v Bng vi tr thnh vua min Nam nh th no. Chng ta s tm hiu cng vic
trng bng vi bin i li sinh hot min Nam v lm cho n l tr nn quan trng. Chng ta hy
tm hiu nhng vn di y:
1. My cn bng vi lm th no khin cho bng vi tr thnh nng phm chnh min Nam?
2. Trc nm 1860 dn chng min Nam sinh sng ra sao?
3. Li sng khc bit c khuynh hng phn chia t nc ra lm hai min Nam, Bc nh th no?

PHN MT
MY CN BNG LM TH NO KHIN CHO BNG VI
TR THNH NNG PHM CHNH MIN NAM
Min Nam vn l min chuyn v nng nghip t khi c ngi da trng n lp nghip nh c. T thi
thuc a cho n nm 1790 ch c thay i cht t. N l vn cn lm mi cng vic trong cc n in
ln v trong cc gia nh. Ngi ta cn trng rt nhiu chm, thuc l v la, go xut cng. Mc
du ngi ta trng bng vi nhng bng vi khng mang nhiu li bng cc loi cy ma khc. Tri bng
gm c ht v si bng, rt kh m tch ri c si bng ra khi ht bng. Ch khi no ht bng c
tch ri ra th si bng mi c th s dng dt thnh vi c. Ngi ta phi tch ri ht bng ra khi
si bng bng tay. Mt ngi phi mt c ngy mi tch ri c chng mt cn si bng ra khi ht
bng.
- Eli Whitney pht minh ra my cn bng
T lu, cc ng ch n in vn hng mong mun c mt loi my c th tch ri ht bng ra khi
si bng mt cch mau chng v d dng hn l phi lm bng tay nh vy. ng Eli Whitney pht
minh ra mt ci my lm cng vic ny. Ngay khi cn l mt thanh nin tr tui, ng Whitney ch
rt nhiu n c kh. Ngi ta ni rng ng tho ri chic ng h ca ph thn ng ri li rp vo
kho n ni ph thn ng khng h bit c ng lm nh vy. Sau khi tt nghip i hc Yale, cu
thanh nin Whitney nht quyt tr thnh mt nh gio. Ngay sau , ng c mt trng hc
Carolina mi dy. Nhng g xy ra theo sau u c ng vit trong bc th gi cho thn ph ng:
T Nu c, con cng vi gia nh ca c Trung tng Greene n Georgia. Chng con i thng ti
n in ca gia nh ny ch cch Savannah c 12 dm. Con hy vng li n in chng 4 hay 5 ngy
ri sau con s i Carolina nhn cng vic trng hc nh con tha vi ba trong nhng l
th trc. Trong thi gian gn y, con cn c nghe rt nhiu v s v cng kh khn ca cng vic
cn bng, ngha l vic tch ri si bng ra khi ht bng. Mt s ln cc v ng knh trong gia nh
ny, (b Greene) u ng rng nu c ai pht minh ra mt ci my c th cn bng mt cch mau l
th l mt iu v cng ln lao cho c t nc v ngi pht minh ra n. Conngu nhin ang suy
ngh v vn ny, v c gng phc ha mt ha v mt ci my trong u c conTrong vng 10
ngy, con thc hin c mt mu hnh nh m ngi ta ngh vi con rng nu con bng lng t
b mi quyn li v danh ngha ca ci mu hnh ny th con s c 100 ng guinea (bng vng,
tng ng vi 500 m kim). Con quyt nh t b vic dy hc v quay ra mit mi hon tt ci my
ny. Trc khi con i khi, con hon thnh ch to c chic my ch cn mt ngi quay n, v
nh vy s bng cn c nhiu gp 10 ln ca mt ngi d bng cch no i na nht ht ra khi
bng nh trc kia. Bng cn bng my ca con ch to cn tt p hn nhng cch thng thng khc.
C th dng nga hay thy lc quay my ny mt cch d dng. Mt ngi v mt nga s cn c
mt s lng bng nhiu hn 50 ngi lm nh vy vi cc loi my c. N gim i c 50 ln nhn
cng m khng phi loi mt lp ngi no ra khi cng vic.
Whitney ch to ci my cn bng u tin ca ng vo nm 1793. Tuy nhin, cng vic pht minh li
em li cho ng rt t tin. th, n li cn lm cho ng gp rt nhiu rc ri. Mun c quyn c
nht ch to v bn cng trnh pht minh ca mnh, nh sng ch phi c chnh ph cp cho bng
chng nhn pht minh. ng Whitney nhn c ci bng chng nhn pht minh ra my cn bng ca
ng, nhng v rng t tng trong cng trnh pht minh ca ng qu n gin cho nn nhiu ngi khc
bt chc v ch ra nhiu my cn bng khc. D nhin l ng khng c hng mt cht li no
ca cc my cn bng ny. Phi mt nhiu nm sau ng mi chng t c rng ch c mnh ng mi c
quyn ch to v bn my cn bng.
- Min Nam trng thm nhiu bng vi
D rng ng Whitney c hng rt t li trong cng vic sng ch ra my cn bng, nhng pht
minh ca ng qu l bin c i vo lch s min Nam. Nh cc bn thy trong chng XIV, nhng
my ko si v dt vi mi c pht minh ang c s dng min ng Bc v Anh quc. Cng
ngy ngi ta cng cn nhiu bng vi cho cc nh my ny chy u. Nh s dng my cn bng
m min Nam c th trng v bn c bng vi hn bao gi ht.
Dn min Nam sm nhn thc c rng pht minh ca ng Eli Whitney c th gip cho h c c
hi lm giu. Nng dn v cc ng ch n in lin b khng trng cc loi cy ma vn c sn
xut t trc, m quay ra trng bng vi. ng thi, h m rng nng tri v n in trng c
7]
nhiu bng hn. Nhng t ai vng gi l min Nam c [ (c bit l Maryland, Virginia v North
Carolina) t ra khng thch hp vi cng vic trng bng. Trong khi th t ai cc tiu bang South
Carolina v Georgia li rt tt cho vic trng loi cy ma ny. Nhng ngay c t trng bng tt nht
cng b kit qu v cc nh trng bng qu ham khai thc kim nhiu li. Trng bng lin tip trong
nhiu nm trn cng mt mnh t, t s b kit qu. Tuy nhin, thay v gi cho t c mu m bng
phng php lun canh hay dng phn bn th cc nh trng bng li thch trng c cng nhiu bng
cng tt ri sau di chuyn n khu t mi.
- Dn min Nam tm t tt hn trng bng
Xa v pha Ty Nam ca min Nam c l mt vng t rng mnh mng ph nhiu cha c ngi da
trng n nh c. Vng ny cn dy c nhng rng cy. Nhiu sng ngi chy qua cc vng t ph
nhiu ny c th s dng chuyn vn bng vi ti cc th trn trn b bin vnh M Ty C. Ri t
cc th trn ny, bng vi c chuyn ch n th trng u chu.
Trong thi gian chng 50 nm sau khi pht minh ra my cn bng, c rt nhiu ngi ko n min
Ty v min Nam, i xa ti tn nhng vng t ph nhiu cha c ngi ti nh c ny lp nghip.
Mt s nh trng ta Virginia v Carolina tin n tn ni hoang vu. Mt s ngi t cc vng ni rng
cng ko n vng t mi ny. y l nhng ngi khng c n l, ch c rt t tin ca, nhng hy vng
vi s cn c lm vic, h s tr nn ch nhn nhng n in giu c.
Nhng ngi mi ti ny y dn dn da i, chim tng gii t lm nng tri. H ph rng,
khai hoang cc bi rm v n g. H hm h trng bng n ni h khng cn n nhng cy cao.
Tht ra, h khng n nhng cy cao, nhng h li bc ht v cy gn gc lm cho cy cht kh.
8]
p ng nhu cu nhn cng, cc ng ch n in trng bng Virginia v Carolina [ em hng
trm n l da en n min H nam khai thc. Nhng cn nh sng sng oai nghim v nhng cnh
ng bng bt ngt hin ln trong nhng khu t m trc kia ch l nhng khu rng rng ln, ti tm
trm lng. Mt s ngi phiu lu hn tin n chim t vng Texas nm pha bn kia sng
Mississippi.
- Bng vi l vua
Vo khong thp nin 1840, gii t rng ln t hai tiu bang min Bc v Nam Carolina chy di ti
pha Ty Nam c nhiu ngi n nh c lp nghip. Tht ra, nng phm quan trng nht min
Nam l bng vi. Chc chn cc tiu bang Virginia, North v South Carolina vn cn trng nhiu thuc l.
South Carolina v Georgia, ngi ta trng rt nhiu la go, v Louisiana th trng rt nhiu ma.
Nhng bng vi vn c trng nhiu hn c so vi cc sn phm khc min Nam. Trc khi pht
minh ra my cn bng, nm 1790, Hoa K sn xut chng bn ngn kin bng, mi kin nng chng 500
cn. Vo khong nm 1850, sn lng bng ca Hoa K vt ln trn 2 triu kin. Hu ht nhng bng
ny c sn xut cc vng t mi c khai ph ti min Nam. Vng t ny tr thnh vng
quc ca bng vi.
Dn dn vng h Nam tr nn quan trng. Dn s vng ny gia tng nhanh hn cc tiu bang
min Nam c. Cc lnh th Louisiana (1812), Mississippi (1817), v Alabama (1819) tr thnh cc tiu
bang gia nhp cng ng Lin bang. Hi cng Mobile v New Orlean min h Nam tr thnh nhng
trung tm thng mi quan trng hn cc hi cng Charleston v Savannah. V rng c nhiu xng k
ngh v hm m, hoc l trung tm k ngh min Nam cho nn phn ln dn min Nam ngh rng s
thnh vng ca h ty thuc vo vic trng bng. l nguyn nhn ti sao h thng ni rng Bng
vi l vua.

PHN HAI
http://sachhiem.net/NMQ/LSHK/LSHK15.php DN CHNG MIN NAM SINH SNG 4/12
DN CHNG MIN NAM SINH SNG

VO THI K TRC NM 1860 NH TH NO?
- Cc ng ch n in l cc nh lnh o min Nam
Khi m min Nam cng em ht c gng trng cng nhiu bng cng tt th c mt nhm cc nh
trng ta tr nn rt quyn th v giu c. H dng n l lm vic trong cc n in rng ln, v nh
vy h kim c rt nhiu li. (H thng trng trt trn mt gii t rng ln c nhng n l lm vic
c gi l h thng n in). Nhng n l li rt tn tin. Vo thp nin 1850, mt n l lm vic
ngoi ng gi t 1200 n 2000 m kim. Vo khong nm 1860 th c mt trong bn gia nh da trng
u c nui n l. Thc ra trong 5 triu ri dn da trng min Nam th cha ti 10 ngn ngi nui t
50 n l tr ln. Nhng ng ch lm ch nhiu n l v nhng n in rng ln kim c rt nhiu li
v h kim sot hu ht cc ti sn min Nam. Cc gia nh n in ny l nhng nh lnh o trong
lng xm ca h cng nh ton th min Nam. Cc ng ch n in ng thi cng l nhng ngi
pht ngn ca min Nam ti hnh lang Quc hi.
- Cc n in c iu hnh nh th no?
Tt c cc n in trng bng vi u c iu hnh gn nh ging nhau. Ngi ta cho cy t vo
ma ng (ma ng min Nam ngn hn). Lin sau th ngi ta trng bng. Sut ma h di,
ngi ta chm sc cy bng rt cn thn. Ngy no cng c nhn cng bm st cc lung bng bt
su v lm c. u ma thu, tri bng bt u n v sn sng cho ngi ta hi. n ng, n b v con
nt mang theo ci b, ci st xung cy bng, ngt bng b vo b. Ai hi nhanh s c thng.
n in in hnh nht rng hng trm mu v c t 50 n 100 n l lm vic. Mi bui sng, nhn
cng tp trung ti mt a im. ng ch s n ni cho h bit s lm g v ch no trong ngy hm
. Thng th ng ch mn mt ngi cai trng nom cng vic n in. Khi nhn lnh ri,
cc n l tn mc i n ch lm. Ngy no cng nh ngy no trong sut ma cy, ma trng bng v
ma hi bng, n l phi cm ci lm vic di s trng coi ca ng ch hay ngi cai.
Hi xong ri th li phi cn bng. Cc n in ln c my cn bng ngay n in. Lc u, ngi
ta dng nga hay thy lc chy my cn bng. Sau ny th ngi ta dng my chy bng hi nc.
My cn bng tch ri ht bng ra khi si bng. Bng c tch ht ht ra ri th c ng li
thnh tng kin cao bng u ngi v rng chng hai hay ba b. Nu n in ngay trn b sng th
nhng kin bng ny c mang ra cht ng bn tu ch bc ln tu. Nu cc n in xa b
sng th ngi ta bc bng vo cc toa xe ri cho ko n b sng.
Nhng kin bng ny c ch i ti cc hi cng nh l hi cng Mobile Alabama hay New Orleans
Louisiana. V t y, ngi ta s chuyn vn n cc c xng k ngh min ng Bc hay bn
Anh. Cc xng k ngh ny s bin ch bng vi thnh si ri thnh vi.
- i sng cc gia nh n in nh th no?

ng ch n in v gia nh ca ng ta thng sng trong cn nh rng ln y tin nghi. Chung
quanh c li i tri si v c nhng hng cy to ln r bng. Nhng cn nh c hnh lang cao ln v
hng ct trng v i. Hnh lang khng nhng che cho bt nng trong nhng ngy ma h gay gt m
cn lm cho cn nh thm phn v i. Trong nh th c nhng cn phng v li i rng ri, vi nhng
trn nh cng nh ca s u cao rng. Trn tng nh, ngi ta thng treo nhng bc ha sn du
din t hnh nh t tin ca gia nh.
ng ch n in th trng nom cng vic ca n in. ng ta ch bo n l lm vic, v nu mn
cai trng nom th ng ta ra ch th cho ngi cai cc cng vic cn phi lm. B v ng ch th khng
nhng hng dn y t trong nh cng nh trng nom iu khin cc cng vic nh, m cn sn sc
cho n l v phng din y t v x hi. Cc con trai ng ch nu cha hc xong i hc th rt t tham
d vo vic trng nom n in. Cc c con gi ca ng ch th c b ch dy cho cch trng coi cng
vic trong nh. Tuy nhin, hu ht nhng ngi tr tui thng tiu khin th gi trong nhng m
tic, hi h, ci nga, sn bn v i chi thm ving bn b.
- Nhng ngi n l sinh sng nh th no?
Mi cng vic nng nhc u do n l lm. Nu n l lm cng vic ngoi ng th phi lm t sng
sm ti khi tri ti. Nhng ngi may mn hn c lm cc cng vic trong nh. Trong nhng n in
ln, mi mt ngi trong gia nh ng ch u c mt ngi y t (n l) ring. Mt s n l chuyn
lm cc cng vic th mc, th rn v trng coi nga. Tuy nhin, a s n l da en, n ng, n b v
tr em phi lm cng vic ngoi ng. D nhin, nhng ngi n l ny khng hng hi lm vic, v h
thng biu l s khng thch ca h bng nhiu cch. Hu ht, h khng thch chu kh lm vic. Nhiu
ngi c gng tm cch trn. i khi h ni lon bo ng chng li ng ch.
Nh ca h cch xa nh ca ng ch. Thng th l dy nh bng g th s, vi nhng khe h
nhng c trt bn. Nhiu cn nh ca h ch c mt phng, khng c ca s. mt u nh l bp
si, va dng si m cho gia nh trong nhng khi tri ma lnh, va lm bp nu nng cho gia
nh. c th hu nh l khng c, v nu c th rt l mc mc v th s. Thc phm ca h th thc
l m bc, phn ln ch c mt t tht heo, bp v ng bi do ng ch cung cp cho mi tun, v mt
t rau do chnh h trng ngay trong mnh vn b nh ca h. Mt vi mnh qun o r tin c ch
to ngay trong n in pht cho h dng c nm.
i sng n l hon ton nm di quyn kim sot ca ng ch. Tuy nhin, i sng trong gia nh
ca nhng ngi n l khng phi l khng sung sng hnh phc. Ban ngy con em n l thng chi
chung vi tr em da trng trong cng mt cn nh rng ln. Trong nhng trng hp c bit, con em
n l c php tham d i cc cuc picnic v tr chi Coon v Posum. D nhin, cng c nhng ng
ch thng nhn tm nh p n l mt cch tn c nu chng may h c x sai quy. Tuy nhin, ni
chung th n l rt c gi, cho nn h t b hnh h. Mi lo s gh gm nht i vi ngi n l l h s
rng h v gia nh h b em i bn. Nu s vic xy ra nh vy th gia nh h phn tn chia la khng

bao gi cn hy vng gp li nhau na.
- Phn ln dn min Nam l tiu in ch
V rng ch c mt s nh gia nh min Nam sinh sng trong cc n in, cho nn c th cc bn
thc mc l cn c nhng ngi khc th h sinh sng bng cch no. cc thnh th th c bc s, lut
s, thng gia, v cc cng nhn chuyn nghip hay th cng nghip. Tuy nhin, a s nhng ngi da
trng min Nam lm ch v lm vic trong cc nng tri nh. Nhng nng tri ny nm trong cc vng
t t ph nhiu mu m min Nam. Thng th l nhng vng t ang c n cy khai ph hay l
nhng vng t do cc ng ch n in ln b hoang. Nm mi phn trm sn lng bng vi min
Nam l do cc nh tiu in ch sn xut. Tri vi cc ng ch n in, cc nh tiu in ch phi t
lm cng vic ca h. Nh ca ca h th n s mc mc. Mt s tiu in ch c nui mt hay hai n
l trong nh, nhng a s cc cng vic trong nng tri nh ny u do nhng ngi trong gia nh lm.
Ngoi vic trng bng vi ra, h cn trng ng cc na, c bit nht l bp. Sn lng bng hng nm
ca mt gia nh tiu in ch ch chng vi ba kin. Tuy nhin, nu cc nh tiu in ch ny cn c
lm vic v may mn c trng ma trong mt hay hai nm th h s c tin mua thm t. H
hy vng mt ngy no h s tr thnh ng ch ca mt cnh ng bng rng ln vi mt s ng n
l.
- Nhng ngi da trng min ni sinh sng ging nh nhng ngi min bin cng
Mt s nhng ngi da trng min Nam sng tch bit hn vi nhng ngi khc. l nhng ngi
da trng sinh sng min ni. H l con chu nhng ngi nh c trc kia i su vo vng hoang
vu chn dy ni Appalaches. Ging nh ng cha thu trc, h tip tc sng cuc i n gin ca
ngi vng bin cng. Hu ht thi gi ca h l i bt c cc sng ngi hay sn bn cc th rng.
D rng h ngho nn v mc d a s h khng bit c bit vit, nhng h rt t ho, v h l
nhng ngi sng t lp. H c mong l h c yn n sinh sng nh ng cha h trc kia. t khi h
gp nhng ngi khc tr nhng chuyn i mang ru whiskey v min ng bng bn. Ru ny do
chnh h ch bin bng bp, cng do chnh h trng trong nhng tha vn nh b ca h. Nu khng
th nhng ngi da trng min ni hu nh khng bao gi tip xc vi th gii bn ngoi. V l do ny
m h rt t ch n vn n l hay mc ch ca cc ng ch n in giu c.

PHN BA
LI SNG KHC BIT C KHUYNH HNG PHN CHIA
T NC NH TH NO?
Vo cui th k th XVIII, khi Hoa K mi ginh c c lp th t nc lc by gi c mt vi s
khc bit. Tuy nhin, s khc bit ny khng n ni qu ln. Dn chng c hai min Bc Nam u
sinh sng bng canh tc. Lc by gi ch c mt s t th v hu ht cc th ny, ngi ta thy
min Nam c nhng im ging nh min Bc. C min Bc cng nh min Nam lc by gi khng
c nhiu k ngh.
- Li sng v suy t khc bit pht sinh v ny n min Bc v min Nam
Th ri dn dn s khc bit gia min Bc v min Nam cng tr nn r rt. Min Bc cng ngy cng
ch n k ngh, bun bn, kinh doanh v cng ngy cng c nhiu th hn. Hu ht cc ng xe
la u c pht trin v thit lp min Bc trc. Trong khi y th min Nam vn cn canh tc v m
mang n in. Bng vi tr thnh vua. Vic trng bng v bn bng l cng vic quan trng nht trong
cch sinh nhai min Nam.
Khi m ngi dn c li sinh hot khc hn nhau th suy t cng khc hn nhau. Chng hn nh ng
trc mt o lut v thu mu dch c thng qua th ngi dn min Bc c th ni rng thu bo v
mu dch ngn chn hng ha nhp cng v gip cho hng ha ca h bn c gi cao. Nhng ngi
dn min Nam li cho rng thu mu dch khng gip g cho bng vi v cc nng phm khc ca h
c gi cao hn, m tri li, thu ny cn lm cho h phi nhp cng dng c v qun o t bn Anh
vi gi cao hn.
- Cc tiu bang gii phng n l
Gia min Bc v min Nam c mt s khc bit na l s suy t v vn n l. Lc u khi mi du
nhp n l vo Hoa K th min Bc v min Nam u s dng n l nh nhau. Sau ny ngi ta thy
rng n l rt hu dng trong cc nng tri hn l cc xng my x nghip. Nhng khng ging nh
cc n in min Nam, cc nng tri min Bc th qu nh cho nn khng th s dng s ng n
l c.
V rng n l khng thch hp vi min Bc cho nn rt d dng cho h hy b n l. Dn dn nhng
nm sau chin tranh cch mng, cc tiu bang min Bc gii phng n l ca h. Nhng n l da en ny
tr thnh nhng ngi t do. Vo u th k XIX n l hu nh bin mt cc tiu bang pha Bc,
tiu bang Maryland (vo thi thuc a hai ng Mason v Dixon l nhng ngi tm ra ng ranh gii
gia Pennsylvania v Maryland, cho nn ng ranh gii ny gi l ng ranh gii Mason v Dixon. Gi
y ng ranh gii ny gi l ng ranh gii gia cc tiu bang duy tr n l v cc tiu bang hy b
n l).
- u th k XVIII c mt s ngi min Nam thc mc v vn n l
Ngay c vo thi thuc a v c l c vo thi sau cch mng na, d rng min Nam s dng nhn
cng n l, nhng cng c nhiu ngi min Nam khng thch ch n l. V rng ngay c nhng
nm khng trng ma hay nhng nm nng phm khng bn c gi cao th h vn phi chu tn ph
trng nom sn sc n l. Mt s ngi min Nam t ra vn l liu rng h c quyn t hu n l
hay khng? George Washington hy vng rng s c mt ngy n l khng cn tn ti na. ng thu
xp vn gii phng n l ca ng vo khi ng t gi ci i. Nhng ngi nh Patrick Henry v
Thomas Jefferson rt nghi ng v vn n l. V rng n l khng ph hp vi t tng t do c

trnh by trong bn tuyn ngn c lp. Tht ra, Jefferson ngh mt k hoch l gii phng nhng
ngi da en v gi tr h v chu Phi.
Nu n l l lm ln hay khng c li lc g th ti sao min Nam li khng hy b n l? C mt iu l
gii phng n l s gy thit hi rt nhiu cho cc ng ch. Khng nhng h phi b ra rt nhiu tin
mua n l, m hng nm h cn phi tn ph rt nhiu trng nom sn sc n l. Cc ng ch ny ngh
rng gii phng n l c ngha l h phi hy b sn nghip ln lao ca h, v nu nhng ngi n l da
en c gii phng th h s ra sao? Trn i nhng ngi n l c cc ng ch lo cho tng
ming n, ci mc. H khng c dy d hay c hun luyn kim k sinh nhai. Gii phng h s
phi t ra nhiu vn cho h cng nh cho ngi da trng.
- My cn bng lm cho ch n l min Nam thm vng mnh
S pht minh ra my cn bng ca ng Eli Whitney vo nm 1793 nh hng bt li rt nhiu cho
nh chm dt ch n l min Nam. Trng bng vi mang li rt nhiu li tc, v hu ht dn da
trng min Nam cho rng khng th no trng c nhiu bng nu khng c nhn cng n l da en.
Din tch trng bng ngy cng gia tng th nhu cu n l cng gia tng theo. Vo khong nm 1840, s
n l min Nam nhiu hn vo thi k trc khi pht minh ra my cn bng, v gi mt ngi n l
trung bnh tng gp bi ln so vi khi trc. Tm li, cng cuc sn xut bng cc n in cng tr
nn quan trng th vn n l li cng tr nn quan trng hn i vi cc n in ny. Dn min Nam
khng cn coi n l l mt ti li na trong khi ng l ra n l phi bin mt vo lc by gi.
- Ngi min Nam duy tr ch n l
Nhiu ngi min Nam ly lm lo ngi v nhng hnh ng v li l ch trch ca ngi min Bc i vi
vn n l. Nhng ngi min Bc ny cho rng tht l lm ln cho nhng ai cn duy tr tnh trng
Ngi lm ch ngi. H ni thng l h mun hy b ch n l ngay tc khc. Trong chng ti
chng ta s tm hiu thm v nhng ai c mnh danh l Nhng ngi ch trng hy b ch n
l.
Nhng ngi ch trng hy b ch n l cng ch trch ch n l th dn min Nam cng bo v
mnh lit ch n l. c bit l ngi min Nam phi chng li mi s ch trch ny t khp cc ni
trong nc. Mt mt, c mt s ngi min Nam trnh by v s nghi ng ca h i vi vn n l.
Mt khc th li c nhng ngi cho rng n l tht l lm ln.
Nhng ngi ni ting min Nam c gng vit sch, thuyt trnh ln ting ni rng n l l mt iu
tt. H khng nh rng thnh kinh cng ni n n l, rng mt ngi lm ch ngi khc l mt iu
t nhin. ng John C. Calhoun, mt trong nhng chnh khch ni ting nht min Nam, tuyn b rng:
Khng th no mt x hi vn minh v giu c li c th tn ti c nu trong tht s mt phn ca
cng ng li khng sinh sng da trn sc lao ng ca nhng ngi khc. Cc gio hi min Nam
cng mt ln khng tin chc c rng c nn tip tc duy tr n l hay khng. Tuy nhin, khi m
bng vi ngy cng tr nn quan trng, v khi m nhng ngi ch trng hy b n l cng ch trch
min Nam th cc gio hi min Nam cng ch trng bo v n l. Mt vi t chc gio hi c tn hu
c min Nam ln min Bc phn ha ra lm hai h phi.
Mt s ngi min Nam l lun rng duy tr n l l mt iu li cho ngi da en. Sng trong n
in c trng nom chu o, hn ngi da en khng c sung sng hn nhng ngi mi r sng
trong nhng khu rng rm Phi chu hay sao? V nhng ngi n l da en khng sung sng hn
nhng ngi da trng trong cc nh my k ngh min Bc hay sao? Khi khng cn cng vic lm
na v cc nh my k ngh ng ca, cng nhn mt cng n vic lm v s khng c tin lng
nui sng gia nh. Ngi min Nam ni rng t nht mt ngi n l trung bnh cng c sn sc lo
cho tng ming n, tng ci mc, lo lng cho vn y t, v h khng phi lo lng ru r s phi mt
cng n vic lm.
- Min Nam v min Bc cch bit nhau nh th no?
T min Nam v min Bc pht trin v i su vo li sng khc hn nhau. min Bc, cc nh
my k ngh v vic bun bn cng hot ng mnh th cc th cng bnh trng mnh v s lng
cng nh v dn s v kch thc. Thanh nin, ph n t u chu sang M chu sinh sng li thch nh
c min Bc, ni m h khng phi tranh ua vi gii lao ng n l. Ngi dn min Nam v s dn
n l th qu bn rn trong vic trng bng cc n in nn khng th thit lp cc nh my k ngh
v lm vic c. Cc ng ch n in phi dng tin mua sm cc dng c v tu thm t
cng nh mua thm n l. Bng vi lc by gi tr thnh nng phm xut cng chnh ca Hoa K.
Khng phi l min ny tt p hn min kia m ch l c s khc bit nhau thi. Nhng ngi khn
ngoan v thnh thc min Bc c th thch cng vic doanh thng k ngh hn l cng vic canh tc,
v h cho rng n l l lm ln. Trong khi y, nhng ngi khn ngoan v thnh thc min Nam c th
l thch iu khin cc n in trng bng hn l iu hnh cc c xng k ngh, v h cho rng h
thng n l l hp l. H l lun rng nhng ngi n l c i sng tt p hn nhng cng nhn trong
nhng nh my k ngh phi lm vic trong nhng iu kin thiu v sinh v ch c lnh mt s lng
rt thp. Nhng nhng ngi min Bc c th tr li cho nhng ngi min Nam rng cng nhn trong
cc nh my k ngh c t do, c ngha l h c th ngh vic nu h mun.
Th ri, vi thi gian, nhng s khc bit gia hai min cng ngy cng tr nn mnh lit hn. Khi m
min Bc v min Nam cng ngy cng xa nhau th s tranh chp, l lun, ci nhau v vn n l cng
ngy cng tr nn nguy him v ng lo ngi hn. Mt ngi min Nam phi ni rng: Chng ta th
cho cng ng Quc gia tan r theo cn gi lc cn hn l chng ta phi t b nhng c quyn v
nhng t do qu bu ca chng ta. Liu rng iu c th xy ra c khng? Liu rng min Nam
trng bng vi v min Bc c k ngh ha ang hot ng no nhit c th tr nn qu cch bit
n ni rng c hai min khng th no cng tip tc kt hp trong mt Cng ng Quc gia hay khng?
Ch thch:
[7]
Chng ta mun ni min Nam c l nhng thuc a min Nam, v l nhng tiu bang trong 13 tiu
bang u tin: Maryland, Virginia, North v South Carolina v Georgia.
[8]
Nm 1808, Quc hi thng qua mt o lut nh rng t y s khng c du nhp n l vo
Hoa K na. Nhng cng vo thi k ny, s sinh ca n l li gia tng mau chng. D rng cc tiu
bang min Bc hy b ch n l, nhng vn khng c lut l no cm mua bn n l c.
(xem tip : Chng XVI)
Trang Lch S
2/11/2017 LSHK-16- Ch Dn Ch Theo M Rng Bin Cng (Nguyn Mnh Quang dch)
LCH S HOA K
(3 tc gi)
Nguyn Mnh Quang dch

(tip theo Chng mi nm)
pypypy
CHNG XVI
CH DN CH CNG C PHT TRIN THEO M RNG BIN
CNG V PHA TY
Come my tan-faced children
Follow well in order, get your weapons ready,
Have you your pistols? Have you your sharp-edged axes?
Pioneers! O pioneers!
All the past we leave behind
Fresh and strong the world we seize, world of labor
And the march,
Pioneers! O pioneers!
We detachments steady throwing,
Down the edges, through the passes, up the mountain steep,
Conquering, holding, daring, venturing as we go the unknown ways,
Pioneers! pioneers!
Nhng cu th trn y do thi s Walt Whitman (ngi Hoa K) sng tc ca tng cng n nhng
thanh nin v ph n anh dng lao mnh ng u vi gian nguy kh cc min Ty nh c.
Cng cuc Ty tin ca nhng ngi Hoa K tin phong nh c l mt trong nhng trang s sng ng
nht trong lch s t nc Hoa K. Nhiu ngi Hoa K t b lng xm yn n ca mnh ln xe tin
v min Ty khi lp li cuc i. Nhng ngi ny li cho chng ta mt di sn v cng qu bu.
Nh s cn c v can m ca h m c vng t hoang vu bt ngt bin thnh nhng nng trng
tr ph v nhng thn lng sm ut thnh vng. Chnh h l nhng ngi lm cho t nc ny tr
nn giu c v hng mnh hn. V cng cc lng nh c ang m mang vng bin cng ny,
ngi dn Hoa K pht trin li sinh hot dn ch hn cc ni khc trong t nc thi by gi.
Trong chng V, chng ta bit nhng ngi nh c vo lc u v i sng ca h trong cc
lng nh c mi vng pha Ty min duyn hi i ty dng. Trong chng ny, chng ta s tm hiu
nhng ngi tin phong nh c vn cn tin xa v pha Ty lp nghip bao trm c vng t bn kia
dy ni Appalaches. Chng ta hy tm hiu nhng vn di y:
1. Cuc Ty tin ca nhng ngi tin phong nh c khi s nh th no?
2. Nhng k hoch no c tin hnh qun tr nhng vng lnh th mi.
3. Min Ty bnh trng nh th no vo khong 50 nm sau khi Hoa K c c lp?
4. Nhng iu kin min Ty khuyn khch li sng dn ch ra lm sao?

PHN MT
CUC TY TIN CA NHNG NGI TIN PHONG NH C KHI
S NH TH NO?
- Min Ty l min no?
Trc khi ni v phong tro Ty tin, chng ta cn phi hiu r Min Ty l min no. Ngy nay,
ngi Hoa K dng nhiu t ng khc nhau ni v min Ty. Th d chng ta ni v min vin Ty
(vng ni Rocky v duyn hi Thi bnh dng), min Ty Nam (gm cc tiu bang Arizone New
Mexico v Texas) v Trung Ty. Tuy nhin vo nm 1880, ngi ta ch dng c mt t ng ni v
min Ty thi. H dng ch min Ty ni v vng bin cng hay vng lnh th nm gia cc lng
nh c c n nh v vng hoang vu cha c ngi n lp nghip. Khi m ngi Hoa K tin xa
hn v pha Ty th bin cng cng di chuyn xa hn v pha Ty.
- Nhiu ngi tin phong nh c m rng vng bin cng
Trc ht, nhng ngi p li theo ting gi ca min Ty l nhng ngi bun bn vi dn da .
Nhng ngi ny thng v trang bng dao i rng v sng di (c l v vy m ngi ta gi l long
hunter), v mt mnh xng xo i vo cc vng rng ni hoang vu. H sinh sng bng cch sn bn th
rng. Ngi long hunter cng rt thnh tho v kho lo trong i sng trong rng nh ngi da
vy. H sn bn ly da th v trao i nhng n trang r tin cho ngi da ly thm da th.
Khi ma xun ti, ngi long hunter mang da th v cc lng nh c bn. ng Daniel Boone l mt
trong nhng ngi long hunter ni ting. ng sng nhiu nm y th v, v i su vo trong nhng
min hoang vu, ni m t c ngi da trng i ti.
Theo sau ngi long hunter l nhng ngi tiu phu (backwoodman) n g lm nh hay ng hn
l mt cn lu th s bng g trong chn hoang vu. Khi u, ngi backwoodman n cy rng v
trng trt trn nhng ming t gia nhng gc cy cn b li. Anh ta ch l nhng ngi canh tc bn
thi gian. Mt phn thi gi cn li, anh ta i sn bn, i bun bn vi ngi da , v nu cn, anh ta
chin u.
i khi ngi backwoodman bn t khai thc ca mnh ri di chuyn xa hn v pha Ty ri li
khi lp li cng vic n cy, lm nh, trng ry, sn th, v bun bn vi ngi da . i khi ngi
backwoodman nh c lun ti mt ch, v anh ta thay i cuc sng ln ln. D bng cch no i na
th kt qu l vng t ny, ngi backwoodman dn dn bin thnh nng dn hay nhng ch cho
ngi dn nh c chuyn v trng trt. Ngi nng dn ny n cy nhiu hn, ri anh ta lp cc hng
ro bo v t ai, v lm nhng cn nh kh hn cng nh lm thm cc cn nh kho cha nng
phm. Anh ta trng thm nhiu cy ma. Trong khi , th cc ng bn li xm ca anh ta cng lm nh
vy. Th ri, th rng dn dn bin mt, v vng t ny ngi ta khng cn i nh by hay i sn
bn th rng na. Anh nng dn v nhng ngi bn li xm ca anh ta bt u xy trng hc, ri nh
th. Sau , c ngi n thit lp nh my ca ct g rng. Ngi khc n xy nh my xay xay
la. Khng bao lu li c ngi n lp mt ca tim bn hng. Lu ngy, ni y bin thnh mt
lng. t nm sau, vng ny c nhiu ngi n nh c v c n nh lm n thnh vng. Vng ny
khng cn ng ngha ca ch min Ty na. Ch min Ty by gi li c dng ch nhng ni xa
hn v pha Ty, ni m cha c nh c yn n.
- Bin cng m rng th min Ty cng c di chuyn xa dn v pha Ty
Trnh t dn nh c di chuyn dn dn xa hn v pha Ty, c tip tc tin hnh nh vy v nh th
m lnh th Hoa K c m rng xa dn v pha Ty. Vo u th k th XVII, bt k ni no ch cch
xa b bin i ty dng chng vi dm u c th gi l min bin cng, v cng c th c gi l
min Ty. Khi m ngi i nh c tin phong theo cc dng sng i su vo ni a th min Ty cng
c di chuyn tin su vo ni a cng vi ngi i nh c. Vo khi cch mng sp bng n, nhiu
ngi dn tin phong vt qua cc i (o) nm gia cc dy ni Appalaches. Vo cui th k th
XVIII, vng thung lng sng Ohio l min Ty. u th k th XIX, thung lng sng Mississippi tr thnh
min Ty. Sau ny, th min Ty l vng duyn hi Thi bnh dng. Cho nn cc bn thy ch min
Ty c dng ch nhiu min t khc nhau vo nhng thi k khc nhau trong lch s Hoa K.
Trong chng ny, chng ta s bn v nhng min t nm gia dy ni Applaches v sng Mississippi
c nh c v pht trin nh th no?
- Ngi Hoa K lc u n nh c vng Ty Nam c
Ngay c vo thi trc khi xy ra cch mng c nhiu ngi dn tin phong nh c tin n lp
nghip vng t ph nhiu bn kia dy ni Appalaches. Phn ln, nhng ngi dn nh c ny l
nhng ngi gc Virginia v North Carolina. H n nh c vng m ngi ta gi l min Ty Nam
c. l vng pha Nam sng Ohio, nm gia dy ni Appalaches v sng Mississippi. Nhn vo bn
, cc bn s thy rng nhng con sng Cumberland v sng Tennessee bt ngun t dy ni
Appalaches chy theo hng Ty v hng Bc n tn sng Ohio. Phn ln nhng ngi tin phong
nh c i theo cc con sng ny tin vo nhng vng thung lng ph nhiu pha Ty rng ni
Appalaches.
- Cc lng nh c c thit lp Tennessee v Kentucky
Lng nh c u tin c thit lp vng Ty Nam c, ni m ngy nay l vng pha ng ca tiu
bang Tennessee. Thi k trc cch mng vo nm 1769, c mt nhm ngi t North Carolina ln li
tro o vt ni n y lp nghip. H n nh c trn b sng Watauga, mt ph lu ca sng
Tennessee. t lu sau, ng James Robertson, mt thanh nin ngi T Cch-Ai Nh Lan, gia nhp lng
nh c ny v sau ng tr thnh nh lnh o ca lng nh c Watauga. Sau , c nhiu lng nh
c cng c thit lp trn b nhng con sng gn . Nm 1779, ng James Robertson dn mt
nhm ngi i su mi vo trong vng hoang vu min Trung Tennessee lp nghip. on ngi ny
khi lp mt th trn trn b sng Cumberland, ni sau ny gi l Nashville.
Khu nh c thit lp u tin vng m ngy nay l Kentucky l th trn Harrodsburg. Nm 1774, ng
James Harrod em mt nhm ngi i nh c n thnh lp th trn ny gia ni rng thm hoang
vu. Nhng ng Daniel Boone, mt nh sn bn ni ting v cng l mt nh hng o, mi chnh l
ngi m ng i su vo vng ng c xanh x Kentucky ny. ng khai ph con ng mn i
xuyn qua rng ni Appalaches qua ng o Cumberland men theo sng Kentucky. Nm 1775, ng dn
mt nhm ngi bng qua con ng hoang vu man r i n nh c ti mt a im trn b sng
Kentucky. H t tn cho lng nh c ny l Boonesborough. Th trn th ba l Lexington c thnh
lp vo khi chin tranh cch mng va mi bng n. H t tn lng nh c ny l Lexington l ghi
nh trn nh u tin trong cuc chin cch mng. Ti khi cch mng thnh cng th cc khu nh c
Harrodsburg, Boonesborough v Lexington tr thnh nhng th trn quan trng Kentucky.

PHN HAI
PHI P DNG NHNG K HOCH NO QUN TR NHNG VNG
PHI P DNG NHNG K HOCH NO QUN TR NHNG VNG

LNH TH MI?
Lc u ch c l t mt s t ngi can m i xa hn v min Ty nh c. Ti thi sau cch
mng, vic nh c tr thnh mt phong tro dn dp ko nhau i min Ty lp nghip. Dn dn i
sng min ng tr nn kh khn th t ai ph nhiu pha bn kia dy ni Appalaches cng tr nn
hp dn i vi ngi Hoa K phiu lu.
- S bnh trng ca cc khu nh c min Ty t ra nhiu vn mi
Khi m cc khu nh c cc vng bin cng cng c m rng th vn qun tr cc khu nh c
ny cng tr nn kh khn v phc tp. Vn th nht l c hai tiu bang Virginia v North Carolina
u i quyn chim phn ln min Ty Nam c. Vic giao thng di chuyn kh khn khin cho hai tiu
bang ny gp nhiu kh khn trong vic qun tr nhng vng t pha bn kia dy ni Appalaches. Hn
na, dn nh c vng bin cng li c tinh thn c lp. H khng mun mi mi nm trong vng
kim sot ca cc tiu bang min ng c, m tri li h mun thit lp mt chnh quyn ring cho h.
Nh chng ta bit chng XI, mi cho ti khi cc tiu bang chim hu t ai min Ty ng
t b nhng t ai m h i chim trao cho chnh ph trung ng th Hin chng lin bang mi
c chp thun. Vng t u tin c trao cho chnh ph trung ng l vng t nm pha Bc
sng Ohio, vng t ph nhiu thng c gi l min Ty Bc c. C hng ngn ngi min ng
n nh c vng Ty Bc c, nhng h li khng st sng di chuyn n min ny tr khi h bit r
h phi mua v phi tr bao nhiu tin cho mnh t h n nh c. H cng mun bit r l min t
mi ny s c loi chnh quyn no. Quc hi gii p nhng thc mc ny bng cch thng qua hai
o lut quan trng v vic iu hnh qun tr cc cng vic min Ty Bc c.
- Quc hi thu xp cho vic tm kim t min Ty Bc

Mun khi lp nh c v qun tr t ai min Ty Bc th phi nghin cu t ai min ny trc
. ng nhin l nhng ngi mi i lp nghip vng t ny mun bit r cc ng ranh gii t
ai ca h v cc giy t v cc ng ranh gii phi c lu gi trong h s a b ca chnh quyn.
Tt c c quy nh trong sc lut 1785 (ordinance of 1785). Sc lut ny rt quen thuc vi nhng
ngi sinh sng cc tiu bang thuc min Ty Bc c, hay cc tiu bang nm pha Ty sng
Mississippi. Theo sc lut ny th t ai vng ny c chia thnh nhng khu hnh vung mi chiu di
6 dm gi l mt huyn (township). Mi mt khu vung ny li c chia lm 36 phn nh. Nh vy mi
phn nh ny l mt hnh vung nh m din tch l mt dm vung hay mi cnh l mt dm. Mi phn
nh nh vy l 640 mu. Mi phn nh c chia thnh 4 l, mi l l 160 mu. Trn tt c mi phn

trong cc khu vung (huyn tc township) u c ghi s th t t 1 n 36. phn mang s 16 c cp
cho dn chng cho mn hay bn lun ly tin chi ph trong vn gio dc a phng. V s
phn phi t ai theo kiu ny m cc bn min Ty Bc c c nhng hnh vung v hnh ch nht
m chng ta khng thy trn cc bn min ng. Trong cc tiu bang c khng c nhng mu hnh
vung hay hnh ch nht thng thng nh vy.
- Sc lnh 1785 quy nh vic bn t
Ch township ch l mt phn trong vn t ai min Ty Bc. Liu rng t ai c th bn
hay cp khng cho nhng ngi n nh c hay khng? Quc hi rt cn tin. Theo sc lut 1785 th
Quc hi quyt nh rng t ai vng ny s c em bn u gi tng phn mt, v s bn cho
ngi no tr gi cao nht. Mt phn (section) c 640 mu gi ti thiu cho mi mu l mt M kim.
D rng i vi ngy nay th gi t nh vy qu l qu r, nhng lc by gi ch c mt s t ngi c

th hn hp vi nhau mi c th c tin mua phn t vi gi 640 M kim. Hu qu l cc nh kinh
doan min ng hn hp vi nhau thnh lp cc cng ty in a. Cc cng ty ny mua ht t ai
min Ty Bc ri cho chuyn ch min ph nhng dn nh c n lp nghip nhng vng t ny. Cc
cng ty in a li chia nhng phn t ny ra lm nhng l nh bn cho dn nh c vi gi cao
kim li.
- Vic quy nh v t chc lnh th min Ty Bc
Quc hi thi Hin chng Lin bang vo nm 1787 quyt nh mt iu quan trng hn. Trong
nm , Quc hi thng qua mt sc lut gi l sc lut Ty Bc. Sc lut ny n nh mt k hoch v
t chc chnh quyn cho cc lnh th vng Ty Bc (Ty Bc l tn mi thay th cho danh xng Ty Bc
c v ch lnh th dng y c ngha l nhng t thuc v Hoa K nhng cha tr thnh tiu bang).
Sc lut Ty Bc n nh rng dn chng cc vng lnh th mun t ti chnh quyn hon ton t
tr th phi tri qua ba giai on nh sau:
1. Chng no m dn s trong vng lnh th Ty Bc cn t (di 5000) th Quc hi s tuyn chn
mt v thng c v ba v thm phn trng nom vic cai tr y.
2. Khi no lnh th ny c nm ngn nam cng dn t do (khng phi n l) trng thnh, th dn
chng s bu mt hi ng. Hi ng ny s cng vi Thng Hi ng lo vic lm lut cho lnh th.
Lnh th cng c th c mt i biu ti Quc hi. V i biu ny c th ngh d lut v ln din n
ti Quc hi nhng khng c quyn b phiu.
3. Khi no lnh th c 60.000 dn t do n nh c trong mt lnh th n nh th lnh th c
th tin n thnh mt tiu bang. Dn chng trong lnh th phi son tho mt bn hin php ri np
n ln xin php Quc hi gia nhp Cng ng Lin bang nh mt tiu bang. Nu c Quc hi chp
thun th lnh th s c gia nhp Cng ng Lin bang nh mt tiu bang vi y quyn hnh,
bnh ng v mi phng din ging nh 13 tiu bang nguyn thy. Hy vng l s c t 3 n 5 tiu
bang c thnh lp min Ty Bc ny.
Hn na, sc lut Ty Bc ghi r mt s quyn li dnh cho dn chng sinh sng c ng cc lnh
th vng Ty Bc c hng. Dn y c t do th phng, t do ngn lun, nu b t co l
phm mt ti g i na th h phi c quyn c x bng mt bi thm on v c bo v khi b
trng pht mt cch v l, bt cng. Gio dc min ph cho tt c mi ngi phi c khuyn khch.
ng thi sc lut Ty Bc cng cm ch n l trong cc lnh th thuc vng Ty Bc.
- Sc lut Ty Bc tr thnh kiu mu cho cc lnh th khc trong t nc Hoa K
Sc lnh Ty Bc l mt trong nhng sc lnh khn ngoan nht c Quc hi thng qua t trc
n gi. Sc lnh mi ny trao cho dn nh c nhiu quyn t do c ngha rt nhiu i vi mi
ngi dn Hoa K. Sc lnh ny cng n nh hnh thc chnh quyn c th thay i theo nhu cu ca
dn nh c. Sc lut ny thu xp mt loi chnh quyn n gin cho mt nhm t ngi nh c cn phi
bn tm vt ln trong cng cuc nh c lp nghip. Nhng sc lut ny cng ha hn vi nhng ai sn
sng liu mnh can m n nh c ni hoang vu nguy him th cng s c mt chnh quyn t tr vi
y quyn li ging nh nhng tiu bang c.
Sc lut Ty Bc cng tr nn mt kiu mu v chnh quyn cho nhng lnh th khc trong t nc
Hoa K. Khi m ngi dn i khai ph nh c cng i xa hn v pha Ty hay pha Ty Nam th Quc hi
cng u lp mt loi chnh quyn nh vy cho cc lnh th ny. Sc lut Ty Bc khch l gic m t
do v tin n chnh quyn t tr ca ngi Hoa K rt nhiu.

PHN BA
MIN TY CA NC TN CNG HA HOA K PHT TRIN NH
TH NO TRONG TIN BN TH K TH XIX?
- Dn nh c x n cc vng lnh th Ty Bc
Sau khi ban hnh sc lnh Ty Bc, hng trm dn nh c l lt ko n cc vng lnh th Ty Bc
tm t mi. Nhiu ngi i theo con ng c m tng Braddock thit lp ngy xa. Con ng
ny i xuyn qua min t pha Ty tiu bang Pennsylvania. H dng nga hay toa xe c nga ko i
n Pittsburgh. Ti y, h ng nhng b ln ri ton th gia nh, c gia dng v gia sc cht cha
ln b ri i theo dng sng Ohio. H s dng li ni no h mun, v khi h s y nhng chic b
ca h vo b.
- Vic m mang th trn min Ty Bc
Thng 4 nm 1788, c 47 ngi i trn mt ci b m h gi l Mayflower xui theo dng sng Ohio.
H ngng li ng ba sng Muskingum v sng Ohio ri thit lp th trn Marietta, th trn u tin
Ty Bc. H l nhng ngi do cng ty in a Ohio gi ti. Vic u tin h phi lm l thit lp cc
chi canh canh gc phng ngi da . Sau , c nhiu ngi nh c khc ko n v khng bao
lu, nhiu cn nh g mc ln chung quanh cc chi canh. Ch trong vng 2 nm, Marietta tr nn
mt lng sm ut vi nhng nh th, trng hc, v dn s ln ti hng ngn.
Lch s v cc vng t khc trong cc lnh th vng Ty Bc u tng t nh vy c. Sau khi
Marietta thnh lp c vi thng, xui dng Ohio xa hn, Cincinatti cng c thnh lp vo nm 1790.
Th trn ny cho bit c 1300 dn. Su nm sau, ng Moses Cleverland khi lp mt th trn [9] trn b
h Erie. Th trn ny mang tn ng. Nm 1803, qun i Hoa K xy n Dearborn trn b h Michigan,
ni m ngy nay l thnh ph Chicago. Ngay sau , chung quanh n ny pht trin thnh mt khu
nh c.
- Nhng rc ri vi nhng ngi da min Ty Bc
i vi dn i nh c lp nghip vng Ty Bc th sng l tranh u. Ngoi nhng kh khn cc
nhc nh lm vic cong c xng sng, ma ng th lnh gi, v thiu nhng tin nghi ti thiu. Hng
ngy ngi dn nh c cn phi ng u vi mi nguy him thng trc na l ngi da c th
n tn cng h bt c lc no. Ngi da k nhiu tha hip trao nhiu t ai vng pha Bc
sng Ohio cho ngi da trng. Nhng h khng gi li ha tun theo cc tha hip ny. Phn v h
khng hiu ngha nhng tha hip m h k, phn th c nhng ngi da khng k nhng tha
hip ny. Cho nn h cho rng h khng b rng buc phi tun hnh nhng tha hip . Dn da rt
bt bnh v s hin din ca ngi da trng vng t ny, v ngi da trng sn ui th rng, loi
th m ngi da dng lm thc phm cho h. Ngc li, dn nh c cng rt bt mn v rt s
nhng ngi da .
- Tng thng Washington gii quyt vn da vng Ty Bc
Khi ln lm Tng thng, Washington quyt nh phi t thi hnh ng vi ngi da vng
Ty Bc. Nhng ngi dn n nh c vng Ty Bc l nhng ngi Hoa K trung thnh v d nhin
h hng v chnh ph trung ng cu cu. Tng thng Washington cho rng nu ng mun gi
vng c lng trung thnh ca ngi dn min Ty th phi nh bi dn da vng ny. Hn na,
dn da ang thch chnh quyn Hoa K. iu ny khng th no tha th c.
Hai o qun u do Tng thng Washington gi i nh dp ngi da u b phc kch v b
nh bi. Sau cng, ng c tng Anthony Wayne, mt v anh hng trong thi chin tranh cch mng,
dn qun i trng pht bn ngi da hng mnh ny. Nh qun s c hun luyn k cng v li c
ngi da dn ng, Tng Wayne t t tin su v pha Ty trong lnh th ca ngi da . ng
ng vi o qun da v bp c o qun ny vng Ty Bc Ohio. B nh bi hon ton,
ngi da bng lng cho ngi dn nh c c yn n lm n. ng thi, h k thm nhiu tha
hip mi, theo th h t b thm vng t pha Bc sng Ohio. Cuc hnh qun ca tng Wayne
gii quyt c vn da c nhiu nm. Dn nh c da trng khng cn phi sng trong lo s b
ngi da tn cng git hi na.
- Nhng tiu bang mi lm tng thm nhng ngi sao ln quc k Hip chng quc
George Washington ln lm Tng thng khng c bao lu th nhiu tiu bang mi c gia nhp
Cng ng Lin bang. Vermont l mt tiu bang th 14, thm mt ngi sao vo quc k Hip chng
quc. D rng vo thi k cch mng, chng ta khng c Vermont; Vermont l vng t min Ty,
nhng cng l mt vng bin cng. Sau khi cch mng bng n, Vermont thit lp chnh quyn tiu
bang, nhng mi n nm 1791 mi c Quc hi chnh thc cng nhn.
Sau , nhiu vng lnh th vng Ty Nam c cng n gia nhp Cng ng Lin bang (xin
hng quy ch tiu bang). Kentucky tr thnh tiu bang vo nm 1792, v k l Tennessee nm
1796. nhng vng t cn li vng Ty Nam c sau ny t chc thnh lnh th Mississippi. y l vng
t c cc nh nng nghip chuyn v trng bng n nh c. t nm sau, nhiu ngi khc n sinh
sng v lnh th ny c chia lm hai tiu bang: Mississippi (1817), v Alabama (1819).
min Ty Bc, sau khi gii quyt xong v ln xn vi ngi da , dn c vng Ohio gia tng rt
nhanh. V nm 1803, Ohio tr thnh mt tiu bang. Tip theo l Indianna nm 1816, Illinois nm 1817,
v Michigan nm 1837. Khi Wisconsin tr thnh mt tiu bang vo nm 1848 th lnh th min Ty Bc
c 5 tiu bang gia nhp Cng ng Lin bang. Trong nhng chng ti, chng ta s thy rng nhiu
tiu bang khc (Louisiana, Maine, Missouri, Arkansas, Florida, Texas, Iowa v California) gia nhp Cng
ng Lin bang trong tin bn th k th XIX. Ch trong vng hn na th k, quc gia tr trung ny
bnh trng ti 31 tiu bang.

PHN BN
HON CNH MIN TY KHCH L I SNG DN CH NH TH
NO?
Ngy nay, cuc i ca mt cu trai sinh sng trong mt nng tri Arkansas th rt khc bit vi
mt cu trai trong mt thnh ph ln nh Chicago hay New York. Cho nn vo thi k cn nhng vng
bin cng th i sng min Ty cng rt khc bit vi i sng ca nhng ngi sinh sng cc
vng nh c c n nh t lu min ng v min Nam. S khc bit vo thi r rt v ln
lao hn nhiu.
- Ngi min Ty l mt loi ngi Hoa K mi
Nu chng ta c dp bit r mt thanh nin hay ph n i min Ty th c l chng ta hiu thu
c ti sao ngi min Ty li khc hn vi ngi min ng v ngi min Nam. Chng ta hy i thm
mt xm nh g mt ni no vng bin cng dc theo h lu sng Ohio vo u th k th XIX. C
ba ngi sinh sng trong cc cn nh g ny. Chng ta tm t tn cho ba ngi ny l Robert Adams,
John Lyon v Thomas Mackenzie.
Trc khi ba ngi ny di chuyn v min Ty, li sng ca h rt khc bit. Ti qu c, Robert Adams
vn thuc mt gia nh giu c c mi ngi knh n min Tn Anh. Gia nh ny ngay t thi thuc
a u t vo ngh ng tu v bun bn. John Lyon l con mt ngi mi di c sang M chu.
Ngoi cuc i ngho kh v cc nhc ra, ng ta khng bit g ht. Thomas Mackenzie vn l dng di
ngi T Cch i Nh Lan v xut thn l con mt gia nh tiu in ch Virginia, ni m xa kia anh ta
phi sng tn tin v lm vic rt cc nhc m vn khng c y . Nu Adams, Lyon, v Mackenzie
trc kia gp nhau min ng th hn l kh c c hi tr thnh bn b vi nhau c. Nhng
y, nhng vng t mi pha bn ngoi vng Appalaches th ba ngi u phi ng u vi cng
mt vn nh nhau, cng nh phi ng u vi cng nhng nguy him. Sau khi cm t lm nng
tri, h phi n cy, lm nh cho gia nh tr n. H phi trng trt, gt hi v thu dn ma mng. V
khi di chuyn v min Ty, h ch mang theo c rt t dng c, cho nn by gi h phi ty thuc vo
kh nng kho lo ca h ch to nhng dng cn thit trong nh cng nh cn thit cho cng
vic trng trt. Khi c nhng cng vic i hi cn phi c nhiu ngi lm th hng xm chy sang gip
. Hn na, nu cn th tt c nhng ngi dn nh c kt hp li bo v lng xm nh c chng
li ngi da th nghch.
Chng ta khng ly g lm ngc nhin min Ty mi ny, nhng ngi nh Adams, Lyon, v
Mackenzie li d dng tr thnh nhng ngi bn thn thit. Dc theo vng bin cng, khng c ai li
i hi hng xm ca mnh rng Ba m anh l ai? hay l Bn c bao nhiu tin?. Trong khu nh c
mi, ngi ta ch cn bit n sc khe, lng can m, kh nng chu ng cc nhc, v thin sn
sng gip ln nhau.
- Mt ngi tin phong nh c ni v i sng vng bin cng
Cch tt nht cho chng ta d hiu thu s tht v t cch v kh nng ca ngi dn vng bin
cng l chng ta nn c on vn di y do chnh mt ngi dn vng bin cng vit v i
sng ca h. on vn di y c vit vo thi ngi ta n nh c lp nghip Ohio. V h vit:
Tht l kh c th nhn ra rng s vic thay i qu nhiu, v rng thi k cuc sng n s
ca thi ban khai hin ra qu rNhng cn nh v nhng kho cha la c dng ln bng nhng
cy g do cc ng bn lng ging xm li dng sc mnh hip li to dng nn.
Nhng tay chuyn mn s dng ba th c trao cho trch nhim t nhng cy g ln trn tng,
ngi no c kinh nghim th ly hngHai cy g cnh u tin c t vo ng ch...ri ngi ta
ct khc cc u g y; tip theo ngi ta dng nng ln hai cy g khc ln v cng ct khc
u. Ti cc gc tng pha bn trn c mt ngi ng sn tip nhn nhng cy g ri ct khc v
t vo ng ch; khi nhng cy g k tip c ln ln cng s c ct khc v mt c ct khc cho
quay xung d dng nhn nhng cy g k tip. Nhng cy g ny c ng cht li theo cch ny
ging nh mng ui n v lm thnh mt bc tng cht ch hn. Mi khi c cy g mi c nng ln
th ngi ta nng u nng ln xong ri li t xung n cy g k tip. Ngi ta ng di t
a nhng cy g ln bng cch ln ln trn nhng ci nng ny. Nhng khi bc tng qu cao,
ngi ta dng nhng cy c chc s dng nh mt ci na a nhng cy g ln. Dng cy c chc
c th y c cy g ln mt cch d dng v an ton. Nhng ngi bit lm g rng th t khi xy ra tai
nn tr khi nhng cy g c ng nc hay t.
Ti trong nhng m lm nh nh vy rt thng, bi v chng ti thng tham d nhng v lm
nh nh vy, v cng l tp qun mi nh thng gi mt ngi sang gia nh bn lm gip khi c
cng vic lm nh, v ngc li khi chnh nh mnh c lm nh th cng c ngi ta lm gip nh vy.
Nu vic lm khng qu nng th vo lc cy a ln, ti thng l ngi ng trn gc; l ch ng
danh d v ng ch ny u ti phi gi thng ngay t di t ln. Mun cht g trn gc tng,
chng ti phi lun lun dng thang v gi cho qun bnh.
S gip ln nhau gia nhng ngi trong li xm trong cng vic lm nh c m rng sang
nhiu cng vic khc nh ph rng, n cy, ln cy, cht bi rm, cht cy lm nh, v.vNhng khi
c mt nhm thanh nin n ng t tp lm mt cng vic g th thng thng cc b cng c nhng
cng vic gip ln nhau nh may mc, quay si cho nhng ngi lng ging ngho. Li lm vic
nh vy thng a n nhng cuc tp hp vui chung vo sau ba n chiu. V lc s c khiu v,
trnh din kch ko di cho ti khuya. cng l c hi cho cc c, cu cn tr trong nh c vui nhn
trong chc lt, hay l nu h v nh sm, h s ngi bn l si ni chuyn tm pho.
Ti ma trng v hi lanh s c nhiu vic phi lm nh lm c, xn cy, v mi cng vic li l mt c
hi cho cc c cu t tp vui nhn vi nhau. Gi y, mi khi nh li hi , ti tht ly lm bi ri khng
bit lm th no m nhng cn nh nh b ng cht nch li c th t chc c cc cuc hp ban
chung vui, v lm th no m nhng cn phng trong dy chung c ch rng chng 18 b vung m
trong li cn c hai b ging ng ln v mt ging ng nh (chic ging ny c th y vo gm
ging ln), ngoi ra li cn c c (d khng c nhiu i na) m ngi ta vn c th t chc khiu
v trong c. Li na c nhng cn nh nh b cha ng c nhiu gia nh. Ti thng thy
ba, bn u ngi chm li trn mt ci ging nm l lng mt na di gm ging ln, v mt
na ging th ra ngoi vn ngi ra ngoi thng thc tr vui ca ngi ln. Trong khi nhng
chic ging ln chng cht nhng m, nn, v c l c c mt hay hai a nh b t ti cho ti khi cc b
m ra v mi c xp cho gn.
- Ngi min Ty c tinh thn dn ch cao
i sng n gin v cc nhc ca nhng ngi dn nh c min Ty khin cho h m rng
nhng t tng khc hn nhng t tng m chng ta thng thy cc vng t c khc ca t
nc. Trc ht l trong thm tm ca nhng ngi dn vng bin cng c tinh thn bnh ng rt
mnh. vng bin cng mi ngi u c c hi tt p thnh cng. Ai cng c cng mt loi nh,
n cng mt th thc phm, mc cng mt th qun o, lm cng mt th cng vic v cng phi
ng u vi nhng th nguy him nh nhau. Ngi ta thng ni rng dn ch c ngha l khng phi
rng ti cng tt nh anh m l anh tt nh ti l li cm ngh ca ngi min Ty.
Tinh thn bnh ng c nui dng bng cuc sng cc nhc vng bin cng hun c cho
ngi min Ty vng tin vo chnh quyn dn ch. H cho rng mi ngi phi c quyn bu c v tham
d vo chnh quyn, mt t tng lm ngi dn min ng phi bun lng. Chng ta s thy rng
t tng ny s lan trn sang khp ni trong nc.
- Dn min Ty pht trin nhng c tnh khc
Ngoi tinh thn dn ch rt cao, ngi dn min bin cng thng thng rt lc quan. Mi s vt
u c h nhn vi con mt lc quan. khp ni, ngi ta u thy du hiu ca s tin b ln lao m
h thc hin c trong cng cuc i nh c lp nghip gia chn hoang vu. H thy r trc mt h
bit bao nhiu c hi cho nhng ai c thin ch lm vic. iu ny lm cho h hng say, c gng v hy
vng. Mt khc, n cng khin cho h d dng n o v khoe khoang v chnh h cng nh khoe khoang
v min Ty. i vi ngi dn min ng, h cho rng ngi dn min Ty l th bo, ngu dt, thiu
lch s v thiu gio dc.
- Min Ty tranh u cho quyn li ca h ti Quc hi
Khi lnh th bn kia dy ni Appalaches c quy nh v t chc thnh tiu bang th dn chng
c th gi cc v i din ca h ti Quc hi ti Washington. Nhng v i din ny yu cu Quc hi
tr gip tha mn nhng nhu cu ca dn chng min Ty. Trc ht l h mun mua t r.
Trc kia cc bn thy rng dn nh c n lp nghip phi mua t ca chnh ph hay ca cc cng ty
in a. Nm 1820, Quc hi thng qua mt o lut v t ai. o lut ny lm cho dn min Ty
c hi lng, v lut ny lm cho gi t c r hn. Theo lut ny th mt ngi c th mua c
80 mu (hay 1/8 ca mt phn t) vi gi l 1.25 M kim mt mu hay l 100 M kim tt c. Cc bn
cn nh l mt ngi ngy xa mun mua t phi mua ton th phn t vi gi l 640 M kim. Sau
ny vo nm 1820, bt k ai c 100 M kim cng c th lm ch mt nng tri kh ln.
im th hai l cc v dn biu ca cc tiu bang min Ty yu cu Quc hi ci thin ngnh giao
thng chuyn vn. H thng giao thng chuyn vn tt p rt quan trng i vi ngi dn min Ty, v
rng vic chuyn vn sn phm n th trng tiu th l vic sng cn i vi h. Nhng cng vic thit
lp ng x, v kinh o th rt tn km. Cc tiu bang min Ty cho rng chnh ph Lin bang phi
cng chu ph tn vi h. Li mt ln na, h yu cu Quc hi tr gip h. V th chnh ph Lin bang
cho khi lp quc l Cumberland chy t Maryland i v pha Ty, v ti tr tn ph cho con ng ny.
Sau khi hon thnh xong kinh Erie, nhiu tiu bang min Ty nhn c tr cp o nhng con kinh
ni lin cc con sng quan trng vi sng Mississippi v vi Ng i h.
Trong th k th XIX, cc v dn biu ca cc tiu bang vng bin cng mnh bo ni ln nhu cu
ca cc tiu bang ca h trc din n Quc hi. Kt qu l cc v dn biu ca cc tiu bang min
ng v min Nam nhn thc c rng min Ty vi nhng quyn li ca min Ty tr thnh vng
lnh th mi v quan trng i vi t nc Hoa K.
Ch thch:
[9]Thnh ph Cleaverland c vit li nh th ny Cleverland. Khng ai bit chc l lm th no v

ti sao ngi ta li b i mt ch a. Chuyn rng, mt ng ch t bo b ch a ny i lm cho
ngn ci tn ny, v cng l lm cho ta ca ng trn t bo c p hn.
(xem tip : Chng XVII)

2/11/2017 LSHK-17- Ton Quc Tr Nn Dn Ch Hn (Nguyn Mnh Quang dch)
LCH S HOA K
(3 tc gi)
Nguyn Mnh Quang dch

(tip theo Chng mi su)
pypypy
CHNG XVII
TON TH T NC TR NN DN CH HN
Trong ba chng va qua, cc bn hiu r nhng thay i quan trng cc min ng Bc, min
Nam cng nh min Ty mi. Nhng k t thi v Tng thng u tin George Washington cho n thp
nin 1850 c nhng g xy ra?
Cc bn bit rng ngay t nhng nm u, quc gia tr trung ny c thit lp trn mt nn
tng vng chc v c nhiu quc gia khc knh n. Trong chng ny cc bn s thy rng trong na
u th k th XIX c thm nhiu ngi Hoa K gp nhiu c hi tt p cho cuc sng, t do v theo
ui hnh phc. T tng dn ch c ph bin v lan trn khp t nc. Khi m con s c tri
cng gia tng th li cng c thm nhiu ngi Hoa K tham d v ch n cc cuc vn ng tranh c.
Nhiu ngi Hoa K li quan tm n nhng ngi t may mn hn h. Ngi Hoa K trung bnh tm
c nhng c hi tt p hn trao i hc vn v ci thin cuc sng. K t thp nin 1830, nhng
s thay i bt u mnh hn. Kt qu l nhng s thay i ny ni lin vi tn tui ng Andrew
Jackson, v Tng thng ng thi. Trong chng ny chng ta hy tm hiu cc vn di y:
1. Ti sao c nhiu ngi Hoa K c hnh l mng k bu c Tng thng ca ng Andrew Jackson?
2. Tng thng Jackson thc hin c nhng bc tin quan trng no?
3. Lm th no c nhiu ngi Hoa K c tham d vo chnh quyn.
4. i sng ca dn chng Hoa K c ci thin nh th no
5. Cc chnh ng tranh u lnh o chnh quyn ra sao?

PHN MT
TI SAO C NHIU NGI HOA K C HNH MNG NGY BU C
TNG THNG ANDREW JACKSON?
Khi m c nhiu ngi tin ra vng bin cng nh c lp nghip v khi m c nhiu tiu bang
min Ty gia nhp Cng ng Lin bang th t tng dn ch ca dn min Ty hn phi c nhiu nh
hng n nhng vng lnh th khc ca t nc. Ngi i din cho tinh thn mi m mc mc v st
sng ca vng bin cng l ng Andrew Jackson thuc tiu bang Tennessee. ng Jackson l ngi u
tin ca mt tiu bang min Ty c c c Tng thng Hoa K. Chng ta hy xem chuyn xy ra nh
th no?
- Cc min Bc, Nam v Ty tr thnh nhng vng i nghch
Chng ta thy rng ba min ca t nc ang pht trin theo nhng chiu hng v phng cch
khc nhau. Min Bc th ch nhiu n k ngh v ng tu. Min Nam th chuyn trng mt vi loi
cy ma, c bit l trng bng vi xut cng. S bnh trng mau chng min Ty cn phi c t
ai r cho dn nh c v h thng giao thng tt chuyn vn hng ha v sn phm. Quyn li ring
ca cc min Bc, min Nam v min Ty thng i chi nhau. Cc v dn biu ca mi min thng
quan tm n vn hnh phc v x hi ca a phng mnh hn l ch n vn hnh phc v
x hi ca ton th t nc.
- Bn nm nhim k ca Tng thng John Quincy Adams l bn nm bt hnh To Bch
c
Trong k bu c Tng thng vo nm 1824, min no cng mun ngi c c Tng thng phi l
ngi ca h d dng cho h pht trin v bo v quyn li ca h. Min Tn Anh ng h ng John
Quincy Adams, con Tng thng John Adams trc, v cng l Tng trng ngoi giao thi Tng thng
Monroe. Min Nam ng h ng William Crawford thuc tiu bang Georgia. Min Ty c ti hai ng c
vin, l ng Henry Clay, thuc tiu bang Kentucky v ng Andrew Jackson thuc tiu bang Tennessee.
Ti khi kim phiu th kt qu cho thy l khng c ng c vin no chim c a s phiu.
Hin php quy nh rng gp trng hp nh vy th H vin quyt nh chn ngi no nhiu
phiu hn. ng Henry Clay, ngi c t phiu nht trong 4 ng c vin (bit rng mnh s khng c
H vin chn) lin yu cu cc i biu c tri ng h ng hy dn phiu cho ng Adams. Nh vy m H
vin tuyn chn ng Adams lm Tng thng.
ng John Quincy Adams l v Tng thng duy nht trong lch s Hoa K m trc thn ph ng
cng l Tng thng. ng l ngi c thc ti v c nhiu thnh tch phc v chnh quyn. Vn tng l
Tng trng ngoi giao, ng tng quyt nh thc hin nhiu vic quan trng c nh hng ln lao
n tng lai t nc. Nhng ng li l ngi cng nhc, khng chu lt b nguyn tc d cho l lm
nh vy s c nhiu ngi khng thch ng. Quc hi cng tranh chp vi ng v nhiu ln chng i
ng. Nhng nm trong nhim k ca ng l nhng nm tht vng v y rc ri.
- ng Andrew Jackson ln lm Tng thng trong bu khng kh cung nhit vui mng ca
qun chng
Khi H vin chn ng Adams lm Tng thng, ng Jackson v bn b ca ng rt ly lm bt bnh gin
d. V rng trong k bu c Tng thng thng l vo nm 1824, ng Jackson c nhiu phiu hn ng
Adams, ngi ta ru rao phn nn rng ng Jackson b cp mt gh Tng thng, v rng
nguyn ca nhn dn b ch p. Ngay t lc h hot ng bo m chc chn cho ng
Jackson s c c c Tng thng vo nm 1828. h lm vic c lc, v Tng thng Adams li
cng lm mt lng dn cho nn k bu c Tng thng vo nm 1828, ng Jackson thng i th ca
ng mt cch qu d dng. ng Adams gi t ta Bch c vi nhng tht vng ng cay. Nhng ngy
sau , ng li c nhn dn Massachusetts bu ng lm dn biu ti H ngh vin, v y ng tn
tnh hot ng c lc trong nhiu nm.
Ngy 4 thng 3, nm 1829, thnh ph th Hoa Thnh n chm ngp trong rng ngi reo mng
cung nhit. l ngy ng Andrew Jackson nhm chc Tng thng. ng Daniel Webster ghi li rng:
Ti cha bao gi thy nh vy, dn chng y nght trong thnh ph, hng hng lp lp ngi di
chuyn, ni ui nhau di hng nm dm nhn xem tng Jackson, v hnh nh ngi ta cho rng t
nc tht s c cu vn khi cn nguy him gh gm. Bin ngi ng xem ng Jackson bc ln
thm in Capitol tuyn th nhm chc. Sau th tng ln sng ngi chen ln x nhau ti gn bt
tay tn Tng thng. Trong bui tip tn ti ta Bch c cn ng nght v cung nhit hn na. Cc
ng b qu phi, dn min bin cng, cc ng chnh khch, nhng ngi chuyn ngh gi chung
nga, v cc b lng ly cng nh cc c ra chn, dn da trng cng nh dn da en chen chc x ln
nhau trong nh cng nh ngoi sn. Dn chng chen ln nhau n ni ly tch b tung te, c,
bn gh ln xn t tung, thm v gh y nhng bn.
- ng Jackson l thn tng ca dn chng
Nguyn nhn no a n s vui mng cung nhit nh vy? Tng thng Andrew Jackson l mt
ngi anh hng c dn chng yu mn. K bu c Tng thng ca ng l chin thng ln lao cho
nhng ngi ng h ng. Tuy nhin, c mt s ngi git mnh v thi ca nhng ngi d l
tuyn th nhm chc ny, v h t ngh rng vi mt ngi min Ty cc cn, th l nh vy ln lm
Tng thng th t nc Hoa K ny s nh th no? Cng khng c g kh hiu rng ti sao ng Jackson
li tr thnh thn tng khng nhng ca ring min Ty m cn l ca ton th dn chng trong khp
cc vng lnh th ca t nc. Ging nh nhiu ngi khc, ng Jackson xut thn t mt gia nh
khim tn, v cng nh nhiu ngi khc, ng tng phi ng u vi nhng him nguy, cc nhc
v ngho kh. L con mt gia nh gc T Cch i Nh Lan, vng bin thy Carolina, trong thi k cch
mng, ng b qun Anh bt, lc ng mi 14 tui. Vin s quan ny bt ng nh giy cho hn. ng t
chi v vin s quan ny dng kim ct m ng khin cho ng phi nm lit trong nhiu ngy. Khi khi
ri, mt ng cn mang tho.
Ln ln, ng di chuyn n sinh sng Tennessee. D rng ng i hc t, nhng thc ra ng theo
ui v thc tp v ngnh lut, v sau ng tr thnh thm phn trong nhiu cng ng vng bin
cng. Sau khi Tennessee tr thnh mt tiu bang, ng c dn chng bu lm dn biu quc hi ti
H ngh vin ti Hoa Thnh n. L tng lnh trong qun i, khi cm qun nh bi qun Anh ti New
Orleans trong trn chin 1812, ng c nhn dn ton quc bit n. Khi ln lm Tng thng ng
62 tui.
Jackson c nhiu ngi mn chung khng phi ch v ng lm c nhng g, m v ng cn l
loi ngi tiu biu cho ngi ta mn chung. L ngi can cng v dng cm, hnh nh ng yu thch
chin u. Khi cn l cu trai th thiu thi, khng khi no ng chu chp nhn b bi cuc. Ln ln, ng
tng tham d nhiu cuc u sng tay i. Cha bao gi ng do d binh vc cho l phi. Jackson
l con ngi hnh ng v cng l con ngi c cm xc mnh. ng hay nng gin, v trong nhng cn
nng gin, ng rt d dng chng li bt k k no m ng cho l th ch. S hay nng gin v s thiu
kinh nghim hc ng i khi khin cho ng lm ln. Tuy nhin, ng l ngi thnh thc v chu kh
lm vic. ng rt trung thnh vi bn b v ght cay ght ng k th. Tt c mi ngi dn Hoa K u
bit l ng thnh thc tin tng ch dn ch.

PHN HAI
TNG THNG JACKSON THC HIN C NHNG
BC TIN QUAN TRNG NO?
- ng Jackson c nhng nim r rt v quyn hnh ca mt v Tng thng
ng Andrew Jackson l mt loi Tng thng mi. ng l ngi sinh ra lm lnh t, cm thy c bn
phn phi thi hnh nguyn ca dn chng bu ng ln lm Tng thng. Cho nn ngay t u, ng
ni vi Ti cao Php vin v Quc hi rng l Tng thng, hn ai ht, ng hiu r nhu cu ca t
nc. Chng ta s thy rng mt vi hnh ng ca ng gy ra nhiu ng cay chua cht. Nhng
nhn ton din, ng phc v t nc mt cch tn tnh c lc.
- ng Jackson m rng h thng chia phn
Ngay khi ln lm Tng thng, ng Jackson cho mt s ln cng chc ngh vic, a s l cc vin chc
lm vic B Bu chnh. Nhiu ngi lm vic t nhiu nm, h hy vng l s tip tc c lm vic
cho ti gi. Nhng ng Jackson mun cho cc vin chc ny ngh vic b nhm nhng ngi ca ng
ng vo thay th. Nhiu ngi mi c cho vo lm l nhng ngi c gng lm vic cc nhc
hot ng cho ng thng c. Khi mt ngi c c vo mt chc v quan trng ri thng cho nhng
ngi ng h mnh theo cch ny th c gi l p dng h thng chia phn (spoils system). Nguyn
gc ch ny ly t cu tc ng Chin li phm thuc v k chin thng (Ch spoils dng theo cch ny
c ngha l phn thng).
Trc khi ng Jackson c c Tng thng, ngi ta p dng h thng chia phn b dng vin
chc vo trong cc c quan chnh quyn tiu bang mt cch t do hn l cc c quan trong chnh
ph lin bang. Mt s Tng thng trc cng b nhm nhng ngi ng h mnh vo gi nhng chc
v quan trng, nhng ng Jackson l v Tng thng u tin p dng h thng chia phn mt cch rng
ri. y khng phi l mt vic lm tt p. Cc vin chc c tuyn dng hu ht l thng cng
lao ng h mt ngi hay mt ng, ch khng phi h l nhng ngi c kh nng, cho nn kh
nng lm vic ca h thng rt km.
- South Carolina chng li thu mu dch cao
Khi ng Jackson va ln lm Tng thng th li xy ra vic tranh chp v thu mu dch. Trong chng
14, chng ta bit rng cc nh k ngh min ng Bc lun lun i nh thu cao vo cc hng
ha nhp cng vi hy vng rng hng ha k ngh ca h c th bn c gi cao hn. Nhng dn
chng min Nam l nhng nng dn sn xut rt t hng ha, h phi mua rt nhiu hng ha k ngh,
cho nn h chng i lut l nh thu nhp cng, v thu ny lm cho h phi mua hng ha t hn.
Tuy nhin, d th no i na, Quc hi cng cho thng qua nhiu o lut v thu mu dch vo nhng
nm 1816, 1824 v 1828.
o lut v thu mu dch thng qua vo nm 1828 khng c bn lun tnh ton k. Khi dn
chng South Carolina hay bit v lut ny th c quan lp php ca tiu bang ny son tho bn tuyn
ngn phn khng Quc hi v vic thng qua lut ny. Phn ln bn tuyn ngn phn khng ny l do
ng John C. Calhoun son tho. ng Calhoun l nhn vt c ting tm, v lc l Ph Tng thng Hoa
K. Trong bn phn khng ny, ng Calhoun tuyn b rng theo Hin php th Quc hi khng c quyn
thng qua nhng lut l v thu mu dch lm li cho mt vng lnh th hay mt nhm ngi trn s
thit thi ca cc vng lnh th khc hay ca mt nhm ngi khc. ng Calhoun ni rng khi Quc hi
i ra ngoi nhng quyn hnh c n nh r rng trong Hin php thng qua mt o lut th
bt c tiu bang no cng c quyn hy b o lut ( mun ni rng lut khng c thi hnh).
nim m mt tiu bang b qua mt o lut ca Quc hi gi l s hy b hay v hiu ha.
- South Carolina hm da s v hiu ha cc lut l ca Quc hi
Li phn khng ca ng Calhoun cho ta thy rng South Carolina suy ngh rt nhiu v thu mu
dch. Tuy nhin, mi cho ti nm 1832, khi Quc hi ngh mt o lut v thu bo v mu dch mi,
tiu bang Carolina cng vn khng lm g khc hn. Cc v dn biu ca min Nam ti Quc hi tranh u
chng li o lut ny nhng tht bi. Sau , c quan lp php tiu bang South Carolina quyt nh
hnh ng. Tiu bang ny triu tp mt phin hp c bit v quyt nh v hiu ha cc o lut mu
dch nm 1828 v 1832. Cc v i biu d cuc hp cng tuyn b rng nu chnh quyn trung ng c
hnh ng no cng p tiu bang South Carolina tun hnh nhng o lut mu dch ng ght th
South Carolina s tch ri khi Cng ng Quc gia Hip chng quc.
Khi hay tin South Carolina hnh ng nh vy, Tng thng Andrew Jackson tc gin v cng. ng yu
mn t nc Hoa K hn tt c. ng tng chin u di ngn c Hip chng quc. ng long
trng th phi thi hnh lut nc. ng ni: Nu phi mt mt git mu v vic South Carolina khinh
thng lut php quc gia Hoa K ny th ti s tm bt k no u tin khng tun hnh php lut
treo c n ln ngn cy. Mt v thng ngh s ca tiu bang South Carolina ni vi bn ca ng ta rng,
ng ta thc mc khng bit Tng thng Jackson c thc s mun ni nhng iu ng ni khng?
Ngi bn ca ng ta ni vi ng ta rng: Ti bo anh rng khi Jackson bt u ni ti treo c th ngi
ta c th bt u i tm dy thng.
- o lut v thu mu dch tng nhng chm dt vic v hiu ha ca South Carolina
Trong mt bn tuyn ngn khc, Tng thng Jackson dng nhng li l m du hn, nhng ng vn
cng rn. ng vit: Ni rng mt tiu bang hng ch ln l rt lui khi Cng ng Quc gia c ngha l
bo rng Hoa K khng phi l mt quc gia. ng tuyn b rng ng s thi hnh nhng lut l v thu
mu dch, v ng ku gi nhn dn South Carolina hy gip ng thi hnh bn phn. Trong khi , ng
sa son gi mt o qun n South Carolina thi hnh lut php. C th chnh v cu tng lnh ny
s dn on qun y tin vo South Carolina.
May mn l ng Henry Clay thuc tiu bang Kentucky ngh mt o lut v thu mu dch c tnh
cch tng nhng. D lut ca ng Clay n nh rng thu mu dch s gim ln trong mt thi gian l
10 nm. Quc hi thng qua d lut ny vo nm 1833. South Carolina t b nh v hiu ha cc o
lut thu mu dch 1828 v 1832. C hai bn u cm thy thng cuc. South Carolina cm thy hi lng
v thu mu dch s c h thp, v Tng thng Jackson th cho rng ng chm dt c mi e da
phn ly. Tuy nhin, vic ny minh chng rng min Nam, nu cn, s chin u bo v quyn li
ca h, d rng theo ca Tng thng Jackson th ng thng trong v ny. Nhng vn l mt tiu
bang c th tch ri ra khi Cng ng Quc gia hay khng vn cha c gii quyt dt khot. Chng
ta s thy vn ny s ti din trong mt trng hp tranh chp trm trng hn gia min Nam v
min Bc.
- Tng thng Jackson ng ca Nh Ngn Hng Hoa K th nh
Trong khi , Tng thng Jackson bt u cng kch nh Ngn hng Hoa K. Nh Ngn Hng Hoa K
th nht c thnh lp nh l mt phn trong k hoch ti chnh ca ng Alexander Hamilton. Sau ,
Nh Ngn Hng th nh c thnh lp vo nm 1816. Vo khi ng Jackson ln lm Tng thng th nh
ngn hng ny tr nn rt giu c v c th lc. Chnh v vy m ng Jackson mt tin tng nh ngn
hng ny. ng cho rng nhn vin ca nh ngn hng th lc ny c th dng nh hng li cun cc
vin chc chnh quyn thng qua nhng o lut c li cho nh ngn hng. ng cho rng, trao quyn
hnh vo tay mt thiu s ngi giu c th tht l phi dn ch. Cho nn ng quyt nh ng ca nh
ngn hng ny. Nh ngn hng th hai c cp giy php hot ng cho n nm 1836. Nu lc
nh ngn hng ny b ngn chn khng c cp giy php na th s phi ng ca. Nhng vo nm
1832, 4 nm trc khi giy php c quyn ny ht hn, nhng ngi bn ca nh ngn hng ny thuyt
phc quc hi thng qua mt d lut khc cho nh ngn hng mt giy php mi c c quyn tip
tc hot ng. H ngh rng trc khi c bu c Tng thng, th Tng thng Jackson s khng dm hnh
ng. Mu chc ny tht bi. Tng thng Jackson gi tr d lut ny li Quc hi vi kin ph
quyt. Khi ti c c v vang vo nm 1832, ng cho rng dn chng ng vi nhng li ch trch
ca ng i vi nh ngn hng ny. ng li cng cng quyt hn dit nh bng ny. Theo lnh ca
Tng thng Jackson, Tng trng Ti chnh rt cc khon tin ca chnh ph gi nh bng ny em
gi vo mt s nh ngn hng tiu bang, c bit hiu l nhng nh ngn hng cng. Khi giy php ban
c quyn cho nh Ngn hng Hoa K th nh ht hn vo nm 1836, th nh ngn hng ny ng ca.
Nh vy Tng thng Andrew Jackson thng trong cuc tranh chp vi nh ngn hng, ging nh ng
thng trong cng cuc tranh chp v vn tiu bang South Carolina mun v hiu ha cc o lut
v thu mu dch.

PHN BA
LM TH NO C NHIU NGI HOA K
THAM D VO CHNH QUYN?
Vo khong gia th k th XIX, dn chng Hoa K c tham d vo chnh quyn nhiu hn trc.
Chuyn xy ra nh th no?
- iu kin bu c tr nn dn ch hn
Trc ht l c s thay i quan trng v lut php. Lut l n nh r rng l ai c quyn i bu. Khi
chnh ph trung ng c thnh lp th khng phi tt c mi cng dn u c i bu. Trong 13 tiu
bang nguyn thy, ch nhng ngi lm ch mt s ti sn mi c quyn i bu [10]. Tuy nhin, cc
vng bin cng, tinh thn dn ch v bnh ng c pht trin mnh. Cho nn 3 tiu bang mi c
thnh lp Vermont, Kentucky v Tennessee- nhng iu kin bu c c tnh cch dn ch hn.
Vermont v Kentucky khng i hi nam cng dn phi lm ch mt s ti sn mi c i bu. Cc tiu
bang ny cho tt c nam cng dn da trng trn 21 tui u c quyn i bu. Mc du Tennessee
khng tin xa nh vy, nhng tiu bang ny cng ban hnh nhiu t do trong vic bu c hn cc tiu
bang c min ng.
Sau ny nhiu tiu bang khc c thnh lp min Ty cng theo gng Vermont v Kentucky cho
ton th nam cng dn da trng trng thnh c i bu. Dn dn, cc tiu bang c cng b iu kin
phi lm ch ti sn mi c i bu. Vo nm 1860, trong tt c mi tiu bang, tt c cc nam cng
dn t do da trng u c th i bu.
- Vic bu c tr nn dn ch hn
Bng nhiu cch khc, dn chng cng c th tham d vo chnh quyn nhiu hn. Th d nh nhiu
lut l c sa i mt s vin chc chnh quyn ngy xa do cp trn b nhm th by gi c
sa li l do cc c tri tuyn chn qua cc cuc bu c. Phng cch tuyn chn Tng thng cng tr
nn dn ch hn. Lc u cc v thng ngh s v dn biu thuc cc chnh ng c ng c vin
Tng thng. Nhng vo nm 1840 th c sa li l cc hi ngh ng tuyn chn ng c vin Tng
thng ging nh ngy nay vy. Hi ngh ng gm cc i biu do dn chng bu ln. Nh vy dn
chng c hng thm nhiu quyn trong vic quyt nh ng c vin ra tranh c Tng thng. Theo
Hin php th i din c tri bu Tng thng, gi y dn chng c php tuyn chn i din c tri
bu Tng thng. D rng ngay t khi quc gia Hoa K mi c thnh lp cng c nhng s sa i
ny ri, nhng ti k bu c ca Tng thng Andrew Jackson, nhng sa i ny mi c tin hnh
mnh hn. Sut trong thi k ti chc, Tng thng Jackson c gng hot ng cho dn chng
c tham d vo chnh quyn nhiu hn. Min Ty c l do t ho v ng, v ng l mt ngi Hoa K
xut sc vo thi .

PHN BN
I SNG DN CHNG HOA K C CI THIN
NH TH NO?
CC NH CI CCH TM CCH CI THIN TNH TRNG SINH SNG
Trong mt ch dn ch nh nc Hoa K th vic dn chng c quyn bu c v ng c vo vic

lm ti cc c quan cng quyn l mt iu rt quan trng. Nhng t khi ng Jackson ln lm Tng
thng th c nhiu ngi Hoa K cho rng th cng cha . H ngh rng dn chng cng cn phi c c
hi sng cuc i hu dng v hnh phc. Vo thi k ny, s ngi bit c, bit vit gia tng nhiu
hn v cng c thm nhiu sch bo, tp ch khin cho ngi ta d dng nghin ngm suy t. Ngi ta
c v suy t v nhiu vn , c bit nht l ngi ta suy ngh v nhng li l trong bn tuyn ngn
c lp rng mi ngi sinh ra c tri ph cho quyn sng, quyn t do v quyn theo ui hnh
phc. Nhn li h thy rng t nc tr trung giu c ca h c bit bao c hi tt p cho ht thy
mi ngi. Song l, h li thy rng bt c ni no trong t nc cng cn c rt nhiu ngi khng
c may mn ang phi sng cuc i y c cc lm than kh s. Nhng ngi ny, thng th c
nhn h khng c ti li g c, nhng h vn khng c sng y t do v sung sng.
- Cc nh ci cch c gng thay i tnh trng sinh sng ca nhng ngi ngho kh
Nhiu thanh nin cng nh ph n khp trong t nc u mun rng cn phi thc hin mt vi
iu ci thin tnh trng sinh sng ny. Nhng ngi ny gi l nhng ngi ci cch. Khi nhng
ngi ci cch thy rng nhng tnh trng sinh sng m h cho rng ti li hay phi dn ch th h c
gng thay i hay ci cch. H vit sch, bo ni r nhng g m h cho l lm ln, v nhng g m h
cho rng cn phi sa i. H t chc nhng bui hp v dn chng tp np n nghe h ni chuyn,
din thuyt. H son tho nhng d lut mi v c gng hot ng Quc hi thng qua d lut ny.
Nhng iu kin sinh sng no m cc nh ci cch mun ci thin?
- Cc nh ci cch min Bc c gng hot ng hy b ch n l
Mt nhm cc nh ci cch min Bc cho rng mt ngi m lm ch mt ngi khc th tht l mt
iu lm ln v ti li, v h khng nh rng cn phi hy b ch n l. Nhng ngi ny c gi l
nhng ngi ch trng hy b ch n l.
Mt trong nhng ngi ch trng hy b ch n l hng say nht l mt thanh nin ngi vng
Tn Anh tn l William Lloyd Garrison. ng Garrison i Baltimore thuc tiu bang Maryland tr lc,
qun tr t bo ch trng hy b ch n l. Ti y, ng em ht c gng ra thuyt phc dn chng
rng ch n l l ti li v lm ln. T bo ny khng thnh cng nhng trong s bo cht, ng
Garrison vit: Khi m hai triu ng bo ca ti cn mang gng cm xing xch n l th ti nht nh
khng th ngng vit cng nh khng ai c th n p c ting ni ca ti, v tim ti cn rm
mu
Garrison tr v Massachusetts vo ngy mng mt thng mt nm 1831, ng cho xut bn t bo gii
phng. Trong t bo ny, ng ht ln rng Ti thnh tht- ti khng ni mp m nc i v ngi ta
s nghe ti ni. Nhng li l gin d ca ng Garrison chng li ch n l gy cm th min Bc
cng nh min Nam. V hu qu l ng b dn chng nh p ngoi ng ph Boston. D sao i
na, ng vn cng quyt chin u chng li ch n l bng mi cch qua bo ch, truyn n, bn
b, din thuyt v hi tho.
Mt v lnh t ch trng hy b ch n l khc l ng Theodore D. Weld, mt thanh nin rt ng
n, nghim ngh, t nh mun tr thnh mc s. ng Weld v mt s bn b i lang thang t lng
ny n lng khc Ohio ging thuyt v ch trng hy b ch n l. Lc u, dn chng khng
thch vy. Ngi ta chen chc n y phng v gy n o d di n ni khng ai c th nghe c ng
Weld ni g. Ngi ta nm v trng vo ng. Nhng ng Weld cng nh bn b ca ng u khng
nn lng nh ng Garrison. H xut bn bo ch v thnh lp nhiu hi on chng ch n l. Trong t
nm, kt qu cng trnh ca cc ng Garrison, Weld v nhng ngi theo ch trng hy b ch n l
tr thnh mt nhm ngi c th lc hot ng min Bc.
Phong tro chng ch n l khi u ch l mt trong nhiu hnh thc ci cch. Nhng sau n
gy xc ng v mnh hn bt k phong tro ci cch no khc. Trong chng XIX, chng ta s thy
chnh phong tro ny nh hng n cuc chin tranh gia min Bc v min Nam.
- Nhng nh ci cch mun ci thin i sng ca nhng ngi t ti v bnh hon thn
kinh
Vo u th k th XIX, d ai mc phi ti khng ng k cng b bt b t. Nhng ngi trong t b
i x rt tn c. Mi ti khi mn hn t ngi ta mi chu gip nhng ngi ny mt cht t hon
thin v gip h tr nn ngi hu ch cho x hi. Tnh trng sinh sng trong chn lao t thng rt t.
Nh t th bn thu, d dy, cc t nhn th khng c n ung sch s, thiu thuc men. H khng
phi lm g, v cng khng c g cho h gii tr. Nhiu thanh nin ph n tr tui ch mc mt li lm
nh nht cng b bt nht chung vi nhng ti nhn lo luyn. Nhiu ngi trc kia khng qu t,
nhng khi mn hn t ra li tr thnh nhng ngi qu xu xa t hi.
Nhng ngi b bnh tinh thn cng b i x kht khe v tn c. Ngy nay, chng ta cho rng tnh
trng mt tr l mt bnh thn kinh. Chng ta ngh rng nhng ngi b bnh thn kinh, mt tr khn ny
khng c g ng trch ging nh nhng ngi b bnh tt v th xc. Nhng ngy xa, tnh trng mt
tr b coi nh l mt s nhc. Nhng ngi b bnh mt tr thng b giam gi trong mt khu vc ring
rt ti t. i khi h b xing xch. Thn hnh h th d dy, qun o t ti, khng c cho n ung y
. Nhng ngi trng coi khu vc ny thng ch nho h v i x vi h rt tn nhn.
Mt s nhng nh nhn o suy ngh rt nhiu v ch n ni au kh ca t nhn v ca nhng
ngi mt tr ny. Ni ting nht trong nhng ngi giu lng bc i ny l mt ph n Massachusetts
tn l Dorothea Dix. C Dix i din thuyt v vit sch bo, ni r v tnh cnh khn kh ca t nhn v
nhng ngi b mc bnh mt tr. Nh nhng c gng hot ng ca c m c nhiu hi on c thnh
lp nghin cu nhng bin php i x vi nhng t nhn v nhng ngi mt tr cho c tt p
hn. S trng pht i vi ti nhn tr nn t tn c hn. Ngi ta cho xy nhiu nh thng in cho
nhng ngi b bnh mt tr. T , cng trnh do c Dix khi xng c tip tc thc hin cho n
ngy nay.
- Gip nhng ngi m
ng Samuel Howe cng l mt ngi rt thch gip nhng ngi km may mn. Tnh trng ca
nhng ngi m khin cho ng rt xc ng. ng c mong h phi c dy d v rn luyn cho h
c th nh m kim k sinh nhai, v c th sng c cuc i hu ch cho i. u thp nin 1830,
ng Howe c ng gy qu bt u hot ng cho cng vic ny. ng khi lp vin Perkins cho
nhng ngi m Boston, v ti vin ny c hng ngn ngi m c sn sc v hun luyn v nhng
cch trao i. T , c thm nhiu t chc gip ngi m.
- Nhng nh lnh t tit hot ng chng ung ru
Nhiu ngi cng ch n bnh ung ru. Nhng nn nhn ca bnh ru thng mt cng n vic
lm v nhiu khi h cn can phm nhiu ti trng. Ngi nghin ru thng mang au kh li cho gia
nh v b chnh gia nh h ght b. Lc by gi, nhiu hi on tit c thnh lp bi tr tnh
trng t hi ny. Nhng hi on ny tch cc dy cho dn chng hiu r ci hu qu tai hi ca ru, v
c gng thuyt phc h b ung ru. Mt s ngi ch trng tit cn i xa hn na bng cch tm
cch cc c quan lp php ca cc tiu bang thng qua cc o lut v bn ru. Nm 1846, tiu
bang Maine thng qua lut cm bn ru v sau nhiu tiu bang cng theo gng tiu bang Maine.
- Ph n tranh u i quyn bnh ng cng nh nam cng dn
Trong s nhng ngi tham gia phong tro tit v cc phong tro ci cch khc, c nhiu ngi l
ph n. Nhng cc b thy rng dn chng khng chu nghe theo li thuyt phc ca cc b. D rng
cng ngy cng c nhiu thiu n v cc b lm vic trong cc xng my v x nghip, nhng a s dn
chng vn cn cho rng cng vic ca cc b l trong gia nh. Ph n vn cn khng c hng cc
quyn t do nh thanh nin. Ph n khng th hc cao c v khng c php lm mt s ln cng
vic. Ph n khng c i bu. Khi mt ngi ph n c chng th ngi chng c quyn iu hnh
tt c ti sn ca ngi v. Khi mt ngi ph n tch cc hot ng cc ni cng cng, hay trnh by
t tng ca h vi dn chng th dn chng bc bi cn nhn.
Khi cc b ph n tham gia phong tro ci cch ny hay phong tro ci cch no khc th cc b cng
lo tranh u cho chnh cc b cng nh cho nhng ch em ph n khc c thm quyn t do. Nm
1848, hi ngh tranh u cho quyn t do ca ph n nhm hp ti Seneca Falls, thuc tiu bang New
York. i biu phi on son tho mt bn tuyn ngn i quyn c hng tt c c quyn ca
cng dn Hoa K. Tuy nhin, phi mt nhiu nm na ph n Hoa K mi c hng quyn bnh ng
nh n ng.
VN GIO DC C T LN HNG U
Chng ta thy rng t thi Tng thng Andrew Jackson tr v sau, nhiu nh tr gi thy rng c nhiu
vn cn phi c ci thin. Mt trong nhng vn ny m nhiu ngi hng quan tm n nhiu
nht l vn gio dc. Vn gio dc rt quan trng trong ch dn ch. V rng tt c mi ngi
u c quyn i bu v tham d vo chnh quyn th tt c mi ngi phi bit c, bit vit v thng
hiu mi tin tc cn thit i vi chnh quyn cng nh i vi i sng hng ngy.
- Gio dc cng lp t t khi tin
Vo u th k th XIX, ngi ta rt t c c hi hc hi. iu d nhin l mt s tht, v t lu,
cc nh lnh o Hoa K suy ngh rt nhiu v vn gio dc v khng ngng tm cch ci
cch. Cc bn cn nh l nhng ngi mi n nh c lc u t nc ny thit lp nhiu loi
trng hc. Sau ny sc lnh Ty Bc c ban hnh, sc lnh ny nh rng kin thc rt cn thit cho
mt chnh quyn tt v cho hnh phc con ngi. Sc lut ny cng nh rng trong cc lnh th min
Ty Bc trng hc v cc phng tin gio dc phi lun lun c khuyn khch. Ti Virginia ng
Thomas Jefferson c gng khi lp mt h thng hc ng c th gip cc con em gia nh ngho. T
tng v gio dc ca ng Jefferson tin xa v qu nhanh so vi thi i ca ng.
Tuy nhin, v nhiu nguyn nhn cho nn khng c mt k hoch no d tr vic hc vn cho nhng
ngi hc hnh tin b. min Ty, nhiu gia nh phi vt ln tranh u trong hon cnh kh khn
to dng nh ca cho nn h khng c thi gi suy ngh v vn hc hnh. min Nam, ch c
nhng ngi con nh giu c mi c i hc nhiu. Nh cc bn bit min Bc, c bit l min
Tn Anh thit lp c nhiu trng cng lp. Nhng trong thi gian chin tranh cch mng v nhng
nm bt n sau gy nhiu hu qu tai hi cho nhng trng hc ny. Cc v ph huynh c kh
nng cho con i hc li th li cho con i hc cc trng t thc. Nhiu tiu bang li i hi cc ph
huynh phi ng gp cc ph tn trong vic iu hnh cc trng hc cng lp. Cc v ph huynh ngho
kh ch c th gi con em i hc cc trng hoc ny nu h bng lng chp nhn nhng li tuyn th
ca ngi ngho kh. H phi tuyn b rng v h qu ngho nn khng th no tr c mt phn no
chi ph cho vic hc con em ca h. Chng ta khng ly g lm ngc nhin khi thy c nhiu ngi ngho
th con em h khng theo hc cc trng ny cn hn l h phi tuyn th nh vy.
Trong thp nin 1830, dn chng bt u i hi phi dng tin thu trang tri cho chi ph v gio
dc. Giai cp cng nhn cho rng con ci h phi c hc hnh. H ngh rng vic hc hnh cng nh
vic bu c phi c tt c mi ngi tham d.
- Thit lp cc trng cng lp min ph
Nh lnh t tranh u hng say nht cho vic ci thin gio dc l ng Horace Mann. Vi t cch l b
trng gio dc ca tiu bang Massachusetts, ng Mann khng nh rng phi c cc trng cng lp
min ph cho tt c hc sinh con nh giu cng nh con nh ngho. Khng phi l tt c mi ngi u
ng vi ng Mann. Lc u, nhng ngi giu c ni rng: Ti sao chng ta li phi ng thu tr
chi ph hc hnh cho con em nhng ngi ngho kh? Nhng dn dn v sau kin v vn gio dc
ca ng Mann c nhng ngi ng thu ng h v chp nhn. ng thi, ng Mann cng cho lp
nhiu trng s phm hun luyn gio chc. Cc nh lnh o cc tiu bang khc cng c gng
hot ng ci thin gio dc trong tiu bang ca h. Thi gian hc c ko di hn, nhiu mn hc
mi c thm vo chng trnh, ng thi sch gio khoa cng c ci thin. Vo nm 1850, hu ht
cc tiu bang min Bc u s dng tin thu ti tr cho vn gio dc bc tiu hc.
Mc ch chnh ca cng cuc tranh u cho gio dc min ph l nhm vo bc tiu hc. Tuy nhin,
cng vo trong thi k ny, nhiu tr em cng c gip tip tc i hc thm. Boston thit lp
trng trung hc u tin vo nm 1851, v sau , cc tnh khc min Bc cng theo gng Boston
m thit lp cc trng trung hc. Ri ngi ta thnh lp thm i hc. Ti cc trng i hc, thay v
ch chun b cho sinh vin tr thnh cc mc s th by gi ngi ta thm vo chng trnh nhng mn
hc nh mn s v mn lut. Hn na, cc em thiu n cng thy rng h c d dng hn trong vic
theo ui hc hnh. Trc kia, ngi ta cho rng ph n khng cn phi hc cao hn bc tiu hc. By
gi cc trng t thc sn sng thu nhn n hc sinh, v mt s trng i hc thu nhn n sinh vin.
C HI C SCH GIA TNG
Cng trong thi k m tr em Hoa K thy rng c thm nhiu c hi i hc th nhng em ln tui
hn li thy rng c nhiu c hi c sch bo. S gi lm vic trong mt ngy ca a s dn min
Bc cng nh min Nam khng cn qu di nn h c thm thi gi c sch bo. Phng cch s
dng n thp sng cng c hon ho tt p hn lm cho vic c sch bo trong nhng bui
chiu ti c d dng hn. iu quan trng hn c l c nhiu th c.
- Cc nh vn Hoa K to nn nn tng vn chng Hoa K
S gia, vn s Hoa K bt u vit v lch s Hoa K cng nh v i sng ca ngi dn Hoa K. V
rng ngi Hoa K rt hnh din v i sng ca h, cho nn c rt nhiu ngi ham c nhng tc
phm ny. Mt s trong nhng tc phm u tin do Washington Irving v James Fenimore Cooper vit,
c hai ng u l ngi New York. Chuyn Thung lng ng v Rip Van Winkle ca ng Irving khng
nhng l chuyn thch th m cn ni ln c i sng vng thung lng sng Hudson nh th no.
Cooper vit nhng chuyn thch th v ngi da v nhng ngi sinh sng vng bin cng. Cho ti
ngy nay thiu nin Hoa K cn c chuyn The last of the Mohicans v chuyn Deerslayer. Mt vn
s ca min Nam l ng William Gilmore Simms thuc tiu bang South Carolina vit rt nhiu tiu thuyt
ni v cch sinh hot ca dn min Nam.
ng Edgar Allan Poe, mt ngi sinh ra v ln ln Virginia, sng tc nhng bi th bun v p. Dn
chng ngy nay vn cn c nhng bi th The Raven v Annabel Lee. ng Poe cng ni ting vit v
nhng chuyn ngn nh mnh cng nh cc chuyn The tell Tale Heart v nhng chuyn trinh thm
u tin nh l chuyn The gold Bug.
Nhiu vn thi s ni ting lc by gi c ng gn Boston. ng Henry Wadsworth Longfellow l mt

trong nhng ngi c ng thnh ph Boston. Nhng bi th ca ng nh bi Hiawatha, Evangeline,
Paul Reveres Ride (bi th ny trch dn mt phn chng VIII) v bi The Courtship of Miles
Standish, lm cho c gi v cng thch th. ng John Greenlear Whittier khng nhng l tc gi
nhng bi th ca tng v p ca thin nhin m cn c bit ti khi ng tinh thn chng ch n l
cng nh chng chin tranh. ng c mnh danh l nh th ch trng hy b n l. Nathaniel
Hawthorne vit v i sng thi thuc a min Tn Anh. Oliver Wendell Holmes c k nh l ngi
vit nhng bi hi hc trong ng bng a, ch nho nhng nhn vt v nhng bin c xu xa trong
thi . C l nh vn ni ting nht vng Tn Anh l ng Ralph Waldo Emerson. Emerson khng vit
tiu thuyt hay truyn ngn. ng l mt t tng gia phn tch nhng iu hay iu d trong i sng
Hoa K. ng cho rng mi ngi u c kh nng sng mt i sng ng sng. ng rt tin tng
vo tng lai ca Hoa K.
- Vic n hnh bo ch r tin
u thp nin nm 1830, c nhiu ngi Hoa K c th hiu bit r nhng g xy ra hng ngy
khp ni trn th gii. Nhng t bo lc u gi qu mc cho nn bn khng c nhiu. Nm 1833,
nhm New York Sun cho xut bn mt nht bo em bn khp cc gc ng vi gi mt xu mt t. T
bo ny rt thnh cng khin cho nhiu t bo khc cng xut bn hng ngy v h gi xung cn c
mt xu. Khi in tn c s dng th tin tc t nhng ni xa xi c gi v rt mau chng. Ngi ta li
pht minh ra cch thc n lot mi hu hiu hn. V nhng thay i ny m mt ngi dn trung bnh
mi ngy c th mua bo c v hiu bit nhiu tin tc hn l cc v vua cha ngy xa, d l cc ng
ny c kh nng cai tr mt quc gia cng khng hiu bit nhiu bng ngi dn trung bnh Hoa K
lc by gi.
Nhng cng cuc ci tin v ci cch ny cho ta thy nhng c tnh ca Hoa K bt u thay i. D
rng ngi Hoa K cn phi bn rn trong cng vic kim k sinh nhai, nhng h cng dnh nhiu thi
gi cho vic khc. H c th gi c sch bo v tm kim trng hc cho con em ca h. Ngi Hoa K
cng bt u cm thy c trch nhim i vi nhng ngi khng c may mn li b i x bt cng.
H mun cu gip nhng ngi tn tt, bnh hon v yu t.

PHN NM
CC CHNH NG TRANH U GINH QUYN KIM SOT CHNH
QUYN NH TH NO?
- Hai chnh ng mi pht trin

Song song vi nhng s thay i trong i sng Hoa K nh va mi ni trn y l s thay i
trong cc ng phi chnh tr. Sau khi ng Monroe ln lm Tng thng, ng Lin bang k nh l khng
cn na. Trong thi gian my nm sau ch c mt ng chnh tr. l ng Cng Ha Dn ch, gi
tt l ng Cng Ha. Tuy nhin, sau khi ng Monroe ri khi chc v Tng thng th ng Cng Ha
Dn ch b phn ha lm hai phi. Trong thi k thp nin 1830, ngi ta thy nhng ngi bn v
nhng ngi ng h ng Andrew Jackson kt hp thnh mt nhm gi l ng Dn ch. C nhiu ngi
tng trc kia ng h ng Thomas Jefferson by gi tr thnh ng vin ng Dn ch. ng ny ch
trng gim h thu nhp cng, tranh u tng quyn cho cc tiu bang v chng li chnh ph trung
ng mnh. Nhiu ngi min Nam v nhiu ngi min Ty gia nhp ng Dn ch.
Nhng ngi khng thch Vua Andrew I (H gi ng Andrew Jackson nh vy) thnh lp mt chnh
ng chng li ng v ch trng ca ng. ng ny lc u gi l ng Cng Ha Quc gia nhng sau
ny ngi ta gi l ng T do. ng ny ch trng nng cao thu mu dch v tranh u cho chnh
quyn Lin bang mnh. Nhiu cu ng vin ng lin bang v nhng ngi c cng ch trng gia
nhp ng ny. ng T Do rt mnh min ng.
- ng Martin Van Buren ln lm Tng thng k tip ng Andrew Jackson
Khi gn mn nhim k Tng thng th hai, ng Jackson cho ng Dn ch hay ng mong mun v Ph
Tng thng ca ng l ng Martin Van Buren thuc tiu bang New York ln lm Tng thng k tip ng.
Nm 1836, cc ng vin ng Dn ch bu ng Van Buren lm Tng thng mt cch d dng. Mc du
ng Van Buren l mt chnh tr gia gii, nhng thi gian nhim k Tng thng ca ng l thi gian bt
hnh. Tht l t khi xy ra, nhng ng nhm chc ng vo lc quc gia ang gp phi cuc khng
hong v ti chnh. t nc ang sng trong kh khn v lo s.
- Quc gia Hoa K phn thnh vo u thp nin 1830
Ti Hoa K, theo sau thi gian phn thnh l thi k khng hong. Ti min Ty, c mt thi c mt
phong tro mua t ca chnh ph. Nhiu ngi mua t ai khng c nh trng trt hay canh tc, h
ch mua t ri sau ny li bn li kim li. Nhng ngi bun bn nh vy gi l nhng ngi u
c. Khng c tin, h phi i vay tin giy do cc nh ngn hng min Ty pht hnh tr tin t. Tuy
nhin, c nhiu nh ngn hng ny mnh danh l nhng nh ngn hng mo rng (Wildcat banks)
pht hnh tin giy m khng c vng bc bo m. Vo khi m mi s vic xy ra u tt p,
gi t ai min Ty ln cao, h kim c rt nhiu tin li. min Nam ngi ta cng ngy cng
trng nhiu bng hn v nh vy cng ngy h cng c th bn c nhiu bng cho cc xng k ngh
Anh. Th c ngha l min Nam rt l tr ph v thnh vng. Nng dn min Ty bn c rt nhiu
nng phm cho min Nam v cng tr nn giu c. Sn tin, dn min Nam v min Ty tiu th nhiu
hng ha k ngh ca min ng. Nhiu x nghip mi c thit lp. Lc , khp ni trong ton quc
u tr nn sm ut, tr ph. Ngay c Anh quc cng nh hng n s phn thnh ny, v rng ngi
Hoa K mua rt nhiu xa x v cc loi hng ha khc ca cc thng gia ngi Anh.
- S thnh vng chm dt vo thi k khng hong trong nm 1837
Thi k thnh vng bng nhin chm dt, v tip theo l cuc khng hong ti chnh. Mt trong
nhng nguyn nhn cho cuc khng hong ny l do Tng thng Jackson trc khi ri ta Bch c gy
ra. ng loan bo rng nhng ngi mua t min Ty ca chnh ph lin bang phi tr bng vng hay
bng bc ch khng c tr bng tin giy na. Khi nhng ngi u c t n cc ngn hng mo
rng vay vng hay bc th khng vay c. V th cho nn nhng ngi u c t bt u bn t
ai ca h, v gi t h xung gh gm. ng thi, dn chng tr nn lo s khi h thy rng chnh ph
khng tin tng tin giy do cc nh ngn hng min Ty pht hnh. Ngi ta x n cc nh ngn
hng i tin giy ly vng hay bc. Khng bao lu mi lo s ny lan trn sang min ng. Khp mi
ni u dn chng cng i tin bng vng hay bng bc. Cc nh ngn hng min Ty phi ng ca
v h khng th tr bng vng hay bc cho dn chng thu hi tin giy.
- Thi k kh khn lan rng
Cc thng gia v cc k ngh gia ngi Anh phi chu thit hi v khng th thu hi cc khon tin
n do cc nh kinh doanh Hoa K cn thiu. Cc k ngh gia Hoa K phi ng ca cc x nghip v dn
chng khng th mua hng ha ca h c na. X nghip ng ca th cng nhn v nhiu ngi khc
mt cng n vic lm. Cc nh chuyn trng bng cng b thit hi nng n v rng cc k ngh gia ngi
Anh khng cn mua bng ca h c na. Nng dn min Ty cng tr nn ngho kh, v rng min
Nam khng cn mua sn phm ca h na.
- ng Whig (T Do) bu ng Harrison v Tyler vo lin danh ng c Tng thng
Nhiu ngi quy trch nhim v cuc khng hong vo nm 1837 cho ng Martin Van Buren bt
hnh, nht l ng Whig. Cuc bu c Tng thng vo nm 1840, ng Whig c ng William Henry
Harrison, ngi Ohio, lm ng c vin Tng thng, v ng John Tyler, ngi Virginia lm ng c vin Ph
Tng thng. Lc ng Harrison c 67 tui, ng ni ting khi ng cn l mt tng lnh trong
qun i. Nm 1811, ng ch huy o qun nh bi qun da ti sng Tippecanoe Indiana. ng
cng chin u rt hng v rt gii trong trn chin tranh 1812. ng Whig cao thnh tch qun s
v bit hiu ca Old Tippecanoe. ng ny m mt chin dch n o vi nhng cuc diu hnh rm r
v hng say c v trong cc cuc din thuyt ni cng cng. H h ln khu hiu: Tippecanoe v Tyler
na, lin theo nhng ting la ca h l nhng ting reo h chin thng ca h trong cuc bu c
ny.
ng William Henry Harrison l v Tng thng u tin do ng Whig bu ln. ng cng l v Tng
thng u tin ca Hoa K cht khi cn ti chc. V qu mt nhc trong k vn ng tranh c cho nn
sau ngy tuyn th nhm chc c mt thng th ng t trn. Ph Tng thng John Tyler ln thay th.
Nhng ng Tyler li l ngi khng vng tin vo ng li ch trng ca ng Whig. ng c c

vo chc v Ph Tng thng ch v chim phiu trong m c tri min Nam, nu khng th dn min
Nam s khng dn phiu cho ng Harrison. ng Tyler tranh chp d di vi cc lnh t ng Whig cng
nh vi Quc hi.
S tranh chp trong ng Whig gy ra hu qu tai hi l ng Whig b nh bi trong cuc bu c
vo nm 1844. Bn nm sau , ng c vin khc ca ng Whig c c Tng thng, nhng vo thp
nin 1850, ng ny bin mt. Trong khi th ng Dn ch vn cn tn ti n ngy nay.
Ch thch:
[10]Chng ta nn nh rng vo thi k Hoa K mi lp quc, v t ai r cho nn ngi ta d dng c

t, v th m nhng iu kin bu c ny cng khng qu kh khn.
(xem tip : Chng XVIII)
Trang Lch S
LCH S HOA K
(3 tc gi)
Nguyn Mnh Quang dch

(tip theo Chng mi by)
pypypy
CHNG XVIII
LNH TH HOA K M RNG N
TN B BIN THI BNH DNG
Cc bc tin bi ca chng ta mong mun t nc Hoa K ngy cng tr nn rng ln v hng mnh
hn. H u u tin v min Ty v hng say hng nhn v vng t hoang vng xa xm. H mun
lm ch gii t hoang vng xa xm ny. Ni v cng cuc i tm kim t, mt ngi Hoa K nhit
thnh hng hi v Hoa K nh mt con tru i lang thang khp c cc vng ng bng min Ty:
Ti bo rng hy m ng cho con tru Hoa K cn tr- n cha t ai; n mong mun c thm
t lm ni ngh mt trong ma h- n c mong c thm t lm cnh ng c xinh ti. Ti bo
anh l chng ta s cho n min Oregon cho n lm ni ngh mt trong ma h, cho n min Texas
lm cnh ng c trong ma ng. Ging nh nhng chng tc khc, n cng cn mui, nh vy th n
cn phi s dng hai i dng Thi Bnh Dng oai hng v i v i Ty Dng cun cun sng s
l ca n
Vo nm 1783, lnh th Hoa K nm di t bin gii Gia N i n Florida, v t i ty dng ti b
sng Mississippi. Hai mi nm sau , Tng thng Jefferson mua lnh th Louisiana ( ni chng
XIII). D rng mua c gii t Louisiana l lm tng gp i lnh th Hoa K, nhng ngi dn Hoa K
vn cha hi lng. Ngi ni nhng li l ghi trn y ngh rt ng rng con tru Hoa K chc l
khng bng lng vi lnh th ca Hoa K vo nm 1803.
Chng ny s bn ti sao Hoa K cng ngy cng kim c thm t ai cho ti khi lnh th vn
ti tn Thi bnh dng.
Cc bn s tm hiu nhng vn di y:
1. Cng cuc thm him v nh c vng t Louisiana nh th no?

2. Hoa K chim c gii t Florida nh th no?
3. Hoa K chim c min Ty Nam, Texas v California ra lm sao?
4. S khm ph ra vng California khin cho California gia nhp cng ng quc gia lin bang ra
lm sao?
5. Hoa K chim c Oregon nh th no?

PHN MT
CNG CUC THM HIM V NH C
VNG T LOUISIANA NH TH NO?
- Lnh th Louisiana vo nm 1803 ra lm sao?
Khi Tng thng Jefferson mua ca Php lnh th Louisiana th ngay c chnh ng v bt k ngi no
khc cng khng bit r vng lnh th v i ny rng ln l bao nhiu. Vng t Louisiana nm gia
sng Mississippi v rng ni Rockies chy di t bin gii Gia N i ti vnh M Ty C. Thc ra, y
l mt gii t cho con Tru Hoa K. Vng i ng bng chy di t b sng Mississippi n tn rng
ni Rockies. Vng thng lu thung lng sng Mississippi l nhng khu rng rm y nhng hu nai
v cc loi th rng khc. Xa hn v pha Ty v pha Nam c hng n tru lng l lm xm ng nh
kin i lang thang trong min i ng bng ny, ko nhau i n trn cnh ng c chy di hng trm
dm. Con sng Mississippi tip nhn nc ca sng Missouri un khc chy qua vng t ph nhiu rng
ln ri trn mnh ra ti tn vnh M Ty C.
- Ngoi tr thnh ph New Orleans, lc by gi c rt t ngi nh c lp nghip
Louisiana
Vo nm 1803, c chng vi ngn ngi Php v Hoa K sinh sng dc theo hai bn b sng
Mississippi, phn ln y l cc lng xm ca ngi Php c thit lp t lu. (Hn cc bn
cn nh rng ton th thung lng con sng ny c mt ln thuc v Tn Php). Nhng vng nh c
chnh trong gii t Louisiana mua c l Saint Louis v New Orleans. Trc kia Saint Louis l th trn
bun bn da th c khong chng 160 cn nh g. Tuy nhin, lc by gi New Orleans l mt th trn
tr ph sm ut c ti 10 ngn dn. Thnh ph ny trn mt v tr cch xa ca sng Mississippi.
New Orleans c mt lch s oai hng sng ln. New Orleans do ngi Php thnh lp vo nm 1718,
v sau c trao cho Ty Ban Nha vo khi chm dt trn chin gia ngi Anh vi ngi Php v vi
ngi da . Cui th k th XVIII, nhiu ngi Ty Ban Nha giu c n y sinh sng mt cch huy
hong, vng gi. Ri th Louisiana li ri vo tay ngi Php, sau cng Louisiana li i ch, nc Php
em bn gii t ny cho Hoa K vo nm 1803. Khi , New Orleans l thnh ph ca dn c hn tp
gm ngi Php, ngi Ty Ban Nha v nhiu dn n l da en. Thnh ph ny cn l mt hi cng
xut nhp hng ha v sn phm cho vng thung lng sng Mississippi. Gn thnh ph ny c nhiu n
in rng ln trng chm, ma v bng vi.
- Hai ng Lewis v Clark thm him vng lnh th Louisiana
Tng thng Jefferson mun bit r hn v gii t rng ln m Hoa K va mi mua c, cho nn
ngay khi mua xong ng lin gi mt ton qun i thm him vng Louisiana. Cm u ton qun ny l
i y Meriwether Lewis v i y William Clark, em trai ca ng George Rogers Clark, mt nhn vt
ting tm thi chin tranh cch mng. Khi hnh t Saint Louis vo nm 1804, ton qun thm him i
ngc dng sng Missouri, bng qua vng t ca ngi da Sioux. Bn trang s ghi r ng i
ca ton qun thm him ny.
Ma ng nm , hai ng Lewis v Clark dng li vng t m ngy nay gi l South Dakota. Ma

xun ti, on qun li tip tc ln ng theo dng sng Missouri ngc ti dy ni Rockies cho ti
khi i ti ch sng v cng hp m ngi ta c th bc qua c. Khi ti rng ni Rockies, thay v
phi quay li, nhng nh c s hng dn ca mt ph n da tn l Sacajewea, on qun ny tin
ti vt qua rng ni Rockies. H cn thn ghi li tt c s vt m chnh mt h nhn thy nh chim
mung, th vt, cy c, hoa l, sng ngi. Nhng giy t ghi li ca h cho ta thy phn nhiu h phi
chu c cc, kh nhc khng phi do ngi da gy nn, m tri li, l do rui, mui gy nn vo
nhng ngy thng ma h. Cui cng, on qun i ti sng Columbia, ri i theo dng sng ny ti b
bin Thi bnh dng. on qun thm him an ton v ti Saint Louis vo nm 1806, sau cuc hnh
trnh di ti 8 ngn dm.
Cng trnh ca on thm him ca hai ng Lewis v Clark khng nhng gip cho nhn dn Hoa K
hiu r tin tc v vng lnh th ny, m cn m ng cho nhng ngi i sn th, thng gia v nng
dn tin phong i lp nghip vng t mi. Ti liu v chuyn i ca hai ng Lewis v Clark c n
hnh, v chng ta c th tm thy nhng ti liu ny trong cc th vin. cng l nhng ti liu thch
th cho ngi c.
- ng Zebulon Pike i thm him bit r hn v vng lnh th Louisiana
Cng vo thi k ny, mt nh thm him khc l ng Zebulon Pike hng dn mt on thm him
khc i v pha Bc tm kim thng ngun pht xut ra con sng Mississippi. D rng khng tm c
ngun pht xut ra con sng ny, nhng ng Pike cng hiu c rt nhiu v vng thng lu ca n.
Sau khi tr v, nm 1806, ng Pike li t gi Saint Louis khi hnh chuyn i thm him khc na.
Chuyn i ny ng tin v pha Ty. Mc ch ca ng l thm him lnh th Louisiana, vng pha Nam
ca con ng i ca hai ng Lewis v Clark. Sau nhiu tun l i theo dng sng Arkansas, ng Pike ti
dy ni Rockies. Ni Pike Colorado l do ng khm ph v c t tn theo tn nh thm him dng
cm ny.
ng vo ma ng, ng Pike v on ngi thm him ca ng ti dy ni Rockies. Lnh v mt,
h lin quay v pha Nam i tm dng sng Hng (Red river). Thc s h i vo vng t dc theo
con sng Rio Grande vng ny khng thuc v lnh th Louisiana m thuc v Ty Ban Nha. Ti y,
ng Pike v on ngi thm him lp n i v treo c Hoa K trn n i ny. on qun b ngi Ty
Ban Nha bt giam v ng Pike b em n trnh din vin Thng c Ty Ban Nha ca vng ny. Sau ,
ng c phng thch v i xuyn qua lnh th Ty Ban Nha tr v Hoa K. ng mang v c nhiu
bn ng gi v rt nhiu tin tc v vng t m ng i thm him.
- Nhiu dn nh c x ti lnh th Louisiana
Khi c chuyn v cuc thm him ca cc ng Lewis, Clark, v Zebulon Pike, mt ln na, ngi Hoa
K li cm thy hng hi tin v min Ty. Nhiu dn i nh c dng thuyn b i xui theo cc dng
sng tin v min Ty v min Nam. Nhiu ngi khc dng xe nga. Trong vng my nm, dn i lp
nghip dng tu chy bng hi nc i t sng Ohio ti sng Mississippi. Dc theo sng Mississippi, ti
nhiu ni ngi ta c th dng i sang b pha Ty. C hng ngn dn i lp nghip hng hi vt
sng Mississippi tin vo vng t mi.
i sng ca dn nh c trong cc khu rng thng lu thung lng sng Mississippi khng khc g
i sng ca ngi dn nh c bn b pha ng sng Mississippi. Dn nh c lp nghip trong cc
cnh ng c li gp nhiu vn . Nhng cnh ng c cun sng chy di hng trm dm khng c
cy ci. Dn nh c phi ra sng Mississippi v cc chi nhnh ca con sng ny vt g ni v lm
nh. Vic cy t cc cnh ng c c nhng c cng cng l mt cng vic nng nhc v kh khn.
Tuy nhin, mt khi cy t ri th ngi ta c th trng bp hay trng la m. Xa v pha Nam min
Nam Missouri v Arkansas, dn i lp nghip t cc tiu bang min Nam n mang theo n l v h khi
lp cc n in trng bng.
- Nhiu tiu bang c thnh lp pha Ty sng Mississippi
Thi gian sau, nhiu th trn xut hin bn b pha Ty sng Mississippi. Mt s th trn pht trin
chung quanh cc n i c thit lp bo v dn nh c. Cc th trn Nes Moines, Leavenworth,
Kansas khi u l nhng n i qun s. Mineapolis, Minesota c pht trin gn n Swelling.
Nhng th trn khc nh Davenport, Iowa khi u l nhng trung tm bun bn da th. Saint Louis pht
trin mau chng thnh mt trung tm bun bn da th v ng thi cng l mt giang cng. Ngay khi
cc tu thuyn chy bng hi nc lu thng trn sng Mississippi, ngi ta chuyn vn da th v cc
nng phm t cc th trn ny xung ti New Orleans.
t nm sau, nhiu tiu bang mi c thnh lp, dc theo b pha Ty sng Mississippi. Louisiana, vn
ng dn t khi mi mua gii t ny, gia nhp cng ng lin bang vo nm 1812. Tip theo, vo
nm 1821 l tiu bang Missouri, v 15 nm sau , n lt Arkansas. Nm 1846, Iowa tr thnh tiu
bang. Nm 1858, tiu bang Minnesota l tiu bang cht nm trn b sng pha Ty sng Mississippi gia
nhp Cng ng Lin bang. Trong chng ti, chng ta s tm hiu cng cuc nh c phn t pha
Ty gii t Louisiana nh th no?
NGA TC HNH A TH

PHN HAI
HOA K CHIM C FLORIDA NH TH NO?
Khi Hoa K mua gii t Louisiana th c ngi Php ln ngi Hoa K u khng bit chc ni no l
bin gii ca vng t ny. Hn cc bn cn nh l ng Jefferson ch mun nm quyn kim sot con
sng Mississippi dn min Ty c th gi hng ha v sn phm qua hi cng New Orleans n th

trng tiu th. Tuy nhin, Ty Ban Nha lc by gi li l ch nhn ng gii t hp dc theo vnh M
Ty C (gi l min Ty Florida) cng nh bn o Florida m ngy nay chng ta gi l Florida, nhng
by gi gi l min ng Florida (bn trang 381b). Ty Ban Nha i quyn chim min Ty Florida
chy di xa v pha Ty ti tn New Orleans v sng Mississippi. Mt khc Tng thng Jefferson i rng
vic mua Louisiana phi bao gm c gii t rng ln pha ng sng Mississippi.
- Hoa K m rng lnh th ti min Ty Florida
S tranh chp ny ko di trong nhiu nm. Cui cng vo nm 1812, khi Louisiana tr thnh mt tiu
bang, chnh ph Lin bang Hoa K st nhp vo tiu bang ny tt c vng t nm pha ng sng
Mississippi, ni m ngy nay bao gm c tiu bang Louisiana. Ty Ban Nha lc by gi qu yu nn
khng th no bo v quyn chim t ca h c.
Tuy nhin, Hoa K li nng lng mun lm ch ton th min Ty Florida. Nhiu ngi Hoa K x
n nh c ngay pha Bc gii t ny. ng thi, dn nh c Alabama v Mississippi li mun s
dng nhng con sng chy qua lnh th Ty Ban Nha. Hoa K cho bit mun mua Florida, nhng Ty
Ban Nha t chi v khng chu bn. Trong thi k chin tranh 1812, Hoa K chim thm nhiu t
min Ty Florida. Cho nn sau khi chin tranh chm dt, mc d Ty Ban Nha khng chp nhn, Hoa K
cng chim phn ln t ai min Ty Florida.
- Tng Andrew Jackson tin vo Florida

Trong khi y min ng Florida tr thnh ni ri lon. Nhng ngi n l Georgia chy trn n min
ng Florida n np trn trnh nh cm quyn Hoa K. Hn na, nhng ngi da hiu chin
thng tn kch vo cc khu nh c vng bin cng, pha Bc bin gii vng t do Ty Ban Nha
kim sot. Mc d Ty Ban Nha ng l s kim sot nhng ngi da , nhng qun i ca chnh
quyn Ty Ban Nha y li khng mnh lm nh vy. Cui cng, Tng thng Monroe ra lnh cho
tng Andrew Jackson phi chn ng mi v tn kch ca ngi da .
Tng Jackson tun hnh lnh ca Tng thng Monroe mt cch qu mc. D rng ng khng c
quyn cho qun trn vo vng t do ngi Ty Ban Nha kim sot, nhng ng cng h lnh cho qun s
di quyn truy kch qun da vo su trong t Florida. ng chim ng lun c hai n i ca ngi
Ty Ban Nha. Thc ra, ng ang xm lng v chinh phc x Florida. Mc du nhn dn Hoa K ht sc
hoan h tn ng ng Jackson, nhng d sao ng cng to nn mt hon cnh rc ri cho Tng thng
Monroe, ngi khng c nh gy th hn vi Ty Ban Nha. V th cho nn hai n i qun s ny li
c trao tr cho ngi Ty Ban Nha, v qun i Hoa K li rt v lnh th Hoa K.
- Hoa K mua Florida
Cuc xm lng ca tng Jackson vo vng t Florida cho thy r l Ty Ban Nha khng bo v lnh
th ca h c. Hn na, Ty Ban Nha lc by gi rt bn tm vi nhng cuc cch mng ang din ra
M Ty C v Nam M (chng X). Cho nn trong mt ha c k kt vi Hoa K vo nm 1819, Ty

Ban Nha b mi quyn chim t c min ng ln min Ty Florida. i li, chnh ph Hoa K ng
tr cho Ty Ban Nha khon tin m h n ca ngi Hoa K l 5 triu M kim. Ha c ny cng xc
nh bin gii gia Hoa K v lnh th do Ty Ban Nha kim sot pha ty sng Mississippi. Ha c
ny c hiu lc vo 2 nm sau . K t nm 1783, y l ln th hai Hoa K chim thm t mi.

PHN BA
HOA K CHIM TEXAS, MIN TY NAM V CALIFORNIA NH TH
NO?
Sau khi mua t Florida khng c bao lu, Hoa K li hng v pha Ty Nam nhm ng vo lnh
th rng ln ca M Ty C. Chng ta thy chng X, nm 1821, M Ty C tranh u ginh
c c lp, thot khi ch thng tr ca Ty Ban Nha. Tn Cng ha M Ty C i quyn chim tt c
cc vng t do ngi Ty Ban Nha khai khn, ngha l ton th vng m ngy nay l min Ty Nam Hoa
K (xem bn ). Lc by gi c nhiu ngi Hoa K i lp nghip bt u tin n vng ny. V li,
nhiu ngi cho rng vng t ny thuc v Hoa K. H tin rng l nh mnh dnh sn cho Hoa K
c m rng lnh th chy di t i Ty dng n Thi Bnh dng. Nhng ngi Hoa K mun
chim t thm c mnh danh l nhng ngi theo ch ngha bnh trng, v rng h mun m rng
lnh th Hoa K. Nm 1845, ng James K. Polk, mt ngi nhit thnh theo ch ngha bnh trng ln
lm Tng thng. Trong nhim k Tng thng ca ng, nhiu vng t mi c st nhp vo lnh th
Hoa K. Cu chuyn v vic st nhp cc vng t mi s c ni trong nhng trang k tip sau y.
TEXAS TR THNH MT QUC GIA, RI BIN THNH MT TIU BANG
Ngi Hoa K n nh c Texas
Chuyn ny bt u vo khong nm 1820 Texas. Lc by gi vng t ny c rt t ngi n nh
c. Ch c mt s t ngi Ty Ban Nha giu c lm ch cc n in, trang tri. H dng th dn da
v ngi Ty Ban Nha lai da lm vic trong cc tri p ca h. Vng ny cng c rt nhiu trung tm
truyn gio ca cc tu s truyn gio thit lp, v mt s n i qun s. Nhng hu ht dn c y l
th dn da .
Nm 1822, mt thanh nin tn l Stephen F. Austin dn mt gia nh ngi Hoa K n Texas lp
nghip. Trc 2 nm, thn ph ca ng Stephen F. Austin thuyt phc chnh quyn Ty Ban Nha
ti Texas l hy cho ng mt gii t rng ln y cho ngi Hoa K n nh c. Sau khi thn ph
ng mt i, ng Stephen F. Austin mnh tin thi hnh k hoch ny. ng thu xp vi chnh ph M Ty
C, chnh quyn ny va mi ginh c c lp, mang ngi ti nh c lp nghip Texas. ng
ha rng dn n nh c ny s thuc v gio hi Cng gio, s tr thnh cng dn M Ty C v tun
theo lut l M Ty C. ng Austin c th phn phi t ai cho dn nh c m ch cn phi tr t tin,
v thuc a ca ng pht trin mau chng. Ti ni y, dn nh c khai thc rung t, lm nh v xy
trng hc.
Chnh quyn M Ty C mun m mang Texas nn sn sng m rng ca n nhn dn nh c Hoa
K n lp nghip. Tip theo l mt ln sng ngi n chim t. Khi , mt ngi nh c c th
mua c 4 ngn mu m ch phi tr c 30 M kim. Nhiu tiu in ch Hoa K n y mua t. Cc
ch n in min Nam cng em theo gia nh v n l tin vo vng t mu m Texas. Vo
khong nm 1835, c khong chng 30 ngn ngi Hoa K Texas. Con s ny ln hn con s ngi
Ty Ban Nha n y lp nghip trong 300 nm qua.
- M Ty C lo ngi
M Ty C nhn thy rng cho ngi Hoa K n lp nghip trong lnh th ca h l mt s lm
ln, nhng qu tr. Ngi Hoa K khng sng thun tho vi chnh ph M Ty C cng nh i vi
ngi Ty Ban Nha Texas. Ngi Hoa K s dng ngn ng khc, theo tn gio khc, v li sng ca
h cng khc na. Hn na, h c tinh thn c lp, khng thch sng theo lut l ca M Ty C. Du
sao i na, chnh quyn M Ty C d nhin l mong mun h phi tun theo lut php. Tht l d dng
cho chng ta thy rng c nhng tranh chp gia ngi Hoa K nh c Texas v chnh quyn M Ty
C. C mt s tranh chp v vn n l. Lut l lnh th M Ty C c cm ch n l, nhng
ngi Hoa K bt cn, h vn mang n l vo Texas.
- Dn Texas tuyn b c lp
ngn chn khng cho nhng v tranh chp ny tr nn nghim trng hn, chnh quyn M Ty C
c gng chn ng khng cho ngi Hoa K nhp cnh vo Texas na. S vic ny li cng lm cho kiu
dn Hoa K cng tr nn gin d hn. V rng h khng thch cho h sng l loi trong m nhng
ngi m h khng a. Ti khi v tng y tham vng tn l Santa Anna ln cm quyn M Ty C,
vn li cng tr nn t hi hn na. Kiu c Hoa K Texas phn i, chng li s cai tr h khc ca
tng Santa Anna, v cui cng h ni lon chng li M Ty C. Ngy mng 2 thng 3 nm 1836, h
tuyn b Texas l mt quc gia c lp.
M Ty C c gng bp v ni lon ny. Chnh tng Santa Anna dn qun vo Texas trng pht
kiu c Hoa K. Dn Texas hai ln b i bi, nhng trn cui cng h chin thng v vang. Trn i bi
ln u i Alamo nm trong thnh ph San Antonio. n Alamo vn l mt trung tm truyn gio ca
Ty Ban Nha chung quanh c tng bao bc. Mt trm tm mi by qun Texas di quyn ch huy ca
i t William Barrett Travis lo tng cng cng s phng th trong n, b tng Santa Anna em 3
ngn qun M n bao vy. Mc du b qun i phng ng hn qu nhiu, qun Texas nht nh
khng chu u hng, v tip tc cm c c 13 ngy. Khi trn nh kt thc th tt c qun s trong
n u cht c. Hy nh n Alamo tr thnh ting tht ca ngi dn Texas. Lin sau trn nh n
Alamo chm dt, qun i M tin ln bao vy v tn cng qun Texas ti Goliad. Li mt ln na, qun
ch qu ng so vi qun Texas cho nn qun Texas buc phi u hng. Santa Anna h lnh tn st
ht qun Texas v ru rao rng h l qun M gian (phn bi quc gia M). S tn c ca Santa Anna gi
lng cm th i vi ton dn Texas.
- Texas thng li ginh c c lp, tch ri khi M Ty C
trong trn nh San Jacinto vo ngy 21 thng 4 nm 1836, qun Texas hon ton ra nhc c
nhng trn i bi trc kia. Lc lng 8 trm qun Texas di quyn ch huy ca tng San Houston
lm cho o qun M ng o hn phi kinh ngc. Tht ln nhng ting tht Hy nh n Alamo!
ng qun Goliad! qun Texas git v bt sng gn ht qun M ti y. Chnh Santa Anna cng b bt
trong trn ny. Trn i thng ny chm dt cuc chin. Qun M buc phi rt lui v pha bn kia b
sng Rio Grande. Texas ginh c c lp. Nm 1836, nc Cng Ha Texas vi ngn c c t c
thnh lp. ng San Houston, cu thng c tiu bang Tennessee tr thnh v Tng thng u tin ca
quc gia ny. nht quc hi ca cng ha Texas nhm hp ti Columbia. Sau ny th ca x Texas
c thit lp ti mt a im nm trn b sng Colorado v c t tn l Austin, k nim v tn
knh ng Stephen F. Austin, cha ra x Texas.
- Texas gia nhp Cng ng Lin bang
Dn Texas khng mun x Texas l mt quc gia cng ha c lp lu di. H t coi h l ngi Hoa
K, v mong mun Texas phi l mt phn ca quc gia Hoa K. Hn na, v M Ty C t chi khng
chu nhn nhn nn c lp ca h nn h cm thy khng c yn n. Nm 1836, Texas n ln
Quc hi xin sp nhp vo lnh th Hoa K, nhng c nhiu ngi Hoa K li chng li d di vic thu
nhn Texas vo Cng ng Lin bang. Nhng ngi chng i ni rng Texas l mt tiu bang chp
nhn ch n l, thu nhn Texas vo Cng ng Lin bang c ngha l lm cho s tiu bang chp
nhn ch n l nhiu hn s tiu bang chng ch n l. Nhiu ngi M khc cng phn i v h
cho rng M Ty C cn i ch quyn Texas, v e da s s dng n chin tranh, nu Hoa K chp
nhn Texas. Hu qu l Thng vin t chi khng chp thun n xin gia nhp vo Cng ng Lin
bang ca Texas.
Nc Cng Ha c t c lp ko di gn 10 nm. Tuy nhin, vo nm 1845, sau khi ng Polk c c
Tng thng, tinh thn chng vic thu nhn Texas gim i nhiu. Thng chp nm 1845, Texas c
thu nhn vo Cng ng Lin bang. Ngy nay dn Texas gi tiu bang ca h l tiu bang c t, v
ngn c c t vn cn pht phi tung bay.
Dn Texas rt hnh din v cng cuc tranh u oai hng ginh c lp v ch Cng Ha ngy xa
ca h.
CHIN
http://sachhiem.net/NMQ/LSHK/LSHK18.php TRANH BNG N GIA HOA K V M TY C 11/25
CHIN TRANH BNG N GIA HOA K V M TY C

- M Ty C bt bnh v vic st nhp Texas
Nh chng ta bit l M Ty C khng bao gi chu cng nhn nn c lp ca Texas. ng thi,
Santa Anna cng cho chnh ph hay rng Hoa K st nhp Texas c ngha l Hoa K tin n chin tranh
vi M Ty C. Khi Texas gia nhp Cng ng Lin bang th M Ty C rt cm gin Hoa K. M Ty C
cho rng ngay t lc u, Stephen Austin c tranh u ginh Texas cho Hoa K. Vn cn tr nn
t hn na l Texas cn mnh bo i chim min pha Ty bin thy sng Rio Grande. M Ty C khng
nh rng Cng ha Texas ch c th bao gm gii t xa v pha Nam v xa v pha Ty ti tn sng
Nueces thi.
- Ngi Hoa K nhm ng Tn M Ty C
Vic st nhp Texas ng thi cng gy nn mt hu qu khc na. Nhng ngi Hoa K mong mun
Hoa K phi m rng lnh th, bt u nhm ng n vng t thuc v M Ty C ngoi lnh th
Texas. Cc thng gia Hoa K thng lui ti qua li Tn M Ty C qua cc ng ng mn Santa Fe.
Hng nm c hng on xe l lt khi hnh t Independence, thuc tiu bang Missouri, bng qua i
ng bng (ni m ngy nay gi l Kansas) tin ti Santa Fe M Ty C. Th trn ny qu xa i vi
nhng ni cung cp cc hng ha ca M Ty C nn dn nh c phi mua hu ht cc hng ha ca
thng gia Hoa K mang ti. Mc du hu ht cc thng gia ny kim c rt nhiu li v li tr v
qu nh, nhng cng c mt s ngi li Santa Fe. Ngi Hoa K bt u mong mun ton th vng
ny tr thnh mt phn lnh th ca Hoa K.
- Ngi Hoa K nhm ng vo California
Vng t California cng thuc v M Ty C v c nhiu dn n y nh c hn l cc vng t
khc trong x M Ty C. Khu nh c u tin do cc nh truyn gio thnh lp California vo thi k
ngi Ty Ban Nha thng tr x M Ty C. Cc nh truyn gio thnh lp 21 trung tm truyn gio ri
rc t San Diego chy di ln pha Bc xa hn San Francisco truyn gio trong m dn da . Qun
s Ty Ban Nha trn ng cc n i gn cc trung tm truyn gio. C nhiu ngi da n cc
trung tm ny sinh sng di quyn hng dn ca cc tu s truyn gio. Khng bao lu, cc th trn ca
ngi Ty Ban Nha pht trin chung quanh cc trung tm truyn gio. Nhiu ngi Ty Ban Nha giu
c cng n California lp nghip. H chim nhng khu t rng ln, nui nga, nui sc vt v trng
trt. H c nhng th dn da lm vic cho h, v cng vic lm n ca h tin hnh tt p. H rong
rui trn lng nhng con nga tt p v n mc sang trng nh nhng ng b qu tc Ty Ban Nha.
Tuy nhin, h rt t tip xc vi th gii bn ngoi. Hn cc bn cn nh rng chnh quyn Ty Ban Nha
ch cho php ngi Ty Ban Nha nh c trong cc thuc a ca h, v khng mun cho ngi Ty
Ban Nha giao dch, bun bn vi cc quc gia khc. khi M Ty C chim cc vng t lnh th ca Ty
Ban Nha, vic bun bn, giao dch vi cc quc gia khc c khuyn khch. Ngi Hoa K thy rng vic
bun bn California c th mang li cho h rt nhiu li. Nhiu tu thuyn i vng quanh mi Horn
tin ti cc hi cng California. Cng c nhiu thng gia khc vt ng b n California. Li c

nhiu ngi Hoa K khc cng i vi cc on thng gia ny n thit lp cc nng tri. Vo nm 1846,
s ngi Hoa K sinh sng California ln n hng ngn. Ging nh nhng ngi Hoa K khc, nhng
ngi Hoa K n sinh sng California cng thch sng di chnh quyn ring ca h. Ngi ta bn tn
rt nhiu v vic st nhp California vo Hip chng quc. Thc ra, c nhiu ngi Hoa K ch trng
mun st nhp California v Tn M Ty C vo lnh th Hoa K d phi chp nhn chin tranh.
- Chin tranh vi M Ty C bng n
S cng thng gia Hoa K v M Ty C cng tr nn d di hn. Tnh th nh rt thun tin cho
chin tranh bng n. Cui nm 1845, Tng thng Polk gi mt v c s n Mexico City vi ngh l
Hoa K mua M Ty California v Tn M Ty C. Nhng chnh ph M Ty C t chi c n vic tip
kin v c s Hoa K. u nm 1846, khi hay tin v v ny, Tng thng Polk quyt nh hnh ng
chng li M Ty C. Vi mt o qun nh, tng Zachary Taylor bo v c sng Nueces trong
nhiu thng. By gi Tng thng Polk h lnh cho tng Taylor mang qun ti b sng Rio Grande. Mt
o qun M Ty C vt dng sng ny tin sang tn cng Hoa K. Khi tin ny ti Hoa Thnh n, Quc
hi th theo li ngh ca Tng thng Polk tuyn chin vi M Ty C vo u thng 5 nm 1846.
- Hoa K xm lng M Ty C
Cuc chin tranh ko di 2 nm ny l mt cuc chin tranh mt chiu. Tng Taylor mang qun vt
sng Rio Grande tin vo min Bc M Ty C, v u nm 1847, ng nh bi c o qun ca Santa
Anna Buena Vista. Trong khi , o qun ca tng Winfield Scott t New Orleans dng ng bin
tin n b vo Veracruz trn b bin M Ty C. T , ng nh m ng ngc ln vng ni
nhm ng tin vo Mexico City. Khi qun i ca tng Scott tin ti ta lu i c Chapultepec, v
cng l pho i gn Mexico City th ng ku gi n ny phi u hng. Trong m qun s bo v
pho i ny c chng 100 sinh vin s quan ca trng v b quc gia. Khi v ch huy trng pho i
ny cho bit nht nh khng u hng, qun M tn cng mnh v chim c pho i Chapultepec.
Nhng sinh vin s quan M ny anh dng hy sinh trong cng cuc bo v n ny v tr thnh anh
hng ca dn tc M, ging nh nhng ngi anh hng Hoa K trc kia cht i mt cch oanh lit
bo v thnh Alamo. Ngy 14 thng 9 nm 1847, qun i M tin vo Mexico City. Chin tranh thc
t chm dt.
- Chinh phc California v Tn M Ty C
Trong khi cc trn nh ang din ra quyt lit M Ty C th qun i Hoa K chim ng California
v Tn M Ty C. Vic ny khng gp kh khn v rng:
1. Cc vng ny xa Mexico Ciyt
2. Ch c mt s t qun s M bo v cc vng ny.
Ngay khi chin tranh va bng n, i t Stephen W. Kearny em mt o qun tin vo Santa Fe. Sau
khi chim c thnh ph ny m khng phi nh mt trn no, mt ton trong o qun ca ng
hng v pha Ty vt sa mc tin vo California. Trong khi , nhng ngi Hoa K sinh sng
California chun b sn sng lt chnh quyn M. Cuc ni lon ny c mnh danh l cuc
cch mng mang c con gu, v rng lc by gi ngi Hoa K mang c c hnh con gu xm. ng John
C. Fremont, mt s quan trong qun i Hoa K California, tr thnh nh lnh o nc Cng ha c
con gu. Ngay khi qun i ca i t Kearny ti y th cuc ni lon bng n. Sau mt vi trn ng
vi dn M, qun i ca ng chim ng ton th California. C con gu c thay th bng c sao sc
11]
ca Hoa K [ . Nh vy ngay t u cuc chin tranh vi M Ty C, Hoa K kim sot c
California v Tn M Ty C.
HOA K CHIM HT TT C MIN TY NAM
- Chin tranh mang li cho Hoa K vng t rng ln bao la
Thng 2 nm 1848, chnh ph M Ty C buc phi cu ha. M Ty C buc lng phi chp nhn
sng Rio Grande lm ranh gii. Nh vy, c ngha l M Ty C nhn nhn Texas thuc v Hoa K (Texas
vo lc khng nhng ch bao gm c Texas ngy nay, m cn chon lun phn ln cc tiu bang New
Mexico, Colorado, Oklahoma, Wyoming v Arkansas). Theo ha c chm dt chin tranh gia Hoa K v
M Ty C th M Ty C phi trao cho Hoa K mt vng t rng ln gi l Nhng a M Ty C.
Vng t ny bao gm cc tiu bang California, Nevada, Utah, phn ln tiu bang Arizona, v phn ln
cc tiu bang New Mexico, Wyoming v Colorado. Nhng a M Ty Crng ln gn bng na lnh
th M Ty C. B li Hoa K phi tr cho M Ty C 15 triu tin mt v tr cho ngi Hoa K 3 triu
250 ngn m chnh ph M Ty C cn thiu ca h.
Khng ly g lm kh hiu v vic M Ty C th ght ngi Hoa K. H mt i mt vng t v
cng rng ln. Mc du ngy nay M Ty C l nc bn tt ca Hoa K, nhng sau cuc chin gia Hoa
K v M Ty C, ngi dn M vn cn khng thch ngi Hoa K trong nhiu nm.
- Hoa K mua thm t ca M Ty C
Nm 1853, Hoa K tr cho M Ty C 10 triu M kim mua gii t nm pha Nam ca vng m
ngy nay gi l New Mexico v Arizona. Hoa K rt cn vng t ny lm cc ng xa l v thit l
chy di ti vng duyn hi pha Ty. V vic mua t ny do mt ngi Hoa K tn l Gadsden thu xp
cho nn vng t ny c gi l vng t do ng Gadsden mua (The Gadsden purchase). Nh vy ch
trong vng my nm, Hoa K chim c c mt gii t rng mnh mng chy di ti bin gii
min Ty Nam ngy nay.

http://sachhiem.net/NMQ/LSHK/LSHK18.php PHN BN 14/25
PHN BN
VIC KHM PH RA VNG CALIFORNIA A N VIC
CALIFORNIA GIA NHP CNG NG LIN BANG
Nhng a M Ty C i vi nhng ngi ham i tm t nh c qu l mt gii t rng bao la
ang ch i h. Dn i lp nghip ngi Hoa K rt thch vng i ni kh khan chim phn ln min
Ty Nam ny. Tuy nhin, lc h vn cha nhn thc c gi tr ca vng t ny v phng din
chn nui. H cng khng bit vng ny c cc m ng, m vng v m bc, cho nn vng t ny
b mc cho ngi da trong nhiu nm. Thc s mi ti nm 1912 mi c dn s New Mexico v
Arizona thnh tiu bang. Cu chuyn v California li khc hn. Ngay khi California c st nhp vo
lnh th Hoa K, mt s khm ph k th khin cho dn chng x n vng ny.
- Khm ph ra vng California
Vo thp nin 1840, c mt ngi tn l John Sutter sinh sng California, gn th trn Sacramento
ngy nay. Thu thiu thi ng Sutter sng Thy S. C sc khe v hiu ng, ng hng v Tn th
gii ri i M chu tm c hi lm giu. Nm 1839, ng n nh c California v y ng tu c
mt khu t rng. Nh mt vng quc chn hoang vu, ng Sutter cai tr mt vng t bao la rng ti
hn ngn mu v c hng trm th dn da . ng trng la m, bp v nui gia sc cng vi nga v
cu.
Vo mt bui chiu ma u nm 1848, ng James Marshall n thm ng. ng James Marshall ang
thit lp mt nh my ca cho ng Sutter mt ni cch vi dm. ng Marshall thch th n nn th
v yu cu c gp mt mnh ng Sutter thi. Di y l mt on vn m ng Sutter ghi li v
chuyn ng Marshall n thm ng:
Ti ngc nhin thy ng y ti. Mi trc mt ngy, ti gi tt c cc dng cho ng y ri.
Ti khng th hiu c mc ch ca cuc ving thm bt ng ny ca ng ta. Tuy nhin, ti cng dn
ng ta t vn phng v phng ring ca ti- phng khch v phng ng ca ti ti ng ca li.
Marshall ni: ng ng ca li ri ch?
Ti tr li: Khng, nu ng mun th ti s ng li. ng ta qu l mt anh bn k l, v vi cung
cch ny ti ngh rng ng ta mun ni vi ti mt chuyn b mt.
Sau , ng ta ni vi ti bng mt ging rnh mch r rng Ch c mt mnh chng ta thi ch?
Ti tr li: Chc chn l nh vy ri.
ng Marshall li yu cu ti ly ra mt ci cn.
Ti nhn vai v ngh n vic chiu lng ng ta, chnh ti i kim mt ci cn. Khi tr li, ti qun
khng kha ca li. Marshall vi moi trong ti qun mt ci gi bc bng vi trng. Va ng lc ng ta
m gi ra ch cho ti mt vt g trong th ngi th k ca ti cht m ca i vo lm mt ci
g , v hn cng khng nhn ra chng ti ang trong phng ny.
Marshall la ln: Ka, ti ni vi ng l chng ta khng nn ngi khc nghe chuyn m!. ng ta
chp l lng ci gi vi t vo trong ti qun ca ng ta. lm cho ng ta yn lng, ti ra lnh cho
ngi th k n bt ng ny i ra v ti kha ca li, nhng c t m ca ti ni dy.
ng Marshall li li ci gi y ra. ng ta cn thn m lp vi ngoi ra ri cm ln cha ra trc mt
ti. S lng ca gi chng mt lng ri (1 ounce ) bi vng- bi c, vy c, v ht cng c-
nhng ming ln nht khng ln hn ht u, v nhng ht nh nht nh hn c u kim.
ng Marshall th thm: Ti cho rng l vng. Mt ng ta sng ln v long ln sng sc, nhng
nhng ngi nh my ca ci ti, v bo rng ti in. Ti xem xt li k hn.
Sau ti ni: Phi ri, ging nh vng, li y chng ta th xem
Cuc th nghim cho ta thy rng ng Marshall khm ph ra vng.
- Nhng ngi i tm vng x n California
Khng bao lu, tin khm ph ra vng lt ra ngoi. Tin lan truyn ra hng xm, ri lan rng ra khp c
California. Vo khong nm 1849, tin ny lan truyn khp nc M ri khp th gii. Hng ngn dn
phiu lu t b ca tim, nng tri, vn phng, l lt x n California. Trong khi ngi ta ch cn
mt vi tun lm vic m vng l c th tr nn giu c th ti sao ngi ta li phi cm ci lm vic
sut c i ch kim sng thi? Khch l l lt ko n vng t ca ng John Sutter. Ngi ta cm
tri trn ng rung ca ng ta, dm nt c ma mng, n cp nga v gia sc ca ng. Thnh ph
Sacramento ngy nay c thnh lp l nm trn t ai ca ng Sutter. Khu nh c vo thng 4 nm
1848 ch c 4 cn nh, th m trong mt thi gian ngn tr thnh mt th trn gn 10 ngn dn.
Ngi ta gi nhng ngi x n California i kim vng l nhng ngi 49. Nhng ngi ny khng
ging nhng ngi Hoa K bnh thng i lp nghip. H l nhng ngi v gia nh, phiu lu i tm
vng lm giu. Trong m ny, c nhng qun c bc chuyn nghip cng nhng tn ti phm liu
mng, v cng c nhng ngi t t.
- Nhng ngi i tm vng n California bng ng b v bng ng bin (xem hnh
trang 399)
Nhng ngi 49 n California bng nhiu ng khc nhau. Nhn vo bn , cc bn s thy rng
th trn Independence thuc tiu bang Missouri l im xut pht cho nhng ngi dng ng b. T
y ngi ta c th dng con ng mn xa c i Santa Fe, ri vt qua cc sa mc New Mexico,
Arizona v California. i con ng ny phi mt ti hai thng, v nhng ngi i theo con ng ny
phi chu nng nc v kht nc v thiu nc. Nhiu ngi 49 i theo con ng mn Oregon ti tn
i H Mui (Great Salt Lake). T , bng qua cc sa mc v vt qua cc dy ni min Bc
California. Nhng ngi ny phi liu mng gh gm, bt chp c s nguy him, nh tuyt vo ma
ng cc vng ni. C hai con ng xuyn lc ny u kh khn c. Nhng ngi i tm vng cng c
th dng ng bin ti California. Con ng an ton nht nhng li lu nht l con ng i vng
quanh mi Horn ngc ln pha Bc ti San Francisco. V i con ng ny phi mt t 6 n 9 thng
nn nhiu ngi 49 chn con ng mau hn bng cch i qua ng Panama. mi loi tu cha y
nch nhng ngi chy t b bin i ty dng ti b bin pha ng, eo t Panama. T y, h vt
qua eo t bng cch bng rng v li qua cc m ly i ti b bin Thi bnh dng. Nhiu ngi b
mui mng, su b cn t n ni b ng bnh hay phi b mnh v b nhum bnh st rt. Nhng ngi
sng st ln tu i San Francisco.
- i sng California vo nm 1849 rt th bo
Nhng ngi i tm vng t San Francisco x vo su trong ni a, ti cc dng sng, sn ni,
bt k ni no m ngi ta tm thy vng. H cm cc nhn phn t, ri o si em ra ly vng.
i sng ni hm m tht l c cc v th bo. Ngi no chim t ca ngi khc th b ta n khu
m xt x v trng pht. Ngi no n cp vng s b x gio. nh nhau, trm cp, git ngi l
nhng chuyn rt thng thng trong cc khu tri m. Cc tri m thng mang nhng tn k l nh
l Hangtown, Youbet, Red Dog v Ground Hog Glory. Ch trong vng 10 nm, s vng tm c
California ln ti 500 triu M kim. Nhiu ngi n y t nm u vo khi c nhiu vng tr nn
giu c. Nhng ngi n tr gp nhiu kh khn thng li tr v qu c. Nhiu ngi sm nhn ra
rng h c th kim tin bng cch bn thc phm v cc cn dng cho nhng ngi i o m vng
hn l i o vng. Nhng ngi i o vng mang nhng b ng bi vng, v khi h i mua h tr
bng lng vng thay v tr bng m kim. 50 xu mt tri trng, 1 m kim mt cn hnh, 50 xu mt bnh
m, 100 m kim mt i giy.
Gii tr chnh ca nhng ngi o vng l c bc, ung ru v ua nga. Bn hy tng tng l
kh khn bit bao trong vic gi gn trt t nhng ni m hng ngn ngi x n lm giu bng
mi phng cch k c phng cch gian tr. Ti c San Francisco th tht l c bit trm trng
gh gm. Ngi ngi t khp ng trn th gii i tm vng u gh ni y. San Francisco pht trin
mau l. Nh tr, khch sn, phng tr u c dng ln vi v cung ng cho nhu cu ca tng on
v tng ngi i kim vng. Nhng qun c bc chuyn nghip, nhng tn ti phm, nhng k liu mng
x ti y kim mi trong m nhng ngi i o vng. Git ngi xy ra hng ngy. t v,
mt s nhng ngi dn tun theo lut php thnh lp y ban gi trt t. H gi l y ban canh
phng. Nhiu tn ti phm liu mng b bt em x v b treo c. Nhiu tn khc thot khi thnh ph
trc khi b bt.
- California tr thnh mt tiu bang
Vo khong cui nm 1849, California bnh trng mnh, v nhn dn California son tho hin
php. Thng 9 nm 1850, California c thu nhn vo Cng ng Lin bang nh l mt tiu bang t
do (khng chp nhn ch n l). V s di chuyn chm chp nn phi mt hn mt thng sau th
California mi c tin ny.
Vo khong nm 1860, California c ti 380 ngn dn, hu ht dn c sinh sng pha Bc tiu bang.
Con s ny ln gp 10 ln dn s trc khi 10 nm. San Francisco tr thnh th trn quan trng vi
dn s hn 50 ngn ngi. Ti khi vng khng cn c nhiu na, nhiu khu tri tr nn hoang vng v
c gi l th trn ma. Nhng nhiu khu m khc li pht trin thnh nhng cng ng sm ut:
Stockton v Sacramento ngay li vo ca cc vng m vng cho nn pht trin mau chng. Hangtown
c i tn thnh Placeville v tr thnh mt khu nh c. Los Angeles v San Diego min Nam khng
b nh hng bi phong tro i tm vng. Hai th trn vn cn l nhng th trn nh im lm trong nhiu
nm.
- on ng xuyn lc ni lin California vi min ng
California cch xa cc vng c nh c Hoa K hng hai ngn dm. L t nhin l nhng du
khch t duyn hi min ng khng mun tn thi gi ti nhiu thng tri i ng. Cho nn ngi
ta thit lp nhng con ng xe th m chy di t b sng Missouri ti cc trm California. Quan
trng nht trong cc con ng ny l con ng chy th xuyn lc dng chuyn th t v chuyn
ch hnh khch t Missouri ti San Francisco.
Nhng chic xe th m mnh danh l xe Concord v dng ti 4 hay 6 nga ko v c th ch c ti
9 hnh khch v 3 ti th. Nhng chic xe ny lin tc chy ngy m v ch ngng li cc trm bn
ng cch nhau chng 10 n 15 dm i nga. Cc ph chng 200 m kim cho mt lt i cho
mt hnh khc, v phi mt chng 20 n 25 ngy mi ti ni. ng i rt nguy him. i khi dn da
tn cng xe, cp ca, cp nga v git hi hnh khch. Nguy him khc ng s na l qun cp
ng mai phc xe. c bit nht l nhng xe chuyn ch vng t cc vng m vng mang v. Nhiu
hnh khch b nhng qun liu mng ny cp ot mt nhiu ti vng. Khng hi lng vi cp
c, chng cn thn nhin git hi nn nhn ca chng.
- Nga chy th tc hnh
Tuy nhin, i vi nhng th t quan trng th xe th m qu chm. Nm 1860, ngi ta thit lp h
thng chy th tc hnh. Nga chy tc hnh theo kiu ny ch cn mt t 8 n 12 ngy vt on
ng t Saint Joseph, Missouri, ti Sacramento thuc tiu bang California. Ngi ta phi tuyn la rt
cn thn nhng ngi i nga tc hnh ny. Nhng ngi ny cn phi chu kh v can m, v h phi
bng qua cc bi sa mc rng mnh mng vt qua cc rng ni, phi chu ng chng chi vi nhiu
loi kh hu khc nhau, v h phi chin u chng li qun cp ng v ngi da . Ngi chy th
tc hnh ny phi mc o bng da hong, mang sng trng v dao trn t v. H i nhng on
ng di hng trm dm, chy vi tc nhanh nht, lao ti nhng trm k tip cch nhau t 10 n
15 dm i nga. Ti ni, h vi v chuyn cc ti th v nhy sang nga mi ri li chy nh bay.

Thi gian khng ti 2 pht l h chuyn xong sang nga mi. Ngi ci nga tc hnh gii nht
chy c 120 dm trong 8 ting ng h, d b qun da lm cho b thng dc ng.
Mark Twain i v min Ty bng xe th m, ng vit on vn di y ni v cm gic phi rng
mnh khi nhn thy ngi ci nga tc hnh.
Ngay t lc khi hnh, chng ti c mun xem ngi ci nga tc hnh. Nhng d th no i
na, tt c nhng nga tc hnh chy qua chng ti u nhanh nh tia chp le ra trong m ti, nn
chng ti ch nghe thy nhng ting rt, ting vo nhanh nh bng ma sa mc ri bin i trc khi
chng ti c th th u ra ngoi ca xe ng xem. Nhng by gi chng ti c th hy vng i theo n
trong mt lc lu. Ti c th nhn thy n trong ban ngy. Ngi ti x la ln: Hn ti y ri. Mi
ngi u ngonh c ra v mi con mt u m rng nhn cnh ng c phng l chy di v tn. Mt
chm en xut hin ni bt ln gia khung tri, v r rng l n ang di ng. Phi ri, ti ngh nh vy.
Trong vng mt vi giy ng h, chm en hin ln l mt con nga v mt ngi ci, nhp nh chm
ln, lao xung, ri li chm ln v lao xung, tin v pha chng ti cng lc cng gn hn v gn hn
na. Ting ng ca mng nga ti tai chng ti mt cch yu t. Chng ti li nghe thy ting la ln,
ting hoan h trn nc xe ca chng ti. Mt ci vy tay ca ngi i nga tc hnh nhng ng ta li
khng ni gNgi v nga vt qua trc mt chng ti nhanh nh mt lung gi ca trn cung
phong cn rt li.
Vic s dng nga tc hnh lu chng mt nm. Tuy nhin, trong thi gian ngn ngi ny, nhng
ngi ci nga tc hnh tr thnh nhng khun mt quyn r trong i sng Hoa K. Nhng hnh
ng anh hng ca nhng ngi chy nga tc hnh c cc vn ngh s ni nhiu n trong cc
tc phm vn chng cng nh trong in nh v kch ngh. Vo khong nm 1861, cng ty iu hnh
nga tc hnh thc s khng cn hot ng na, ngha l ng thi vi ng in tn i San Francisco
c hon thnh. Tuy nhin, ngi ta vn cn tip tc s dng cc loi xe th m chuyn vn th
t cho ti khi ng xe la xuyn lc u tin c hon thnh vo nm 1869.

PHN NM
HOA K CHIM MT PHN CA X OREGON
NH TH NO?
Gi th rng bn trang di y l mt tr chi lp hnh. Tr chi ny gm c 4 ming g thay
th cho 4 giai on m Hoa K bnh trng lnh th v pha Ty t vng t Louisiana cho n khi lnh
th c m rng n tn b bin Thi bnh dng. Cho n chng ny, cc bn hiu bit v lch
trnh din tin st nhp thm 3 ming g (ba vng t). Vic st nhp Texas, nhng a M Ty C v
vng t do ng Gadsden mua. Ming g (vng t) cn li gi l Oregon. Ming g Oregon va kht vi
tr chi lp hnh ny nh th no?
- Bn quc gia cng i chim x Oregon

Tt c vng t nm gia Alaska v California gi l x Oregon. Gii t ny vi nhng ni non gm
vc, thung lng ph nhiu v chng cht sng ngi c bit bao th rng. Vo khong u th k th XIX
c 4 quc gia u i quyn chim vng t ny.
1. Ty Ban Nha bo rng hu ht Oregon l ca h bi v khi trc Balboa khm ph ra Thi bnh
dng (nm 1513), ng tuyn b rng tt c cc vng t tip gip vi Thi bnh dng l ca Ty
Ban Nha. Sau ny, cc nh thm him khc ca Ty Ban Nha cng i di li li dc theo x Oregon.
2. Anh quc cng i rng Oregon l ca h, v rng trong chuyn i vng quanh th gii vo nm
1579, Sir Francis Drake i dc theo duyn hi x Oregon. V quan trng hn na l cc cuc thm
him ca cc nh hng hi ngi Anh l cc ng James Cook v George Vancouver. Nh hng hi Cook
thm him vng duyn hi xa hn v pha Bc ti tn Alaska. Nh hng hi Vancouver khm ph ra
vng Puget Sound, v i vng quanh o Vancouver. Chnh hn o ny c t theo tn ng
tn vinh ng.
3. Th k th XVIII nc Nga cng i lm ch x Oregon. Mt nh hng hi Nga tn l Victus Bering

khm ph ra eo bin ny v ng dng ngay tn ng t tn cho eo bin ny. Vt qua eo bin
ny, ng i quyn chim Alaska cho nc Nga. Ngi Nga thit lp cc thuc a Bc M v sn bn
ly da th dc theo duyn hi Alaska ti tn pha Nam California.
4. Quc gia th t cng i quyn lm ch x Oregon l Hoa K. Nh hng hi Robert Gray, ngi
mang da th t Oregon sang Trung Hoa bn, i ngc ln ti ca sng Columbia. Cng cuc thm
him ca cc ng Lewis v Clark cng i ti ca sng Columbia cng khin cho Hoa K vng chc hn
trong vic i quyn chim x Oregon.
- Cc cng ty bun bn da th cnh tranh mua da th Oregon
u th k th XIX, cc thng gia bun bn da th ngi M v ngi Anh u nhn thy rng c th
lm giu trong vic bun bn da th Oregon. Ngi Anh thit lp cc c s rng ln bun bn da
th cc khu vc chung quanh i h v vnh Hudson. Cng vic bun bn ny do cng ty Hudson Bay
kim sot. ng John Jacob Astor l mt nhn vt ch huy trong c s bun bn ca Hoa K. ng t c
ti M chu vo thi k sau chin tranh cch mng. Astor m c thit lp mt chng thng im t
sng Mississippi ti b bin Thi bnh dng. T cc thng im ny, da th c chuyn vn ti mt
thng im Oregon ri t c gi i Trung Hoa. Astor t chc mt cng ty Hoa K bun bn da
th v mn cc thng gia ngi Gia N i v Php lm vic cho ng. Nm 1811, nhn vin ca ng
Astor thc hin mt chuyn i kh kh khn i n b bin Thi bnh dng. H thit lp mt
thng im bun bn da th gn ca sng Columbia. Thng im ny gi l Astoria. Sau khi cng
ty Hoa K thit lp thng im y khng c bao lu th h khm ph ra rng ngi Anh cng
thit lp mt thng im Spokane thuc tiu bang Washington ngy nay. Trong mt thi gian ngn,
hai cng ty Anh M ny tranh chp nhau trong vic bun bn da th x Oregon. Nhng trn chin
tranh 1812 thiu hy k hoch ca ng Astor. Lc , ngi Hoa K bn ht c phn cho ngi Anh.
- Anh quc v Hoa K cng lm ch x Oregon
Sau trn chin tranh 1812, c Anh quc v Hoa K u mnh m i quyn lm ch x Oregon, khng
bn no chu nhng b bn no. Nm 1818, hai nc cng ng l cng chim x Oregon, th c
ngha l hai nc cng lm ch x Oregon. Lin theo , c Ty Ban Nha ln nc Nga u t b quyn
lm ch x Oregon. Ty Ban Nha ng l khng i lm ch cc vng t nm pha Bc v tuyn 42,
trong khi , Nga cng khng i chim t ai pha Nam v tuyn 54o40. Nh vy, Anh v Hoa K
c t do tin hnh k hoch cng chim x Oregon.
- Ngi Anh n nh c lp nghip x Oregon trc nht
K t nm 1818 cho n 20 nm sau khng c nhiu ngi n x Oregon lp nghip. Ch c mt
s ngi bun bn da th, nhng ngi gan d khc min ng liu vt qung ng di nguy him
bng qua cc min i ng bng v ni i min Ty. V pha ngi Anh, phn ln do cng ty Hudson
Bay kim sot. Cng vic bun bn da th Oregon mang li cho h rt nhiu li. Vo lc ny, x
Oregon cng khng c mt chnh quyn bnh thng. Trong n Vancouver c tin s John Mc Loughlin l
mt ngi Gia N i c cng ty Hudson Bay mn gi chc v thng c. ng Mc Loughlin l mt
ngi tt, i x t t vi dn da v sn sng tip n nim n nhng ngi Hoa K n x Oregon.
ng tin rng dn chng Oregon s khng trng cy vo vic bun bn da th lm k sinh nhai, m
h s trng trt chn nui. Khng bao lu ngi ta trng ma nhng cnh ng ph nhiu chung
quanh n Vancouver, v nhiu nng tri c khi lp trong khp x Oregon.
- Ngi Hoa K tm hiu v x Oregon
Mi n cui thp nin 1830 tin tc v min t mu m ph nhiu min Ty Bc Thi bnh dng
mi li cun ngi Hoa K. Cc tin tc ny c cc nh truyn gio truyn i. H l nhng ngi n
Oregon truyn gio trong m dn da . Trong m cc nh truyn gio ny c cc ng Henry Spalding
v tin s Marcus Whitman. Nm 1836, hai nh truyn gio ny cng vi cc b v i n n Vancouver.
y h c ng John Mc Loughlin n tip nim n. Cc b Marcus Whitman v Eliza Spalding l
nhng ngi ph n da trng u tin vt cc dy ni min Ty i n vng Ty Bc.
ng b Whitman khi lp mt trung tm truyn gio Walla gn b sng Columbia. Trong sut 11
nm tri h c gng lm vic gip dn da vng ny. Sau cng v chng ng Whitman b git
hi bi mt s ngi da v h hiu lm cng vic lm ca gia nh ng. Tuy nhin, trc khi xy ra
thm trng ny, v chng ng Whitman cng vit th gi v min ng trong ng ni r v vng
t mu m ph nhiu ny, t r kh hu, rng cy v vic nh c hi x Oregon.
- Ngi Hoa K i theo ng mn Oregon
Nhng l th v tin tc ca gia nh ng Whitman cng nh ca nhng ngi khc i ti min ng
ngay sau khi cuc khng hong ti chnh va pht khi vo nm 1837 l lc m nhiu ngi b mt cng
n vic lm v rt chn nn. Lin sau , c nhng toa xe th m cun cun tin v min Ty. Con
ng m nhng ngi i lp nghip ny s dng l con ng mn Oregon ni ting. Nhng ngi i
lp nghip tp trung mt vi th trn dc sng Mississippi nh l Independence, St. Joseph hay
Omaha. Ti y, h kt hp thnh tng on xe cng i v cng t v chng li dn da . Khi c
ma xun cao cho nga v b ca h c n th h bt u khi hnh. Chng ta hy c gng
tng tng on xe l hnh ca on ngi i lp nghip ny nh th no. C nhng ngi ci nga
i trc on xe kh xa iu nghin xem ng i c an ton hay khng. Ngy no cng nh ngy
no, t sng sm cho n ti on toa xe che bt ri nga, ri b v cc gia sc khc ko l trn con
ng hng v min Ty di hng hai ngn dm. m n, cc toa xe quy li thnh vng trn
phng qun da n tn cng. Nu mi vic u tin hnh tt p, on xe s ti Oregon trc khi
tuyt ma ng xung dy ni Rockies. Nu khng, h s khng th no vt c cc vng ni
c tuyt ph vo ma ng. T chn rng ni ny, on ngi phi tro cc dc ng i n ngn
o pha Nam. H phi tm ng i bng qua dy ni Rockies sng sng nh nhng bc tng
thnh cao cht vt. Sang pha Ty dy ni ny, h s cn gp con sng Green, v t y h i n sng
Snake. Theo sng Snake, h i v pha Bc v pha Ty, v sau cng, h ti sng Columbia x Oregon.
- Chia i x Oregon
Vo u thp nin 1840, c ti hng vn ngi Hoa K i ti Oregon lp nghip. H trng trt v lp
nn nhng lng xm nh. Nhng nhng ngi dn i lp nghip ny khng hi lng v vic c Anh quc
ln Hoa K cng lm ch x Oregon. Ging nh nhng ngi Hoa K nh c Texas v California, h
mong mun c mt chnh quyn ring ca h, v Oregon phi l mt phn lnh th ca Hoa K. Khng
bao lu, c hai chnh ph Anh v Hoa K u nhn thy rng k hoch ng qun tr x Oregon khng
cn tin hnh tt p na.
Nhiu ngi Hoa K khng nh rng Hoa K phi chim ton b x Oregon, ging nh h la li m
i st nhp Texas cng ton th vng Ty Nam vo lnh th Hoa K. Ngi chim k lc v vic i
Hoa K phi chim ton b x Oregon l ng James K. Polk. Khi ra tranh c Tng thng vo nm 1844,
ng nhit lit ng h c hai nguyn ny. Khu hiu c mi ngi nu ln l chim ton b x
Oregon hay l nht nh khng Nm mi bn, bn mi (v tuyn 54o40) hay l phi chin u ni
ln tinh thn hng say ca dn chng mun chim x Oregon. Sau khi c c, Tng thng Polk khi s
vic chim hu x Oregon v min Ty Nam. V c nhiu ngi Hoa K dn dp ko n Oregon lp
nghip cho nn vic bun bn da th ca ngi Anh khng cn mang li cho h c nhiu li nh trc
na. Chnh ph Anh cng nhn thc c iu ny nn h sn sng chp nhn mt tha hip vi ngi
Hoa K ch khng chu t b ton b x Oregon. Hoa K cng sn sng chp nhn mt tha hip vi
Anh. u nm 1846, cuc tranh chp gia Hoa K v M Ty C hu nh c th a ti chin tranh. Vo
lc ny, Tng thng Polk m liu i n chin tranh vi Anh quc th tht l chng khn ngoan cht no.
Cho nn, thng 6 nm 1846, hai chnh ph Anh v Hoa K cng k kt mt tha hip. Theo tha hip ny
th x Oregon c chia thnh hai phn. Mi phn c trao cho mt quc gia. ng ranh gii ca hai
phn ny l v tuyn 49. ng bin gii gia Hoa K v Gia N i trc y c nh l v tuyn
chy ngang t i h n rng ni Rockies. Tha hip nm 1846 ch l m rng ng bin gii ny
n Thi bnh dng.
Vng t vng Ty Bc nm di v tuyn 49 c Quc hi quy nh l th Oregon. Dn s vng
ny tip tc gia tng, v nm 1849, mt phn ca lnh th ny c thu nhn vo Cng ng Lin bang
vi danh ngha l tiu bang Oregon. Phn lnh th cn li gi l Washington. My nm sau , tiu bang
Washington v Idaho c thnh lp.
Trong chng ny cc bn hc v:
1. Vic chim c min ng v min Ty Florida ca Ty Ban Nha.
2. Texas gia nhp Cng ng Lin bang.
3. Chin tranh vi M Ty C chim thm t California v vng Ty Nam.
4. Min ng Bc gip Thi bnh dng thuc v lnh th Hoa K.

Cuc Ty tin ca dn i lp nghip ngi Hoa K khi u t thu min Ty ch cch b bin i ty
dng c vi dm su trong ni a cho n khi ci min Ty ny chy ti Thi bnh dng. Lnh th
Hoa K ngy nay vn ra chim trn chiu ngang Bc M di ti 2800 dm, t i ty dng ti Thi
bnh dng.
Ch thch:
[11]
ghi nh nc Cng ha c mang c con gu ngn ngi, ngy nay California, cc ct c u
mang hai l c: C Hoa K trn v c c hnh con gu di.
(xem tip : Chng XIX)
Trang Lch S
2/11/2017 LSHK-19- Chin Tranh Gia Bc V Nam (Nguyn Mnh Quang dch)
LCH S HOA K
(3 tc gi)
Nguyn Mnh Quang dch

(tip theo Chng mi tm)
pypypy
CHNG XIX
CHIN TRANH GIA MIN BC V MIN NAM
Trong tt c cc loi chin tranh th cuc chin tranh gia nhng ngi cng mt dn tc, cng mt
quc gia l bi t hn c. V thng th ngi ta cm thy au n no n chua cht nht. Dn trong
mt nc nh nhau, git hi ln nhau, ngi cng trong mt tnh th nghch chm git ln nhau. i khi
c ngi trong cng mt gia nh li chin u trong c hai hng ng i nghch nhau. Trong nhng nm
t 1861 n nm 1865, Hoa K b tn ph bi cuc chin tranh nh vy. Lc , chin tranh bng n
gia min Bc v min Nam, cuc chin tranh ny cn gi l trn chin tranh gia cc tiu bang hay cuc
ni chin. Trn nh u tin ca cuc chin xy ra n Sumter thuc tiu bang South Carolina.
Trn chin tranh bi t ny bc pht v bnh trng ra ngoi hon cnh v iu kin ni trong
cc chng trc y trong sch ny. Nh cc bn bit, hai min Nam Bc pht trin nhng li
sinh sng khc bit nhau. Rt nhiu ngi min Bc sinh nhai bng ngh bun bn, thy vn v sn xut
hng ha k ngh. V phn min nam th dn chng sinh nhai bng ngh trng trt, c bit l h trng
rt nhiu bng vi. V s khc bit v li sinh sng cho nn hai min thng khng ng vi nhau v
nhng vn quan trng nh vn thu mu dch v vn ngoi thng. Mi khi c nhng vn
nh vy c nu ln Quc hi l hai min Nam Bc thng chng i nhau. Trong mt quc gia rng
ln nh Hoa K th s bt ng chnh kin vi nhau l mt vic hon ton t nhin,v nhng vn bt
ng kin vi nhau nh vy thng th c th gii quyt vi nhau mt cch m p.
Tuy nhin, vo thi k tin bn th k th XIX, s bt ng chnh kin v vn n l lm cho min
Bc v min Nam phi phn ly tch ri nhau. Hn cc bn cn nh cc tiu bang min Bc t b ch
n l v rng ch n l khng cn cn thit v thch hp y. Ngc li, cc tiu bang min Nam
vn cn duy tr ch n l, v rng dn min Nam rt cn n l trng coi lm lng trong cc n in
trng bng ca h. ng ra, s bt ng chnh kin v vn n l vo lc no nu khng xy ra
mt bin chuyn khc th vn c th gii quyt n tha vi nhau c. S bnh trng lnh th v pha
Ty mt cch mau chng, mt ln na li gy ra s tranh chp gia min Bc v min Nam v vn
cho php hay khng cho php duy tr ch n l cc tiu bang mi c thit lp min Ty. Trong
nhiu nm, s tranh chp ny c gii quyt bng nhiu tha hip, trong mi min nhng b
mt t. Nhng lc ny l lc m s tranh chp d di n ni khng cn th no gii quyt bng mt
tha hip no na. t nc dn dn ri vo vc thm chin tranh.
Trong chng ny, chng ta s tm hiu v chin tranh gia hai min Nam Bc xy ra nh th no.
Di y l nhng cu hi c th gip cc bn hiu bit v nhng bin c a n cuc ni chin ny.
1. Trong nhiu nm, min Bc v min Nam gii quyt nhng d bit nh th no?
2. Hai min Nam Bc tin dn n chin tranh ra lm sao?
3. Nhng bin c no trc tip a n chin tranh gia min Bc v min Nam?

PHN MT
TRONG NHIU NM, MIN BC V MIN NAM
GII QUYT NHNG D BIT NH TH NO?
Trong chng trc, cc bn c bit, Hoa K chim tng vng t mt dn dn cho ti khi
lnh th vn ra bao trm kn c vng ng bng v min ni bn b Thi bnh dng. Dn chng c
hai min Nam Bc u tin n vng t mi ny lp nghip. D nhin l khi i lp nghip, h mang
theo tt c nhng cch sinh sng v li suy t c hu cu h. Dn dn cc lng nh c c khi lp, v
sau c nhng tiu bang mi c thnh hnh. C hai min Nam Bc u thy rng s phiu ca dn
min Ty trong Quc hi rt l quan trng. Liu rng nhng phiu ny s lm thm sc mnh cho min
Bc hay min Nam? Liu rng nhng dn biu ca min Ty Quc hi s ng h hay chng i ch
n l? C hai min u cm thy rng h cn phi c phiu ca cc tiu bang mi min Ty ny.
MT THA HIP GII QUYT C VN N L LOUISIANA
- Vic thu nhn tiu bang Missouri khi u cho vic tranh chp v vn n l
Vng t u tin c st nhp vo lnh th Hoa K l vng t Louisiana do Tng thng Jefferson
mua, v tiu bang u tin c thnh lp trong vng t mi mua ny l tiu bang Louisiana. y
khng c vn tranh chp v vn n l. Tiu bang Louisiana r rng l tn cng min Nam, v ch
n l c y ngay t nhng ngy u. Cho nn khi tiu bang Louisiana c thu nhn vo Cng
ng Lin bang th tiu bang ny l tiu bang chp nhn ch n l. Tuy nhin, nm 1819, khi Missouri
xin gia nhp vo Cng ng Lin bang th xy ra vic tranh chp d di gia min Bc v min Nam.
Missouri cng l mt phn t ca lnh th Louisiana do Tng thng Jefferson mua trc kia, nhng tiu
bang ny nm xa hn v pha Bc ch khng nh tiu bang Louisiana xa hn v pha Nam.
Nhiu ngi c n l n nh c lp nghip Missouri. Khi Missouri np n xin php tr thnh
mt tiu bang th dn chng y li mun rng tiu bang ca h phi c duy tr ch n l. Nhng
khi n xin gia nhp vo Cng ng Lin bang a n Quc hi th mt s dn biu ca cc tiu bang
min Bc yu cu rng ch khi no Missouri gii phng ht n l th Quc hi mi thu nhn Missouri vo
cng ng lin bang. Li yu cu ny khin cho dn min Nam s rng nu ch n l b cm tiu
bang Missouri th rt c th n l cng s b cm nhng tiu bang khc nu c thnh lp trong
vng lnh th Louisiana do Tng thng Jefferson mua trc kia. Min Nam nu ln thc mc l ti sao
ngi min Bc khng c n l li c php i min Ty nh c v c thnh lp cc tiu bang y,
trong khi th ngi min Nam c mang theo n l li b cm?
- Tha hip Missouri gii quyt v tranh chp v n l ny
Khi v tranh chp gay cn ny i n hi quyt lit th li xy ra mt iu may mn. Maine vn l mt
phn ca tiu bang Massachusetts np n xin gia nhp Cng ng Lin bang nh l mt tiu bang ring
bit. Dn chng tiu bang Maine khng cn hay ng hn l khng mun duy tr ch n l. C mt
lc ngi ta ni: y l mt c hi gii quyt v tranh chp gay cn v tiu bang Missouri. Nm
1820, Quc hi t c mt tha hip mnh danh l Tha hip Missouri hay cn gi l Tho hip
1820 .
Theo tha hip ny th:
1. Missouri s gia nhp Cng ng Lin bang nh l mt tiu bang duy tr ch n l.
2. Maine s l mt tiu bang t do (khng chp nhn ch n l)
3. Hai min Nam Bc ng tha thun rng s dng mt ng ranh gii gii quyt vn tranh
chp v ch n l trong cc phn t cn li trong lnh th Louisiana do Tng thng Jefferson mua
trc kia. ng ranh ny l ng bin gii pha Nam ca tiu bang Missouri ct ngang lnh th
Louisiana chy thng v pha Ty. Trong tng lai, trong phn lnh th Louisiana, mi tiu bang c
thnh lp nu nm pha Bc ln ranh ny th s l tiu bang t do (khng chp nhn ch n l), nu
nm pha Nam ln ranh ny th s c duy tr ch n l.
Tha hip ny coi nh l m p. Min Nam tha mn c nhng g h mong mun duy tr ch
n l Missouri - min Bc c th tin cy vo s phiu ca tiu bang Maine Quc hi gi qun
bnh s phiu khi tiu bang Missouri ng v pha min Nam. C hai bn u cm thy thoi mi, nh
nhm, v rng Quc hi thng qua mt o lut gii quyt vn n l trong phn lnh th
Louisiana mi tu c. Min Bc c bit hi lng v Quc hi gi a v ca mnh m ly quyn

quyt nh vn n l trong phn t cn li s tr thnh cc tiu bang sau ny.
- V tranh chp ny gy ra cm ngh chua cht v ng cay
D rng cuc tranh chp ny chm dt bng tha hip Missouri, nhng n vn cn gy nn nhng
chua cht v ng cay trong lng ngi. Nhn vo tng lai, nhiu ngi s rng sau ny s c nhng
tranh chp khc na v vn n l v nhng v tranh chp sau ny cn c th nguy him hn c cuc
tranh chp va mi gii quyt xong. ng Thomas Jefferson vit ln ni lo s ny trong mt on vn:
y l vn nht thi ging nh ting chung ku cu ha trong m khuya, n nh thc mi
ngi dy, v ai cng khip s. ng cn vit thm rng Trong nhng ngy gi en ti nht ca thi
chin tranh cch mng ng cng khng lo s cho t quc nh vy
MIN BC V MIN NAM TRANH LUN V CC QUYN T DO CA CC TIU BANG
Vic tranh lun v vic thu nhn Missouri vo Cng ng Lin bang khin cho ngi min Nam nhn
thc c mi lo s v li sng ca h. Vic trng bng vi lm cho t ai min Nam tr nn cn
ci. Dn min Nam s rng s c mt ngy h s khng c thm nhng t mi trng bng. H cng
cm thy lo s v nhng o lut v thu mu dch s lm cho gi c cc hng ha ln cao. V rng min
Nam mua rt nhiu hng ha k ngh ca Anh quc, v ngc li Anh quc cng mua rt nhiu bng vi
ca min Nam cho nn nng cao thu mu dch c ngha l nn thnh vng ca min Nam b e da.
Dn min Nam trung thnh vi Cng ng quc gia Hoa K, nhng h cng bt u t hi: C cch no
m chng ta vn li m p trong cng ng m nhng iu kin cn thit cho li sinh sng ca
chng ta vn cn c bo m?.
- nim v quyn t do ca cc tiu bang pht trin min Nam
Hnh nh cc nh lnh o min Nam mun c mt cch l li trong Cng ng Quc Gia m vn
bo v c quyn li ca min Nam. Hn cc bn cn nh rng Hin php Hoa K phn chia quyn
hnh cho chnh quyn lin bang v chnh quyn tiu bang. Chnh quyn lin bang ch c nhng quyn
hnh no c ghi r trong Hin php. Cn tt c nhng quyn hnh khc l thuc v cc tiu bang.
Ngi min Nam cho rng h c th duy tr c li sinh sng ca h bng cch khng nh rng chnh
quyn lin bang khng c can thip vo tt c cc vn khng c Hin php trao quyn cho chnh
quyn lin bang. T tng ny l nn tng cho iu m ngi ta gi l ch ngha quyn t do ca cc
tiu bang.
- Dn min Nam bo v quyn t o ca cc tiu bang
ng John Calhoun South Carolina l mt ngi bo v hng say nht cc quyn t do ca cc tiu
bang. Cc bn c dp c qua v on vn ng vit trong li phn khng mnh m chng li o
lut nng cao thu mu dch vo nm 1828. Trong bn tuyn co phn khng ny, ng Calhoun tuyn b
rng Quc hi khng c quyn nh thu mu dch cao theo m mt phn ca t nc phi gnh
chu thit hi. ng ni ln ting ni bnh vc cho ngi min Nam. ng phn i rng thu mu dch l
bt hp hin, p bc v bt cng.
Mt trong nhng cuc tranh lun ni ting nht Thng vin Hoa K xy ra vo nm 1830 l v tranh
lun v cc quyn t do ca cc tiu bang. Cuc tranh lun ny ko di gn 2 tun l. V lc by gi ng
Calhoun l Ph Tng thng nn ng khng tham d cuc tranh lun ny. Nhng thng ngh s Robert Y.
Hayne cng l ngi ca tiu bang South Carolina, rt hng say tranh lun, bnh vc cho min Nam. ng
l lun rng khi chp nhn Hin php, cc tiu bang ch trao chnh quyn trung ng mt s quyn hnh
thi. ng tuyn b rng bt k tiu bang no cng c quyn hnh ng chng li cc o lut do Quc
hi thng qua, nu tiu bang thy rng cc o lut ny vi hin.
- ng Daniel Webster bin lun cho chnh quyn trung ng mnh
Thng ngh s Daniel Webster ca tiu bang Massachusetts p li bi din vn ca thng ngh s
Hayne. ng Webster l mt ngi ln, nhng chic u to ln v cp mt sng rc nh hai cc than
chy trong m ti ca ng lm cho ci v b ngoi ca ng li cng thm phn uy nghi oai v. Ngy
no c nh c bi din vn, ng mc b ln mu da b v chic o chong kiu xa c nt bng
ng. Li n mc ny rt thnh hnh vo thi cch mng, v cng lm cho ci v b ngoi ca ng cng
thch hp vi hon cnh. ng khng ng vi quan im ca min Nam v quyn t do ca cc tiu
bang. ng ln ting bnh vc cho nhng ngi Hoa K cho rng nu mun Cng ng Lin bang tn ti
th chnh quyn lin bang phi c nhiu quyn hnh hn cc tiu bang.
Vo ngy m ng Daniel Webster bt u p li bi din vn ca ng Hayne, cc hnh lang ca
Thng vin ng cht nch nhng ngi n nghe ng ni. Khi ng ln, ng Webster bt u ni vi
ging ni trm trm v sang sng. ng ni, nu mi tiu bang u khng nh ci quyn t do quyt
nh xem mt o lut c hp hin hay khng th nhng g s xy ra? Cu tr li ca ng l Hoa K s
tan r thnh tng tiu bang ring r hay l thnh tng mt nhm ca mt vi tiu bang. ng vin dn
nhng cu vn di hoa m ca nhng bi din vn thi , ng a ra nhng li l rt khch ng
bin h cho cng ng lin bang, v ng chm dt bi din vn ca ng bng nhng li l v cng cm
ng:
Va ri khi ti quay li nhn mt tri, ti thy tri khng chiu sng trn nhng mnh vn mt thi
trong tp th (cng ng lin bang), tri s khng soi sng ln nhng tiu bang hiu chin, bt ha, ly
khai, tri s khng soi sng ln nhng mnh t m y y ry nhng hn th trong cnh ni da xo
tht, tm mu anh em. Hy cho tia sng mong manh le ln mt phn nhn mu c huy hong ca
t nc tng vang danh khp a cu v cn tin cao hn na. Nhng vo khi m nhng chin cng
cun cun dng ln trong nh sng rc r ca ngy xa th nht nh s khng c mt ln sc no trong
quc k b xa b hay b lm u, v nht nh cng khng c mt ngi sao no trong quc k b che
lp. Quc k ang mang nhng cu chm ngn khng ging nh nhng cu hi ng thng nh tt c
gi tr ca n ng l bao nhiu?. V cng khng phi nh nhng li l lng gt in r nh T do
trc v on kt saum l u u cng ta ra nh sng sng ng t sng lng ngi trong mi

gia nh v bao trm ht c bn b nm chu cun cun tung bay trong mi ln gi th gian ny, v l
tnh cm khc rt qu bu i vi nhng con tim ca ngi dn t nc Hoa K. l t do v on kt
ngy nay v mi mi, ch l mt m khng th no tch ri chia r c.
Cuc tranh lun gia hai ngh s Webster v Hayne ch l mt trong hng lot cuc tranh lun v quyn
t do ca cc tiu bang. Cc tiu bang min Nam mnh m tin tng vo quyn t do ca cc tiu bang
n h bt u i n quyn t do rt khi Cng ng quc gia. V cui cng n khi h hnh ng,
chng ta s thy rng s xy ra thm ha chin tranh gia cc tiu bang.
NHNG TRANH CHP MI A N THA HIP 1850
Theo tha hip Missouri th mi vng trong lnh th Hoa K u c ghi r l t do ( gii phng
n l) hay l n l (cn duy tr ch n l). Tuy nhin, nhng vng t mi c st nhp vo lnh
th chc chn li xy ra tranh chp. Cc bn c qua chng XVIII v thy rng c nhng bt
ng chnh kin vi nhau v vn thu nhn Texas nh l mt tiu bang duy tr ch n l.
- Cuc chin tranh vi M Ty C a n mt v tranh chp mi v ch n l
Cuc chin vi M Ty C bng n vo nm 1846 cho ta thy r rng Hoa K c th chim mt vng
t v cng rng ln. c mt ln, ngi ta nu ln cu hi l Nhng vng t mi ny s l nhng
vng t duy tr ch n l hay gii phng n l. Ngay khi chin tranh bng n, ng Davis Wilmot, dn
biu ca tiu bang Pennsylvania a ra cu tr li cho cu hi ny. ng Wilmot l ngi rt ght ch
n l. ng ngh vi Quc hi l hy tha thun vi nhau trc rng ch n l s khng c du
nhp vo bt k phn t no trong nhng vng t s chim c ca M Ty C. ngh ny gi l
iu khon Wilmot v c a ra Quc hi nhiu ln, nhng u b nh bi c. i biu cc tiu bang
min Bc ght ch n l b phiu ng h ngh ny. Nhng cc i biu min Nam th b phiu
chng li.
- Ngi min Nam tr nn lo ngi]
Khi trn chin vi M Ty C chm dt vo nm 1848, cuc tranh lun do ng Wilmot khi xng tr
nn quyt lit hn. Khp trong nc, u ngi ta cng bn v vn n l trong cc vng t va
mi chim c ca M Ty C. Ngi min Nam s rng ngi min Bc c th ngn chn khng cho
h mang n l vo cc vng t mi ny. hiu r ni lo s ca h, chng ta hy lng tai nghe cuc
ni chuyn xy ra vo thi ca mt in ch giu c min Nam vi ng bn lng ging. Ta hy gi
hai ngi ny l ng A v ng B ang ngi ni chuyn vi nhau trong phng khch.
ng A bt u ni: Ti khng th no li khng lo cho tng lai c. Khng bit nhng g s xy ra
nu cc tiu bang min Bc, ni m c qu nhiu ngi theo ch trng hy b ch n l, s c gng
ngn chn chng ta mang n l vo cc vng t min Ty, hay l h s c gng can thip vo li sinh
sng min Nam.
ng B ni: Ti cng ngh nh vy. Ti cm thy v cng lo ngi rng min Bc s c gng hot
ng quc hi chng li vic duy tr ch n l
ng A hi li: Dp no khin cho ng ngh rng chnh quyn lin bang c th lm nh vy?
- S cc tiu bang duy tr n l bng vi s cc tiu bang gii phng n l
ng B tr li rng: l iu m ti ang ngh ra gii quyt, ti lp mt danh sch nhng tiu
bang nguyn thy v nhng tiu bang mi gia nhp Cng ng Lin bang k t khi t nc chng ta
ginh c c lp. Ti cng ghi r nhng nm m cc tiu bang mi c thu nhn vo Cng ng
Quc gia. Trong danh sch ny ti chia lm hai ct, mt ct dnh cho cc tiu bang c php duy tr
ch n l, v ct kia dnh cho cc tiu bang t do:
MI BA TIU BANG NGUYN THY
Tiu bang n l Tiu bang t do
Delaware New Hamsphire
Maryland Massachusetts
Virginia Rhode Island
North Carolina Connecticut
South Carolina New York
Georgia New Jersey
Pennsylvania
NHNG TIU BANG MI
Tiu bang n l Tiu bang t do
Kentucky 1792 Vermont 1791
Tennessee 1796 Ohio 1803
Louisiana 1812 Indiana 1816
Mississippi 1817 Illinois 1818
Albama 1819 Maine 1820
Missouri 1821 Michigan 1837
Arkansas 1836 Iowa 1846
Florida 1845 Wiscosin 1848
Texas 1845
- Nu cc tiu bang t do tr nn mnh hn th nhng g s xy ra
ng B ni tip: ng thy l hu ht thi gian v con s cc tiu bang n l v cc tiu bang t do u
bng nhau. Cc tiu bang n l mi v cc tiu bang t do mi u c thu nhn mt lt. Vic thu
nhn cc tiu bang ny hu nh i tng cp mt. Mi tiu bang c hai thng ngh s. Cho nn nu vn
g m hai min Nam, Bc khng ng vi nhau th c nhng s phiu bng nhau b cho mi bn.
Hn na, a s cc v Tng thng l ngi min Nam, chng ta cng hy vng l cc ng y s lo lng
quyn li ca min Nam.
ng A ni: cho ti by gi th mi vic u tt p. Trong Thng vin, s thng ngh s ca hai
min Nam Bc u bng nhau v thng th Tng thng s ng v pha chng ta.
ng B trng c v suy ngh hn bao gi ht. ng ni: Vng, ng vy, nhng H vin li l mt
chuyn khc, c hai chng ta u nhn thy rng trong 50 nm va qua, dn s min Bc gia tng
nhanh hn min Nam. Ti H vin, d nhin l con s dn biu ca cc tiu bang ty thuc vo s dn
ca tiu bang . V th m con s cc v dn biu ca cc tiu bang min Bc gia tng nhanh chng.
y l bng danh sch ghi nhng g xy ra H vin t nm 1800. bng ghi ny khng nhng ch ghi
con s cc v dn biu ca cc tiu bang min Bc cng nh ca min Nam, m cn ghi con s phn trm
bao nhiu dn biu ca min Nam
Nm 1800 1810 1820 1830 1840 1850
S dn biu ca cc
76 96 123 141 135 142
tiu bang t do
S dn biu ca cc
65 79 90 99 88 90
tiu bang n l
S bch phn ca cc
46 45 42 41 39.5 38.8
dn biu min Nam
ng B kt lun rng: By gi chng ta ang mt dn sc mnh u phiu H vin. Gi th rng

Tng thng l ngi ca min Bc, nu min Bc kim sot cc vng lnh th v nu cc tiu bang mi
gia nhp Cng ng Quc gia l nhng tiu bang t do, nh vy l chng ta cng s b thiu s H
vin.
ng A tr li vi v lo lng: Ti thy r, chng ta l nhng ngi min Nam phi lm tt c nhng
g ngn chn nhng vng t mi ny khi gia nhp Cng ng Quc gia khng th tr thnh cc tiu
bang t do c. Ti khng th cho min Bc can thip vo li sinh sng ca chng ta c.
- California mun tr thnh mt tiu bang

Sau khi khm ph ra vng California th vic tranh lun nn lm g i vi vn n l trong cc
vng t va mi chim c ca M Ty C tr nn hng u. Cc bn thy trong chng XVIII
rng vic khm ph ra vng California khin cho nhiu ngi x n vng t ny. Dn nh c
y thnh lp mt chnh quyn ring cho h v np n xin gia nhp Cng ng Quc gia nh l mt
tiu bang t do. i vi dn min Nam th y l mt s lng nhc h. H khng nh rng California
khng c cm on ch n l. Dn min Bc xc quyt rng cn phi cm.
Nu vn n l California c em ra Quc hi bn ci th vn n l nhng vng t mi
cn li cng cn phi c a ra Quc hi bn ci. V nu khng c mt tha hip no gii quyt
c vn ny th t nc c th chia ra lm hai phn. Vin nh tht l en ti.
- Nhng v nhn i din cho cc tiu bang trong Quc hi
Trong khi quc hi ang phi ng u vi nhng vn rc ri th li c nhng v nhn xut hin.
c bit l c ba ngi tr nn ni ting. Ba ng ny bc vo lm vic ta nh lp php t 40 nm
v trc, v gn nh trn i phc v trong ngh dn biu ca h. Trong c ng Daniel Webster,
ngi ca tiu bang Massachusetts, mt chnh khch m cng l mt nh i hng bin. D l ng khng
thch ch n l, nhng ng c vng mt ci g khc hn, l gi cho t nc c on kt. ng
Henry Clay, ngi ca tiu bang Kentucky, c ni ting l ngi n ha (great compromiser). ng
Clay rt c ti trong vic tm cch ha gii gia nhng ngi bt ng chnh kin vi nhau. Trong nm
1820, chnh ng c cng tr gip tha hip Missouri. V by gi l ng 30 nm sau, ng li em
nhng c gng kin to mt tha hip khc cho hai min Nam Bc. ng John Calhoun thuc tiu bang
Carolina, ngi chim gii qun qun v vic tranh u cho cc quyn t do ca cc tiu bang. Mc du
l ng gi yu nhng ng cng vn cng quyt l South Carolina v ch n l phi c ting ni
ca h. ng chng li bt k mt tha hip no.
Ngoi ra cn c nhng v dn biu ni ting trong my nm sau ny. mt trong nhng ngi ny l
ng Stephen A. Douglas thuc tiu bang Illinois, ng cho rng dn chng trong cc vng lnh th mi
ny phi gii quyt mi vn nh vn n l cho chnh h. Ngi khc na l ng William H. Seward
thuc tiu bang New York. ng Seward tuyn b rng lut ca Thng l con ngi sinh ra l phi
c t do, v lut ca thng cn cao hn c Hin php ca Hip chng quc. Ngoi ra cn c
nhng v dn biu tr xut sc bnh vc cho min Nam. Trong c cc ng Jefferson Davis thuc tiu
bang Mississippi v ng Alexander H. Stephens thuc tiu bang Georgia. Sau ny, khi min Nam lp chnh
ph ring th chnh hai ng ny tr thnh Tng thng v Ph Tng thng.
- Quc hi thng qua tha hip 1850
Sau nhng cuc bn ci di v tn, Quc hi ng mt tha hip mnh danh l tha hip 1850. Tha
hip ny gii quyt vn n l cc vng t va mi chim c ca M Ty C v mt vi vn
khc, di y l nhng phn quan trng ca tha hip 1850.

1. California c thu nhn vo Cng ng Quc Gia nh l mt tiu bang t do.
2. Nhng vng t cn li va chim c ca M Ty C c chia ra lm lnh th Mexico v lnh th
Utah. Vn n l y c trao cho dn chng t gii quyt ly. Ni mt cch khc l dn chng
y s phi t quyt nh xem c nn duy tr ch n l hay khng.
3. S khng c bun bn n l qun Columbia
4. lm cho n l kh c th gii thot c bng cch trn t cc tiu bang n l sang cc tiu bang
t do, Quc hi cho thng qua mt o lut ngt ngho gi l lut v n l o tu (Fugitive Slave Law).
Lut ny buc dn chng cc tiu bang t do phi gip bt cc n l chy trn.
Qua tha hip ny, Quc hi hy vng s mi mi gii quyt c vn n l. Cc v dn biu trong
Quc hi khng mun c mt cuc tranh lun gay cn no khc na c th gy nguy him cho t nc.
Nhn dn Hoa K th ra nh nhm. Chc chn l c nhiu ngi ngh rng vic tranh chp v vn
n l ri vo qun lng.

PHN HAI
HAI MIN NAM BC TIN DN N CHIN TRANH
NH TH NO?
Ngi Hoa K no ngh rng tha hip 1850 c th gii quyt c vn n l v chm dt mi tranh
chp gia hai min Nam Bc th t ra rt hy vng. Nhu bin c xy ra trong nhiu nm sau lm
cho s tranh chp ti din thng hn v cn gy thm hn th v d di hn nhiu.
- Tc phm Chic lu ca ch Tom lm si ni d lun min Bc
Nm 1852, n s Harriet Beacher Stowe vit mt cun sch vi ta l Chic lu ca ch Tom. y
l cun sch ni ln s au kh ca dn n l v s tn c ca cc ng ch. Tt c qu l bc tranh r
rt nht khp cc min Nam. Nhng thm trng ny khin cho hng trm ngn c gi ca tc
phm ny phi au lng. ng ra tc phm Chic lu ca ch Tom khng c g khc hn l gy nh
hng vi nhn dn min Bc trong vn chng ch n l. Ngi ta ni rng trong nhng nm sau
ny, Tng thng Abraham Lincoln ca tng b Stowe nh Ngi thiu ph nh b vit mt tc
phm gy nn mt cuc i chin. Tuy nhin, min Nam, Chic lu ca ch Tom gy nn nhng
ln sng phn khng v khuy ng lng cm th i vi nhng ngi ch trng hy b ch n l.
- ng xe la b mt gip nhng ngi n l chy trn
Mc du c o lut v nhng ngi n l chy trn, dn min Bc vn tip tc gip nhng
ngi n l c c hi chy trn c. Mt cch m h s dng gip nhng n l no chy trn l
ng xe la b mt. Thc ra, y khng phi l mt ng xe la thc s m ch l mt cch gip
cho cc n l chy trn ti nhng ni an ton. Nhng n l ti c min Bc th c nhng ngi
chng li ch n l cho n . Nhng ngi ny gi l nhng ngi hng dn, m n th h mang
n l i t mt cn nh hay trm n mt trm khc xa dn v pha Bc. Cui cng ngi n l ny i ti
Gia N i, v y h c th sinh sng nh nhng ngi t do. Mc d khng c nhiu n l trn i
theo cch ny, nhng ng xe la b mt cng lm cho tinh thn chng i nhau gia hai min Nam
Bc cng gia tng.
- Khi vn n l li c t ra th tranh chp cng tr nn d di
Nhng d bit gia min Nam v min Bc vn tip tc tr nn trm trng hn. Tuy nhin, u nm
1854, hng lot bin c xy ra khin cho vic tranh chp hai min cng tin dn n im khng th no
hn gn c. Nu chng ta c th ngi xem mt chng trnh truyn hnh ca mt vi bin c quan
trng th chc chn chng ta c th xem c mt vi hot cnh di y:
HOT CNH 1
- Lut Kansas- Nebraska lm ti din v tranh chp v vn n l (1854)
Chng ta n xem phng Thng vin trong in Capitol ti Hoa Thnh n. Cc thng ngh s ang
bn ci vi nhau v d lut Kansas Nebraska, mt d lut thit lp hai chnh quyn mi. Mt lnh
th Kansas v mt lnh th Nebraska. Nu d lut ny thnh lut th dn chng hai vng lnh th s
t quyt nh c nn chp nhn ch n l hay khng. Mt thng ngh s thuc min Bc ang c bi
din vn vi nhng li l sau y:
Tha qu v, hy nhn vo bn , Kansas pha Bc ng ranh gii do tha hip Missouri n nh.
Liu rng chng ta c th chp nhn ch n l c khng? Khng, dn chng min Bc s
khng chp nhn nh vy.
V mt thng ngh s min Nam ci li:
Tha hip Missouri ni rng ch n l khng c php du nhp vo vng lnh th ny. nhng
d lut ny, d lut Kansas Nebraska s khai t tha hip Missouri. Ni no c ngn c ca Hip Chng
Quc th c th u nhp ch n l vo. N phi nh vy. N l l ca ci, l tin bc. Chng ti
c quyn t do mang ti sn n l ca chng ti n bt c mt ni no min Ty cng nh cc bn
min Bc c quyn mang ti sn nh nga v b ca cc bn n vy. Dn chng min Nam s

khng nh quyn t do ny.
D lut c thng qua Thng v H vin v tr thnh lut. Tha hip Missouri khng cn na.
Lut Kansas Nebraska thay th tha hip Missour. Dn chng cc vng lnh th Kansas v Nebraska
c th t quyt nh c nn chp nhn ch n l hay khng.
HOT CNH 2
- Bo ng bng n v vn n l Kansas (1854-1857)
Chng ta thy c mt ngi cao ln, vi chm ru bc ng ngoi tri trong m ti. ng ta nhn
xung nm ngi ang hp hi. C ngi hi: John Brown, ti sao anh li bn h? Hn tr li: Nhng
ngi chng li ch n l b git, cho nn nhng k ng h ch n l cng phi cht.
a im xy ra l Kansas, ni c t ra vn t do hay n l. Dn t min Bc v min Nam l
lt ko n y lp nghip. Nhng ngi gc min Nam ni: Chng ti s mang n l vo Kansas. Nu
cn, chng ti s chin u bo v n l ca chng ti. Nhng ngi gc min Bc ni: chng ti s
khng cho n l tn ti Kansas. Nu cn chng ti s chin u khng cho em n l vo lnh
th ny.
S git nhng ngi ng h ch n l ca John Brown ch l mt trong nhng hot cnh bo ng
trong thi k dn i lp nghip ko n nh c Kansas. Lc u, ngi ta ni la tiu hy lng
Lawence ca nhng ngi chng ch n l. C c on ngi ci nga i lang thang trn khp cc
no ng. H mang theo sng trng v nhm bn bt k nhng ngi no khc. y l nhng ngi
ng h v chng ch n l nh ln nhau ginh git, nm quyn kim sot Kansas. Bo ng
Kansas dn dn cng ngui ngoai lng dn, nhng cuc u tranh dnh quyn kim sot Kansas vn
tip tc. V s ngi chng ch n l ng hn nn cui cng h thng cuc. Nm 1861, Kansas
gia nhp Cng ng Lin bang nh l mt tiu bang t do.
HOT CNH 3
- ng Cng Ha ra i (1854)
Chng ta thy c mt nhm ngi t tp ngoi tri ti mt th trn Wisconsin. Mt trong bn h
ni: chng ti khng th bu cho nhng ngi thuc cc chnh ng c, tc l ng T do v ng Dn
ch na. Nhng ngi khc v tay hoan h.
Din gi ni tip: Vn quan trng hm nay l chng ta s phi duy tr ch n l hay ch t
do trong cc vng lnh th mi? Cc chnh ng c khng th ng vi nhau v cu tr li cho cu
hi ny. Quc hi thng qua o lut Kansas Nebraska, nh rng dn chng cc vng lnh th
ny s phi t quyt nh xem c nn chp nhn ch n l hay khng. Nhng chng ta l nhng
ngi c mt trong cuc hp ny tin tng rng Quc hi s c quyn v c bn phn phi cm on ch
n l cc vng lnh th mi ny. Chng ta mnh v chng ta phi tr nn mnh hn. Chng ta hy
thnh lp mt chnh ng mi v t gi chng ta l nhng ngi ca ng Cng ha. Chng ta hy
chin u khng cho ch n l du nhp vo cc vng lnh th mi. cc tnh khc trong khp
min Bc u c hot cnh nh vy Khng chp nhn ch n l cc vng lnh th mi. Hy lin kt
vi nhng ngi ca ng Cng ha.
Chnh ng mi ny thu nhn c nhiu ng vin. Trong k bu c nm 1856, nhng ngi ca
ng Cng ha chim c 2/3 trong cc tiu bang min Bc v chn ng John C. Fremont mt qun
nhn kim thm him gia, lm ng c vin. Tuy nhin, hu nh khng c ng vin ng Cng ha no
min Nam. Cho nn ng Dn ch c min Bc ln min Nam mnh bu ng James Buchanan
ln lm Tng thng. D rng b tht bi, ng Cng ha cng khng chn nn. H bit rng bc u
ca h tin hnh tt p hn v hy vng vo nm 1860 h s bu c ngi ca ng Cng ha ln
lm Tng thng.
HOT CNH 4
- Trong v Dred Scott, tha hip Missouri b tuyn b l bt hp hin (1857)
Chng ta thy trong mt cn phng nh hp im lng, ni Ti cao Php vin ang nhm hp. Trn
hng gh trn bc cao, cc v thm phn Hoa K mc o chong en ngi sau dy bn di c khm
trng rt l long trng. y l ta n ti cao ca t nc. H din gii ngha ca Hin php Hoa K v
quyt nh v mt o lut do Quc hi ban hnh c vi hin hay khng.
Cc v thm phn ny ang cu xt v n ca mt ngi da en tn l Dred Scott. Scott vn l ngi
n l min Nam c ng ch mang n mt tiu bang t do, v tiu bang ny nm pha Bc ng
ranh do tha hip Missouri n nh. Tha hip Missouri quy nh rng trong lnh th ny s khng th
no c ch n l hay c php duy tr n l. V th cho nn Scott i quyn l mt ngi t do. ng
ta cng thnh cu Ti cao Php vin buc ng ch ca ng phi phng thch ng. Mt v thm phn
chm ri c nhng li l ca Ti cao Php vin quyt nh. N l l ti sn, l tin bc, v n l khng
c quyn t do ca mt cng dn. Hin php bo v ti sn trong cc vng lnh th cng nh trong
cc tiu bang. Quc hi khng c quyn cm on ch n l trong bt c phn t no trong cc
vng lnh th. V vy m tha hip Missouri l bt hp hin.
Quc hi n nh trong lut Kansas Nebraska rng tha hip Missouri cht ri, nhng li
ngh rng cc c tri trong mt vng lnh th s t quyt nh ly v vn n l. By gi trong v n
Dred Scott, Ti cao Php vin li quyt nh rng khng th khng cho du nhp n l vo trong cc vng
lnh th.
Dn min Nam d nhin l rt hi lng vi quyt nh ca Ti cao Php vin, nhng ngi min Bc th
ht sc kinh ngc. c bit l cc ng vin ng Cng ha, h phn i rng Ti cao Php vin thin
v ng h min Nam.
HOT CNH 5
Mt cuc tranh lun d di xy ra Illinois (1858)
Chng ta thy ti mt cng vin trong mt th trn nh b thuc Illinois, trn mt ci bc g, c hai
ngi ng trc mt m ng cht nch c cng vin. C ci g tri ngc hn nhau gia hai ngi
ny. Ngi ny th cao hn ngi kia rt nhiu. Tht ra, nu ngi cao kia m vn thng tay ra th
ngi ln ny c th i di cnh tay ngi cao. Ngi cao th n mc cu th n tay o chong ca
ng ta khng ti hng, v ng qun ca ng ta khng ti giy. Ngi ln kia th tri ngc hn li, n
mc rt chnh t. Ngi cao ln th rt vng v v mt th nhn nh bun ru. Ngi ln th t tin, vui v
v nim n.
Ngi cao l ng Abraham Lincoln, ng vin ng Cng ha; ngi ln l ng Stephen A. Douglas
thuc ng Dn ch. Ngi no cng hy vng s c dn chng Illinois bu lm Thng ngh s ti
Thng vin Hoa K. Mun cho dn chng bit h s b phiu thng vin ra sao, h tranh lun v vn
n l trong cc vng lnh th (cha thnh tiu bang). Bt k cc quyt nh ca Ti cao Php vin
trong v n Dred Scott, ng Douglas ni rng dn chng trong cc vng lnh th s phi quyt nh
xem c nn duy tr ch n l trong lnh th ny hay khng? (T tng ny gi l ch quyn nhn
dn). Khng ai ngc nhin khi thy ng Douglas ni nh vy, v rng chnh ng l ngi son tho lut
Kansas Nebraska.
ng Lincoln ni rng ch n l l lm ln, ng tuyn b rng Quc hi c quyn gii phng n l
trong cc vng t thuc v ton th nhn dn Hoa K. Th c ngha l trong tt c cc vng lnh th
ch khng phi trong tt c cc tiu bang. ng ni tip rng ng Cng ha ngh rng ch n l l
lm ln. V l do ny m ng Cng ha mun gii hn ch n l trong cc tiu bang c sn n l
t trc, v ngn chn khng cho n l trn sang cc vng lnh th khc.
Tuy th, nhng trong thm tm ca ng Lincoln li s rng khng th no trnh c mt cuc tranh
chp gia min Bc v min Nam. Trong mt bi din vn trc , ng cnh co vi nhn dn Hoa
K rng: Mt gia nh m chia r th s khng tn ti c. Ti tin rng chnh ph ny s khng th no
mi mi chu ng c ci cnh mt na l n l v mt na l t do.
ng Stephen Douglas thng k bu c ny. Nhng ng Abraham Lincoln tr nn ni ting v cc
vn nu ra, nht l vn n l.
HOT CNH 6
- John Brown tn cng kho v kh ca chnh ph lin bang ti bn ph thuc lng Harper,
tiu bang Virginia (1859)
Ti bn ph lng Harper trn b sng Potomac, chng ta thy cn nh tm giam vi nhng bc
tng dy. Sng n, qun lnh x ti ca v chim gi ta nh. bn trong, ngi ta thy John
Brown v mt s ngi. Phn ln trong m ngi ny cht hay b thng. y chnh l John
Brown m chng ta thy Kansas. ng ta ang lm g y by gi.
ng Brown v mt s ng bn ca ng ti Virginia vi nh gii phng n l. Sau khi chim ng
v kh ca chnh ph Lin bang ti bn lng Harper cp v kh, ng ku nhng ngi n l
gn Chng ti c mt y gii phng cc bn! Hy v trang v bo v t do ca cc bn.
Nhng khng c ngi n l no theo ng c. ng Brown b bt v b x v ti phn bi, ng b x gio.
Mc d nhng ngi theo ch trng hy b ch n l coi ng Brown nh l mt v thnh, nhng
nhiu ngi min Bc li coi hnh ng ca ng nh l hnh ng ca ngi in. Tuy nhin, dn min
Nam th rt l s hi. H s rng nhng ngi theo ch trng hy b ch n l min Bc ang tin
hnh khuyn khch dn da en ni lon v dng v lc gii phng n l. Ngi min Nam bo rng:
Chng ta khng th chu ng c hn na.

PHN BA
NHNG BIN C NO TRC TIP A N CHIN TRANH GIA
MIN NAM V MIN BC
CUC BU C NH MNG
- ng Abraham Lincoln c c Tng thng
Nm 1860, ton th t nc lo s v cng thng nh ang ch i nhng bin c trm trng nht
ca my nm qua. Cuc bu c Tng thng c t chc vo nm ny, vn chnh s l vn n l.
Kt qu s nh th no?
Trong k bu c ny c 4 ng chnh tr, khng ging nh trc kia ch c hai hay ba chnh ng thi.
ng Dn ch c phn ha ra lm hai nhm. Mt nhm l ng Dn ch min Nam mun bu ng
John C. Breckinridge thuc tiu bang Kentucky. ng ny tin tng quyn t do ca cc tiu bang v
khng nh rng phi bo v ch n l trong cc vng lnh th. ng Dn ch min Bc tin tng
rng gii php tt p nht cho vn n l l t tng ch quyn ca nhn dn ca ng Stephen
Douglas. Hy cho dn chng trong cc vng lnh th t quyt nh. ng ny chn ng Douglas ra
lm ng c vin. Mt chnh ng th ba l ng on kt Lp hin (The Union Constitutional Paryt).
Nhng ngi ng ny l nhng ngi yu chung ha bnh v mun cho quc gia c on kt. H
hy vng s c mt tha hip khc v vn n l. H chn ng John Bell lm ng c vin Tng thng.
Sau ht l ng Cng ha. ng ny nhc li nhng g m h i hi vo nm 1854, rng phi ngn

chn khng cho ch n l du nhp vo cc vng lnh th. ng Cng ha cng c gng hot ng
min Bc v min Ty ng h bng cch:
1. Nng cao thu mu dch.
2. Phn phi rung t min ph cho dn min Ty.
3. Thit lp cc ng xe la chy ti b bin Thi bnh dng. ng ny chn ng Abraham Lincoln,
mt v lut s ni xa xi ho lnh thuc tiu bang Illinois ra lm ng c vin Tng thng.
Chnh ng no m b phn ha vo nhng khi ra tranh c th thng thng l b tht bi. Cho nn
ng Dn ch b tht bi vo nm 1860. ng Cng ha thng trong k bu c ny, d l hu ht
cc tiu bang min Nam ng ny khng c phiu. ng Abraham Lincoln tr thnh Tng thng Hoa K
vo nm 1861.
- ng Abraham Lincoln l ai?
Ngi c c trong k bu c 1860 l mt trong nhng ngi xut sc nht trong lch s Hoa K. Sinh
trng trong s cc nhc kh khn vng bin cng, ng khng c nhng may mn m nhiu v Tng
thng khc c. V ngho tng, ng phi xoay s khng bit bao nhiu ngh sinh nhai. Trc khi tr
thnh lut s, ng tng i ph rng, n cy, cy rung, b ci, lm vic cho tu thuyn chy trn
sng Mississippi, v trng nom ca tim. V c t dp i n trng hc hc nn ng t hc trong
nhng gi nhn ri trong ngy v trong nhng bui chiu bn cnh nh la bp bng ca l si. Ngay
c thn hnh v th xc ca ng cng bt li cho ng ng cao lu nghu, c ch vng v, ging ni the
th.
Mc du ng c nhng tr ngi ny, nhng dn chng vn knh n ng. S thnh tht, ngh trong
sng, tnh tnh thn mt v ti k chuyn ca ng cng nh s tn nhim nhng ngi dn tm thng
l nhng c tnh khin cho ng c mi ngi qu mn. ng lm vic trong c quan lp php
Illinois tri qua nhiu nhim k. Nm 1846, ng c dn chng bu vo H ngh vin v phc v trong
mt nhim k hai nm ti y.
Khi nhim k ti Quc hi chm dt, ng li tr v hnh ngh lut s. ng cho rng ng hon thnh
xong s nghip chnh tr. Nhng lng u t v vn n l buc ng phi tr li cuc i chnh tr.
ng khng ngh can thip vo vn n l nhng tiu bang no vn c n l. Nhng ng nht
quyt cho rng ch n l khng th no tn ti c trong cc vng lnh th thuc chnh quyn
trung ng. Nim tin ny khin ng ra ng c lm thng ngh s ca tiu bang Illinois, v phi tham
d tranh lun vi ng Douglas.
Mc du ng rt ni ting min Ty, nhng i vi dn chng min ng th t ngi bit n ng.
u nm 1860, ng c mi ni chuyn ti Cooper Union Hall thuc thnh ph Nu c. Ti y, nhiu
ngi v t m mun n xem v nghe nhn vt ca min Ty ang tr thnh mt nhn vt quan trng
ca ng Cng ha. i vi dn Nu c, ng Lincoln tht l v cng th l v nh qu. Nhng khi ng
bt u ni th ngi ta qun hn ci b qun o k l v dng ngi cao lu nghu ca ng. Bi din
vn ca ng tht l hoa m v su sc. C ch ca ng tht l trang trng v li cun. L lun ca ng
chng li ch n l trong cc vng lnh th tht l su sc v trong sng. ng kt lun bng nhng
li: Chng ta hy tin tng rng quyn t do lm nn sc mnh, v trong nim tin ny, khi m chng ta
thu hiu th chng ta hy mnh bo thi hnh s mng ca chng ta. Khi bi din vn chm dt,
ton th thnh gi hoan h vang ln nh sm go rung chuyn c t tri.
l con ngi m ma thu nm 1860 c c c lm Tng thng th 16 ca Hip Chng Quc.
CHIN TRANH BNG N
- Cc tiu bang min Nam ly khai
Cc tiu bang min Nam tuyn b rng nu ng Lincoln c bu lm Tng thng th h khng cn
mun li trong Cng ng Quc gia na. Tht ra, min Nam vn c quyn hnh trong Quc hi v
trong Ti cao Php vin. Nhng ngi min Bc m li l ngi ca ng Cng ha c c Tng thng
th min Nam khng cn cm thy an ton c na. H khng nhng s cho vn n l m cn s
cho c cng vic sinh sng ca h ty thuc vo vn n l.
Ngay trc khi ng Lincoln ln lm Tng thng, cc tiu bang min Nam hm da s rt lui khi
Cng ng Quc gia. Trc ht l tiu bang South Carolina ly khai. Sau l cc tiu bang Mississippi,
Florida, Alabama, ri Georgia, Louisiana v Texas. Ngy mng 1 thng 2 nm 1861, c 7 tiu bang ly
khai. Tng thng Buchanan lc gn ht nhim k nn khng hnh ng g ht ngn chn cc
tiu bang ly khai ny. ng ni: Ti khng c quyn g hnh ng c.
- Lin minh cc tiu bang M chu c thnh lp
Thng 2 nm 1861, 7 tiu bang ly khai gi i biu n Montgomery, Alabama thnh lp tn chnh
ph. Cc v i biu ny son tho hin php cho Quc gia mi, l lin minh cc tiu bang M chu
(cn c gi l lin minh). Bn Hin php ny rt ging bn Hin php Hoa K, nhng Hin php ny
nh rng Quc hi ca Lin minh khng th can thip vo ch n l. Hin php ny quy nh rng
khng nh thu mu dch vo cc hng ha nhp cng. Nhim k ca Tng thng l 6 nm thay v 4
nm, v khng c ti c na.
- ng Jefferson Davis c bu lm Tng thng ca Lin minh cc tiu bang
ng Jefferson Davis thuc tiu bang Mississippi c bu lm Tng thng ca chnh ph Lin minh cc
tiu bang, v ng Alexander H. Stephens thuc tiu bang Georgia c tuyn chn lm Ph Tng thng.
ng Jefferson Davis cng sinh tiu bang Kentucky vi ng Abraham Lincoln nhng ln hn mt tui.
ng Lincoln c song thn em i Indiana lp nghip ri di chuyn i Illinois, trong khi , gia nh ng
Davis di chuyn xung Mississippi. Thn ph ng Davis l mt nh in ch c mt n in rt ln v c

nhiu n l. ng Jefferson Davis l ngi c trnh vn ha rt cao li l ngi tt nghip trng v b
West Point. Trong thi chin tranh vi M Ty C, ng l v s quan ghi c nhiu chin cng xut sc,
ng cng tng phc v ti H vin ri Thng vin ti Hoa K, v cng tng lm B trng B
Chin tranh. Khi cn l thng ngh s ti Thng vin, ng mnh m bo v cc quyn t do ca min
Nam.
ng Davis l mt ngi thng minh, nhiu ngh lc v c v ca con ngi ch huy. ng ra gnh
vc mt trch nhim kh khn l lnh o Lin minh trong lc cn phi tranh u gay go thnh lp
mt Quc gia c lp.
- Tng thng Lincoln hy vng ha bnh
Khi tr thnh Tng thng Hoa K vo ngy mng 4 thng 3 nm 1861, ng Abraham Lincoln phi
ng u vi mt vn kh khn. By gi c 2 quc gia v 2 v Tng thng. ng phi lm g y?
ng khng mun chin tranh, khi tuyn th nhm chc ng ni: Gi s cc bn tin n chin tranh,
cc bn cng khng phi chin u mi mi. Sau khi c hai bn cng b tn tht nng n, cc bn phi
ngng chin u, th nhng vn xa c vn cn li vi cc bn. Vn n l min Nam khng
nguy him, v rng Tng thng Lincoln ha rng ng Khng c nh, d trc tip hay gin tip, can
thip vo ... vn n l cc tiu bang vn c n l. ng ni tip Hi nhng ng bo bt mn!
Chnh do ni tay cc bn ch khng phi do ni tay chng ti, to nn cuc ni chin ny. Chnh ph
s khng tn cng cc bn. Tuy nhin, Tng thng Lincoln lm sng t vn khi ng long trng th
phi Duy tr , bo v chnh quyn Hip Chng Quc. Sau ht, ng ku gi ton dn hy on kt. ng
long trng ni:
Chng ta khng phi l k th m l bn. Chng ta nht nh khng phi l k th. Ting vng huyn
b ca tr nh bao trm t nhng nm m ca cc nh i quc cho n ht thy mi tri tim ca nhng
ngi cn sng trong khp t nc ny s tr thnh bi ca ng iu ca ton th Quc gia, v khi
xc ng th chc chn s l nhng thin thn lng ly trong v tr ca chng ta.
Nh vy l ng Lincoln ng ra m nhm trch v bo v v duy tr t nc vi lng tin tng
mnh lit vo nhng g m ng cho l ng. Song l, d rng ng ni nh vy, nhng t nc vn
cn chia r. Cc n i ca chnh ph trung ng b qun Lin minh min Nam chim gi. Lut php
ca chnh quyn trung ng khng c tn trng. Nu ng Lincoln mun cu nguy t quc, ng phi
hnh ng mau l.
- Chin tranh
Hi cng Charleston thuc tiu bang South Carolina rng ln v yn lng. Di nh nng m p ca
ma xun, thnh ph Charleston nm mi tn cng pha Ty ca hi cng. Pha trong hi cng ny l mt
hn o, v trn hn o nh b ny l n Sumter. n Sumter do qun i chnh quyn trung ng
n tr. Cc nh lnh o Lin minh min Nam i rng qun s trung ng phi ri b n ny. Nhng
v ch huy trng ca n Sumter t chi. Lin sau , th cc nh lnh o Lin minh min Nam li hay
tin l Tng thng Lincoln cho tu thuyn tip t thc phm v cc tip liu cho n Sumter. D nhin
l h s rng s tng vin ny cng c th l lc lng b. Ngy m hnh nh tr nn di hn. Dn
chng hi hp lo s.
Lc by gi l 4 gi 30 sng ngy 12 thng 4 nm 1861, cn mt gi na th tri mi sng. Thnh lnh
mt nh la le ln ri mt ting n Bm ph tan bu khng kh yn lng. T bn chung quanh hi
cng, i pho ca qun lin minh bt u n vo n Sumter. Ha bnh khng cn ch ng hi cng
Charleston cng nh bt c ni no trong t nc Hoa K. Chin tranh thc s bt u bng n.
(xem tip : Chng XX)
Trang Lch S
2/11/2017 LSHK-20- Nam Bc nh Nhau Ri Li Thng Nht (Nguyn Mnh Quang dch)
LCH S HOA K
(3 tc gi)
Nguyn Mnh Quang dch

(tip theo Chng mi chn)
pypypy
CHNG XX
HAI MIN NAM BC NH NHAU RI LI THNG NHT
Vo khi cuc chin vi M Ty C sp chm dt th nhiu s quan nhm hp ti mt tri ng qun ca
Hoa K gn Mexico City. Trong s nhng s quan ny c hai ngi tr nn ni ting trong lch s Hoa K.
Mt ngi l i t, v ngi kia l mt i y xc xch li thi. V i t ny c mt v s quan cho
l mt qun nhn gii nht m ti cha h thy ngoi mt trn. Ngi l Robert E. Lee, cn ng
i y l Ulysses S. Grant.
Mi by nm sau, hai ngi ny gp nhau, nhng ln ny trong mt cn nh gch nh b gn ta
n Appomattox thuc tiu bang Virginia. Thi gian mang li nhiu bin i. D mt thi h l nhng s
quan cng n v m by gi t nhin i din vi nhau l hai k th. ng Lee mc ng phc mu xm
ca qun i Lin minh cc tiu bang M chu. ng Grant tr thnh Trung tng Grant, t lnh qun i
Hoa K, ng Lee tr thnh v tng Tng T lnh qun i Lin minh.
Bui hp ti cn nh gch nh du ngy chm dt cuc chin m mu gia hai min ca t nc.
Cuc chin tranh ny l hu qu ca cuc tranh chp gia hai min Nam Bc m chng ta bn trong
chng XIX. Trong chng ny, chng ta s bn v nhng trn nh ln v s tm hiu xem min Bc
chin thng nh th no. Chng ta s tm hiu xem cuc chin tranh nh hng n c hai min Nam
Bc nh th no, v nhng g s xy ra i vi k hoch ca Tng thng Lincoln lm cho Hoa K mt ln
na l mt quc gia bt kh phn. Mun hiu bit cuc chin tranh ny v hu qu ca n, chng ta
hy nh li nhng cu hi di y:
1. t nc chia r nh th no v mi bn c nhng li im no?
2. Bn nm di chin u mang li chin thng cho min Bc nh th no?
3. Cuc chin nh hng n i sng ca dn chng hai min Nam Bc ra lm sao?
4. Tng thng Abraham Lincoln d tr on kt quc gia nh th no?

5. Nhng g xy ra min Nam vo nhng nm sau chin tranh?

PHN MT
T NC CHIA R NH TH NO V MI BN
C NHNG LI IM NO?
- Chin tranh chia r t nc
Vo khi qun i Lin minh n sng bn vo n Sumter l khi t nc b chia r trm trng, tht kh
m c th hn gn li bng phng tin ha bnh. Nh cc bn thy, v nhiu l do, min Bc v min
Nam cng ngy cng cch bit nhau hn. By gi th sng n. Ngi Hoa K phi ng u vi vn
trng i l liu rng Hoa K vn cn l mt quc gia hay s tr thnh hai quc gia?
Cuc chin khng nhng chia r t nc m cn chia r c b con li xm v c anh em trong gia
nh. C nhiu ngi min Bc i xung min Nam chin u cho Lin minh v cng c nhiu ngi min
Nam chin u cho chnh ngha ca min Bc. c bit l ti cc tiu bang vng bin gii gia hai
min. Cng trong li xm, k th i chin u cho min Bc, ngi th gia nhp qun i min Nam. iu
bun hn na l chin tranh cn chia r c nhng ngi trong cng mt gia nh. Ba ngi anh em ca
b Abraham Lincoln, phu nhn ca Tng thng Hoa K, hy sinh v Lin minh (min Nam). B con thn
thit ca b v ca Tng thng Lin minh (min Nam) li chin u cho min Bc. Con ci ca mt v s
quan cao cp trong hi qun Hoa K (min Bc ) mc ng phc xm ca qun i Lin minh.
- Phi chin u cho min no?
Ngi ta ln ng chin u v nhiu nguyn nhn. Hu ht nhiu ngi c hai min Bc Nam i
theo chnh ngha m bn b v anh em li xm i theo. Nhiu ngi min Nam tin tng rng phi
c ch n l, nn i chin u bo v ch n l. Cng c nhiu ngi min Nam tin chc
rng li sng ca h nh vo cng vic trng bng vi nn khng th no sng cng mt quc gia vi cc
tiu bang min Bc chuyn v k ngh v thng mi. Nhng ngi min Nam ny ch chin u cho
ci quyn t do ly khai khi Cng ng Quc gia thnh lp mt quc gia mi.
Mt khc, mt s ngi min Bc chin u v rng h th ght ch n l, v hy vng l chin tranh

s khai t ch n l. Cng c nhiu ngi min Bc cho rng cuc sng trong ch dn ch th
khng c vn g li kh khn n khng th gii quyt tha ng c. H vng tin rng Cng
ng Quc gia phi mnh hn bt k mt tiu bang hay mt nhm cc tiu bang no khc. H chin u
bo v ci chnh quyn c ng cha t tin h to dng nn.
- Cc tiu bang n l cn li chn hng ng
khi chin tranh bng n, nhng tiu bang n l cha ly khai buc phi quyt nh gia nhp hng ng
min Bc hay hng ng min Nam. Ngay sau khi ting sng khai ha n vo n Sumter, li c thm 4
tiu bang na ng v pha Lin minh v ly khai. l cc tiu bang Virginia, Arkansas, Tennessee v
North Carolina. Nhng dn chng sng min Bc tiu bang Virginia li khng chu lin kt vi cc vng
khc ca tiu bang ny ly khai. Min ny tch ri ra khi tiu bang v thnh lp tiu bang West
Virginia, v gia nhp Cng ng Quc gia (Lin bang) vo nm 1863. Bn tiu bang n l gn min Bc
nht Missouri, Kentucky, Maryland, v Delaware- li trong Cng ng Quc gia. Nh vy l ngay khi
chin tranh va bng n min Bc c 23 tiu bang, v min Nam ch c 11 tiu bang.
- Li im ca mi bn
Thng thng trong mt trn chin th bn no chim u th v nhn lc, ti nguyn v tip liu th
bn s thng. Chng ta hy so snh sc mnh gia hai min Nam Bc.
Min Bc c nhng li im:
1. Dn s min Bc ng hn gp hai ln dn s min Nam. Min Bc c 22 triu dn, min Nam
ch c 9 triu. Trong s 9 triu dn min Nam th c ti 2/5 l dn da en v hu ht nhng ngi ny l
n l. N l khng c k nh l lc lng chin u. Tuy nhin, h c th lm nhng cng vic trong
gia nh cho thanh nin da trng ln ng nhp ng.
2. Min Bc khng nhng c dn s ng hn min Nam m cn c nhiu ti nguyn v qun nhu,
qun c hn. Hu ht cc nh my k ngh ch to sng n, qun o v cc loi trang b khc u
min Bc. Min Bc c nhiu ng xe la hn chuyn ch vt liu chin c v qun s i chin u.
Ngoi ra min Bc cn c nhiu phng tin chuyn vn hn.
3. Hn na, chnh ph Lin bang c sn qun i v Hi qun, trong khi th min Nam cn phi
thit lp qun i v hi qun theo ui chin tranh.
Min Nam c nhng li im:
1. Min Nam phn ln chin u ngay ti trong lnh th ca h. Qun s quen vi phong th v d
dng chu ng gian kh chin u bo v gia nh khi c qun lnh trn vo xm lng lnh th ca
h.
2. Min Nam c nhiu tng t ch huy gii t chc trong qun i Hoa K chin u cho Lin
minh min Nam. ng Robert Lee l mt trong nhng v tng ti ca min Nam. Mc du ng Lee thuc
v mt gia nh min Nam c, nhng ng cng khng tin tng ch n l, v ng cng gii
phng ht n l ca ng ri. ng thi, ng cng l ngi chng li vic ly khai v chng li cuc chin
ny. Nhng ng khng th no mang v kh chng li tiu bang Virginia yu du ca ng. Cho nn khi
tiu bang ny ly khai ng ng vo hng ng Lin minh. Nh vy l min Nam nm c v tng ti
gii xut sc nht trong qun i Hoa K.

PHN HAI
BN NM DI CHIN U MANG LI
CHIN THNG CHO MIN BC NH TH NO?
Sau v tn cng vo n Sumter, c chnh ph trung ng ln Lin minh cc tiu bang u tng cng
qun i. Tng thng Lincoln ku gi cn phi tuyn thm 75 ngn qun tnh nguyn. Min Bc cho rng
cn phi ot chin thng mau l. L do l lnh th ca Lin minh ngay bn kia b sng Potomac,
ngha l cch th min Bc c mt con sng. Thc ra th ca Lin minh l Richmond, thuc tiu
bang Virginia cng ch cch th Washington c hn mt trm dm.
- V tht bi ti Bull Run thc tnh min Bc
Ma xun nm 1861, dn chng min Bc bt u ku gi phi hnh ng. Ting tht Tin vo
Richmond vang ng khp mi ni. Mc du qun i mi ca chnh ph trung ng c nhiu qun s
mi c tuyn m thiu hun luyn nhng vn c lnh, nu c th, tin vo min Nam nh chim
Richmond. u ma h nm , qun i min Bc vt sng Potomac tin vo Virginia. Cuc tin qun
vo t ch ny tht l mt cnh k l. C nhiu ngi th Hoa Thnh n i theo xem qun i
min Bc ot chin cng. Dn biu quc hi, phng vin nh bo, nhng ngi hiu k, c c cc b
lch thip i theo trong cc xe nga lng ly. Qun s th khng quen vi k lut qun i, thng i ra
ngoi hng ng hi du v kim nc ung. Trong khi y th qun i Lin minh tp trung ti
Manassas Junction, trn mt con sng nh gi l Bull Rull. gn a im ny, cch Hoa Thnh n
chng 30 dm, hai o qun ca hai min gp nhau qun tho. Lc u, qun i Lin minh hnh nh
sp b nh bi, nhng h vn quyt chin ch vin qun Lin minh ti. Sau mt vi gi chin u,
hng ng qun i trung ng tan v v phi rt lui trong hn lon, chy v th Hoa Thnh n.
Trn nh Bull Run lm cho min Bc tht kinh v dn min Nam cng phn khi. Tuy nhin, cc nh
lnh o ca c hai min u cho rng cn phi tng cng qun i chun b cho cuc chin trng
k.
CHIN TRANH NAM BC
- C hai min Bc Nam u thit lp nhng k hoch chin thng

C qun s iu luyn v y qun nhu chin c cng cha chin thng mt trn chin. iu cn
thit l phi c mt k hoch r rt iu khin chin tranh. K hoch ny theo ngn t qun s gi l
chin lc.
Chin lc ca min Nam tng i n gin:
1. Min Nam d nh l trng k chin u cho n khi min Bc mt mi v chin tranh. Dn min
Bc c th ni Nu Lin minh cc tiu bang min Nam mun thnh lp mt quc gia ring r th hy
cho mc h. Kh m c th cng bch h tr v vi Cng ng Quc gia.
2. Khi no thun tin, qun i min Nam s trn vo min Bc vi hy vng s t c nhiu chin
thng quan trng.
3. Min Nam trng cy vo ngoi vin, c bit nht l ca Anh quc, v cc nh my si Anh cn
bng vi ca min Nam cho nn Lin minh cc tiu bang min Nam hy vng rng trong cuc chin ny,
Anh quc s ng v pha h.
Chin lc ca min Bc khc hn. Mun chin thng cuc chin ny, qun i ca min Bc phi trn
vo chinh phc min Nam.
1. Min Bc d tr k hoch chia v nh chim. Phn ln lnh th ca Lin minh cc tiu bang min
Nam nm pha Ty sng Mississippi cho nn min Bc d tr l nm quyn kim sot sng Mississippi.
Nh vy th Lin minh khng th nhn c tip liu t cc tiu bang nm pha Ty sng Mississippi.
Sau khi ct min Nam ra lm hai ti sng Mississippi, min Bc s c gng ct na phn lnh th pha
ng ca Lin minh ra lm nhng vng nh.
2. Min Bc cng d tr phong ta cc hi cng min Nam ngn chn khng cho chuyn ch hng
ha ra vo min Nam. Nh vy s chn ng c k hoch trao i bng vi i ly cc tip liu
cho min Nam.
3. Phi chim ng th ca min Nam v ng thi phi nh tan o qun bo v th ny.
Bn no thi hnh hu hiu chin lc ca mnh th bn s chin thng trong cuc chin ny. Chng
ta hy xem s th s xy ra nh th no.
TNH HNH CHIN CUC MIN TY
Sau trn nh ti Bull Run vn cn nhng trn giao tranh ln nhng khng xy ra min ng m li
xy ra min Ty. B binh v hi qun min Bc phi hp cht ch nm quyn kim sot sng
Mississippi.
- Farragut chim ng New Orleans
Mun nm c quyn kim sot sng Mississippi, min Bc cn phi nh chim cc thnh ph v cc
giang cng dc theo con sng ny. Quan trng nht trong cc thnh ph ny l thnh ph New Orleans
nm ca sng Mississippi. Ngi c trao cho trch nhim cm qun i nh chim New Orleans l
ng Davis Farragut. ng Farragut gia nhp hi qun trong thi k chin tranh 1812, khi y ng ch l mt
thanh nin nh tui. By gi ng 60 tui.
Ma xun nm 1862, Farragut cho on chin tu i ngc dng sng Mississippi. ng liu cho tu
chy trong ln ha pho ca qun i Lin minh t cc n i hai bn b sng bn ra. Sau , ng nh
bi c hm i bo v New Orleans v chim c thnh ph ny. Min h lu sng Mississippi by
gi hon ton nm trong tay kim sot ca qun i min Bc. Sau ny, ng Farragut c phong chc
c trong hi qun.
- Tng Grant ot c mt vi chin thng lc u cho min Bc
Trong khi , mt o qun khc ca min Bc tin ngc dng sng Mississippi i vo cc sng
Tennessee v sng Cumberland tn cng cc n i ca qun i Lin minh xa hn v pha Bc. V
ch huy o qun ny l ng Ulysses S. Grant. ng Grant tt nghip trng v b West Point v chin
u trong trn chin vi M Ty C, nhng ng khng c ni danh nh ng Robert E. Lee v nhng
ngi khc. Sau trn chin vi M Ty C, ng xin gii ng. Cuc chin tranh gia cc tiu bang ny
khin cho ng phi ti ng v cng l c hi cho ng chng t ti iu khin chin trn ca ng. L mt
ngi khim tn, ng sn sng nghe theo nhng li khuyn tt, d rng ng c kh nng quyt
nh ng v mau l. Hn na, ng Grant l ngi c ch st . Mt khi ng quyt nh hnh ng
th khng bao gi ng chu lui bc.
u nm 1862, tng Grant cho tn cng n Henry v n Donelson min Ty Tennessee. Nh s
tr lc ca cc chin tu nn ng chim c c hai n ny. khi v ch huy ca n Donelson xin iu
kin u hng th tng Grant tr li rng: u hng v iu kin ngay tc khc. T , ng Grant
c bit hiu l Grant u hng v iu kin. Sau khi chim c hai n ny ri, ng cho qun quay
xung tin v pha Nam. Thnh lnh, o qun ca ng b qun i Lin minh tn cng ti Shiloh min
Nam Tennessee. Trong trn kch chin ny, lc u qun i Lin minh gn nh chin thng, nhng
khi vin qun chnh ph trung ng ti, tng Grant buc qun i Lin minh phi rt lui.
- Vic chim gi thnh ph Vicksburg khin cho min Bc c th kim sot c sng
Mississippi
Sang nm 1863, qun i min Bc lm ch c ton th sng Mississippi, ngoi tr mt qung
di chng 250 dm nm gia Vicksburg v giang cng Hudson. Cng vic chnh ca tng Grant by gi
l tin chim thnh ph Vicksburg. Thnh ph ny nm trn mt dc ng bn b pha ng sng
Mississippi v chung quanh l m ly. Tng Grant cho rng khng th tn chim thnh ph ny bng
mt cuc tn cng trc tip, ng chun b mt cuc bao vy trng k. Chin tu ca qun i min Bc
c lnh tun phng di sng, v trn b c o qun canh chng cho mi vic tip t cho qun
i min Nam khng th no ti th trn ny c. Ngy mng 4 thng 7 nm 1863, vin ch huy Nam
qun ti Vicksburg phi u hnh theo lnh ca tng Grant. t ngy sau, giang cng Hudson cng u
hng theo.
Bc qun by gi c th kim sot ton th sng Mississippi. Mt phn trong chin lc ca min Bc
thnh cng. Lnh th ca Lin minh min Nam b ct ra lm hai. Tng thng Lincoln vui mng loan
bo: Ngi cha ca bin c li tr ra bin c m khng cn phi bc tc na.
CC TRN NH NGOI KHI
- Hi qun ca min Bc ct t mi vic thy vn ca min Nam
Hn cc bn cn nh l mt phn chin lc ca min Bc l bp nght min Nam bng cch phong
ta cc hi cng. Khi chin tranh bng n, hi qun min Bc ch c 90 chin tu. Tuy nhin, min Bc c
th huy ng mi loi tu thuyn chun b chin dch phong ta ny. Chng bao lu, cc chin tu
ca Bc qun canh phng tt c cc hi cng quan trng ca min Nam t Virginia ti Texas.
D nhin l cuc phong ta ny khng c ton ho. B bin min Nam di hn 3 ngn dm nn
khng th no tun phng tng mi dm mt c. chc thng on chin tu ca min Bc bao vy
phong ta, min Nam phi dng loi tu c bit gi l Blockade Runner c ch to Anh quc. Nh
m ti, cc tu ny ln chy vo tip t cho cc hi cng ca min Nam ang cn sng n, qun nhu
v cc chin c khc. Nhng d rng mi c gng chc thng vng vy, cng cuc thy vn ca
min Nam dn dn cng b bt nght. Hu nh min Nam khng th no tip nhn c tr, c ph, x
bng v dim qut. Min Nam cng khng th no xut cng c bng vi, cho nn khng bit bao
nhiu l bng ng thnh kin hng ng ti cc bn tu.
tht cht cuc phong ta ny, qun i v hi qun min Bc tin chim cc hi cng ca min
Nam. Vo khi cuc chin gn chm dt th tt c cc hi cng quan trng ca min Nam u nm trong
tay ca min Bc. c Farragut to thm chin cng na bng cch tn chim hi cng Mobile thuc
tiu bang Alabama. Hn bt k k hoch no khc, cuc phong ta ca min Bc khin cho min Nam
phi tht bi.
- Tu bc st xut hin ngoi khi
Trn nh u tin gia cc chin tu din ra trong cuc chin Nam Bc ny. Trc chin tranh, cc
chin tu ca hi qun u c ng bng g. Tuy nhin, ngay t u cuc chin, min Nam sa i
12]
li tu g Merrimac [ bng cch bc hai bn tu bng hai tm st. Mi bn c trang b bng 5 khu
sng. Thng 3 nm 1862, chic Merrimac tin n tn cng nhng chin tu phong ta ca min Bc ti
hi cng Hampton Road thuc tiu bang Virginia. n ca cc chin tu Bc qun bn ra khng n thua
g vi chic tu k l Merrimac ny. Chic tu ny tiu dit hai chin tu ca Bc qun v ui mt tu
khc chy dt vo ch nc cn ri rt lui. Thy th on ca chic tu Merrimac cn nh tr li thiu
hy nhng chic tu cn li. Nhng hm sau chic Merrimac phi ng u vi mt chin tu bc st
Monitor ca min Bc. Chic tu ny do mt ngi Hoa K gc Thy in tn l John Ericson b mt ch
ra. Chic tu ny nh hn chic tu Merrimac v c boong tu bng st bng phng v thp. Trong chi
ln c th xoay quanh c v c trang b bng hai sng c ha lc rt mnh. Chic Monitor trng
ging nh Chic hp thic trn mt tm vn.
Trong trn nh gia hai chin tu Merrimac v Monitor th khng tu no c th lm tu no b trng
thng c. Cui cng, c hai tu cng b cuc. Min Bc c kh nng ng thm nhiu tu bc
st na, nhng min Nam th khng th lm c nh vy. Mc d l trn chin gia hai tu Merrimac v
Monitor chm dt nhanh chng, nhng trn nh ny rt quan trng trong lch s Hi qun. Nhng
chin tu bc st k l ny chng t rng nhng chin tu bng g ch l nhng vt dng i vo qu kh,
v n m ng cho vic ng nhng chin tu to ln v i bng thp.
BC QUN CHIA CT LNH TH MIN NAM PHA TY
CC CUC TN CNG VO MIN NG THT BI

MT TRN MIN NG
Ti y cc bn c bit rng Bc qun nm c quyn kim sot sng Mississippi, v phong
ta b bin min Nam nh th no. Trong khi th cc o qun khc min Bc v min ng ang
c gng tn chim th Richmond.
- Cuc tn cng ca tng McClellan vo Richmond b tht bi
Sau trn tht bi ca Bc qun Bull Run, tng George B. McClellan c giao cho trch nhim t
chc li qun i v hun luyn mt o qun mi. Trong mt vi thng, o qun gm 100 ngn binh s
tr thnh mt o qun c k lut v c trang b y . Nhng tng McClellan qu thn trng nn
cha cho tn cng qun ch. Mi ti ma xun nm 1862, khi Tng thng Lincoln h lnh, ng mi tin
qun tn cng o qun Nam bo v th Richmond. ng cho o qun dng ng thy b
vo bn o James c th t pha ng tn cng vo Richmond. Tuy nhin, cuc tin qun vo bn
o James qu chm cho nn qun Nam c th gi phn cng nh lui qun Bc. Tng Lee gi
tng Stonewall Jackson cng n ch huy trn nh ny. Tng Jackson c bit hiu ny trong khi
chng c nh bc tng chng li Bc qun trong trn nh u tin ti Bull Run. Hai tng Lee v
Jackson bt buc Bc qun phi rt lui trong nhng Trn nh By ngy lng danh. Ln th hai c
gng nh chim th Richmond ca Bc qun b tht bi.
- Li phi gnh chu thm nhng tht bi na, min Bc nn lng
Trong nhng thng tip theo , mt trn min ng, qun Nam thng ht trn ny n trn khc.
Mt o Bc qun khc tin n tn cng Richmond li cng chm dt trong tht bi chua cay ln th hai
ti Bull Run. Tng Lee ch huy on qun o xm vt sng Potomac tin vo Maryland. on qun ca
ng gp Bc qun ti sui Antietam. Sau mt trn nh m mu, tng Lee phi cho qun tr li
Virginia, nhng ng vn c th chn ng Bc qun ui theo v chin thng v vang ti Fredericksburg
v Chancellorsville. Trong trn nh ti Chancellorsville, tng Jackson chng may b ngay qun s ca
ng v tnh bn trng t thng. Khi hay tin ny, tng Lee bun ru ni: Ti mt i cnh tay mt.
C nhng ngy chn nn i vi min Bc, tng Robert Lee chin thng cc o Bc qun ng
o hn o qun ca ng. Sau v tng McClellan tht bi, Tng thng Lincoln c gng th nhiu
tng lnh thay th, nhng vn khng tm c ai c th ng u vi bit ti qun s ca tng
Lee. Chnh Tng thng cng b ch trch d di. Dn chng quy trch nhim cho ng v nhng tht bi
qun s. Tuy nhin, Tng thng Lincoln vn cng quyt thi hnh s mng trong nhng ngy en ti
cu nguy cho t quc.
- Qun i min Nam trn vo Pennsylvania
Sau chin thng ti Chancellorsville, tng Lee quyt nh cho qun trn vo min Bc ln th hai. ng
hy vng quyt nh mt trn quyt lit chm dt cuc chin. Khi on qun ca ng quay v hng
Bc vt Maryland tin vo Pennsylvania th qun i ca min Bc theo di v cng tin v pha Bc
nm n ng khng cho qun i ca tng Lee trn vo th Hoa Thnh n.
Ngy 27 thng 6 nm 1863, tng Lee cng cc s quan ca ng nghin cu bn . Ch vo lng
Gettysburg thuc Pennsylvania trong bn , nh lnh o ca Lin minh cc tiu bang min Nam
tuyn b: Chng ta s gp ch qun y, v s quyt chin trong mt trn nh quyt lit, v nu
tri cho chng ta thng th cuc chin ny s chm dt, chng ta s hon thnh c nn c lp ca
chng ta.
- Trn nh Gettysburg chn ng bc tin ca qun Nam
Ngy mng 1 thng 7, hai o qun ca hai min Nam Bc gp nhau, v trn nh quyt lit ti
Gettysburg m mn. Bc qun c th trn cc ngn i gn Gettysburg. Nam qun chim gi cc ngn
i i din. Hai bn kch chin c lit lin tip trong hai ngy ri. Tra ngy mng 3 thng 7, bng
dng chin trng im ting sng. Tng Lee ang chun b nh mt nc liu quyt lit tn cng vo
c im ca Bc qun. Chng 15 ngn Nam qun do tng George Pickett ch huy bng qua khu ng
rung trn vo tn cng Bc qun ti ngha a Ridge. Theo lnh on qun ny bng qua ha lc ca
Bc qun tin vo v bm st tuyn qun ca min Bc. Mt ton qun hon thnh c vic cm
c ln mt ngn i, nhng lin khi phi thoi lui. Ha lc ca Bc qun qu mnh khin cho con s
thng vong ca on qun Nam tn kch y ln n 75%. Trn nh chm dt v qun Nam b thm
bi trong trn ny. Hm sau, tng Lee cho lui qun vo min Nam.
- Tng thng n ni chuyn ti Gettysburg
Sau trn Gettysburg, ngi ta phi dnh ra 17 mu lm ngha a chn ct qun lnh b mnh
trong trn nh ny. Tng thng Lincoln c yu cu n tn ngha a lu li mt vi li lu nim.
Nhng li lu nim ca Tng thng Lincoln ti Gettysburg vo ngy 19 thng 11 nm 1863 cn mi mi
c mi ngi nh n, v rng ch c mt vi li nhng rt hm xc. Bi din vn ca ng ti
Gettysburg l mt trong nhng ti liu quan trng trong lch s dn ch Hoa K. Bi din vn ny ni
ln nhng l tng m nhn dn Hoa K phi lun lun ghi nh, nu mun t nc Hoa K mi mi
trng tn.
- Trn nh Gettysburg nh du mt khc quanh ca cuc chin
Tin chin thng ti Gettysburg gy vui mng trong khp min Bc, v tin ny c loan tip theo ngay
sau khi tin chin thng ti Vicksburg. Nu chin thng ca tng Grant ti Vicksburg ct min Nam ra
lm hai phn th chin thng ca Bc qun ti Gettysburg nh bi c o qun Nam tn cng
vo min Bc. Nhng chin thng ny ca min Bc l khc quanh trong cuc chin. M chu cng
nh cc nc khc, nhng ngi sng sut u hiu r tm quan trng ca cc chin thng ny. Mc
du min Nam vn cn c th tip tc chin u, nhng hnh nh kh c th thng c cuc chin ny.
- Tng Grant m nhim chc v T lnh qun i min Bc
Chng ta hy nhn vo mt trn min Ty, trong nhng nm 1862 v 1863, qun Bc m nhng
chin dch quyt lit v m mu Tennessee. Mc ch ca chin dch ny l nh chim thnh ph
quan trng Chattanooga min Ty Nam tiu bang ny. Sau v u hng Vicksburg ca qun Nam,
tng Grant ch huy tt c cc o Bc qun min ny. Cui ma thu nm 1863, ng nh bi cc o
qun min Nam ti Chattanooga. Nam qun phi rt lui v Atlanta, Georgia. Cm nhn c kh nng
qun s ca tng Grant min Ty, Tng thng Lincoln b nhm ng lm Tng T lnh ton th qun
i min Bc. Tng thng Lincoln tm c v tng lnh c th a min Bc n chin thng cui
cng.
Tng Grant bt u thit lp k hoch, theo th ng hy vng s sm chm dt cuc chin:
1. Min h Nam s b tch ri ra khi lnh th Lin minh min Nam. hon thnh k hoch ny,
tng Grant h lnh cho tng William T. Sherman, ngi cng tc vi ng trong cng cuc nh
chim Chattanooga, em qun tin nh thng ti Atlanta li ct min Nam ra lm hai na.
2. V phn tng Grant, chnh ng s m nhn trch v nng n kh khn nht. ng s em qun
tn cng tng Lee Virginia, tn chim Richmond vi bt c gi no.
- Tng Sherman dn qun tin ra b bin ct i min Nam
Thng 5 nm 1864, tng Sherman dn mt o qun gm 100 ngn qun s khi tin t
Chattanooga. Mc du b qun Nam chn nh tng bc, nhng o qun ca tng Sherman vn t t
vng tin. Thng 9 nm , tng Sherman chim c Atlanta.
t ba sau, tng Sherman li dn qun i tin nh ch i min Nam ra na. Vi 60 ngn qun,
ng dn i tin chim Savannah, Georgia, mt thnh ph cch b bin i ty dng chng hn hai trm
dm. Trn ng tin qun t Atlanta ra b bin, tng Sherman ra lnh trit h tt c nhng ti sn,
nh ca, ma mng ca min Nam. Dn chng vng ny khng bao gi qun c hnh ng tn c
ca ng. Tt c nhng khu t rng chng 60 dm hai bn ng tin qun ca ng t Atlanta n
Savannah ch cn li l mt gii t tr tri y tro tn gch vn. Qun s ca ng t ht tt c
nhng nh ca, kho la, ma mng v thnh ph. i n u h cng ph g ht cc ng ry xe la,
git ht cc nng sc. Cui thng 12 nm 1864, tng Sherman in v cho Tng thng Lincoln Ti xin
trnh ln Tng thng thnh ph Savannah nh l mt mn qu Ging sinh. Min Nam mt ln na li b
x nh thm hn na.
- Chin tranh chm dt
Trong khi , tng Grant ang tn cng d di o qun ca tng Lee Virginia. Trn nh m
mn trong khu rng pha ng Bc th Richmond. Tng Grant khng th no chc thng c
phng tuyn ca tng Lee. Mc du qun i ca ng b tn tht nng n, nhng ng vn tip tc ging
nhng n ch t vo Nam qun. Dn dn, qun i ca ng tin dn v pha ng v pha Nam thnh
vng cung bao vy th Richmond. Cui cng, b i phng xit cht vng vy, tng Lee phi b
Richmond, em qun v pha Ty Nam rt v vng ni, nhng li b Bc qun chn ng. Tng Lee
bun ru ni rng: Ti khng c g lm c na ngoi vic i gp tng Grant, v tt hn ht ti s
cht, mt ngn ln cht. Ngy 19 thng 4 nm 1865, ti ta nh thm phn ca lng Appomattox, v
tng lnh dng cm ti ba ny phi em qun u hng tng Grant.
Tng Grant rt knh trng tng Lee, v ng l mt chin s can trng. Hai v tng lnh li bt u
ni chuyn vi nhau v nhng kinh nghim qun s trong trn chin vi M Ty C. Sau tng Lee
nhc nh tng Grant v mc ch ca bui hp mt v xin iu kin u hng. Tng Grant cho
php cc s quan min Nam c mang v kh (kim v sng lc). ng cng cho qun s c gi li
la nga. ng bo rng, nhng la nga ny s cn cho v cy trong ma xun ny. hay tin qun s ca
tng Lee ang i, ng h lnh gi thc phm n cho h. ng cm khng cho qun s di quyn ng
bn sng cho mng chin thng, v ch ni rng: Chin tranh chm dt.
Vo khong hai tun sau , ti North Carolina, o qun ln ca min Nam u hng tng Sherman,
ngi t Savannah tin ln min Bc gp tng Grant. Min Nam chin u anh dng, nhng
by gi th cuc chin au thng gia nhng ngi cng mt quc gia chm dt. Mt ln na, c
sao sc li pht phi tung bay trn ton th quc gia bt kh phn chia.

PHN BA
CHIN TRANH NH HNG N I SNG
NHN DN HAI MIN NAM BC NH TH NO?
Trong thi chin, nhiu thanh nin phi ln ng tng ng, nhng ngi li u c cng n vic
lm. Nhng ngi hu tuyn phi sn xut thc phm v cc tip liu cho qun s chin u ngoi
mt trn. Mi phng tin chuyn ch u c huy ng chuyn vn cc qun nhu, qun c v
thc phm cho qun i. Mi ngi u phi ng gp tin bc chi ph cho cuc chin. Gi lm vic
ca mi ngi u c ko di tr gip cho cng cuc chin u.
- Min Nam trong thi chin
So vi dn chng min Bc th dn chng min Nam cn chu ng kh khn gian kh hn trong
cuc chin ny. Tt c nam cng dn c kh nng chin u u c gi nhp ng. Nh vy c ngha l
tt c mi cng vic hu tuyn ca min Nam u do n l v ch em ph n m nhim c. Nhng khi
m cuc chin cng ko di n l bt u b trn khi n in. Ri th cng v b phong ta cho nn
min Nam khng th mua c hng ha, qun o, my mc, thuc men v cc gia dng khc m
trc kia vn nhp cng t ngoi quc hay ca min Bc. Cc b ni tr min Nam phi liu mnh dng
cm ng u vi nhng hon cnh tht l v cng kh khn ny. H ct vi mn may qun o, x vi
tri ging lm khn tm v bng vi bng ngi b thng. D rng phn ln h khng phi lm
nhng cng vic nng nhc, ph n min Nam phi lm vic trong cc n in cng nh trong cc
nh thng.
Dn dn nng tri, n in v nh ca tr nn hoang vng. ng x h hng khng c sa cha.
ng ha xa, u my xe la, xe c h c khng c thay th. Vic chuyn vn thc phm cng cc
tip liu tr nn kh khn. Nhiu vng b tn ph do cc o qun i phng trn ngp v v b qun
i hai bn qun tho. Nh ca b thiu ri, thnh ph b pho kch, ma mng v gia sc ng qu b
cp ph. Khp trong min Nam, u cng c du vt tn ph ca chin tranh. Hng ngn gia nh
phi ngm ngi thng tic nhng ngi rut tht b mnh ni chin a.
- Min Bc tr nn thnh vng trong thi k chin tranh
Nhiu gia nh min Bc cng lm vo cnh au kh do chin tranh gy nn. Tuy nhin, nu so snh
vi dn chng min Nam th dn chng min Bc t phi chu c cc nhc nhn hn. C nhiu nguyn
nhn. Th nht l t c giao tranh trn lnh th min Bc. Th hai l v dn s ng hn nn min Bc
c nhiu thanh nin cn c li hu tuyn. Th ba na l min Bc c nhiu ng xe la v x
nghip k ngh hn min Nam. Cc nh my k ngh c phi lm vic ti a v thit lp thm nhiu x
nghip sn xut qun o, chn mn, lu, sng, n cng nh bin ch thc phm cho qun i. Cc
nh my ng thi cng ch to xe chy trn ng ry, ng ha xa v u my xe la cng cc toa
xe la chuyn vn cc qun trang, qun c tip liu cho qun i. S pht trin k ngh min
Bc to nn bit bao nhiu cng vic lm trong khi s nhn cng khng p ng nhu cu. Cc ng
ch cn mn nhn cng, cho nn ng lng c nng ln cao. Phi tr lng cng nhn cao nn cc
nh doanh thng buc phi tng gi hng. Gi hng cao khin cho cc nh bun bn kim c nhiu
li. Th nn, d phi chu thit hi v au kh v chin tranh, nhng min Bc nhiu ngi tr nn giu
c v chin tranh.
- C hai min Nam Bc u pht hnh tin giy
C hai min u cn tin chi ph cho cuc chin. Min Bc cng nh min Nam, c hai chnh quyn
u pht hnh tin giy trang tri ph tn. Tuy nhin, c nhiu ngi s rng nhng ng M kim ny
c th khng bao gi c y gi tr bng vng hay bng bc c. Trong nhng ngy en ti trong
nm 1864, khi m cuc chin hnh nh khng bao gi chm dt, mt ng M kim tin giy ch tr gi c
40 xu. V rng ngi ta phi xi M kim bng giy nhiu hn mua hng ha cho nn gi c hng ha
cng ngy cng ln cao. So vi min Bc, min Nam cn t hn nhiu. theo ui cuc chin, min
Nam buc phi pht hnh rt nhiu tin giy. Gi tr ca ng tin min Nam mt gi nhanh chng hn
tin min Bc rt nhiu. Vo khi cuc chin gn chm dt, mt M kim tin giy ca min Nam ch cn
ng gi ba xu thi. Tnh trng ny to ra bit bao nhiu kh khn c cc cho hu ht dn chng
min Nam.

PHN BN
TNG THNG LINCOLN D TR VIC THNG NHT
T NC NH TH NO?
Ngay khi cn din ra cc trn nh quyt lit, Tng thng Lincoln cng ngh n vic ti lp ha
bnh. Ging nh chng ta ngy nay, ng hiu r rng chin thng ha bnh cn kh hn l chin thng
mt cuc chin. Nhng lc v khuya, khi m ta Bch c chm vo bng m ca thnh ph th Tng
thng Lincoln vn cn suy t v nhng g s xy ra vo khi m ting sng hn th khng cn na.
Tng thng Lincoln tuyn b gii phng n l trong cc tiu bang Lin minh
Suy t v chin tranh v ha bnh, Tng thng Lincoln ngh n vic phi lm nhng g cho nhng
ngi n l. Liu rng h s phi tip tc sng i n l hay l ng s phi gii phng h. Nhiu ngi
min Bc, c bit l nhng ngi theo ch trng xa b ch n l cho rng mc ch chnh ca
cuc chin l gii phng n l. H thc gic Tng thng Lincoln phi hnh ng nh vy. Nhng Tng
thng lm sng t mc ch ca cuc chin theo quan im ca ng. ng vit:
Mc tiu cao c ca cuc chin ny l cu nguy t quc Nu ti c th cu nguy c t nc m
khng cn phi gii phng n l th ti s lm ngay. Nu ti c th cu nguy c t nc bng cch
gii phng tt c n l th ti cng s lm ngay, v nu ti c th cu nguy c t nc bng cch gii
phng mt s n l thi, v nhng ngi n l cn li mc h th ti cng lm. Ti phi lm g cho n
l v dn da mu l ti phi lm, v rng ti tin l lm nh vy l cu nguy t nc.
Tuy nhin, Tng thng Lincoln ngh rng gii phng tt c cc n l trong cc tiu bang Lin minh l
mt c nh mnh vo min Nam v s gip cho chin tranh mau chm dt. V th cho nn ma thu
nm 1862, khi m khp ni trong t nc cn ang chin u, th ng loan bo rng: K t ngy mng
1 thng 1 nm 1863, tt c nhng ai cn b cm gi nh l n l t y s mi mi c t do. Li
13]
tuyn b ny c coi nh l bn tuyn ngn gii phng n l [ . Ngy nay, dn chng t nc Hoa
K v c u chu u hiu rng cng cuc chin u cho cuc chin ny khng nhng l cu nguy cho
quc gia Hoa K m cn l gii phng n l. V rng ngi Anh vn khng tin tng ch n l, cho
nn cm tnh ca h i vi min Nam cng ngy cng t ra lnh nht. Bn tuyn ngn ny cng l m
ca n nhn dn da en vo qun i Hoa K, v cng t c hng ngi da en xin u qun phc
v chnh ngha min Bc.
- K hoch ha bnh ca Tng thng Lincoln
Tin liu trc khi chm dt chin tranh, Tng thng Lincoln nhn thy rng cn phi gii quyt
nhiu vn khc. ng tin chc rng khi m min Bc chin thng cuc chin ny th xo trn s lan trn
khp c min Nam. Ngy m chin tranh chm dt th chnh quyn Lin minh s tan r, s khng cn c
Tng thng, Quc hi, chnh quyn cc tiu bang, cnh st v cng khng c tin bc g na. Tng thng
Lincoln quyt nh phi hnh ng i ph vi tnh th. ng mun rng s phi to c hi d dng
cho cc tiu bang ly khai ti thit li min Nam v tr v vi Cng ng Quc gia. ng ngh mt k
hoch theo th bt k mt tiu bang min Nam no (trc kia ly khai) nu c mi phn trm
s ngi i bu vo nm 1860 mong mun thit lp mt chnh quyn trung thnh vi chnh ph Lin
bang th h s c lm nh vy.
Tng thng Lincoln hy vng rng tt c mi ngi dn Hoa K s qun i cuc chin cng sm cng
hay. ng mong mun t nc ny s em ht sc lc ra xy dng li c cho tt p hn. Ngy
mng 4 thng 3 nm 1865, khi tuyn th nhm chc nhim k 2, ng biu l t tng ny bng
nhng li l khng bao gi qun c:
Chng ti tha thit hy vng v nhit thnh cu nguyn- rng tai ha gh gm ca cuc chin ny s
khng cn na..
S khng cn c ai b i x tn c, v mi ngi s i i vi nhau bng lng bc i nhn t. Vi s
cng quyt trong l phi nh Thng cho chng ta nhn thy, chng ta hy c gng hon thnh
s mng ca chng ta l hn gn li nhng vt thng ca t nc, sn sc nhng ngi phi au
kh v chin tranh, sn sc nhng b ga ph v nhng tr th khng cha m, lm tt c nhng g c
th hon thnh c mt nn ha bnh cng bng v vnh cu ngay trong chnh chng ta v ha bnh
vi tt c cc quc gia khc.
- Tng thng Lincoln b m st
Tng thng Lincoln khng cn sng thi hnh k hoch ha bnh ca ng. Vo trung tun thng 4
nm 1865 th cuc chin u trng k din tin ti hi kt cuc. Tng thng Lincoln cm thy cn
phi gii tr sau nhng thng di mt mi lo cho t nc. Chiu ngy 14 thng 4, ng cng i vi v v
hai ngi khch n h vin Ford ti th Hoa Thnh n. Ti h vin ny, ng v cc ngi khch ca
ng c mi ngi ti hng gh c dnh sn.
Ngoi rp ht c mt g i i li li vi v nng ny bn chn. Tn g l John Wilkes Booth. Booth l
ngi Virginia rt ngh ngi v chn nn v s tht bi ca min Nam. Hn cho rng ch cn nu ng
Lincoln khng c c Tng thng, hay l ch cn ng Lincoln khng lm Tng thng th min Nam s tt
p. Hn quyt nh git ng Lincoln v hn thuyt phc cc bn b ca hn git cc vin chc
ca chnh ph. Chnh Booth cng l mt kch s. Hn cng tng din kch trong h vin Ford, cho nn
hn rt quen thuc vi ta nh h vin ny.
Khi khn gi cn mi mit xem din kch th hn ln vo h vin ti ch ca chn ngang ca hng gh
dnh cho Tng thng Lincoln ngi. Thnh lnh, hn m ca bc vo hng gh ch Tng thng ngi v
bn vo sau t Tng thng. Sau , hn nhy ra v phng qua hng tay vn nhng b t xung bc. Khi
ng qu xung hn ku ln mt cu bng ting La tanh c ngha l Nhng ngi c ti phi nh vy.
Hn ng dy, ko l ra sn khu chy qua ca hu ca h vin, nhy ln nga bin mt. t ngy sau,
hn b mt ton lnh c phi i tm bt v hn b tm c ri b git.
Tng thng Lincoln b thng, c mang sang mt cn nh pha bn kia ng i din vi rp ht,
nhng ng trt hi th cui cng vo khong 7 gi sng ngy hm sau. Cuc i ca mt v nhn Hoa
K khng cn na. Abraham Lincoln hon thnh c s nghip mt cch v vang l bo ton c
t nc. S nghip ny li cho nhng ngi khc phi tip tc hn gn li nhng vt thng ca t
nc.
Nhn dn khp trong min Bc thng tic Lincoln. Ngay c nhng ngi min Nam cng bt u
nhn thc c rng bc v nhn chn thnh ny tng l ngi bn ca h. Chnh ng Jefferson Davis
(nguyn l Tng thng Lin minh min Nam) cng ni: Sau s i bi ca Lin minh min Nam th n
nng nht ging xung min Nam l vic m st ng Lincoln. Trong nhng trang di y chng ta s
tm hiu s tht s nh th no?

PHN NM
NHNG G XY RA MIN NAM SAU CHIN TRANH?
MIN NAM NG U VI THI K KH KHN
- Du vt tn ph ca chin tranh min Nam

By gi l lc chp ti trong mt n in ti Virginia vo cui nm 1865. My nm trc chin
tranh, gi ny y l mt ni vui nhn, thanh lch, sng ng. Trong nh n lp lnh, cc ng b
thanh lch mang sang trng ngi bn nhng chic bn y nhng thc phm ngon lnh, li c nhng n
l da en phc dch. Nhng m hm nay, mt bu khng kh m nht bao trm trong gia nh ny. thay
v c nhng gia n cm n cy bng bc, c chn a t tin v cc mn n ngon lnh nh thi k
trc chin tranh, th li ch c mt vi mn n tm thng trn bn. Ch c mt ngi gia nhn vi
i vai xui xung v mi tc bc mui tiu li cng lm cho hn gi hn tui, i i li li trong phng.
Ti bn n, cn li nhng chic gh trng, khng c ngi ngi, l nhng g gi cho bit rng nhng
ngi con ca gia nh ny b mnh cho cuc chin va qua. ng b ch n in th gi y cng n
ba cm m bc vi ngi bn li xm. Trn mt h cn li nhng vt nhn u t, v qun o ca h
th xc x ti t. H ni chuyn trong nim au n tht vng. No l b mt ht n l, ng rung b tn
ph, no l nng sc v nng c b thiu hy. H t ra cu hi: Chng ta s nh th no? Lm th no
chng ta ti thit min Nam yu du ca chng ta?
- Nhng vn phi gii quyt
Khp trong min Nam, thanh nin, ph n u t ra cng mt cu hi l phi gii quyt bao nhiu
vn :
1. Ngi min Nam hiu rng du sao th h cng phi ti thit min Nam, sa cha nhng g b
chin tranh tn ph, v phi tr li cuc sng ca thi bnh.
2. Mt trong nhng vn quan trng l phi gii quyt vn quan h lin lc gia cc tiu bang ly
khai vi chnh quyn trung ng. H s phi lm th no li tr v vi Cng ng Quc gia. Liu rng
cc tiu bang ny c c i x mt cch rng lng hay l li b trng pht nh l k th b bi trn.
3. Vn khc na l phi thit lp cc chnh quyn tiu bang. Nhng ngi trc kia chin u
chng li min Bc c c php i bu khng? V h c c php lm vic ti cc cng s khng? Nu
khng, th ai s l nhng ngi iu khin v lm vic trong cc chnh quyn tiu bang.
4. Vn trm trng khc na l vn gii phng n l. T do qu l mt iu mi l i vi h (n
l). H vn quen vi li sng c ng ch pht lng thc v qun o cho h. By gi h c t do.
Nhiu ngi khng nh, khng ca, v cng khng c tin dnh ti, i lang thang trong cc ng qu. Ai
s sn sc h? Trong thi k cn chin tranh, chnh quyn min Bc cho thit lp Vn phng trng
coi nhng ngi c gii phng. Nhng c quan ny khng c chun b trng coi mt s ln
ngi da en khng bit lm g vo khi chin tranh chm dt, v h s c gii phng.
QUC HI CHNG LI TNG THNG JOHNSON V M TRCH CNG CUC TI THIT
MIN NAM
- K hoch ca Tng thng Johnson b bc b

Dn chng min Nam thy rng mi lo s ca h tr thnh s tht vo khi Quc hi nhm hp vo
thng chp nm 1865. Sau khi Tng thng Lincoln cht i th trch v nng n kh khn c trao cho
ng Andrew Johnson, nguyn l Ph Tng thng. Tng thng Johnson khi s thi hnh k hoch ho
hip ti thit min Nam ca Tng thng Lincoln li. Nhng Quc hi li chn ng k hoch ny.
Nhiu dn biu quc hi thuc ng Cng ha vn cn cm gin min Nam. H cho rng cn phi trng
pht dn min Nam v ti ni lon chng li quc gia. H mun rng nhng ngi da en va c gii
phng s khng cn b tc ot mt cc quyn t do. Lm nh vy l h hy vng nhng ngi da en
s l nhng ngi b phiu cho ng Cng ha. S bt ng chnh kin gia Tng thng Johnson v
Quc hi a n s tranh chp d di. Cui cng Quc hi t tin hnh k hoch ring ca Quc hi
ti thit min Nam.
- Quc hi thng qua tu chnh n th 14
Nm 1866, Quc hi chp thun tu chnh n s 14, theo th khi c tc s tiu bang chp thun
th tu chnh n ny s thnh mt phn ca Hin php. Tu chnh n ny xc nhn quyn cng dn ca
ngi da en bng nhng li tuyn b: Mi ngi sinh ra hay c nhp tch l cng dn Hoa Ku
l cng dn Hoa K. ng thi tu chnh n ny cng quy nh rng cc vin chc ca cc chnh quyn
trc kia ng v pha chnh quyn Lin minh chng li chnh quyn Quc gia th s khng c
quyn lm vic ti cc cng s cho ti khi no c Quc hi min x. Mc ch ca tu chnh n ny l
khng cho cc nh lnh o ca Lin minh c c tham d vo chnh quyn, v cng l bo v
quyn li ca nhng ngi da en va mi c gii phng.
- Quc hi thng qua o lut ti thit
V ch c mt tiu bang trong cc tiu bang Lin minh- Tennessee chp thun tu chnh n th 14, cho
nn Quc hi quyt nh dng bin php mnh, bng cch cho thng qua o lut ti thit 1867. theo
o lut ny th chnh quyn ca 10 tiu bang khng chp nhn tu chnh n th 14 b dp b, v cc tiu
bang ny s b chia ra thnh nhng khu qun s, mi khu c t di quyn cai tr ca mt chnh
quyn qun s. Trong khi ch i thnh lp chnh quyn thn hu vi Quc hi, qun i Lin bang s
m nhim cng vic duy tr trt t. Quc hi cng quyt nh rng nhng ngi da trng min Nam
trc kia chin u chng li t nc s khng c i bu. Tuy nhin, dn da en s c bo m
quyn i bu v quyn c lm vic ti cc c quan cng quyn. Ch khi no cc tiu bang ly khai
trc kia tha mn nhng iu kin di y th mi c thu nhn li vo Cng ng Quc gia. Nhng
iu kin l:
1. Hin php mi ca cc tiu bang ny phi c Quc hi chp thun.
2. Chnh quyn mi ca cc tiu bang ny phi chp thun tu chnh n th 14.
- Ban hnh tu chnh n th 15
ng thi, Quc hi cng cho thng qua tu chnh n th 15 vi mc ch l bo v dn da en c

hu hiu hn. Tu chnh n th 15 nh rng khng c cng dn no li khng c i bu ch v khc bit
chng tc, khc bit mu da hay v mt ln h l n l.
- Nhng ngi phiu lu ch k nm quyn kim sot chnh quyn cc tiu bang
Nh o lut ti thit ny m nhiu ngi ch mi my nm trc kia cn l n l m by gi c th
i bu v lm vic ti cc c quan cng quyn. Trong m ngi ny c nhng ngi khng bit c,
bit vit, v cng khng th hiu c cc cng vic lm ca chnh quyn. H d dng tr thnh nn
nhn ca bn ngi da trng ch k mun nm quyn kim sot chnh quyn mi cc tiu bang min
Nam. Nhng ngi da trng ny c ngi min Nam gi l carpetbaggers v scalawags. Nhng ngi
carpetbaggers l nhng ngi min Bc mun thi hnh nhng k hoch ti thit ca Quc hi. Nhiu
ngi thy rng y l c hi cho h li dng min Nam lm giu mt cch mau chng. V rng h
hm h i xung min Nam v ch vi v gi ghm c t hnh l trong mt ci b gi l carpetbag cho
nn ngi ta gi h l carpetbaggers. Mt khc scalawags (c ngha l tn v li) l nhng ngi da
trng min Nam ch trng chng li vic ly khai, hay l nhng ngi cho rng k hoch tt nht l
cng tc vi min Bc. Nhiu ngi carpetbaggers v scalawags thch lm giu v nm quyn hnh trong
tay hn l mun ti thit cho min Nam.
- Chnh quyn carpetbag thc hin cng cuc ti thit
Nhng ngi carpetbaggers v scalawags nm c quyn iu hnh cc chnh quyn ca cc tiu
bang nh th no? h kt hp vi nhng ngi da en thnh lp ng Cng ha min Nam bng
cch ha hn tin bc hoc quyn hnh cho ngi da en bu h vo cc c quan cng quyn cc
tiu bang. Dn da en, nhng ngi scalawags v nhng ngi carpetbaggers nm quyn kim sot cc
c quan lp php cc tiu bang. Chnh cc chnh quyn carpetbaggers thi hnh cc thi hnh cc iu
khon ca cc o lut ti thit. Vo khong nm 1870, mt ln na, hu ht cc tiu bang min Nam
ly khai li c thu nhn vo Cng ng Quc gia.
Di quyn thao tng ca nhng ngi carpetbaggers v scalawags, c quan lp php ca cc tiu
bang b phiu chp thun nhng ngn khon khng l xy cng c, trng hc, ng x v cc
ng xe la. Min Nam b chin tranh tn ph nn rt cn phi thit lp cc cng trnh kin thit trn
y, nhng h tiu tin ph tn mt cch in r. Chng hn nh vic xy ta nh lp php cho tiu
bang South Carolina, ngi ta cho dng nhng tm knh nhp cng t Php vi gi 650 M kim,
nhng chic gh gi ti 60 M kim, nhng chic ng h gi ti 600, v nhng ci ng nh nhp cng t
Trung Hoa gi ti 60 M kim. C quan lp php ca cc tiu bang ca cc chnh quyn carpetbaggers
b phiu nh thu nng ly tin chi tiu. Gnh nng thu kha ny phn ln ging ln u ln c
nhng a ch da trng giu c min Nam. Nhiu a ch phi bn t ai v khng th tr c
thu.
- Dn da trng min Nam phn ng li
Trc ht, hnh nh l ngi da trng min Nam khng c cch no thot khi hay lm nh c
gnh nng ca chnh quyn ti t nh vy. Hu ht cc lnh t ca h khng c php lm vic ti cc
c quan cng quyn. Tuy nhin, dn dn h thnh lp nhng hi on b mt. T chc Ku Klux Klan l
mt trong nhng hi on hng say nht. Mc ch ca t chc l da nhng ngi da en khin cho
h khng dm bu hay ng h chnh quyn carpetbag. Hi vin ca t chc Ku Klux Klan i m trm
u v o di trng trng nh bng ma, i lang thang khp ng qu trong gia m khuya v lm
mi cch cho dn da mu khip s. V nu nhng li cnh co ca h khng lm cho dn da en
s hi th h s dng bo lc. T chc Ku Klux Klan thnh cng trong vic e da dn da en rt
nhiu khin cho Quc hi phi gi qun i Lin bang n dp tan t chc ny.
DN DA TRNG MIN NAM TR LI NM QUYN KIM SOT CHNH QUYN
- Cng cuc ti thit chm dt min Nam
Dn dn dn da trng min Nam chim li c nhiu quyn hnh. Trong khi cn chin tranh, c
nhng ngi ch cn l nhng a tr con th by gi ti tui 21. v rng nhng ngi ny trc kia
khng chin u chng li chnh ph Lin bang nn h c php i bu v c lm vic trong cc
c quan cng quyn. ng thi vo nm 1872, Quc hi li cho thng qua mt o lut nhm phc hi
quyn i bu ca tt c mi ngi, tr mt thiu s cu lnh t ca Lin minh min Nam. Dn dn chnh
quyn Carpetbaggers cng chm dt, v nhng ngi da trng min Nam li chim c quyn kim
sot cc chnh quyn tiu bang min Nam. Nm 1877, qun i Lin bang n tr trong tiu bang cht
min Nam c lnh rt ra khi.
Ngi min Nam li cho rng cn phi ngn chn khng cho dn da en i bu. H tm cch trnh n
tu chnh n th 15. H thng qua nhiu lut l i hi mi c tri phi c ng ti mt ch trong nhiu
nm, v phi tr thu mi c hp l i bu. Mt vi tiu bang i rng cc c tri phi bit c, bit vit
din ging Hin php lin bang. Tt c nhng lut l ny l nhm tc ot quyn i bu ca nhng
ngi da en.
- Min Nam tr thnh a phng nng ct ng h ng Dn ch
Dn chng min Nam cho rng kh c th tha th cho Quc hi c v vic bt h phi chu ng c
cc kh nhc do chnh quyn Carpetbaggers gy nn. Hu ht nhng dn biu quc hi ch trng dng
bin php mnh i vi min Nam l thuc ng Cng ha. Cho nn dn min Nam quy trch nhim cho
ng Cng ha v nhng xo trn kh khn ca h, v h tr thnh nhng ngi nhit thnh ng h
ng Dn ch. Trong cc cuc bu c, cc tiu bang min Nam dn phiu rt nhiu cho cc ng c vin
ca ng Dn ch. Khi ngi ta ni n min Nam vng mnh c ngha l min Nam c k nh l
chc chn s bu cho ng Dn ch. (Tuy nhin trong nhng k bu c gn y, vic ny khng cn xy
ra ng nh vy na).
s MIN NAM MI PHT TRIN SAU CHIN TRANH
Thi gian tri qua, dn dn dn min Nam trng tu sa cha nhng g v do chin tranh gy
nn. th c ti thit, ng xe la c trng tu, cng vic doanh thng bun bn c pht
trin. ng thi, sau chin tranh, cn c nhng thay i khc min Nam na.
- Cc n in ln bt u bin mt
C mt s thay i r rt l s xa b h thng n in c. Cc ng ch cc n in rng ln khng
cn c tin v cng khng c nhn cng n l khai thc n in nh hi trc chin tranh.
Phn v hu ht cc ngi n l da en c gii phng cng khng mun li lm vic lnh lng
cc n in na. Tht ra l h mun khi lp cuc i mi. V thiu nhn cng v phi ng thu cao,
cho nn c nhiu ng ch buc lng phi bn i phn ln cc rung t. Hu ht, nhng rung t c
chia ct ra thnh nhng l nh vi ba mu bn. Hu qu l cc n in rng ln tr thnh nh b i
trong khi s nng tri nho nh ri rc li cng tng ln nhiu.
- Ch cho cy r tr nn thng dng
Thay v em rung t bn i th c nhiu ng ch n in li cho t in mn t. C nhng t
in phi tr tin mn rung t bng tin mt hay bng hoa mu tng ng vi s tin mn.
Nhng cng c nhiu t in l dn da trng ngho hay dn da en ch bit em sc lao ng ra lm
rung ch khng c tin mua sm nng c cn thit. H tr thnh nhng ngi lnh canh hay cy r.
Cc ng a ch cung cp cho h thc phm, ht ging, nng c v mt cn nh. Ngi lnh canh phi
chia cho ng ch mt phn hoa li. T l phn chia thay i t 1/3 n 2/3. Nhiu ngi lnh canh ch
sng nh vo phn hoa li thi. Thng th h phi mang n cc ng ch v cc khon tin thc phm
v cc dng.
- Min Nam trng thm nhiu cy ma mi
Khng phi ch c n in l bin mt, m cn c s thay i trong vic trng cy cc cy ma na.
Bng vi vn cn l nng sn chnh. Ngi ta vn cn tip tc trng thuc l, la go v ma. V vic
chuyn vn c ci thin cho nng dn thy rng h c th kim c nhiu tin bng cch trng
cy n tri v cc loi cy khc nh l cc loi rau, nht l cc loi cy ny li thch hp vi kh hu v
t ai min Nam. Nhiu nng dn min Nam by gi cn trng u phng, h o, cc loi cy rau
v cc loi cy n tri nh o, cam, chanh,bi v da hu. Nhiu ngi khc th li nui b.
- K ngh bt u pht trin min Nam
Trc khi xy ra chin tranh th hu ht dn min Nam sinh sng bng ngh lm rung. Sau chin
tranh, nng nghip vn cn l ngh chnh, nhng ngi ta bt u thch lm ngh kinh doanh bun bn
v k ngh. Min Nam c nhiu ti nguyn thin nhin cha c khai thc. V rng vic s dng n l
trng bng vi hnh nh c nhiu li hn, cho nn t trc ti gi ngi ta ch ch n vic trng
bng vi thi. Th nh c nhiu khu rng c th sn xut c rt nhiu g. Min Nam c nhiu m
st, m than v m du rt cn thit cho k ngh. Min Nam li c bng vi v nhiu nhn cng rt
thun li cho cc nh my dt.
Min Nam c pht trin t hi chin tranh cho nn khc bit rt xa vi Vng t trng bng.
Ngy nay h thng ng x, ng xe la v cc ng hng khng ta ra bao trm kn c min Nam.
t nht c ti 1/3 tng s sn lng g ti Hoa K l do min Nam sn xut. S ln than v st ang
c khai thc vng ny. Birmingham thuc tiu bang Alabama tr thnh trung tm sn xut thp, v
tr thnh ci tn Pittsburg ca min Nam. Nhng ging du v cc my du ang hot ng nhiu
ni trong cc tiu bang Texas, Louisiana v Arkansas. Cc th trn k ngh c pht trin trong vng
ny li cun cng nhn vo cc nh my bin ch bng vi, thuc l v ht bng. Cc nh my k
ngh mi vn tip tc bnh trng min Nam. Cc hi cng nh New Orleans Louisiana, Houston v
Galveston Texas; Mobile Alabama v Norfolk Virginia l nhng trung tm thng mi nhn nhp.
Qua t nm sau, nhng hn th do chin tranh v thi ti thit gy ra m dn trong tr nh ngi
dn. Dn chng min Nam chin u cho nhng g m h cho l phi. Chnh ngha ca h b nh
bi. D cho c nhng bt cng ca thi k ti thit th dn chng min Nam cng dn dn tr li trung
thnh vi Cng ng t nc. i khi c nhng d bit, nhng ngy nay ngi min Nam v ngi min
Bc - tt c l ngi Hoa K u on kt v trung thnh vi t nc.
*
Ch thch:
[12] Min Nam t tn li chic tu Virginia l Merrimac.

[13]Bn tuyn ngn gii phng n l c ban hnh vo thi k chin tranh di thi Tng thng
Lincoln. Bn tuyn ngn ny khng p dng cho nhng dn n l trong cc tiu bang n l khng ly
khai. Nm 1865, bn tu chnh n th 13 mi mi mi xa b ch n l trong ton th lnh th Hoa K.
(xem tip : Chng XXI) s ng sau

Trang Lch S

Lịch Sử Hoa Kỳ - Nguyễn Mạnh Quang

Uploaded by

Document Information

Copyright

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Lịch Sử Hoa Kỳ - Nguyễn Mạnh Quang

Uploaded by

Copyright:

2/11/2017 LSHK-1- Marco Polo v nhng chuyn k th ng phng (Nguyn Mnh Quang dch)

| bn ri | Xem Mc Lc | 12 thng 9, 2009

Mt bui sng vo ma thu nm 1492, th dn trn hn o nh b gn ni m ngy nay gi l Florida

Chng ta c th so snh lch s Hoa K vi nhng bc i trong mt cuc hnh trnh di t qu kh

U CHU KHM PH RA TN TH GII

DN CHNG SNG TY U VO NM 1000

Cc bn thy r i sng dn Ty u vo nm 1000 nh th no. Ln ln i sng ny thay i theo

TI SAO I SNG NGI DN TY U VO THI K LI BT

- Thng gia ngi bun hng ha ng phng i u Chu

NHNG CU CHUYN CA CC DU KHCH LM KHCH NG NGI

NHNG PHT MINH V CI TIN GIP CHO NGI TA C TH VT

CC THNH PH I LI KIM SOT VIC BUN BN VI PHNG

- Vic giao thng vi Vin ng i theo ba l trnh

Cc bn hy tng tng cc quc gia hng hi u Chu khc ganh t vi cc th i Li nh th

CC NH HNG HI NGI B O NHA TI N BNG NG BIN

cc nh hng hi i thm him v, cc nh chuyn mn v bn li v thm mt phn duyn hi va

B O NHA KIM SOT CON NG HNG HI I N

(xem tip Chng hai)

| bn ri | Xem Mc Lc | 12 thng 9, 2009

- Magellan tm ra con ng i vng quanh th gii

- Anh, Php v Ha Lan tm cch chia phn bun bn vi Vin ng

- Frobisher i tm mt con ng i xa hn v pha Bc

- Henry Hudson tm ra mt vng bin rng ln

CUC THM HIM SNG MISSISSIPPI CA MARQUETTE V JOLIET

- Marquette v Joliet thm him sng Mississippi

| bn ri | Xem Mc Lc | 12 thng 9, 2009

Ngi ta thng ni cu th gii tm ra tn th gii. hng my trm nm ngi u Chu bit rt t

c th bit tn h: Balboa, Corts v Pizarro.

BALBOA KHM PH RA THI BNH DNG

HERNANDO CORTS CHINH PHC M TY C

PIZARRO CHINH PHC X PERU

TY BAN NHA NM TRN QUYN LC V TI SN TI CC THUC A

- Tn quc Ty Ban Nha m rng

quc rng ln ny chia lm hai phn:

CHNH PH TY BAN NHA KIM SOT DN THUC A TY BAN NHA

c cho cng mt thng gia. Ngi dn thuc a khng c quyn g ni ln ting ni v

Trn trng knh th,

NGI TY BAN NHA V NGI DA

Mi khi mt nh hng hi Ty Ban Nha chim c vng t no th t ai v dn da

Mexico. i hc ny v i hc Lima (Peru) u c thnh lp vo nm 1551. y l hai i

khch s c mi i tham d cc bui khiu v, ci nga, v i khi i xem u b na. Ti

Ti y, nhng l th ca Philip chm dt. Nhng l th ny ni v s sinh hot Tn Ty Ban Nha

CC QUC GIA U CHU THCH TY BAN NHA TN TH GII

TY BAN NHA PHN CNG NHNG THT BI

Drake qu l ht sc qu ng khin cho nh vua khng th no chu ng c na. ng thng bo

(cn tip : Chng IV)

| bn ri | Xem Mc Lc | 12 thng 9, 2009

... The heavy night hung dark

ti ni c. Cng vo thi k ny, t c ngi bit n Bc M nn t c ai n y nh c. Th nhng

NGI ANH THIT LP THUC A M CHU

NHNG NGI I LP NGHIP V T DO

- M Chu c ngha l t do sng cuc i tt p hn

i x vi nhng ngi lang thang ny rt l khc nghit. Nhng Tn Th Gii m ra cho h mt c

CNG CUC KHI U CC THUC A NH TH NO?

Gi th chng ta l ngi Anh vo th k th XVII, v v mt l do ni trn chng ta mun n

NHIU LNG NH C C THIT LP MASSACHUSETTS

- Ngi Pilgrims thit lp chnh quyn

Nhn danh Thng , Amen, chng ti l nhng ngi k tn di ym trch mt chuyn i

NHIU LNG NH C KHC C THNH LP MIN TN ANH

- Vic thnh lp Rhode Island

CC THUC A MIN TRUNG C THNH LP NH TH NO?

CC THUC A MIN TRUNG C THNH LP NH TH NO?

NHNG NGI HA LAN V THY IN I QUYN CHIM CC VNG

- Tn Ha Lan bin thnh New York v New Jersey

(cn tip : Chng V)

| bn ri | Xem Mc Lc | 12 thng 9, 2009

Ti cc hi cng, ngi ta thng thy nh ca rng ln hn ca cc thng gia giu c v cc ng