ÔN TẬP VĂN HỌC DÂN GIAN VIỆT NAM

1. Định nghĩa về văn học dân gian

Văn học dân gian là những tác phẩm nghệ thuật ngôn từ truyền miệng, được hình
thành, tồn tại và phát triển nhờ tập thể. Tác phẩm văn học dân gian gắn bó và
phục vụ cho các hoạt động khác nhau trong đời sống cộng đồng.

2. Các đặc trưng của văn học dân gian

 Là những tác phẩm nghệ thuật ngôn từ truyền miệng.

 Là sáng tạo mang tính tập thể.
 Gắn bó và phục vụ cho các sinh hoạt cộng đồng.

Người ta còn gọi 3 đặc trưng trên là: tính truyền miệng, tính tập thể và tính thực
hành.

 Tính truyền miệng: Các tác phẩm văn học dân gian đều gắn với quá trình
diễn xướng. Đặc điểm này thể hiện rất rõ trong ca dao (gắn với lời hát), sử thi,
cổ tích (gắn với hình thức kể),... Ví dụ bài ca dao về "lời dẫn cưới và thách
cưới" thực chất là lời hát đối đáp của tập thể trai gái trong ngày hội hoặc trong
một buổi sinh hoạt tập thể nào đó.
 Tính tập thể: Nghĩa là nói đến tính vô danh (tác phẩm là sản phẩm của cả
cộng đồng) và tính dị bản của văn học dân gian. Chính việc tác phẩm văn
học dân gian không bị "hạn chế" về việc sửa chữa trong quá trình truyền
miệng nên mới sinh ra các văn bản khác nhau của cùng một tác phẩm (các
dị bản: các câu cao dao có mô típ mở đầu là: “Thân em như…”).
 Tính thực hành: Đặc trưng này thể hiện rất rõ trong các bài ca nghi lễ, bài
hát đối đáp giao duyên, các bài hò lao động...
Trang 1
3. Văn học dân gian Việt Nam gồm những thể loại chính như: thần thoại, sử thi
dân gian, truyền thuyết, truyện cổ tích, truyện cười, truyện ngụ ngôn, tục ngữ, câu
đố, ca dao – dân ca, vè, truyện thơ, các thể loại sân khấu (chèo, tuồng, múa rối, các
trò diễn mang tích truyện).

4. Những đặc trưng chủ yếu của một số thể loại văn học dân gian:

a) Sử thi (nhất là sử thi anh hùng)

 Nội dung: đề cập tới những vấn đề có ý nghĩa lớn đối với đời sống của cộng
đồng.
 Đặc điểm nghệ thuật:
- Là những tác phẩm tự sự có quy mô lớn.
- Hình tượng nghệ thuật hoành tráng, hào hùng về sức mạnh và trí tuệ.
- Câu văn trùng điệp, ngôn ngữ trang trọng, giàu hình ảnh, giàu nhịp điệu
với những biện pháp so sánh, ẩn dụ và phóng đại đặc trưng.

b) Truyền thuyết

 Nội dung: Kể bề những sự kiện và nhân vật lịch sử (hoặc có liên quan đến lịch
sử) theo quan điểm đánh giá của dân gian.
 Đặc điểm nghệ thuật:
- Là những tác phẩm văn xuôi tự sự có dung lượng vừa phải.
- Có sự tham gia của những chi tiết, của các sự việc có tính chất thiêng liêng
kì ảo (các nhân vật thần, các đồ vật kì ảo có phép lạ hay những sự biến
thân).

Trang 2
c) Truyện cổ tích

 Nội dung:
- Là những câu chuyện kể về số phận của những con người bình thường hay
bất hạnh trong xã hội (chàng trai nghèo, người thông minh, người em,
người đi ở, chàng ngốc,…)
- Thể hiện tinh thần nhân đạo và sự lạc quan của người lao động.
 Đặc điểm nghệ thuật:
- Là những tác phẩm văn xuôi tự sự.
- Cốt truyện và hình tượng đều được hư cấu rất nhiều.
- Có sự tham gia của nhiều yếu tố kì ảo hoang đường (nhân vật thần: bụt,
tiên phù thuỷ,… các vật thần kì ảo như cây đũa thần, cái thảm bay,… hoặc
những sự biến hoá kì ảo,…).
- Thường có một kết cấu quen thuộc: Nhân vật chính gặp khó khăn hoạn nạn
cuối cùng vượt qua và được hưởng hạnh phúc.

d) Truyện cười

 Nội dung: Phản ánh những điều kệch cỡm, rởm đời trong xã hội, những sự
việc xấu hay trái với lẽ tự nhiên trong cuộc sống mà có tiềm ẩn những yếu
tố gây cười.
 Đặc điểm nghệ thuật: Dung lượng ngắn, kết cấu chặt chẽ, mâu thuẫn phát
triển nhanh, kết thúc bất ngờ và độc đáo.

g) Truyện thơ

 Nội dung: Diễn tả tâm trạng và suy nghĩ của con người khi hạnh phúc lứa
đôi và sự công bằng xã hội bị tước đoạt.

Trang 3
  Đặc điểm nghệ thuật:
- Truyện thơ là những tác phẩm tự sự dân gian bằng thơ nên nó vừa có tính
chất tự sự (có cốt truyện) vừa giầu tính chất trữ tình.
- Thường sử dụng những hình ảnh so sánh, ví von, các biện pháp điệp từ,
điệp cú pháp (điệp câu) để nhấn mạnh ý.
- Là những tác phẩm có dung lượng lớn (Tiễn dặn người yêu có hơn 1800
câu thơ).

5. Bảng tổng hợp các thể loại văn học dân gian

Câu nói Thơ ca Sân khấu

Truyện dân gian
dân gian dân gian dân gian

Thần thoại, cổ tích, truyền Tục ngữ, Ca dao - Chèo, tuồng

thuyết, ngụ ngôn, sử thi
câu đố dân ca, vè hài
truyện cười, truyện thơ

6. Bảng tổng hợp, so sánh các thể loại văn học dân gian

Thể Mục đích Hình thức Nội dung Kiểu nhân Đặc điểm nghệ
loại sáng tác lưu truyền phản ánh vật thuật

Sử thi Ghi lại cuộc Hình ảnh Người anh Sử dụng thủ
anh sống và mơ Hát - kể xã hội Tây hùng kì vĩ, pháp so sánh
hùng ước phát Nguyên ở cao đẹp, phóng đại, trùng

Trang 4
 triển cộng giai đoạn giàu lí điệp tạo ra sự
đồng người tiền giai tưởng hoành tráng, kì
Tây Nguyên cấp, tiền vĩ
xa dân tộc

Kể về các Có sự tham gia

Nhân vật
sự kiện, của những chi
Thể hiện thái lịch sử đ-
nhân vật tiết, của các sự
độ, cách đánh ược truyền
lịch sử có việc có tính chất
giá của nhân Kể - diễn thuyết hóa
Truyền thật nhưng thiêng liêng kì
dân đối với xướng (dịp (An Dương
thuyết đã được ảo (các nhân vật
các sự kiện lễ hội) Vương, Mị
khúc xạ thần, các đồ vật
và các nhân Châu,
qua hư cấu kì ảo có phép lạ
vật lịch sử Trọng
tưởng hay những sự
Thủy)
tượng biến thân)

Xung đột Truyện không

xã hội, Người con có thật, kết cấu
Thể hiện
cuộc đấu riêng, người theo
nguyện vọng
tranh giữa con út, ngư- kiểu đường
Truyện ước mơ của
Kể thiện và ời bất hạnh, thẳng, nhân vật
cổ tích nhân dân
ác. Giữa người chính trải qua
trong xã hội
chính nghèo, mụ các chặng khác
có giai cấp
nghĩa với dì ghẻ... nhau trong cuộc
gian tà đời

Truyện Mua vui, giải Những Kiểu nhân Truyện ngắn

Kể
cười trí châm điều trái tự vật có thói gọn, tình huống

Trang 5
 biếm, phê nhiên, hư tật xấu bất ngờ, mâu
phán xã hội những thói (học trò thuẫn phát triển
nhằm giáo hư tật xấu giấu dốt, nhanh và kết
dục trong nội trong xã thầy lí tham thúc đột ngột để
bộ nhân dân, hội tiền...) gây cười
hoặc lên án,
tố cáo giai
cấp thống trị

7. a) Ca dao than thân thường là lời của người phụ nữ trong xã hội phong kiến
xa

Thân phận của họ thường bị phụ thuộc vào những người khác trong xã hội, giá trị
phẩm chất của họ không được người ta biết đến và trân trọng. Thân phận ấy thường
được so sánh như: củ ấu gai, tấm lụa đào, hạt mưa, miếng cau khô, cái giếng...

Ca dao yêu thương, tình nghĩa đề cập đến tình bạn cao đẹp, tình yêu đôi lứa (với
những cung bậc phong phú như nhớ thương, hờn giận...), tình cảm gia đình, tình
nghĩa thủy chung của con người trong cuộc sống,...

Ca dao yêu thương thường gắn với những biểu tượng như cái khăn, chiếc cầu,...
vì đây là những vật, những nơi mà nam nữ thường có nhiều kỉ niệm. Cái khăn là kỉ
vật luôn đi cùng người con gái. Nó mang theo hơi ấm của người yêu. Còn chiếc cầu
là nơi nam nữ hẹn hò tâm sự.

Ca dao tình nghĩa còn thường sử dụng những ước lệ như cây đa, bến nước,
con thuyền, gừng cay, muối mặn... Vì đó là những hình ảnh vừa gần gũi, quen
thuộc với người bình dân vừa biểu tượng cho sự chia li, chờ đợi hay cho những
ước muốn, khát khao về sự thủy chung tình nghĩa của con người.

Trang 6
 Trong ca dao hài hước, tiếng cười tự trào là tiếng cười hóm hỉnh, hồn nhiên vô
tư nhằm "thi vị hóa" cuộc sống nghèo khổ của mình. Nó là tiếng cười tiếp sức để
người ta vượt lên hoàn cảnh. Trong khi đó tiếng cười phê phán xã hội có mục đích
đấu tranh xã hội mạnh mẽ hơn. Nó hướng vào những thói hư tật xấu trong nội bộ
hoặc lên án giai cấp thống trị ti tiện, tham lam,... Tiếng cười phê phán có nhiều mức
độ: nhắc nhở, giễu cợt, đả kích, phủ nhận,...

Có thể nhận xét rằng ca dao hài ước là sản phẩm của tâm hồn lạc quan yêu đời
của người lao động. Nó nảy sinh ngay từ trong cuộc sống vất vả, khốn khó và bộn
bề lo toan của người nông dân.

b) Các biện pháp nghệ thuật thường sử dụng trong ca dao:

- Thường lặp lại các mô thức mở đầu: thân em, em như, cô kia, ước gì,...

- Sử dụng nhiều các mô típ biểu tượng: gừng cay - muối mặn, con đò, bến đợi,
ngọn đèn, tấm khăn, cái cầu,...

- Sử dụng phổ biến các biện pháp so sánh, ẩn dụ, cường điệu, tương phản đối
lập.

- Sử dụng các thể thơ quen thuộc của dân gian (chủ yếu là lục bát).

- Ngôn ngữ mang tính chất lời ăn tiếng nói hàng ngày, tuy rất đời thường nhưng
mang nhiều hàm nghĩa sâu sắc...

Các biện pháp nghệ thuật này có khá nhiều điểm khác với nghệ thuật thơ của văn
học viết. Lí do của sự khác biệt đó là do ca dao, là sản phẩm, là tiếng nói của cộng
đồng. Tập thể sáng tác bao giờ cũng có xu hướng tìm những cách thức diễn đạt có
tính phổ biến chung. Trong khi đó những sáng tác của văn học viết lại in đậm những

Trang 7
dấu ấn cá nhân (luôn có xu hướng tìm cách diễn đạt mới, lạ lẫm để thu hút độc giả
và để tạo ra những "ấn tượng nghệ thuật" riêng).

8. Nhận xét về hai đoạn miêu tả cảnh Đam Săn múa khiên và đoạn cuối tả hình
ảnh và sức khoẻ của chàng trong đoạn trích Chiến thắng Mtao Mxây:

Trong ba đoạn văn này, nét nổi bật trong nghệ thuật miêu tả nhân vật anh hùng nằm
ở các thủ pháp sau:

- Thủ pháp so sánh: Với những câu văn như "chàng múa trên cao, gió như bão.
Chàng múa dưới thấp, gió như lốc", "Bắp chân chàng to bằng cây xà ngang, bắp
đùi chàng to bằng ống bễ, sức chàng ngang sức voi đực...".

- Thủ pháp phóng đại: "Một lần xốc tới, chàng vợt một đồi tranh", "khi chàng
múa chạy nước kiệu, quả núi ba lần rạn nứt, ba đồi tranh bật rễ bay tung"...

- Thủ pháp trùng điệp: Nằm ở nội dung của các câu văn và ở cả cách thức thể
hiện. Các hành động, cũng như đặc điểm của Đam Săn đều được luyến láy nhiều
lần nhằm tạo nên sự kì vĩ, lớn lao: "Chàng chạy vun vút qua phía đông, vun vút
qua phía tây", "Bắp chân chàng to bằng cây xà ngang... Đam Săn vốn ngang
tàng từ trong bụng mẹ",...

Sự kết hợp linh hoạt của các biện pháp nghệ thuật này cùng với trí tưởng tượng hết
sức phong phú của tác giả, dân gian đã góp phần tôn lên vẻ đẹp của người anh hùng
sử thi - một vẻ đẹp kì vĩ lớn lao trong một khung cảnh cũng rất hoành tráng và dữ
dội.

9. Tấn bi kịch của Mị Châu - Trọng Thủy trong chuỗi truyền thuyết An Dương
Vương và Mị Châu - Trọng Thủy.

Trang 8
 Với những chi Tính
Hư cấu Kết quả
Cái cốt lõi sự tiết hoang chất Bài học
thành bi của bi
thật lịch sử đường kì ảo của bi rút ra
kịch gì? kịch
nào? kịch

Thần Kim Mất tất Cảnh giác

Cuộc xung đột Quy, lẫy nỏ cả:
Bi kịch giữ nước,
giữa An thần, Ngọc Dữ dội,
tình yêu - Tình không ỷ
Dương Vương Trai – giếng quyết
(lồng vào yêu thế chủ
và Triệu Đà nước, Rùa liệt và
bi kịch gia quan,
thời kì Âu Lạc vàng rẽ nước toàn - Gia đình
đình, quốc không
(theo lịch sử dẫn An Dương diện
gia) - Đất nhẹ dạ cả
nước ta) Vương xuống
nước tin
biển

10. Đặc sắc nghệ thuật của truyện Tấm Cám là đã khắc họa được hình tượng
Tấm có sự phát triển về tính cách. Theo dõi câu chuyện, chúng ta có thể dễ dàng
nhận thấy điều này:

 Ở giai đoạn đầu, khi gặp những sự đè nén hay những khó khăn, Tấm rất thụ
động, yếu đuối, thường chỉ khóc không biết làm gì (lúc mất giỏ cá, lúc mất
con bống, lúc bị bắt ngồi nhặt thóc...). Ở giai đoạn này, Tấm chỉ biết trông đợi
vào sự giúp đỡ của bên ngoài (ông Bụt).
 Nhưng đến giai đoạn sau, Tấm đã kiên quyết đấu tranh để giành lại cuộc sống,
giành lại hạnh phúc (chim vàng anh, chiếc khung cửi đều lên tiếng dọa Cám
và kết thúc truyện, Tấm đã buộc mẹ con Cám phải nhận một kết cục xứng
đáng với tội ác của mình). Ở giai đoạn này, tuy Tấm nhiều lần hóa thân nhưng

Trang 9
 nhân vật Bụt đã không còn xuất hiện. Thay vào đó, Tấm đã chủ động hơn
trong những hành động của mình.

Có thể nói, sở dĩ có sự phát triển về tính cách như vậy là vì ban đầu, Tấm chưa ý
thức được thân phận của mình, những mâu thuẫn thì chưa tới mức căng thẳng và
quyết liệt. Hơn nữa, Tấm lại có sự giúp đỡ của nhân vật thần kì nên Tấm còn thụ
động. Ở giai đoạn sau, mâu thuẫn bắt đầu quyết liệt đẩy Tấm vào thế phải đấu tranh
để giành lại cuộc sống và hạnh phúc của mình. Sự phát triển tính cách của nhân vật
Tấm cũng cho thấy sức sống bất diệt của con người trước sự vùi dập của các thế lực
thù địch. Nó là sự chiến thắng của cái thiện trước cái ác trong cuộc sống.

11. Bảng phân tích truyện cười

Đối tượng Nội dung Tình Cao trào để

Truyện cười (Cười cười (Cười huống gây tiếng cười
ai?) cái gì?) cười òa ra

Luống Khi anh học

Anh học trò Tật "giấu
Tam đại cuống khi trò nói: "Dủ
"dốt hay nói dốt" của con
con gà không biết dỉ là chị con
chữ" người
chữ "kê" công..."

Khi thầy lí
Tấm bi hài Đã đút lót
Nhưng nó nói: "... Nh-
Thầy lí Cải kịch của tiền hối lộ
phải bằng ưng nó lại
và Ngô việc hối lộ mà vẫn bị
hai mày phải... bằng
và ăn hối lộ đánh (Cải)
hai mày!"

Trang 10