- LỜI GIỚI THIỆU Hà Tây là vùng đất có truyền thống lịch sử và văn hiến lâu đời. - Vùng đất Sơn Tây xưa kia vốn thuộc trấn Sơn Tây, Hà Đông thuộc trấn Sơn Nam Hạ. - Vùng đất này càng trở nên tươi đẹp hơn nhờ bao thế hệ người Hà Tây tài trí thông minh, cần cù sáng tạo gây dựng nên. - Theo thần điện Việt Nam và trong tâm thức của người Việt, nước Nam ta có bốn đấng thánh nhân được xếp vào hàng tứ bất tử là: Tản Viên Sơn Thánh, Thánh Gióng, Chử Đồng Tử và Mẫu Liễu Hạnh thì Hà Tây có hai là Tản Viên Sơn Thánh và Chử Đồng Tử. - Ý thức được giá trị của loại sách địa chí, từ năm 1995 Sở Văn hóa Thông tin Hà Tây tổ chức biên soạn bộ Địa chí Hà Tây. - Tháng 9/1999 công trình Địa chí Hà Tây dày hơn 400 trang khổ lớn đã ra mắt bạn đọc. - Chủ tịch Hồ Chí Minh với Hà Tây. - Bộ sách đã ghi chép giới thiệu các hoạt động của người dân Hà Tây trong tiến trình lịch sử xây dựng quê hương. - Ngay từ khi mới được xuất bản, Địa chí Hà Tây đã được đông đảo độc giả trong và ngoài tỉnh trân trọng, đón đọc. - Từ năm 1999 đến nay, tỉnh Hà Tây đã có bước phát triển mới. - Do vậy từ năm 2006, Sở Văn hóa Thông tin Hà Tây đã triển khai biên soạn, chỉnh lý, bổ sung bộ Địa chí Hà Tây xuất bản năm 1999. - Kế thừa kết quả công trình được xuất bản trước, lần này Địa chí Hà Tây được cấu trúc theo 5 phần lớn: 1. - Đất và người Hà Tây 2. - Các soạn giả trong nhóm biên soạn đã làm việc với tinh thần trách nhiệm cao, nghiêm túc, tập trung dành nhiều thời gian công sức hoàn thành bản thảo Địa chí Hà Tây dày gần 900 trang khổ lớn. - Trong quá trình biên soạn, tái bản Địa chí Hà Tây, nhóm biên soạn và Sở Văn hóa Thông tin Hà Tây đã nhận được sự giúp đỡ, cổ vũ của các cơ quan ban, ngành của tỉnh, của các nhà nghiên cứu, đặc biệt là sự chỉ đạo của Tỉnh ủy, Hội đồng nhân dân, Ủy ban nhân dân tỉnh. - Địa chí Hà Tây được xuất bản lần này chắc chắn không thể tránh khỏi những khiếm khuyết, thiếu sót. - Hà Đông, ngày 15 tháng 3 năm 2008 ĐẶNG VĂN TU Giám đốc Sở Văn hóa Thông tin Hà Tây 2 Chương I THIÊN NHIÊN VÀ DÂN CƯ. - Tọa độ địa lý (1) Đất Hà Tây nằm ở khu vực đồng bằng Bắc Bộ, nhưng có sắc thái riêng do vị thế của tỉnh nằm ở đỉnh chóp và rìa phía Tây của tam giác châu sông Hồng: Điểm cực Bắc thuộc xã Tân Đức, huyện Ba Vì, ở tọa độ 21 o18' vĩ độ Bắc và 105o22' kinh độ Đông. - Tiếp đến vùng núi đồi trải dài từ núi Ba Vì, núi Viên Nam, qua thị trấn Xuân Mai, dãy núi đá từ Miếu Môn xuống đến Hương Sơn, dài khoảng 156km, bên kia vùng núi là đất của tỉnh Hòa Bình. - Tổng diện tích tự nhiên của tỉnh Hà Tây là 2.192,95km2 thời điểm tính năm 1995. - Bản đồ tỷ lệ 1:100.000 Gauss tờ Hà Tây F48-103, tờ Hòa Bình F48-115 và tờ Phủ Lý F48- 128 của Cục Đo đạc và bản đồ Nhà nước, in năm 1976. - Thay đổi vị trí, quy mô, ranh giới của tỉnh Hà Tây qua các thời đại (1) Các tư liệu lịch sử như Hán thư, Đường thư của Trung Quốc, hoặc Đại Việt sử ký toàn thư, Khâm định Việt sử thông giám cương mục. - của Việt Nam cho biết, một số đơn vị hành chính thời cổ có liên quan đến đất Hà Tây là quận Giao Chỉ, và huyện Gia Ninh. - Như vậy hai bộ Phong Châu và Văn Lang có quy mô tương đương với Hà Tây và Phú Thọ, Vĩnh Phúc ngày nay, nằm dọc theo hai bờ sông Hồng, lấy Bạch Hạc làm điểm xuất phát là trung tâm sinh tụ của Tổ tiên chúng ta từ thời Hùng Vương dựng nước, là tụ điểm dân cư thứ nhất. - Bậc thềm Sơn Tây - Ba Vì thời cổ (thuộc xã Cổ Đông, huyện Tùng Thiện) nay thuộc thành phố Sơn Tây, là thành Mê Linh, quê hương của Trưng Trắc, Trưng Nhị. - Bởi vì miền châu thổ sông Hồng lúc bấy giờ còn là đất sình lầy, thủy triều dâng lên vẫn còn dấn sâu vào nhiều nơi, rừng rậm còn phủ kín khắp chốn, cho nên đất Hà Tây ngày nay là một bộ phận của huyện Gia Ninh cổ đại, mà trị sở là Phong Châu. - đã tàng ẩn trong lưu vực sông Hồng, sông Đáy, sông Tích thuộc Hà Tây. - Đến thời Thập nhị sứ quân cát cứ xây thành đắp luỹ, trên đất Hà Tây cũng có hai vùng cát cứ: Ngô Lệnh Công đóng ở Đường Lâm và Đỗ Cảnh Thạc ở Đỗ Động. - Thời Đinh và Tiền Lê, đất Hà Tây thuộc đạo Quốc Oai. - Đến đời Lý, năm Canh Tuất, niên hiệu Thuận Thiên thứ nhất (1010) vua Lý Thái Tổ đổi "Thập Đạo" của thời Đinh - Lê thành 24 lộ và đất Hà Tây thuộc lộ Quốc Oai. - 5 Sang đời Trần đất Hà Tây thuộc. - Sau khi đánh đuổi quân Minh, khôi phục nền độc lập, Lê Lợi chia đất nước làm 5 Đạo, đất Hà Tây thuộc Tây Đạo. - Đất Hà Tây thuộc 2 thừa tuyên: Sơn Nam và Quốc Oai. - Sơn Nam trên đất Hà Tây gồm có. - 6 + Huyện Thanh Oai, nay phần lớn thuộc huyện Thanh Oai, một phần thuộc vào Thành phố Hà Đông như xã Phú Lương, Phú Lãm. - Sơn Tây trên đất Hà Tây có. - Huyện Phúc Lộc nay là huyện Phúc Thọ và một phần thành phố Sơn Tây. - Huyện Minh Nghĩa, sau đổi là huyện Tùng Thiện, nay thuộc huyện Ba Vì và một phần thành phố Sơn Tây. - Vùng Hoài Đức của Hà Tây là đất ven đô cho nên diên cách nhiều lần theo tổ chức của kinh đô, trong các thời trước vẫn thuộc thành Thăng Long, lại gọi là Nam Kinh, sau đổi làm Đông Đô. - Năm Minh Mệnh thứ 12 7 trích huyện Từ Liêm của phủ Quốc Oai, trấn Sơn Tây đem lệ vào phủ Hoài Đức thuộc tỉnh Hà Nội. - đặt tỉnh Sơn Tây(1) Triều Nguyễn đất Hà Tây gồm : Trấn Phủ Huyện Tổng Xã Ghi chú Đan Phượng 9 60 Nay vẫn là Đan Phượng Yên Sơn 8 51 Nay là Quốc Oai Thạch Thất 7 43 Nay vẫn là Thạch Thất Quốc Oai Mỹ Lương Thuộc Chương Mỹ, Mỹ Đức và Lương Sơn tỉnh Sơn Tây Từ Liêm Hòa Bình Thuộc Hà Nội Phúc Lộc 11 55 Nay là Phúc Thọ, TP Sơn Minh Nghĩa 6 43 Tây Quảng Oai Bất Bạt 6 15 Sáp nhập thành huyện Tiên Phong 6 47 Ba Vì Thượng Phúc 12 81 Nay là Thường Tín Thường Thanh Trì Thuộc Hà Nội Tín Phú Xuyên 11 85 Nay vẫn là Phú Xuyên Thanh Oai 12 91 Nay vẫn là Thanh Oai Sơn Sơn Minh 8 75 Nay là Ứng Hòa Nam Hoài An 4 55 Nay là Mỹ Đức, một Thượng Ứng Thiên phần Ứng Hòa Chương Đức 9 68 Nay là Chương Mỹ, một phần Mỹ Đức. - Hoài Đức Lúc bấy giờ thuộc Hà Nội Tỉnh Sơn Tây thời Pháp thuộc thành lập năm 1892 có hai phủ và 4 huyện(1) Hai phủ: Phủ Quốc Oai và phủ Quảng Oai (1) -Đào Duy Anh: Đất nướcViệt Nam qua các đời. - Hà Nội. - Theo Phạm Xuân Độ - Sơn Tây Tỉnh - 1941 - Province de Sơn Tây - Tài liệu đánh máy bằng tiếng Pháp của tòa sứ tỉnh Sơn Tây 8 Sáu huyện: Huyện Phúc Thọ, huyện Tùng Thiện, huyện Bất Bạt, Tiên Phong, Thạch Thất, Yên Sơn. - Tỉnh lỵ Sơn Tây thời Lê ở xã La Phẩm, thuộc huyện Tiên Phong phủ Quảng Oai. - Đất Hà Đông cũ thuộc Hà Nội gồm 3 phủ, 11 huyện. - Năm 1904 đổi tỉnh Cầu Đơ thành tỉnh Hà Đông. - Năm 1915 sáp nhập huyện Hoàn Long vào tỉnh Hà Đông. - Tỉnh Hà Đông có 4 phủ: Hoài Đức, Thường Tín, Ứng Hòa và Mỹ Đức. - Toàn tỉnh có 105 tổng và 820 xã (3) Sau Cách mạng tháng 8 - 1945 hai tỉnh Sơn Tây và Hà Đông vẫn như thời Pháp thuộc. - Theo J.Rouan- Hà Đông tỉnh - 1925 - Tài liệu đánh máy của tòa sứ tỉnh Hà Đông cũ "Province de HaDong" 9 Đến năm 1965, Ban thường vụ Quốc hội phê chuẩn hợp nhất tỉnh Hà Đông và tỉnh Sơn Tây thành một đơn vị hành chính mới lấy tên là tỉnh Hà Tây (Quyết định số 103NQ-TVQH ngày 21 tháng 4 năm 1965). - Các cơ quan lãnh đạo của tỉnh đóng tại thị xã Hà Đông . - Năm 1976, tại kỳ họp lần thứ tư của Quốc Hội khoá VI, quyết định sáp nhập hai tỉnh Hà Tây và Hòa Bình thành một đơn vị hành chính, lấy tên là tỉnh Hà Sơn Bình. - Năm 1979 chuyển 5 huyện Ba Vì, Phúc Thọ, Thạch Thất, Đan Phượng, Hoài Đức và thị xã Sơn Tây sáp nhập vào Hà Nội. - Tỉnh lỵ của tỉnh Hà Sơn Bình là thị xã Hà Đông. - Đến năm 1991, tại kỳ họp thứ 9 của Quốc hội khoá VIII quyết định chia tỉnh Hà Sơn Bình thành hai đơn vị hành chính là tỉnh Hà Tây và tỉnh Hòa Bình, định lại ranh giới của Hà Nội, chuyển trả lại cho tỉnh Hà Tây các huyện Ba Vì, Phúc Thọ, Thạch Thất, Đan Phượng, Hoài Đức và thị xã Sơn Tây, ngày 12 tháng 8 năm 1991. - Quyết định của Chính phủ số 178/CP, ngày 15 tháng 9 năm 1969, mở rộng địa giới của thị xã Hà Đông, sáp nhập xã Kiến Hưng của huyện Thanh Oai và xã Văn Khê của huyện Hoài Đức vào thị xã Hà Đông. - Quyết định của Hội đồng bộ trưởng số 101 - HĐBT, ngày 2 tháng 6 năm 1982, sáp nhập xã Thanh Mỹ, Kim Sơn, Xuân Sơn, Trung Sơn Trầm, Đường Lâm, Sơn Đông và Cổ Đông của huyện Ba Vì vào thị xã Sơn Tây. - Quyết định của Hội đồng bộ trưởng số 103 - HĐBT, ngày 6 tháng 9 năm 1986 thành lập thị trấn Phú Xuyên, giải thể xã Liên Hòa, thành lập thị trấn công nghiệp Phú Minh thuộc xã Văn Nhân với khu nhà máy đường Vạn Điểm. - 10 - Quyết định của Hội đồng bộ trưởng số 49 - HĐBT, ngày 19 tháng 3 năm 1988 thành lập thị trấn Tế Tiêu thuộc huyện Mỹ Đức và thị trấn Thường Tín gồm khu nhà ga Thường Tín và một phần xã Văn Phú. - Nghị quyết của Bộ Nội vụ số 24 - NV, ngày 27 tháng 1 năm 1965 cho thành lập ba xã Văn Yên, Vạn Phúc và Hà Cầu thuộc thị xã Hà Đông. - (4) Đến năm 1995 số đơn vị hành chính huyện, xã trong toàn tỉnh như sau (Số liệu của Cục Thống kê tỉnh Hà Tây. - Thị xã Hà Đông có 4 xã, 5 phường. - Thị xã Sơn Tây có 9 xã, 5 phường. - Huyện Ba Vì có 31 xã, 1 thị trấn. - Huyện Phúc Thọ có 22 xã, 1 thị trấn. - Huyện Đan Phượng có 15 xã, 1 thị trấn Phùng. - Huyện Hoài Đức có 21 xã, 1 thị trấn. - Huyện Thạch Thất có 19 xã, 1 thị trấn. - Huyện Quốc Oai có 19 xã, 1 thị trấn Quốc Oai. - Huyện Chương Mỹ có 31 xã, hai thị trấn Xuân Mai và Chúc Sơn. - Huyện Thanh Oai có 24 xã, 1 thị trấn. - Huyện Thường Tín có 28 xã, 1 thị trấn Thường Tín. - Huyện Phú Xuyên có 26 xã hai thị trấn Phú Xuyên và Phú Minh. - Huyện Ứng Hòa có 29 xã, 1 thị trấn Vân Đình. - Huyện Mỹ Đức có 22 xã, 1 thị trấn Tế Tiêu. - thành lập thị trấn Liên Quan (trên cơ sở diện tích và nhân khẩu của xã Liên Quan) huyện Thạch Thất. - thành lập thị trấn Kim Bài (thị trấn huyện lỵ) thuộc huyện Thanh Oai. - thành lập thị trấn Trạm Trôi (thị trấn huyện lỵ) thuộc huyện Hoài Đức. - thị trấn Phúc Thọ, huyện Phúc Thọ (thị trấn huyện lỵ). - sáp nhập thị trấn Quảng Oai và xã Tây Đằng thuộc huyện Ba Vì thành thị trấn Tây Đằng. - Thực hiện nghị định số 52CP và 107 CP của Chính phủ, số đơn vị hành chính thuộc huyện, thị xã của tỉnh Hà Tây đến tháng 11 năm 1997 như sau : S Tên huyện, thị xã Số xã Số thị Số phường Tổng số TT trấn đơn vị hành chính cơ sở 1 Hà Đông 4 - 5 9 2 Sơn Tây Ba Vì Thạch Thất Phúc Thọ Đan Phượng Quốc Oai Hoài Đức Chương Mỹ Thanh Oai Thường Tín Ứng Hòa Mỹ Đức Phú Xuyên 26 2 - 28 Cộng Đến năm 1997, tỉnh Hà Tây có 2 thị xã, 12 huyện, 10 phường, 300 xã và 14 thị trấn : 1. - Thị xã Hà Đông có 5 phường và 4 xã, diện tích 16,41 ha - Phường: Yết Kiêu, Nguyễn Trãi, Quang Trung, Văn Mỗ và Phúc La. - Thị xã Sơn Tây có 5 phường và 9 xã, diện tích 141,55 km2. - Thị trấn: Tây Đằng. - Huyện Đan Phượng: có 15 xã và 1 thị trấn. - Thị trấn Phùng ở huyện lỵ Đan Phượng. - Thị trấn Trạm Trôi 6. - Thị trấn huyện lỵ Phúc Thọ. - Thị trấn Liên Quan. - Thị Trấn Quốc Oai tại huyện lỵ Quốc Oai. - Thị trấn huyện lỵ: Kim Bài. - Hai thị trấn: Xuân Mai và Chúc Sơn. - Thị trấn huyện lỵ Thường Tín. - Hai thị trấn: Phú Xuyên và Phú Minh. - Thị trấn Vân Đình. - Thị trấn: Tế Tiêu. - Thành phố Hà Đông là tỉnh lỵ, nơi các cơ quan lãnh đạo của tỉnh đóng trụ sở, là trung tâm chính trị, kinh tế, văn hóa, xã hội. - Địa thế Hà Tây gần giống chiếc quạt mà Hà Đông là nhài quạt, lại nằm trên trục quốc lộ 6A và các trục đường khác toả xuống các huyện trong tỉnh. - Ngoài ra còn có thành phố Sơn Tây cũng là một trung tâm kinh tế, văn hóa quan trọng và trong tương lai không xa, các thị trấn Tế Tiêu, Vân Đình, Phú Xuyên, Thường Tín