Thoâng tin Tö lieäu CAÙC BIEÅU TÖÔÏNG TRONG NGHEÄ THUAÄT 1 Raymond Firth Lôøi ngöôøi dòch: Nghieân cöùu caùc bieåu töôïng trong ngheä thuaät taïo hình, ñaëc bieät laø trong kieán truùc, ñieâu khaéc vaø hoäi hoaï, laø troïng taâm nghieân cöùu cuûa caùc nhaø nghieân cöùu, pheâ bình ngheä thuaät. Tuy nhieân, vieäc dieãn giaûi caùc ñoái töôïng ngheä thuaät cuõng coù nhöõng giôùi haïn nhaát ñònh, bôûi seõ ñeán luùc, nhaø nghieân cöùu pheâ bình chôït nhaän ra quaù trình khaûo taû ñoái vôùi ñoái töôïng ñaõ “quaù kyõ löôõng” neân khoâng bieát phaûi laøm gì tieáp theo. Ñoù chính laø luùc hoï caàn ñeán moät söï chuyeån ñoåi trong tö duy veà quaù trình tieáp caän ñoái töôïng vôùi moät caùi nhìn bao quaùt hôn, khoâng chæ vôùi chính ñoái töôïng ñöôïc nghieân cöùu maø coøn vôùi taùc giaû cuûa noù. Hôn theá, hoï coøn phaûi tìm hieåu boái caûnh ra ñôøi vaø quaù trình hình thaønh cuûa taùc phaåm; nhaân caùch cuûa taùc giaû cuøng moâi tröôøng xaõ hoäi vaø neàn taûng tri thöùc maø taùc giaû cuûa noù ñöôïc tieáp nhaän; xa hôn laø caû giai ñoaïn lòch söû vaø boái caûnh xaõ hoäi maø taùc giaû cuûa noù ñaõ traûi nghieäm tröôùc khi cho ra ñôøi taùc phaåm. Ñeå taïo ra söï chuyeån ñoåi ñoù, nhaø nghieân cöùu khoâng chæ caàn ñeán neàn taûng kieán thöùc trong lónh vöïc ngheä thuaät maø coøn raát caàn ñeán khaû naêng tö duy khoa hoïc vaø voán kieán thöùc veà xaõ hoäi cuûa baûn thaân. Ñaây chính laø caùch tieáp caän maø Raymond Firrth ñaõ söû duïng ôû nghieân cöùu naøy baèng con maét cuûa moät nhaø nhaân hoïc, qua ñoù cho chuùng ta nhöõng gôïi yù boå ích veà quaù trình nghieân cöùu caùc bieåu töôïng ngheä thuaät. Nghieân cöùu naøy chuû yeáu ñeà caäp ñeán ngheä thuaät cuûa phöông Taây nhöng lyù thuyeát tieáp caän vaø phöông phaùp cuûa oâng ñöa ra ôû ñaây cuõng coù theå aùp duïng cho nhieàu loaïi hình ngheä thuaät khaùc nhau, ôû nhieàu thôøi ñieåm khaùc nhau vaø trong nhöõng khoâng gian vaên hoaù khaùc nhau. Baûn dòch naøy trích trong chuoãi baøi dòch veà Nghieân cöùu bieåu töôïng (trong vaên hoïc, ngheä thuaät, toân giaùo, vaên hoaù...) ñaõ ñöôïc coâng boá neân chuùng toâi seõ chuyeån ngöõ töø tieáng Anh sang tieáng Vieät caùc thuaät ngöõ moät caùch thoáng nhaát nhö: Symbolism laø Bieåu töôïng luaän maø khoâng duøng Chuû nghóa bieåu töôïng, Symbolic/symbolical laø Tính bieåu töôïng maø khoâng duøng laø Tính töôïng tröng,... Nhaân dòp Ñaëc san thoâng tin khoa hoïc Nghieân cöùu Myõ thuaät cuûa Tröôøng Ñaïi hoïc Myõ thuaät Vieät Nam ñöôïc caáp Maõ chuaån quoác teá: ISSN 1859-4697, chuùng toâi xin traân troïng giôùi thieäu baøi vieát naøy nhö moät höôùng tieáp caän lieân ngaønh ñoái vôùi nghieân cöùu myõ thuaät cuûa moät hoïc giaû quoác teá. Trong boái caûnh Vieät Nam ñang hoäi nhaäp ngaøy caøng saâu roäng vôùi ñôøi soáng khoa hoïc cuûa theá giôùi hieän nay, vieäc tieáp thu nguoàn tri thöùc khoa hoïc cuûa nhaân loaïi, ñaëc bieät laø caùc hoïc giaû töø caùc trung taâm khoa hoïc vaø ngheä thuaät cuûa theá giôùi laø ñieàu heát söùc caàn thieát. Höôùng tieáp caän cuûa Raymond Firth chính laø moät phöông phaùp nghieân cöùu chuaån möïc ñeå caùc nhaø nghieân cöùu, giaûng vieân, sinh vieân cuûa khoái ngaønh ngheä thuaät tham khaûo. 90 TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC MYÕ THUAÄT VIEÄT NAM - VIEÄN MYÕ THUAÄT C aùc quaù trình töông töï vieäc tìm kieám nhöõng bieåu töôïng vaø caùc thaûo luaän veà chuùng raát quan troïng trong nghieân cöùu veà hoäi hoïa vaø nhöõng loaïi hình ngheä thuaät taïo hình khaùc. Vieäc dieãn giaûi ñaëc tính caùc bieåu töôïng cuûa ngheä thuaät Cô-ñoác giaùo giai ñoaïn ñaàu thôøi kyø Trung Coå ôû Taây AÂu coù theå ñöôïc söû duïng nhö moät minh hoïa, vì baûn thaân noù thieáu ñi söï quan taâm veà tính caân xöùng töï nhieân vaø moái quan heä tröïc tieáp cuûa noù vôùi nghi leã vaø nieàm tin ñem tôùi söï töông ñoàng vôùi ngheä thuaät “Nguyeân Thuûy” ñöôïc nghieân cöùu bôûi caùc nhaø nhaân hoïc. Nhaø thôø trong thôøi kyø Trung Coå luoân bò aùm aûnh bôûi bieåu töôïng luaän. Trong vieäc xaây döïng nhaø thôø, baûn thaân noù ñaõ ñöôïc taïo ra trong caáu truùc theå hieän cô theå con ngöôøi, thaùnh ñöôøng chính laø caùi ñaàu vaø cung ngang trong nhaø thôø chính laø nhöõng caùnh tay. Nhöng noù cuõng theå hieän cho Caây thaùnh giaù cuûa chuùa Gieâ-su… vaø nhieàu caùi khaùc nöõa (Dunbar, 1929, 403-4). Hoäi hoïa kieåu Roman (voøm troøn vaø töôøng daøy) vaø ñieâu khaéc ñaõ theå hieän nhöõng hình haøi cuûa chuùng vôùi phaàn quan troïng nhaát ñeå minh hoïa nhöõng boái caûnh trong Kinh thaùnh. Nhöng nhöõng ñieàu naøy khoâng ñôn giaûn chæ laø nhöõng söï chuyeån ngöõ (translations) leân töôøng hoaëc ñaù veà nhöõng caâu chuyeän ñaõ ñöôïc vieát cho nhöõng ngöôøi muø chöõ khoâng bieát ñoïc; maø chuùng coøn laø moät phöông tieän ñeå chuyeån taûi nhöõng thoâng ñieäp veà yù nghóa noäi dung noùi chung. Nhöõng boái caûnh trong kinh Cöïu öôùc ñöôïc duøng ñeå moâ taû tröôùc nhöõng söï kieän trong kinh Taân öôùc; caùc con vaät cuõng nhö con ngöôøi ñöôïc bieåu töôïng hoùa thaønh phaåm chaát tröøu töôïng hoaëc nhöõng söùc maïnh tinh thaàn. Laáy ví duï veà hình aûnh cuûa sö töû. Traùi ngöôïc vôùi con baùo, con vaät hieám khi xuaát hieän trong ngheä thuaät ñieâu khaéc thôøi Trung coå, laø bieåu töôïng cuûa söï taøn aùc, toäi loãi cuûa nhöõng keû choáng Gieâ-su, ma quyû, hình aûnh con sö töû raát phoå bieán vaø ñaïi dieän chung cuûa moät nguoàn goác quyù toäc. (Sau naøy toâi seõ baøn luaän veà taàm quan troïng cuûa Samson trong vieäc huûy hoaïi sö töû). Theo nhöõng caâu chuyeän nguï ngoân veà ñoäng vaät, con söû töû ñöôïc xem nhö laø chuùa teå cuûa muoân loaøi, maïnh meõ vaø ñaày loøng traéc aån (Camerarius, 1668, II, 13). Khi theå hieän caùc traän ñaùnh ñöôïc vôùi moät con roàng hoaëc con raén (nhö treân moä cuûa Percy ôû Beverlay hoaëc ôû tai giöõa trong nhaø thôø Lieding ôû Carinthia), noù ñaõ mieâu taû söùc maïnh cuûa ñieàu toát ñang chieán ñaáu vôùi ñieàu xaáu xa. Trong nhöõng caâu chuyeän nguï ngoân, con sö töû coù ba ñaëc ñieåm quan troïng, duø ñöôïc taïo bôûi trí töôûng töôïng, laø söï hö caáu cuûa nhöõng ngöôøi giaûng kinh Cô-ñoác trong caùc khía caïnh bieåu töôïng. Con sö töû ñöôïc cho raèng noù nguû maø khoâng nhaém maét, vaø vì vaäy noù coù theå ñaïi dieän cho söï caûnh giaùc, theo moät vaøi quan ñieåm noù laø moät ngöôøi baûo veä phuø hôïp ôû nhöõng caùnh cöûa cuûa nhaø thôø, vaø do ñoù xuaát hieän raát nhieàu treân caùc coät truï2. Ñaëc bieät, noù laø moät hình aûnh cuûa Chuùa Gieâ-su (con sö töû cuûa Boä laïc Judah) ngöôøi ñöôïc ñaùnh thöùc trong ñeâm taïi ngoâi moä chôø ñôïi söï hoài sinh cuûa ngöôøi. Con sö töû laø ñieån hình cho söï hoài sinh cuûa chuùa Gieâsu theo caùch khaùc. Ngöôøi ta cho raèng nhöõng con söû töû con sinh ra bò cheát, nhöng ñöôïc troâng nom bôûi nhöõng ngöôøi meï cuûa chuùng trong ba ngaøy, sau thôøi gian ñoù cha cuûa chuùng tôùi vaø truyeàn hôi thôû cho chuùng, vì vaäy chuùng ñaõ soáng laïi. (Moät ngöôøi ñöùng ñaàu ôû nhaø thôø lôùn Canterbury ñaõ minh hoïa chuû ñeà naøy). Moät laàn nöõa, noù ñöôïc cho raèng khi bò truy ñuoåi, con sö töû ñaõ xoùa saïch nhöõng daáu chaân cuûa noù, muøi hôi cuûa noù, veát löôùt ñi treân maët ñaát theo ñuoâi cuûa noù - vì vaäy ñaõ bieåu töôïng hoùa hình aûnh chuùa Gieâ-su che daáu Ñaáng toái cao trong daï con cuûa Ñöùc meï ñoàng trinh (T.H.White, 1960- 7- II). Nhöng nhöõng giaûi thích ñaõ ñöôïc bieán ñoåi tuøy theo hoaøn caûnh. Khi Samsonï3 ñöôïc moâ taû trong thuaät ñieâu khaéc Roman ñaõ vöôït qua taát caû chæ vôùi hai baøn tay cuûa anh ta chuù sö töû con gaàm roáng choáng laïi anh ta (Judges 14:5) kyø tích veà söï can ñaûm vaø maïnh meõ ñaõ ñöôïc ñöa ra nhieàu yù nghóa mang tính bieåu töôïng maø ôû ñoù Samson chuû yeáu ñaïi dieän cho Chuùa Gieâ-su vaø con sö töû chính laø AÙc quyû (caùch hieåu naøy ñöôïc cuûng coá ôû Psalm 91:13, baèng caùch naøy nhöõng ngöôøi ngoan ñaïo seõ ñaïp con sö töû döôùi chaân). Trong raát nhieàu moâ taû ñieâu khaéc veà chuû ñeà naøyï4, moät trong nhöõng taùc phaåm sinh ñoäng nhaát vaø ñem laïi söï thoûa maõn veà maët thaåm myõ nhaát ñoù chính laø böùc ñieâu khaéc ôû bình phong (tympanum) cuûa nhaø thôø lôùn Gurk, Carinthia. Samson, vôùi maùi toùc daøi vaø maëc treân mình chieác aùo choaøng khoâng tay, maïnh meõ hôn haún con sö töû. Ñoù laø söï hoaø hôïp tuyeät vôøi veà maët thaåm myõ vôùi caùc ñöôøng neùt löôùt ñi, söï caân baèng cuûa hình khoái vaø nhöõng trang trí nhaéc laïi cuûa nhöõng phaùc hoïa. Böùc ñieâu khaéc ñaõ ñem ñeán moät aán töôïng ñaày söùc soáng, söùc maïnh ñöôïc ngöng laïi trong giaây laùt khi Samson môû hai quai haøm cuûa con sö töû vaø chuaån bò xeù chuùng ra töøng maûnh trong khi hai söù giaû hoaø bình (doves) quaù ñoãi ngaïc nhieân ñöùng chôø ôû hai beân. Söï keát hôïp giöõa caùc ñaëc tính ngheä thuaät vôùi nhöõng giaù trò toân giaùo ñaõ höôùng tôùi söï duy trì moái quan taâm veà ñaëc ñieåm bieåu töôïng cuûa böùc ñieâu khaéc. Vaøo naêm 1971, giöõa nhöõng hình aûnh bò taøn phaù, toâi ñaõ nghe moät söï dieãn giaûi ñaày thoâng tin vaø giaøu caûm thoâng cuûa moät sinh vieân treû, giôùi thieäu raèng Samson ñaïi dieän cho Ñaáng cöùu theá (Saviour) cuûa chuùng ta; caùc söù giaû hoøa bình chính laø nhöõng linh hoàn ñang chôø ñöôïc giaûi cöùu khoûi AÙc quyû, con sö töû, neáu khoâng noù seõ aên soáng nuoát töôi hoï; chieác aùo choaøng bay ra khoûi ñoâi vai cuûa Samson theå hieän cho söùc maïnh cuûa Ñaáng cöùu theá. Ñaây laø Tranh Blaue Reiter – Ñöùc NGHIEÂN CÖÙU MYÕ THUAÄ T SOÁ 2 THAÙNG 6 / 2012 91 Thoâng tin Tö lieäu söï phaùt trieån chuû ñeà vaø bieåu töôïng luaän tieáp theo. Caâu chuyeän veà Samson trong kinh Cöïu öôùc ñaõ bieåu thò khoâng chæ cho söï khoeû maïnh maø coøn cho söùc maïnh cuûa ñöùc haïnh - moät söùc maïnh ñaõ bò maát khi ñöùc haïnh bò caùm doã veà sau. Bieåu töôïng veà söùc maïnh chính laø toùc cuûa Samson, ñaõ khoâng ñöôïc caét töø khi anh coøn treû nhöng yù nghóa ñaëc bieät cuûa noù ñaõ ñöôïc keùo daøi tôùi chieác aùo choaøng, cuõng bay tung moät caùch töï do quanh ngöôøi. Vaø söï theå hieän tính bieåu töôïng veà söï maïnh meõ thoâng qua ñöùc haïnh cuûa moät con ngöôøi laïi moät laàn nöõa ñöôïc söû duïng ñeå bieåu töôïng hoùa söùc maïnh tinh thaàn cuûa nhöõng tín ñoà cöïc ngoan ñaïo - caøng ít bieåu töôïng hoùa caøng coù yù nghóa hôn. Bieåu töôïng luaän cuûa theå loaïi phöùc taïp naøy ñaõ mang ñeán moät neàn taûng quan troïng cho söï phaùt trieån cuûa hình maãu bieåu töôïng trong toân giaùo vaø ngheä thuaät Taây AÂu trong vaøi theá kyû, vaø nhö nhöõng gì toâi ñaõ chæ ra, aûnh höôûng cuûa noù khoâng hoaøn toaøn bieán maát. Nhöng nghieân cöùu veà theå loaïi naøy döïa treân nhöõng khaùm phaù veà maët tö lieäu, laøm cho noäi dung theâm phong phuù vaø cuoán huùt vôùi heä tö töôûng lieân ñôùi, moät caëp quan ñieåm vôùi nhieàu moái quan taâm veà phöông phaùp luaän. Moät caùi gì ñoù nhö vieäc tìm hieåu veà caùc bieåu töôïng, hieån nhieân coù taùc ñoäng ôû thôøi Trung coå gioáng nhö ngaøy nay - moät söï tìm kieám veà moät vaøi moâ taû cuï theå cho nhöõng gì khoâng coù chöùng cöù vôùi caùc boái caûnh nhöng ñöôïc caûm thaáy laø coù yù nghóa lôùn lao. Moät quan ñieåm khaùc veà caùi khoù trong vieäc chuyeån ñoåi bieåu töôïng - veà söï chaéc chaén raèng ñoái töôïng ñöôïc taïo ra hoaëc ñöôïc löïa choïn bôûi ai ñoù gioáng nhö moät bieåu töôïng ñöôïc nhaän dieän bôûi nhöõng ngöôøi khaùc coù cuøng yù nghóa bieåu töôïng. Söï khoù khaên naøy taêng leân thaäm chí khi ngöôøi taïo ra bieåu töôïng ñaët noù moät caùch coù chuû yù, keùo daøi töø caùi cheát cuûa anh ta vaø vieäc khoâng theå kieåm chöùng veà nhöõng suy luaän gioáng vôùi muïc ñích cuûa anh ta. Vaø noù toàn taïi trong moät daïng khaùc khi söï keát toäi laø cuûa bieåu töôïng luaän voâ thöùc, ñieàu naøy caàn coù theâm nhöõng baèng chöùng thaän troïng nhaát phuï trôï cho vieäc baøo chöõa. Ñoù cuõng laø baèng chöùng cho thaáy raèng caùc hoïa só vaø nhaø ñieâu khaéc thôøi Trung coå giaønh taâm huyeát vaøo nhöõng taùc phaåm cuûa hoï nhieàu hôn laø vieäc minh hoïa; ñieàu naøy ñöôïc theå hieän roõ raøng töø nhöõng caâu chuyeân nguï ngoân cho tôùi nhöõng taøi lieäu ghi cheùp veà thaàn hoïc ñöông thôøi. Nhöng lieäu raèng nhöõng söï dieãn giaûi hieän ñaïi cuûa chuùng ta veà bieåu töôïng luaän, hoaëc thaäm chí nhöõng söï dieãn giaûi ñöông thôøi cuûa caùc tu só, muïc sö coù thöïc söï phuø hôïp vôùi nhöõng gì caùc hoïa só vaø caùc thôï thuû coâng muoán theå hieän, döôøng nhö ñaây vaãn coøn laø moät caâu hoûi môû. Nhö Paul Frankl5 chæ ra raèng, trong hoäi hoïa vaø ñieâu khaéc yù nghóa bieåu töôïng cuûa nhöõng söï dieãn giaûi thöôøng ñeàu ñaõ ñöôïc theå hieän trong nhöõng saùng taïo cuûa hoï; trong kieán truùc; tuy nhieân, noù ñöôïc ñoïc sau khi taùc phaåm hình thaønh. Chaúng haïn, trong taùc phaåm Suger, Abbot of St Denis, ñaõ boû qua nhöõng caân nhaéc veà maët caáu truùc, ñaõ tranh luaän raèng trong moät nhaø thôø thöôøng coù 12 chieác coät, ñieàu naøy bieåu thò cho caùc Toâng ñoà cuûa Gieâsu. Laïi nöõa, trong bieåu töôïng luaän veà nhaø thôø, Nhaø thôø lôùn Gurk taïi Carinthia Tranh cuûa Paul-Gauguin: Le Christ Jaune 92 TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC MYÕ THUAÄT VIEÄT NAM - VIEÄN MYÕ THUAÄT coång chính ñöôïc bieåu thò cho yù nghóa veà chuùa Gieâ-su, bôûi vì chuùa Gieâ-su laø con ñöôøng ñeå ñi tôùi Thöôïng ñeá, nhöng thöïc ra taát caû caùc nhaø thôø ñeàu phaûi coù cöûa (Frankl, 1960, 213). Theo quan ñieåm cuûa toâi, hoäi hoïa thôøi Trung coå ñaõ ñöa ra nhöõng so saùnh roõ reät cho nghieân cöùu veà maët nhaân hoïc. ÔÛ ñoù theá giôùi ñöôïc taïo ra tröôùc khi coù söï coâng nghieäp hoùa döïa treân maùy moùc, vôùi söï nhaán maïnh nhieàu hôn ngaøy nay veà caùc moái quan heä xaõ hoäi theo ñaëc ñieåm caù nhaân hoaù. Nhieàu taùc phaåm ngheä thuaät ñöôïc quan taâm veà caùc khaùi nieäm phuïc vuï tröïc tieáp cho lónh vöïc toân giaùo. Hôn theá, trong caùc xaõ hoäi “Nguyeân Thuûy” thuoäc lónh vöïc kinh ñieån cuûa nhaø nhaân hoïc, ngöôøi saûn xuaát vaø ngöôøi tieâu duøng caùc taùc phaåm ngheä thuaät ñaõ chia seû moät caùch roäng raõi nhöõng heä giaù trò töông ñoàng vaø nhöõng söï dieãn giaûi veà nhöõng hình aûnh bieåu töôïng ñöôïc taïo ra. Nhöõng giaù trò bieåu töôïng cuûa ngheä thuaät khoâng ñöôïc ñeà caäp moät caùch xa laï vôùi gì trong xaõ hoäi - ngoaïi tröø moät chöøng möïc veà nhöõng yù töôûng sinh ñoäng ñeå chia seû, bao goàm caû nhöõng ngheä só, ñöôïc tin laø cuõng chia seû, nhöng khoâng ñuû khaû naêng ñeå ñaït tôùi möùc khoâng caàn söï hoã trôï cuûa sieâu nhieân. Söï thöøa nhaän coâng khai caùc traøo löu bieåu töôïng trong ngheä thuaät ôû cuoái theá kyû XIX ñaàu theá kyû XX dieãn ra theo caùc möùc ñoä raát khaùc nhau. Chuùng khoâng phaûi chæ laáy caûm höùng chuû yeáu trong lónh vöïc toân giaùo. Raát loûng leûo, chuùng coù theå ñöôïc nhìn nhaän nhö moät phaàn söï baùc boû thaønh töïu cuûa nhöõng gì maø tieán boä kyõ thuaät ñaït ñöôïc trong caùc lónh vöïc ngheä thuaät maø ôû ñoù chuùng laø moái baän taâm cuûa caùc ngheä syõ thôøi Phuïc Höng, vaø moät mong muoán tìm kieám thaønh töïu trong nhöõng phöông dieän khaùc cho duø ít bò ngaùng trôû hôn so vôùi nhöõng töôûng töôïng mang tính saùng taïo. Caû kyû luaät nghieâm khaéc cuûa nhöõng ngöôøi theo tröôøng phaùi AÁn Töôïng ñöôïc duøng thoâng qua laêng kính trong tranh aùnh saùng (painting of light) vaø söï phaân tích caáu truùc cuûa moät Ceùzanne6 ñeàu xa laï vôùi hoï. ÔÛ ñoù coù moät nhaân toá ñöôïc ruùt ra töø Chuû nghóa Thöïc chöùng, noù ñaõ tìm kieám caùch moâ taû thöïc teá khaùch quan; moät tìm toøi veà caùch theå hieän söï thaät aån ñaèng sau nhöõng dieän maïo coù theå nhìn thaáy beân ngoaøi. ÔÛ ñoù cuõng coù söï nhaán maïnh veà maët xaõ hoäi - nhöõng pheâ bình coâng khai hoaëc aån yù veà vaán ñeà xaõ hoäi cuûa taàng lôùp trung löu thaønh thò bao quanh caùc ngheä só; vaø ôû Phaùp phaûn öùng phaù phaùch caùc söï kieän chính trò nhö ôû cuoäc chieán Franco - Prussian naêm 1870. Ñöôïc daãn ñaàu bôûi Odilon Redon vaø Gustave Moreau, cuøng vôùi nhöõng ngöôøi khaùc Nhaø thôø thaùnh Denis taïi Basilique nhö Puvis de Chavanes vaø Paul Gauguin ñöôïc vöïc khaùc hôn laø moâ taû trong saùng hoaëc nhöõng lieân keát moät caùch loûng leûo, caùc hoïa só ñaõ nhaán giaù trò “töï nhieân” cuûa ngheä thuaät. ÔÛ Anh, moät maïnh caùc yeáu toá tö töôûng vaø chuû quan trong buùt taùc phaåm cuûa hoï. Hoï ñaõ coá gaéng ñöa ra moät R.G.Collingwood8 (1925, 27-8, 96), qua caùc giaù trò caûm xuùc ñoái vôùi vieäc söû duïng maøu saéc thaønh ngöõ truyeàn thoáng oâng ñaõ nhaän thaáy cuûa hoï, maø qua ñoù hoï thöïc hieän ít pheùp phaân ngheä thuaät möu caàu caùi ñeïp, ñieàu naøy ñaõ ñöôïc tích hôn nhöõng ngöôøi theo tröôøng phaùi AÁn oâng xaùc ñònh nhö söï keát noái töôûng töôïng, Töôïng ñaõ laøm. Hoï cuõng nhaän thaáy moät ñaëc nhöng ñeà caäp ñeán söï keát noái naøy nhö laø söï tính bieåu töôïng trong neùt phaùc maøu ñen7 ñöôïc khaùc bieät veà chaát löôïng töø söï keát noái cuûa ñoái vaïch ra, ví duï nhö trong taùc phaåm Le Christ töôïng suy nghó. Trong quan ñieåm cuûa oâng, noù Jaune cuûa Gauguin - hoaëc trong nhöõng taùc laø moät söï nhaän thöùc tröïc tieáp hoaëc tröïc giaùc phaåm sau naøy cuûa Rouault. Nhöõng söï phaùt trieån trong theá kyû XIX thaäm chí ñaõ trôû neân phöùc taïp hôn, khi söï chuù yù ñöôïc taäp trung maïnh hôn vaøo yù nghóa cuûa nhöõng lónh veà caùc moái quan heä giöõa caùc phaàn cuûa ñoái kyù trieát hoïc ñöôïc ñöa ra bôûi töôïng, lieân quan tôùi moät “thò hieáu bieåu töôïng” noù laø moät “döï caûm” cuûa söï thaät chaéc chaén seõ ñaït ñöôïc thoâng qua khoa hoïc vaø trieát hoïc. NGHIEÂN CÖÙU MYÕ THUAÄ T SOÁ 2 THAÙNG 6 / 2012 93 Thoâng tin Tö lieäu Khoâng leä thuoäc vaøo caùc coâng thöùc cuûa caùc nhaø trieát hoïc, raát nhieàu ngheä só, vôùi nhöõng muïc tieâu vaø phong caùch khaùc nhau, ñang laøm vieäc theo nhöõng höôùng coù lieân heä roäng khaép vôùi söï dieãn giaûi. Moät vaøi coá gaéng thoâng thöôøng moâ taû bieåu töôïng sinh ñoäng veà ñaïo lyù daân toäc hoaëc caùc hình thöùc duy taâm khaùc. Nhöng vôùi ngöôøi nghieâm khaéc, khaéc khoå hôn hoaëc quaû quyeát hôn döôøng nhö caøng thuùc ñaåy caùc ngheä só, cho duø troïng taâm nhaán maïnh cuûa hoï naèm ôû söï tröøu töôïng - söï moâ taû veà “theá giôùi phi vaät theå”, döïa treân nhöõng caùch nhìn cuûa baûn thaân ngöôøi ngheä só; hoaëc döïa treân nhöõng hình maãu bieåu töôïng ñeå ñöa ra nhöõng nguyeân lyù cô baûn veà baûn chaát vaø söï toàn taïi cuûa con ngöôøi. Chaúng haïn nhö, taùc phaåm cuûa caùc hoïa só thuoäc nhoùm “Brucke” ñöôïc ñaëc tröng bôûi khoâng khí bi kòch trong phaïm vi xaõ hoäi, moät söï phaân chia cuûa caùi toâi trong phaïm vi caù nhaân; söï nghieàn ngaãm noåi daäy choáng laïi söï sai traùi; ñaïo ñöùc haïn heïp hoaëc söï meâ muoäi, haàu heát laø chuû nghóa caù nhaân toân giaùo: ñaây chính laø nhöõng ñieåm coát yeáu cuûa tröôøng phaùi AÁn Töôïng Ñöùc (Thoene, 1938, 49). Nhieàu ngheä só theo nhoùm “Blaue Reiter”9 sau naøy, tuy nhieân, nhieàu taùc phaåm vaø nhöõng chuaån möïc khaùc nhau cuûa hoï, cuõng coù nhöõng quan ñieåm chaët cheõ veà söï thay theá baûn chaát cuûa theá giôùi thay cho dieän maïo beân ngoaøi cuûa noù. Nhöõng ngöôøi phaù huûy thoâng leä, coù yù ñònh boäc loä söï “tieàm aån ñaèng sau söï toàn taïi”, hoï töï cho laø nhöõng ngöôøi khoâng baùc boû töï nhieân maø laø vöôït qua vaø laøm saùng toû noù. Hoï ñang coá gaéng, nhö Franz Marc10 ñaõ vieát, ñeå “taïo ra nhöõng bieåu töôïng coù theå ñöa hoï leân nhöõng vò trí ñöôïc toân thôø cuûa söï suøng baùi trí tueä trong töông lai”, hoaëc “taïo ra nhöõng bieåu töôïng ñaûm baûo” trong yù nghó, baèng caùch keát hôïp vôùi nhöõng caûm xuùc xuaát hieän trong noäi taâm, nhö trong chuù thích cuûa Paul Klee ñaõ ñeà caäp. Trong nhöõng con ñöôøng phaùt trieån, caùc nhaø nghieân cöùu lòch söû ngheä thuaät vaø nhöõng nhaø pheâ bình ngheä thuaät ñaõ baét ñaàu giaûi thích veà ngheä thuaät Nguyeân Thuûy, ngheä thuaät Byzantine vaø ngheä thuaät Roman, ngheä thuaät phöông Ñoâng khoâng gioáng nhö söï maát caù tính vì thieáu ñi tính caân xöùng vaø thieáu soùt veà maët kyõ thuaät, nhöng ñöôïc quan taâm nhieàu bôûi tính bieåu töôïng hôn laø tính töï nhieân...11 Thaäm chí nôi noù ñöôïc giöõ laïi hình daùng cuûa ngheä thuaät phi khaùch quan chính laø “tính bieåu töôïng chæ cuûa chính noù” vaø thuaät ngöõ “sieâu bieåu töôïng” ñaõ ñöôïc ñöa ra ñeå thaûo luaän veà thaønh töïu cuûa chuùng trong pheùp phaân tích, noù ñöôïc cho laø nhöõng gì coù lieân quan chính laø moät cuoäc caùch maïng tinh thaàn, vaø “lòch söû cuûa söï phaù 94 huûy theá giôùi vaät chaát beân ngoaøi cuûa dieän maïo ñaõ bieåu thò moät söï tinh thaàn hoaù töøng böôùc cuûa ngheä thuaät, cho söï daãn daét cuûa noù tôùi hôn moïi söï theå hieän mang tính bieåu töôïng” (Fingesten, 1970, 113). Trong moät tuyeân boá ñaàu tieân veà vaán ñeà naøy Herbert Read12 ñaõ phaân bieät bieåu töôïng luaän theo höôùng thoâng thöôøng, duøng hình aûnh cuï theå, vaø bieåu töôïng luaän duøng nhöõng caùi tröøu töôïng maø khoâng coù gì saùnh baèng trong kinh nghieäm quan saùt vaø thöïc hieän thoâng qua quaù trình voâ thöùc hoaëc tröïc giaùc. Moät trong nhöõng traøo löu roõ reät nhaát cuûa theå loaïi cuoái, sieâu hieän thöïc, ñaõ noã löïc ñeå taän duïng quaù trình bieän chöùng vaøo hoaït ñoäng ngheä thuaät ñoái laäp giöõa yù thöùc vaø voâ thöùc; hôïp lyù vaø baát hôïp lyù; haønh ñoäng vaø mô töôûng. Vì vaäy sieâu hieän thöïc ñaõ thaän troïng ñaûm nhieäm vieäc saùng taïo “ñoái töôïng coù chöùc naêng bieåu töôïng” nhö moät phaàn coá gaéng taêng cöôøng nhöõng caùch ñaït tôùi caùc möùc ñoä saâu nhaát tính caùch tinh thaàn (Andre Breton13, 1936, 86). ÔÛ ñaây coù hai ñieåm quan troïng trong toaøn boä vaán ñeà naøy. Moät phaàn lôùn nhaát trong saùng taïo bieåu töôïng luaän cuûa nhöõng hình thöùc ngheä thuaät naøy ñöôïc theå hieän ôû nhöõng hình daùng mang tính ngaàm aån, khoâng roõ raøng; quaù trình khaùm phaù, nhaän dieän vaø ñaët teân cho nhöõng moâ hình bieåu töôïng ñöôïc thöïc hieän bôûi nhöõng ngöôøi quan saùt vaø dieãn giaûi, khoâng ñöôïc thöøa nhaän vaø thöôøng khoâng ñöôïc bieát ñeán bôûi caùc ngheä só ñaõ thöïc hieän. Thöù hai, khi nhöõng moâ hình bieåu töôïng ñöôïc nhaän ra trong caùc taùc phaåm cuûa hoï, noù laø moät phaàn cuûa tieâu chuaån hieän ñaïi ñeå yeâu caàu cho noù coù moät söï töï trò roõ raøng hôn, moät giaù trò lôùn hôn trong moâi tröôøng thaåm myõ. Söï coâng boá mang tính bieåu töôïng coù chieàu höôùng ñöôïc nhìn nhaän thích hôïp hôn vôùi söï coâng boá thöïc teá bôûi vì, noù ñöôïc cho laø, coù theå truyeàn ñaït khaùi quaùt hôn vaø coù nhöõng yù nghóa saâu saéc hôn. Nhöõng vaán ñeà veà moái quan heä cuûa bieåu töôïng rieâng vôùi bieåu töôïng chung ñaëc bieät noåi baät trong ngheä thuaät. Laøm theá naøo maø caùch nhìn caù nhaân cuûa ngöôøi ngheä só laïi chuyeån thaønh nhöõng bieåu töôïng ñöôïc coâng chuùng chaáp nhaän? Coù phaûi ngheä thuaät naûy sinh töø nhöõng neàn taûng cuûa nghòch lyù - söï coâng baèng khaúng ñònh noã löïc saùng taïo cuûa caù nhaân, vaø trong khaû naêng taùc phaåm cuûa anh ta ñöôïc nhaän ra vaø ñöôïc chaáp nhaän bôûi chính nhöõng caù nhaân khaùc - moät coäng ñoàng? Coù phaûi ngöôøi ngheä só tin raèng chæ anh ta môùi laø ngöôøi ñaùnh giaù sau cuøng veà giaù trò cuûa nhöõng noã löïc maø anh ta giaáu kín nieàm tin töông töï raèng chæ khi keát quaû söï noã löïc cuûa anh ñöôïc chaáp nhaän bôûi nhöõng caù TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC MYÕ THUAÄT VIEÄT NAM - VIEÄN MYÕ THUAÄT nhaân khaùc thì baûn thaân anh ta coù chaáp nhaän giaù trò ñoù? Moät loaït caùc quan ñieåm seõ ñöôïc môû ra töø ñaây. Neáu ngöôøi ngheä só nhìn taùc phaåm nhö moät phöông tieän giao tieáp cô baûn hieån nhieân, anh ta phaûi coá gaéng ñeå maõ hoùa baèng chính nhöõng gì anh ta phaûi “noùi”, ñoù laø moät böùc veõ hoaëc taùc phaåm ñieâu khaéc, coù theå ñöôïc dieãn giaûi bôûi nhöõng ngöôøi maø anh ta muoán giao tieáp. Anh ta coù theå coá gaéng giaûi maõ trong phaïm vi cuûa nhöõng bieåu töôïng ñaõ ñöôïc coâng nhaän moät caùch coâng khai - ñoù laø nhöõng gì maø toâi cho laø “ngheä thuaät bình daân” ñang coá gaéng thöïc hieän. Hoaëc anh ta coù theå coá eùp söï thöøa nhaän veà moät söï maõ hoùa môùi, coù leõ cuûa moät yeâu caàu ñöôïc cho laø thuoäc veà moät soá hieåu bieát phoå bieán cuûa con ngöôøi - ñoù chính laø nhöõng gì toâi keát luaän veà nhieàu theå loaïi cuûa ngheä thuaät tröøu töôïng ñang coá thöïc hieän... Ñinh Hoàng Haûi dòch Chuù thích: 1. Baøi naøy trích trong cuoán: Bieåu töôïng:Chung vaø rieâng (Symbols: Public and Private) cuûa GS. Raymond Firth, do nhaø xuaát baûn Ñaïi hoïc Cornell aán haønh naêm 1973. Baûn dòch do Quyõ phaùt trieån KHCN Quoác gia (NAFOSTED) taøi trôï kinh phí. Caùc chuù giaûi ñaët trong daáu ngoaëc vuoâng [...] laø cuûa ngöôøi dòch. Caùc chuù thích khaùc laø cuûa taùc giaû. 2. M.D.Anderson (1938, 41-2), Emile Male (1947, 332), Novonty (1930, pl.65), Gantner vaø Pobe (1956, pl.80). 3. [Ngöôøi coù söùc khoûe phi thöôøng]. 4. Ví duï treân ñaàu coät ôû nhaø thôø lôùn Autun (daãn theo Grivot vaø Zarnecki, 1961, 63, pl.29; Kunstle, I, 297), treân caùnh cöûa baèng ñoàng thieác ôû nhaø thôø lôùn Augsburg (Leisinger, 1957, pl.42).... 5. [Moät ngheä só, nhaø thieát keá, nhaø pheâ bình ngheä thuaät ôû chaâu AÂu theá kyû XX]. 6. [Moät hoïa só noåi tieáng ngöôøi Phaùp theo tröôøng phaùi Haäu AÁn Töôïng]. 7. [Tranh cuûa caùc hoïa só naøy thöôøng coù caùc ñöôøng vieàn maøu ñen bao quanh ñoái töôïng moâ taû]. 8. [Robin George Collingwood (1889 – 1943) moät nhaø trieát hoïc lòch söû ngöôøi Anh]. 9. [Nhoùm hoaï só theo tröôøng phaùi Bieåu Hieän Ñöùc, thaønh laäp naêm 1911]. 10. [Franz Marc (1880 –1916) laø moät hoïa só vaø nhaø cheá baûn ngöôøi Ñöùc, moät nhaân vaät quan troïng trong traøo löu Bieåu Bieän Ñöùc (German Expressionist)]. 11. [Do thôøi löôïng cuûa taïp chí coù haïn chuùng toâi caét boû moät soá ñoaïn (...)]. 12. [Herbert Edward Read, (1893–1968) laø moät nhaø thô, nhaø pheâ bình vaên chöông vaø ngheä thuaät. Moät trong nhöõng ngöôøi ñaàu tieân ñeà caäp ñeán Chuû nghóa Hieän Sinh]. 13. [Andreù Breton (1896 – 1966) moät nhaø thô, nhaø vaên ngöôøi Phaùp ngöôøi saùng laäp Chuû nghóa Sieâu Thöïc].