Cá Tính Của Miền Nam - Sơn Nam

1/11/2015
C Tnh Ca Min Nam
vietmessenger.com
Sn Nam
C Tnh Ca Min Nam
MC LC
ng Bng Sng Cu Long V Min Hu Giang Vi Np Sng Cc Kh Nhng Nhn Ri
o Mng Ln Lip
Pht C Thay Cho Cy Ba
Tht Sn Huyn B, "Cnh Tin" Ti Th Ca Cc Chin S Cn Vng
Cuc Khi Ngha By Tha (1873)
Khi Vic i n
S Thnh Hnh Ca H Ph T n Hiu Ngha, Thuc Bu Sn K Hng
Lng An nh, Cn C Ca o T n V Ca Phong Tro Cn Vng Ton Nam K
Tn An nh Lin Kt Vi Phong Tro Chng Php Bn Cao Min
Anh Em Kt Ngha, Hon Nn Tng Cu, Sanh T Bt Ly
Khi Thc Dn Ch V Pht Gic
Khi Ngi Hu Kiu Nm Quyn Ch ng Ch Dp Tip Tay Vi Qun C en
Thin a Hi Ca Ngi Vit Nam V Nhng Bin Tng Phc Tp
V Phan Xch Long Nm 1913 V 1916
Nhng K S Ha Mnh V ng V Pha Bnh Dn
http://vietmessenger.com/books/?action=print&title=catinhcuamiennam&page=all&prev=1
1/51
1/11/2015
C Tnh Ca Min Nam
Th, Tung, Truyn, Tch

Cao Vng Ca Thanh Nin Trong Bi Cnh c Th Ca Min Nam
H Ngh Ci Lng
Tp sch ny vit ra t trc 1975 khng lu,ring v nhan "C tnh min Nam" ti v vi bn thy nh cha n, ng l ra phi gi Phong cch, Nt
c trng hoc g g , nhng ri nh chn hai ting C tnh. iu quan trng l quyn sch ni c nhng iu g.
n nay, xem li, thy nhng nt ln vn ng, mc du s vic thay i , th d nh ngy nay ngi lm vi thay i ging cy n tri, dng
xng c nh o t ph sa a ln b c lao. Cy phng t thy, cy my, la x, khng phi lom khn cy vt v nh trc. ng lu y chng l
nt tn ti v tn ngng dn giang ca ngi vng bin gii an giang. V nt c trng ca k s thi xa, sng st vi qun chng, c tnh qun chng
th hp vi vi mc nhin theo "kinh t th trng" t khi m nc. V li, ta nh min Nam l ng bng, vi sng rch v bin, "vn minh sng nc"
l ch yu. Li cn tip cn sm v trc tip vi cc nc m nay ta gi l EASEAN. Tc ng ca t bn Ty phng c, ngay t bui u.
Lng yu nc, yu qu hng c th hin r nt, mu s chung ca c nc vn l vy. Cc tn ngng, thm ch cc t chc Hi kn vn l nhm
nh thc dn. Min Nam b thc dn xm chim 25 nm, xem nh mt th h trc min Bc, min Trung, sng Cu Long, sng ng Nai khc vi
sng Hng, sng Hng v a l, cch khai thc mc nhin l khc. u dn ta cng sng xut, xy dng gia nh, cn c, chu s p bc ca thc
dn, phong kin nhng mc khc nhau.
Ring ti, nay thy ngm ngi khi c li nhng trang vit cng phu v o t n By Ni (An giang). Hi chin tranh bin gii Ty Nam va bng n,
gn nh 70 phn trm ng bo y b thm st. X Ba chc anh hng, nay cn i tng nim, cn ni trng by ti c ca Kh - me l ni m
ng bo nn c gng n tham quan , tuy xa xi.
T liu trch dn y phn ln cha ai c v pht hin, tm dn chng lm c s, ng hu cc bn tr nghin cu k hn. Ti bn "C tnh min
Nam" t k nim 300 nm lch s m t ca Si Gn - Nam B cng nhm khng nh ci ring, s a dng phong ph c bt ngun t ci chung
ci ngun ca tnh cch con ngi Vit Nam cao qu c th thch trong tin trnh lch s 4.000 nm dng v gi nc ca dn tc
Thng 11 - 1997.
Sn Nam
NG BNG SNG CU LONG V MIN HU GIANG VI NP SNG CC KH NHNG NHN RI

So vi Bc v Trung phn th Nam phn l ni d sinh sng, t rng ngi tha. Ngi dn thnh thi : va lm va chi cng n". Chng ta th
nhn k hn tm hiu nh u c s thnh thi y. Sng Cu Long chy di t Ty Tng uxng Nam Hi (nay ta gi l Bin ng - BTV), mi nm
mt ma lt (gi lm a nc ln, ma nc ni), hai bn b sng tuyt nhin khng c b , t hi Vng quc ph Nam n vng quc Chn Lp
2/51
1/11/2015
C Tnh Ca Min Nam
vn th. t rng ngi tha, khng nhn cng, v li vo ma nc lt hy cn nhiu ging t cao ro khng b ngp, ch cho dn c ng.
Ph sa trn vo rung, lm cho t thm mu m. C tm cng theo nc m vo rch, xung a, hoc vo my khu rng cm thy, thng l rng
trm, tha h sanh si ny n.
Khng c th c canh tc theo thi tit v phng an mc nc ti a vo ma nc ni, c x dch vi tt cng khng gy tai hi i km; ngy
m khi phi lm cng tc dp hoc gn gi hco khi v, nh trng hp Bc phn.
Mc nc lt i khi thay i, gy thit hi nhng ch l tng a phng n. ri nh ma mng b tiu hy th dn a phng ny c th tm la n do
cc vng ph cn cung cp. Nn lt gy cnh ct chc hng trm ngi dng nh mi th k ch xy ra mt i ln m thi. Bo t Nam phn tuy c
nhng qu nh, so vi min Trung. i khi, khi cn nhc li nhng thin tai hn hn, ng bo Nam phn ch bit dn chng trn bo lt nm Gip
thn (1904) gy thit hi cho tnh G Cng. Hoc nn co co ch xy ra mt ln G Cng vo nm t t (1905). Nm sau, cng G cng xy ra nn
"bch ng", tri c nng sut ma ma, la khng cy c, nc di sng khng ln khng rng.
khi gn gi tu b b , ngi dn li c nh cng vic canh tun. Lng Nam phn khng c ly tre bao bc. Hnh th ca lng thng l chy
di theo hai b sng b rch, vi mt lp nh: m rch, ng mn ri n nh, pha sau l vn ri rung. ch ni ng ba sng hoc ng t th nh
ca mi ng c hn, tr thnh nhng c nh. Ranh gii ca lng thng thay i, trng tre ch l to bng mt chung quanh nh, c thm vt liu
dng vo vic lt vt, th thi. V li, khng ti no canh phng ni mt lng di by tm cy s ngn hoc di hn na, vi s dn t i. Bn cp trm
c chy ra ngai rung hoc bi xung qua lng khc bn kia b rch, bn kia cnh ng.
Ni chung th kh hu min Nam khng c tt cho lm. Bc phn, nu min Thng du nhiu sm lam chng kh th vng h lu li trong lnh,
vi hoa bm ca bn ma kh r rt.
"Min Nam vi ma nng hai ma ngi bc, m thp li cn l ni m mui mng, kin ,mt mi, rn rt, a vt tha h sanh si ny n. Khi ma
nng sp chm dt, bnh dch thng xy ra, li cn bnh kit, bnh rt rng vi nhng bin chng nh au rut, au gan. Ngy qua ngy, vi s khia
thc t ai, bi rm v nc ng bt dn. Ta khng nn phng nh qu thy v t l ngi cht v bnh, hng nm, trc khi c chch thuc nga,
trng tri. Khi mi chim Nam K, ngi Php rt bi quan v nhn nh rng khng th no nh c c, ch l tm ri v. H s mui mng, s nng
chi, s rn, s nhng bui chiu vo u ma ma, nng ngi bc ri ma ri v sm st lin hi.
V t ph sa, chng ta nn nhn k v trnh nhng o tng cho rng ng bng sng Cu Long qu ph nhiu. vng t rng ny c nhiu "tiu
hnh th" khc nhau: ni nc mn, nc phn, ni nc ngt; ni ngp lt gn nh snh ly mn nm, ni cao ro; ni lm rung lm vn c, ni
th hoang vu, c lc, dng, c nn mc la tha.
Ph sa c gi nm na l t m g, bi sinh. Nc c ph sa gi nm na l nc , nc son. Nhiu vng t st b Tin Giang hoc Hu Giang
tuy quanh nm nc ngt nhng t qu xu, ln hi tr nn cn ci v nc son, nc ch y ph sa c tri i tut, khng tch t li c. khng
c b sng ci l sng thong dong, tha h trng cam trng qut. Chng ta th xem khung cnh vi ni Long Xuyn - Chu c hoc ng Thp
Mi bun b. Tuy l gn sng Tin v sng Hu nhng cnh ng gia Sa c, Long Xuyn qu nhm, thua xa vng Tn An, Cn Giuc l ni c
con sng km quan trng hn chy qua.
Mun cho ph sa kt t (trm tch) li, cn rt nhiu iu kin.
- Nc ngt v nc mn gp nhau.
3/51
1/11/2015
C Tnh Ca Min Nam
- Trn t ging b sng c lm bi nhiu, nh lc, sy, c tim bc, lc bnh.

- Sng gi, khng chy thng, cn hiu ni un khc, c doi c vnh.
"tin Giang sng gi, nn trm tch, tri li Hu Giang cn sc vn chuyn mnh nn khng trm tch nhiu.
"Mt khc, cc ging ven sng Tin Giang quan trng M Tho, c l l do s xm thc trin lm ca cc np un, v v sc vn chuyn ca sng yu
nn c s bi p ca khi vt liu lin theo "
Tin giang n nhn nhiu ph sa hn Hu giang, v trn Tin Giang, vng m Tho l ni c u i nht, vi nhng con rch n nhn ph sa v c
lao ph nhiu gia sng ci.
Sut hai bn b Hu giang thuc Vit Nam, ch ring con rch Bnh Thy, rch Cn Th l tr ph, c th so snh vi Mit Vn bn tin Giang.
Vng M tho qu tht l a ng vi nhng con rch nhiu nhnh nhc nh Ci thia, Ci B, Rch Gm, c lao Nm Thn.
ng ch l pha bn kia Ci B, cn vng Ch Lch, Ci mn lng danh. Rch Sa c hu ngn Tin Giang cng c u i. Ph sa tri vo
rch, vo mng vn, vo ao; khi nc rng, trn cu ao hin ra mt lp bn non, gi l t m g (mu ging nh m g) dy n mc h v bc
xung l c th trt t. Ngi lm vn mc t di mng, hai nm mt ln, bng khng th mng cn.
Rung vn tt, rau ci cng tt, c tm d n trong gia nh, quanh nm nc ngt, ma nc ni nh khng b ngp, mun i xm hoc ch chuyn
hng ha th dng ng hty, ngai hu li rung cn hu li vn.
Qung ng t Sm Giang, M c Ty, Ci Ci , Tr Lt, An Hu n bn M Thun: xai xum xu hai bn b rch, vn tc xanh um, vi mt
mu t l d sng. Bn M Thun ph by tt c tng phm ca sng Cu Long: no tri ngon, cm trng, tm, i, mt chui.
Nh kh nng thch ng vi han cnh v bit tng kt kinh nghim v trng ta ngay nhng vng ho lnh bt li, nn np sng con ngi ln hi tr
nn thun thc. Nh ca ch trng vo cch b tr nhng b cn ngh ngi trong ma nc. V trng ta, tuyn chn lai cy thch hp vi cht t
a phng ri tr thnh sn phm c o: cam Ci B, chm chm Ci mn, v s L rn Vnh Kim, qut Sa c, qut v cam Bnh Thy, Phong
in (Cn Th). V thc n: chn nhng mn" cy nh l vn" tuy l tm thng nhng nu n ng lc th qu lp hong lu. Trng bu vo thng 9
m lch ri khi tri va ln l ti lc c c tr, nu c tr canh bu. vng rung s, go khng ngon nhng go la s va mi gt nu cho trng n
vi kh c lc th hng v kh qun c. Nng hn, r vi ngi bn ra gia ng em theo ci hp qut, mt gi mui h, vi tri t ri n vng
nc kh cn no m bt c lc th to con, t gc r v rm m nng trui, chm mui t, nhai thm vi ngn l ngh bn ao. Ln, ra, ch, rn
c ch bin thnh ra nhiu thc n ngon.
Ma nng, n chanh chua va khe va kht, hoc l kh qua hm tht. B r hm nc da, n vi mm chng vo bui tra, di cn ma lt
pht khi cy la gn ri cng. Mm sng n vi gng non. Mng tr Mnh Tng hm tht l cao lng m v.
Ngai cy tng trng lm cnh hoc cy tr nhc nh tit tho ca bc trng phu, ngy tt c mai vng, t xu tt u trng c. Cy mai chiu
thy (cn gi l mai hong), cy cn thng, cy kim qut, thm ch ti cy ga c chn lc v l p, vc dng xinh.
4/51
1/11/2015
C Tnh Ca Min Nam
Rc th Bc v chm tr nh ca lp hong lu tt bc, th lun ti nh, lm lai rai ht cng chuyn ny qua cng chuyn kia, ch nh nui cm
i ba nm. Li cn thi ganh ua mua sm snh s, "chi xa" hoc thi ti tuyn chn ging g ni, c thia thia.
O MNG LN LIP
Trn khang t kh rng, mun cho gc cy khng ngp nc v r c thm nhun mn nm, mun n nhn v d tr ph sa lm th phn
bn thin nhin khi tn tin th cch hay nht l o mng, ln lip.
Lip cn gi l b. t trn lip phi cho cao khi ngp lt vo ma ma hoc ma nc ni hng nm. Nhiu b nm song song, gia hai b l
mng. Theo k thut lp vn n nay hy cn p dng, b ngang mi b (th d nh trng qut) thng l 4 mt, b di ti a l 40 mt, hnh ch
nht.
Mng bn cnh (gia hai b) rng t 1 mt ri n 2 mt, su chng 1 mt ri. My mng ny n thng nhau u b v cui b. Nh vy m
khi nc ngai sng ngai rch dng ln, nc trong mng cng ln cao. Nc trong mng v chy quanh co nn li t ph sa ri ng li, tr
ra sng rch khi nc rng. Chuyn vo mang ph sa, chuyn ra ch l nc trong, phn ln ph sa lng xung mng.
qu lu th mng cn, v ph sa ng mt lp dy di y. Theo nguyn tc, c mt nm mc mng, mt nm ngh, t bn di mng c
qung ln cho b cao thm ( v ma lm cho b b l v mn). Thng l qung ngay gc cy cho r cy khi li ra mt t, bn di mng l th
phn tt.
Mun cho trong mng lun lun c nc, phi p ngn chn khng cho nc trong mng trn ln rung pha sau vn. v t mng ra rch
hoc sng ci, mch nc phi lu thng: t ng bng. ng bng thng l cy da lo khet bng pha trong rut.
Gia my b lip c cu khi sn sc cy tri ch vn qua li d dng. Mng vn li l ni c tm b la vo theo con nc ln, nu ly ng
chn li, ch nh c thc n y khi nc rng.
Thng thng, thng 9 thng 10 m lch l c nc son, nc ch y ph sa. Di mng nhiu ngi thch b vi gi lc bnh, nh m t
ph sa d bm vo, nhng lc bnh sanh sn qu nhanh, rt cuc li tr thnh tai ha. Nm lc bnh ln gc cy th dng nh l khng ch li cho lm
lm phn bn.
Ni thun li lm vn, thng l c ngi n lp nghip t qu lu, t vn b chia manh mn. Ngi ch vn nh thng khai htc phn t
chng na mu m thi, ch vn ln nm mu, trung bnh l ba mu. Ci mn, nhiu lip vn xa hn trm nm. Tr li i T c, ta bit
vng ny qui t nhiu tn Thin Cha Gio, my ng c o ty tnh hnh an ninh m Ci Mn, ln Nam ang hoc rt v M Lai (Pnang) ri khi
tr li khng qun mang theo nhiu ging cy n tri t Min Di: su ring, mng ct, chm chm, bn bon. Ci Mn l vng gn bin nhng nc
mn khng ln ti. T th k trc, dn Ci Mn gii v trng cy n tri, nht l v k thut chit v thp cy, cung cp cho tan Nam K lc Tnh.
Vt mng vn, "lm t", o mng ln lip l cng vic kh nhc i hi niu kin nhn v sc ngi. Dng c l cy xung, hoc cy len (cn gi
l cy v) xn t c cn kh di. T trn nhn xung li xung l mt ng thng, trong kh li v l ng cong.
Xung dng ni t cng: mt ngi xn t, mt ngi khom lng mc cc t y m nm p b. Cy v th dng ni t mm: xn tng cc t
5/51
1/11/2015
C Tnh Ca Min Nam
nh (ging nh ngi bn tu h nu ng dng mung m mc tng lt nh) ri qung ln, cc t dnh theo li v phi tch ri ra. Khi u,
ngi o ng trn mt t, qung t khng i hi sc lc qu nhiu nhng mn cng su, ng di mng m qung ln cao v hi xa p
b th qu tn sc. Ta th tng tng mt lc s nm tng cc t nng non hai k, khng ngng tay, mi bui hng ngn ng tc nh vy. V sc
dng nm mi lc mt gia tng. Khi o kh su, thng l gp mch nc, xc tng cc t nh khi nc ngp n ngang bng khng phi d.
Hai nm mt ln, li vt bn em ln lip (b) cho mng c su, cho b thm cao. Dng lai thng hnh trn c cn di tra theo b dc m xc, gi
l ci gu vt mng (hoc l ci len thng).
Nhng nm gn y, ngh trng cy n tri em li tc ng k, dn thnh th mi lc thm ng, vic ch chuyn d dng hn trc nh xe hng,
nh xe gn my. nhng ni m t ph sa c iu kin lu li nh b sng, bi bn hoc chung quanh c lao sng ci, nhiu ngi mnh dn lm
k hach ln t ra sng. Thay v ch i nm by nm sau cho t ph sa bi lan ra nm by chc thc th dng sc ngi m p b bao ngn (gi
tt l b bao) mt gc cn (c lao nh trn sng) no thch hp. b bao p ln ngai sng, cao chng 3 mt, trn mt rng chng 2 mt, chn b
kh rng c th ng vng khi b nc sng hoc sng gi lm b hoc ph lng. Bn pha trong b, c trng ta, t bn. Cng trnh ny thc
hin theo qui m nh b do sng kin c nhn, c th so snh vi vic p ln ra bin tng din tch t Ha Lan, Nht.
Trn vng t tnto ln ra bi ra sng ny, ngi v t u can m ng vai ngi lnh tin phong. Lc ging t hoc khi nc ln, r rng l nc
bn ngai b bao ngn dng cao, chy cun cun khi u ngi ang lm ry lm vn. V cy t mi trng v chu ng trin min nhng trn gi
ni sng rng, thng b "chy l"; l khng ny n nhanh chng nh trng hp nhng cy trng trn lip ni thng thng.
Khng phi ni t tt, nhiu ph sa ny m mi ngi u lm ch mt khu vn nh. t c ch. t li bn vii gi cao. C t li cn phi ra
cng o mng oc mn vn m mn o ln lip, ch vai nm mi thu hu li t vn chia ln hi cho s con chu qu ng. Bi vy, mmt s
kh ng ngi a phng phi sng bng ngh lm mn cho ch vn. Du mun hay khng, ngi ca th h sau cng nh ri qu qun, tm
ni t rng ngi tha. Khng nn nh gi qu co sn lng tng qut v cy n tri. Trc nm 1945, h l h c cam Ci B, du v mng ct
Ci Mn nhng min Nam my ai thng thc c. Mc sn xut khng cung ng cho nhu cu ni a, nhiu ngi trung lu min qu Long
Xuyn, Rch Gi khng bit tri v sa, su ring hoc mng ct nh th no, n ch dnh ring cho ngi kh gi thnh th.
mit Vn, tc l vng trng cy n tri ni trn, hu li quan trng nht vn l rung. i T c, rung lm mi nm ch mt ma, khi ngi Php
n, vi a phng lm hai ma vi phn bn. Tuy l vo thng hn ngi dn c thm cht t cng n vic lm (lm t vt mng, lin tip cho ch
vn) nhng lm sao xem nh mt ngnh tiu cng ngh hoc cng ngh? Vic o t xc t kh nng nhc ch dnh co mt s t ngi chu cc,
s nhn cng thu dng ch c gii hn. Ngi lm t n ma ma li lm rung nh bao nhiu ngi khc, t khi cy xong n khi ch gt, h li
khng, sng thiu km, vay n m ch thi tri.
PHT C THAY CHO CY BA

Chng ti khng so snh ci cy, ci ba hoc bao nhiu dng c linh tinh khc ca nh nng, ni chung l i ng tiu d so vi min Bc, min
Trung. Hoc l dng c bt c, nhng kiu ghe xung cng k thut lm rung s (khi phi cy). Nt c o ng k trong cch lm rung vi ni
trong min Nam c l l pht c ri cy, khi cy ba. Trong Ph Bin Tp Lc do L Qu n bin san, ghi li chi tit nh sau hi cui th k XVIII.
Nguyn Khoan Thuyn ni: c nhng khanh rung ti cc x thuc huyn Tn Bnh, huyn Phc Long, huyn Qui Nhn, ngi ta phi cy ri mi
trng cy la. Trng mt hc la ging th ngi ta thu hoc c mt trm hc la mu. Cn nh ti
6/51
1/11/2015
C Tnh Ca Min Nam
Trng B Canh, thuc Tam Lch v chu nh vin c nhng khanh rung khng cy, ngi ta ch cn bt c i ri trng la. Trng mt hc la ging
th ngi ta thu hach c 300 hc la ma. Nh vy chng ta bit rung y tht l ph nhiu. Sch Gia nh thnh Thng Ch ca Trnh Hai
c san tr hn, gi lai rung khi cy ba ny l "trch in" v dng ch nho l "trm pht" trong khi Ph Bin Tp Lc ghi l "trm tho" ni
n k thut lm rung bt c, chm c y.
Ngi a phng gi l pht c (pht, do ch nho l pht, ni tri ra, an kim pht mc). Theo ti liu trn, Gia nh, Bin Ha phi cy; vi ni
thuc M Tho, Cao Lnh hoc pha Vnh Long ngy nay thuc hu ngn sng Tin, nh ph nhiu nn khi cy, c pht c xong ri cy m xung.
K thut y xut hin vo khang hai trm nm nay, t hi Cha Nguyn. Mi n nm 1945 th pht c khi cy ba lm rung hy cn, kh tinh vi.
Dn t theo kiu cy ba, trc . . ch c hiu nng i vi vng khai khn t lu, t thun thc (gi nm na l t thuc).
t ph sa c lao sng ci hoc ven bin, ven rng trm mi khai thc chng i mi nm, vic cy ba nht nh gy hu qu xu:
- Lng t cha nhiu phn, cy xi th cht phn hin trn mt t, lm hi cho r la.
- Nu trn mt t d phn nui cy la (c mc, l cy kh t lu i) th xi ln l em thm phn. Phn qu nhiu, cy la ny n nhanh
chng, gc to, l rm nhng gi t ht.
Cy ba th cn ti tru b. B gi r, nhng chu ng ma dm hoc snh ly rt d. Tru dai sc hn, nhng mua t bn Cao Min, gi trung bnh
mt con ng la l 80 hoc 100 gi: "La ti u tru ti "; la ln gi, tru cng ln gi theo. Ngi ch t nh (tiu in ch, gi l ch in
manh) t khi dm vay n mua tru, gp nm b dch tru cht, hai ba nm sau cha chc tr xong n.
Khng cy ba th con mt cch l dn c cho sch ri cy. V khng cy ba cho t mm nt nn phi dng cy nc kh to xoi t, sau mi cy
m xung.
Cm cy dao m chm c th khng n, mi lt dao ch st pht c vi chc ngn c l nhiu. Ni c canh mi nm gt mt ma, mun nui gia nh
th cn canh tc ti thiu l ba mu ri, bn mu. Nh vy lm sao dn t sch cy cho kp thi tit. Dng cuc cng bt li v chm chp. Ni t
hoang, nhiu m c nm ng la lit theo chiu gi, vun ln, cao ngang ngc ca ngi ln, rn v chut tha h ny n.
Ngi lm rung ngh n mt kiu dao chm c nhiu hn. Ngi m cht th tht sch, v mi lng. ng m cht th khng st gc, c mc tr li.
Mun cho c cht, phi cht ngay gc, di m nc gc c b thi lun. Do cn n mt lai dao di; mun chm c trong t th ng m chm
th cn dao phi b cong li. l cy phng. Phng l mt loi dao. Trong ngn ng ca dn pht c i l cn cy phng, nhng li ni dng phng y
m "chm mt dao"; chm nhanh, gi l chm cho mau dao.
Ty cng dung, ty a phng m cn ca cy dao di y b cong li nhiu hay t. Ni cho c th, cn do v li vn l nm theo ng thng (180o)
, nu un li ln hi ta c loi phng np, phng m c li, phng m c vp, n mc cn v li phng to ra mt gc ng 90o th gi l phng c c
(nh hnh dng c con c).
Loi phng m c cong li khng ng 90o ch xi vo cng vic th yu nh pht c b mng, pht c vn, ch t (pht nhng cng c cn
sng st sau khi cy, trc, trc khi cy), hoc pht ni nc su. Mun lm rung trn din tch to th nht nh l dng loi phng c c.
7/51
1/11/2015
C Tnh Ca Min Nam
n v o din tch lm rung l mt cng, mi cng l mt mu ta. Cng l din tch ca khong t hnh uvng, mi cnh di 12 tm, mi di
2m60 n 2m80, tnh cho gn c htng nht vi mu ty (hectare) th mi tm di ng 2m63 cng l hnh vung, mi cnh hn 33m.
Cm cy phng trn tay (trong tay mt thi), nghing mnh uxng pht ri a phng ln, bc ti m chm thm na l vic nng nhc cn hn l lc
s cm cy m tu. Nu ly trung bnh mt lt chm l 36 tc vung (hnh vung mi cnh 6 tc) th mun dn cho sch c trong mt cng t, cn n
non 2.000 lt chm. Cy phng trung bnh nng hn 3 k l, di 85 phn. Tnh theo vt l, mun d cy phng nng 3 k l y ln khi u, phi tung ra
mt scl c ba ln nhiu hn. Pht mt cng t, mt nh mt lc s cm qu 10 k l trong mt tay, c ng 2.000 ln.
V nng nhc nh th nn pht c trn din tch ln l c quyn ca bn n ng trai trng. Tay mt qu cy phng, tay tri cm cy c no (cn gi
l ko no) ko (vch c) cng 2.000 ln cho trng chn c, khng th chm ba vi trn ngn v nh th th c s mc li. Ngi pht phi khom
lng cho li phng nm ngang song song mt nc v di mt nc.
Vic pht c khng th ko di ngy ny qua ngy kia sut nm. Ma pht bt u t thng nm m lch n khong rm thng su m lch l chm dt.
Pht qu sm khi t rung cn kh th c s mc tr li nh c. Pht qu tr khi nc ma ln cao trong rung th kh chm st gc c. Trong 45 ngy
do yu t thi tit qui nh cht ch, tht ra ch pht c c 40 ngy; khi ang ma m bng dng tr nng i ba ngy, pht c l v ch; i ngy
sua, gc c s nh ln v nc cn, c mc li nh c.
Bui pht tnh t khong 6 gi sng n 11 gi tra, ngi gii th ri mt cng, trc khi ra rung thng l n cm rang cho no dai. Bui tra v bui
chiu, cn dng sc cho ngy mai, pht xong th ngi mnh khe cng "b ngh" trong mnh, l 9d v thm mt. Mt s trai trng thiu sc kho
hoc v cha nm c k thut nn pht khng ri mt cng, nh ngy sau m pht tip. ra rung, mun ri cng th tuyt nhin khng c
ngh ni chuyn khoo hoc hong chy v nh khi tri ma qu to, c sm chp sng le, n m m trc mt.
Pht song, ch nm by ngy cho thi gc ri dng loi ba co to (gi l ba co r) m ko c gom li thnh vng (mi cng t thng c nm su
vng), sau dn c qua loa ( phng trng hp hm trc pht khng sch) ri cy khong trng gia hai vng c (gi l lng cy).
ni t rng ngi tha, tm u cho nhn cng pht c? Ch cn mt chc l trau di k thut mi ngi n ng pht trung bnh mt ngy
c mt cng, hoc hn cng tt; ai pht khng ri mt cng thng b ch l qu d, li bing, chng ai dm mn tn cm.
K thut ln hi trau di n mc tinh vi, kinh ngim c tng kt k lng, gi l pht th hoc pht thip. Theo li truyn khu th t s ca b mn
ny l ng Cai Thoi, lm chc cai n in hi i T c. Vo cui th k th XIX, khi Nam K Lc Tnh lt vo tay thc dn Php, ng ro chn khp
min Rch Gi, C Mau; gp ng th cp chy cong ui hoc ti chu chc bn cnh khi ng ng gia rng! Ai ang lm chuyn nng nhc th ng
sn sng tip tay. Sc ng bng nm by ngi, trn vai lun lun c cy phng to tng nng gp i cy phng thng dng, c 6 k l, di trn mt
mt. Mun pht c nhanh, kp thi tit th c mi. ng pht sut ngy m, nhn i rng r i ba ngy ri sau n li mt ni cm to, ng sut
mt ngy.
Nhiu ngi i pht c do, lng ny qua lng kia, xng l t hai i ca ng Cai Thoi. Qu tht, h pht nhanh gp i ngi thng, t hai n
nm cng mi ngy. H t nhn l c t s truyn o, nh thn thnh ph h nn sc lc mnh khe, lc ra rung pht cth c qu tay nh ngi
ln ng bng, nh ngi i thip, thng cm trc tip vi thn linh khut mt. ai mun th gio, h i s tin t kh cao, lc dy th la ban m,
khng cho ai li gn. Vi thy git tin ca hc tr trc khi dy, v a s u l ni lo, mn tin xi, sau pht vi cng ri trn hoc nm ng,
vin l do l cha i thip c, thon thnh cha nhp vo xc. L d nhin ,cc thy phi nm c vi b quyt no th mi lng gt c ngi
8/51
1/11/2015
C Tnh Ca Min Nam
trong xm vn chung thc t. Cc thy c th biu din trong mtvi gi hoc mt bui, nhng pht t sng n chiu th khng ti no sc.
Mun pht c cho nhanh, phi k lng t cch chn th rn phng ri chn th thp thch hp, v nn chn loi cy lm cn phng khi pht da bn
tay c mt, khng phng. V hc k thut mi phng nh th no cho bn lu, khi tn thi gi mi ti mi lui. Khi qu lt, li phng khng chy
nhanh di nc. Li cn t th ng v bc ca ngi pht, ng ch b ch inh nh v s:
- Chn tri pha trc, chn mt pha sau, chm dao th nht.
- B chn sau qua bn tri ng thi vung cy phng ln cao chun b.
- B chn trc qua bn tri, chm lt dao th nh ngay khi ngn chn ci va t xung t.
Vic hp l ha tng ng tc ny, nu thc hin ng th vi hai dao chm xung lin ranh nhau, c th thanh ton mt vng c rng 9 tc (b di ca
cy phng) v di n 4m20, tc 3 mt vung 78; khi chm, cy phng chy theo hnh vng trn, c na vng trc mt ngi pht.
Nhiu ngi pht c gii gi mc trung dung, tp luyn k thut "dao vung" , tc l mi lt chm phi thanh ton mt vng c vung b ngang 9 tc b
di 9 tc. Nh vy, thay v dng 2.000 ln chm nh cc tay thng thng, ngi nh ngh ch dng 1.400 dao gii quyt mt cng t.
Cy phng gp phn quan trng vo vic khn hoang; mt xm nh vi vi mi nc gia, s rung canh tc c th ln hn trm mu, trong hon cnh
thiu hoc khng cn tru b.
Mi n nm 1945, pht c vn cn l cng vic cn thit v nng nhc nht ca nng phu trong nhiu vng Hu Giang. khch l, vi ngi by ra
sng kin thi ua pht c (gi l pht knh, theo ngha knh ch, n thua, c k thng ngi bi), mi thy chn mt t gii nht ca mnh v mt ng
k lo ng lm trng ti. Trn hai cng t gip ranh nhau, khi lnh ban hnh, hia ngi c hi phng, nhp nhng, khng dm b mt giy, trong khi
thy khom lng i bn cnh "con g" nh ca mnh m khoc nc ln u, ln vai cho ngi lao lc kia c mt, t mt. L d nhin l n thua bng
tin.
Chi tit "t ph nhiu", bt c" trng la, khng cn cy ba m L Qu n v Trnh Hoi c chp li l nh th. Ngi pht gii thng ti nn
lm khi c bc qu mc, thua thiu ri lnh tin trc, ti ma ma ch lm tr n hi Tt. V i sng ca h khng hn g nhng nng phu khc:
tnh trng tht nghip, khim dng ca x mi nm lm mt ma rung.
Kinh nghim ca ngi gi c tng kt l c hai nm lm n kh gi c ma th bt c 9da phng no cng phi gp mt nm tht ma. Trong
su thng khng, ch la chn hoc sau Tt ch khi tri ma, ngi dn sng bng n, vay vi tin li qu cao. Gp khi trong gia nh c tang
ch, thn nhn au m th s n gc li nm sau. Nhng nm thu hoch mc trung bnh; ngi lm rung ch n cho ti thng ba; thng t m lch
l vay la, vay tin.
My thng rnh ri y, ngi dn thn qu v thiu tiu cng ngh nn ch cn mt con ng l sng l th, trc sau g cng ngho, khng chi th
chng lm g sanh li c. Vo ma ma, nhiu gia nh khng c mm m n, v hi ma c h khng rnh rang m bt, nu lm mm c cht t l
bn ri.Vo thng by thng tm, nhiu ngi lm vo cnh thiu go, ch in ch cho vay mc va phi, rung canh tc ti u th c vay ti
. Nhiu ngi bn bt s la vay y, ly tin mt m chi dng trong gia nh, l cha ni ti trng hp ngi gia trng bnh hon, ai dm cho
vay khi chc chn l khng bao gi tr ni?
9/51
1/11/2015
C Tnh Ca Min Nam
Thi n chi lan trn, t hc lng ch tng n xm nh. Xin trch vi nhn xt, vit t nm 1908. Mt cu n Vnh Kim (nh Tng, x cvn) "tnh
rt ham chi, ngi khng d m, nh li chng nghip lm, xch ba-ton do cng lng, ht Bastos i gip x" Tnh trng ngi t in li thm
thng hn: "Mt nm 12 thng, lm rung thit s c bn nm thng, cn by tm thng d linh lm ngh chi? V khng c ngh trong tay nn mi r
nhau nh c ch, hoc i coi nh c bc, ch lt mn qun rch o". V y cng l s nhn ri, trong thn xm vo thi y: "V li ti thy ngi li
xm ti, hoc c ngi sm mai th dy, thay qun i o. H c ai hi i u th p rng: i xm. T ra khng phi i u ht, c ti tr nh tu im,
dm nm dm by m n ung say sa, bn chuyn c nhn, ht sc ri bn ti chuyn n b con gi, a ny xinh p, a khc xu xa. Ni cho
ti gi n cm th tr v m n, hoc c a ra nh o tng n cng cho tiu cm, c a kim nm b cc bc ra mn xe my m chy mt hai
vng, n ni m hi m hm m cng cha chu v, ngi ta c hi th li ni chy cho tiu cm" V tin rng trc sau g cng cc kh mang n m
khng bao gi tr ni, nn nhiu ngi dm n xi to trong dp Tt, mua no l ru c-nhc, thuc x g v rt nhiu php vui ba ngy, sau i
lm mn sut nm thng cho my ch tim Hu kiu, khing vc c, hoc cho ghe la.
Lp lun khi hi ca ngi lm vo cnh khim dng, bn tht nghip min Nam l "tri sanh th tri dng", "thin sanh nhn h nhn v lc, a
sanh tho h tho v cn".
Trch nhim y v ai? Ngoi trch nhim ca thc dn Php, ta nn nh l gii thng gia Hoa liu by gi vn ln, vic lm n ca h dnh dp ti
nhng tay mua bn la go thuuc vo hng quc t Tn Gia Ba, Hng Cng. Ai lm n vn nh l tht bi. Gii i in ch Nam K lc by
gi chn lc con ng chc n hn: d tin th mua thm t rung, thu thm a t, t khng b mt mt. Hn na, np sng in ch c sung
sng, thnh hti nh ng hong nh nh. Nu coi sc mt cng ty thng mi, mt hng xng h phi bn rn hng ngy qu nhiu thi gi, li
thm mt c tnh ton.
THT SN HUYN B, "CNH TIN" TI TH CA CC CHIN S CN VNG

Khi x hi nng nghip t chc theo li c truyn b lung lay trc s xm nhp ca mt h thng kinh t c th lc hn nh h thng t bn th xy ra
khng hong, chng nhng v kinh t m cn c v tm l. K s (trong c tu s) v nng dn, in ch ln ln b mt vai tr quan trng; gii thng
gia, k ngh gia, gii cho vay, nhng ngi m trch dch v, chuyn ch giao thng chi phi nhanh chng v nm gung my chnh tr. Phn ng ca
x hi nng nghip c truyn l t v, hoc l ci cch, hoc l cch mng. Nhng tn ngng ca x hi phong kin c truyn l khng cn hp thi.
Vi v Hot pht (Pht sng) xut hin cu th, ph chng sanh, mong cu vn c cu nng nghip c truyn vi vi s ci cch.
Bn u Chu, bn M Chu, nhng phong tro "cu th" ny thng xy ra, cc nh nghin cu x hi xem l ti hp dn. V cu th xut hin
(Messie) c dn chng a phng rm r tham gia v tch cc ng h, ngi rao ging nhng li tin tri thng m Thng sp t (sao chi mc,
bnh dch honh hnh, ni l . . ). Nam K Lc Tnh t i T c v n khi ngi Php chim c bng v lc, mt phong tro kh mnh bng n
ra, mang tnh cht c o trong hon cnh a phng kh phc tp. Chng ta nghe n nhng danh t Bu Sn K Hng, Pht sng, Pht thy,
c Bn s hoc ng o ny ng i kia rao ging, gy nhiu thc mc cho chnh quyn hi cui i T c v ngi Php.
Ngi qu thin v khoa hc th cho l chuyn kh tin. Ngi trong cuc th t tn cho rng s tht ln hi phi thng, v v tr cn khn bin chuyn
theo qui lut ring khng ai cng li c; ht xun h thu ng th ma xun tr li, theo vng trn. Thng ngn, Trung ngn n H ngn
ri c hi Long Hoa, ti lp i Thng ngn.
B Maria Isaura Pereira De Queiroz dy cng nghin cu v tng kt cc phong tro Cu th ph ca ton th gii. Chng ti xin tm lc gi
qua vi phong tro tiu biu, mt i Li, mt Nam M, rt tic l tc gi y khng ni n trng hp nc Vit Nam ta.
10/51
1/11/2015
C Tnh Ca Min Nam
Khong nm 1870, vng pha Nam x Toscane () cn sng trong tnh trng nng nghip lc hu, tht hc, o Thin Cha y cha c thun
thc, trong dn gian hy cn nhiu thn thoi m tn c hu. Nhiu "ng o" i ging trong xm, hoc tu luyn ring bit trong rng; dn a phng
sng ngho nn, t giao thip vi cc vng ph cn.
Nhng lc by gi nh vua bt u thi hnh nhng ch trng nhm thng nht cc a phng. Cc c s k ngh v thng mi ln bt u pht
trin, i sng dn chng ni xa xi ho lnh b xo trn; phi ng nhiu sc thu mi, gp phn vo vic xy p v tu b nhng ng giao thng,
trong khi ma mng tht bt lin tip. David Lazzaretti xut hin t xng l ng Cu th, loan truyn rng nay mai mt nc Cng ha ca Thng
thnh hnh. Gio ch Lazzaretti c v con nn khng c chp nhn vo hng gio phm. ng ta tht vng ri cng kch np sng khng v con
ca cc linh mc ng thi. Thot tin, ng n cc vng ph cn La M, sng c c nh mt tu s chu kh hnh ri tr v qu, lp ra ba nhm tn
.
- Nhm th nht gm nhng ngi t nguyn sng tp trung nh cc dng o thi Trung c. Non 100 tiu in ch t nguyn hin tt c cc t i
cho o, sau nhng ngy lm vic ng ng, h t hp c kinh. Vic i v vic o xen k nhau theo thi kha biu nht nh.
- nhm th nh theo qui ch kh d di, tp hp thnh mt kiu hp tc x, cu tr nhau khi cn. ngi trong o phi ng nguyt lim, ht thc n
th n kho ca nh o m lnh, khi au yu th c tr cp. Mi nm, h n Thnh a vi ln m c kinh, lo vic o hnh.
- Nhm th ba quan trng hn, cng do gio ch Lazzaretti iu khin gm nhng tn hng hi tnh nguyn tp trung t ai, nng c, gia sc, cng
lm vic v chia nhau hu li, ng thi tun theo mt thi kho biu thng nht v tu hc. Ti sn c coi l cng cng, h ra sc cy ba mt lt,
nh vy m nng sut cao, ma mng thu hoch kh hn khi canh tc ring r. V t xem l mt tiu uqc ring bit nn h khng chu ng thu cho
chnh ph trung ng La M v h cng khng chu i xem l nh th thuc Ki t gio. H c kinh v tu hc vi cc chc sc a phng do
Lazzaretti t ra, di quyn ti cao ca ng n c 12 v s trung kin. V h ch bin ra mt loi sc phc khc vi nhng ngi nng dn "ngoi
o"
Ba nhm ni trn cng mt gio ch nng da nhau v mt tinh thn v kinh t m sng. Ln hi, dng nh h t c mc ch l cu vt cho
c cu x hi c truyn khng b tan r trc cao tro thng nht lnh th, thng nht thu m, pht trin giao thng m chnh ph trung ng t
ra. H duy tr quyn t tr a phng.
Uy th ca gio ch David Lazzaretti cng tng, nhiu nhn s v ngi giu c sn sng ng h tin bc v phng tin ng i du lch v in ra cc
tc phm hong dng o php. T nm 1876 v sau, Lazzaretti tr nn tch cc v hung hn hn, ng cng khai cng kch chnh quyn trung ng,
cho rng chnh quyn ny i sai ng li ca cha Kit, ng thi ng tuyn b thnh lp mt quc gia ring, mang danh nc Cng ha ca Thng
(Rpublique de Dieu). ng t xng l ngi lnh trch nhim v thin h trong thi Mt Php. Li tin tri ny ng nghim vi tnh th: ma mng
trong nc gp nhng phen tht bt lin tip, c Gio hong Pie IX v vua nc l Victor Emmanuel ln lt bng h. Tha thng xng ln,
Lazzaretti cng vi 3.000 tn trung kin bn diu hnh n thnh ph k cn cp chnh quyn, s tn ny khng mang kh gii m ch trng
ln nhng c x v hnh nh. H b lc lng cnh st chn li, gio ch Lazzaretti t trn. Nhng ci cht li gy thm uy th cho gio ch Lazzaretti v
hi sanh tin, ng tin on ci cht ca mnh ri ng s phc sinh, to lp mt thin ng ci th.
Cc nhm gio dn t tr do ng lp ra ln lt b gii tn, khng lm chnh tr na nhng v mt tn gio h vn tip tc sanh hot ring bit, do ngi
cam nin nht trong h o ln lt k v nhau , v ngi lnh o cui cng mt vo nm 1943.
11/51
1/11/2015
C Tnh Ca Min Nam
Nam M chu, huyn thoi v s phc sinh ca vua D.Sebasstiao tiu biu cho tinh thn dn tc B o Nha cng nhng li sm truyn c pht
ng thnh phong tro mnh m, c bit l Brsil, ni ngi B o Nha di c lp nghip kh ng v mang theo nhng tn ngng t chnh quc.
Nhiu "ng o" rao ging s phc sinh ca vua d.Sebastiao, cho rng vua ny s ban b hnh phc v tin bc cho tn . Nm 1817, ng o
Sylvestre Jos dos Santos i ti vng Pernambuco rao ging rng khi no ng gom 1.000 tn th vua D.sebastiao s xut hin lp b i nhm
gii phng thnh Jrusalem, lc y a cu ny s tr thnh mt Thin ng; ngi ngho kh tr thnh giu, k no ang giu th s giu thm ln.
Hng gio phm ca ng 12 ng "hin", s tn thot tin ln n 400, ng tuyn b thnh lp trc tin mt thnh ph nng ct mang danh l thnh
ph ca Thin ng h gii". Lc u, tn ca ng tu hnh theo nghi thc do chnh ng by ra. Cuc tp hp ca tn gio mi ny khin chnh
quyn a phng lo ngi, qun i c phi ti gii tn, tn chng c mnh lit ri gn nh b tn st trn vn.
Nm 1834, c phong tro ca ng o Joao Ferreira nhm mc ch to lp Thin ng ti th. Li cn phong tro ca Joao Maria (nm 1844), ca
Antonio conselheiro (nm 1873) vi ni dung tng t nhng thu ht nhiu tn , hot ng chnh tr hng hi hn.
Vic xut hin nhng ng Cu th l hin tng thng c qua lch s nhn loi t u sang . Trung Hoa, ta hn nghe n Thin quc ca Hng T
Ton, v Vit Nam th min Nam l vng mang vi nt c th. t mi khn hoang; i Minh Mng, i Thiu Tr, i T c vng bin gii Vit Min gp nhiu tai ho chin tranh co cuc tranh chp vi Cao Min, chin trng l vng An Giang; Pht gio i nh Nguyn ni chung suy i,
mt tn gio mi l Thin Cha gio gy c c s c lao Ging, Nng G, B t bn sng Tin v sng Hu.
Thuyt "hi Long Hoa" c ph bin v tr thnh ng lc thc t chn hng Pht gio, khi u t An Giang.
- "Ni n Hi Long Hoa tc l ni n c Pht Di Lc, v theo c Pht Thch Ca cho bit torng kinh Di Lc th thi k Mt php c c Pht Di Lc ra
i, l v Pht th nm trong tin kip, lp nn hi Long Hoa, m ra truyn thuyt php ha chng sanh.
"Trong kinh ch ni c PHt Di Lc ra i vo thi k Mt php nhng khng ni r l vo khong no, cho nn v ngy gi lp hi Long Hoa c nhiu
gii thuyt khc nhau, mi ngi hiu mt cch . . V chng trong kinh in cn chia t lc Pht ra i v sau lm ba thi k: Chnh php, Tng php
v Mt php v phng nh thi k Chnh php l 500 nm, thi k tng php l 1.000 nm v thi k Mt php l 10.000 nm. . C theo Pht lch m
tnh th hn chng ta vo thi Mt php, nhng thi k ny li ko di n mt mun nm, th nn phi Thin gia cha tin c Di Lc h sanh trc
khi thi k Mt Php chm dt.
"Tin tng hi Long Hoa lp ra trong mt ngy gn y chng, ch c gio h Bu Sn K Hng v Cao i gio.
"c th ni c Pht Thy Ty An, v sng lp ra gio h Bu Sn K Hng l ngi th nht bo hiu v nh thc ngi i rng thi k H
ngn sp mn bc sang thi k Thng ngn, tc l thi k c Di Lc h sanh lp nn hi Long Hoa, nh ngi (c Pht Thy Ty An) cho
bit:
- H ngn cn ngi i,
Nay cho ging bt thi coi i"
c pht Thy Ty An l nhn vt c tht, n sanh nm 1807, tnh dit nm Bnh Thn (1856), ngi gy c nh hng vng kh rng theo bin
gii Vit - Min (Sac, Long Xuyn, Chu c). Lc cn ti th, ngi hng dn tn i khn hoang lp nghip nhiu tri rung pha ni Kt, Lng
Linh, ng Thp Mi, Ci Du.
12/51
1/11/2015
C Tnh Ca Min Nam
"Ch trng ca Pht Thy l ly o Pht lm cn, nhng khng th ct Pht, khng g m tng kinh, khng u trn o vung, khng hnh ngh
thy m, khng cng kin ch xi v tu u cng c. Theo gio l ca ngi th ngi tu ct trnh c lm lnh, ra lng trong sch, gi tm tnh v
hng thc thi bn n ln:
- n t tin cha m.
- n t nc
- n Tam bo
- n ng bo nhn loi"
CUC KHI NGHA BY THA (1873)

Gio h Bu Sn K Hng nu nhng nguyn tc thit thc gn lin i v o, c nhn v gia nh, gia nh vi ng bo nhn loi v c bit l vi
T quc (n t nc). Ngi tu hnh tham gia sn xut, cy cy nh bao nhiu ngi khc. Khi ngi sng lp vin tch, Bu Sn K Hng c
sinh lc mnh, l thuyt v thc hnh i i nhau. Thc dn Php n, chim trn Nam K Lc Tnh. Nhng s xo trn v chnh tr, kinh t, x hi din
ra. Di mt ngi nng dn min Nam thu y, r rng l thc trng nhn tm ly tn ca thi Mt php: "H ngn gip T u tin. Gm trong thin
h khng yn ch no:. Gip T tc l 1864, hai nm sau khi min ng Nam K chnh thc nhng cho Php. Theo truyn thuyt ca gio h, Bu
sn tc l ni qu bu, tc l Tht Sn m nh linh thing nht l ni Cm; K Hng tc l mi thm l. Hi Long Hoa sau thi Mt php s thnh lp
ti .
Ngi tn tin tng rng; ci Tin ,ci Thin ng s hin ra ti th gian ny, trong thi rt gn trn lnh th ca tnh An Giang gn bin gii. Mt
t ca Pht Thy Ty an l Trn Vn Thnh (v sau c tn xng l c C Qun) tch cc vn ng tn v ng bo khi ngha vi qui m kh
ln v lin tc. ng l qun c i T c, tng ng vai tr tch cc trong cuc khi ngha ca Nguyn Trung Trc Rch Gi nm 1868. Thot tin,
ng chim c, ng n chung quanh ng Lng Linh. Nm 1871, ln u tin thc dn cho tn c ph Trn B Lc truy n. Sau , ng b tr
nhng c s phng th him tr hn. Bn do thm cho bit hnh dng ng Trn Vn Thnh: "Vc to ln, mnh kh, gng mt nghim ngh, nhn thy
lp hi knh trng v ngng m, hng hot ng, rt thng minh. ng lp ra mt o gi l o Lnh. Trong hu ht cc tnh t Gia nh u c tn
. Tn t cc ni v tn knh ng nn ti mt khu, mang theo no la go, st ( rn kh gii). . .
. . .Dn lng ln cn bo v ng bng cch gi b mt v khng ai i lt vo vng cm a" Thng 2 dng lch 1872, mt mn ca ng i trong tnh
(Long Xuyn) pht ba v mt thm tn . Thng 4 nm 1872, ch tnh Long Xuyn ra lnh cho cai tng L Mul (ngi Min, lm vic cho Php) theo
di nhng ngi ti lui cu c hoc t l t lp ngn Mc Cn Dung, ri chn tn ch tnh ny phi kim cc tin tc, ra lnh b mt, trnh nhng hnh
ng qu non c th lm cho i phng phng trc. Nhng cai tng L Mul khng c yn tm, hn s tnh th tr nn ri rm v mt khu xy
ra qu nhiu cuc t hp ng o m bn do thm ca hn khng ti no len li vo c. By Tha, ngy nh m, i ph, lo rn kh gii, y
p n ly, d tr thm no go mui, lng thc. Tri huyn Trn B Tng nng lng mun lp cng, nn ch thn len li n gn mt khu ri bo
co l n ly xy p kh kin c, tuy nhin ch cn vi ngi lnh m t i vi ng ta l c th dp c. Nhng cai tng L Mul li can gin.
Ch tnh Long Xuyn l Emile Puech lo b tr cuc to thanh. Hn xin qun tip vin thm 40 ngi t Cn Th, di tay hn c chng 60 lnh m t.
Ngy 19-3-1873, bn lnh m t ln ng, mi a mang theo bn ngy lng thc v 40 vin n. Tn ch tnh chia lnh ra tng ton nh, tip tay vi
13/51
1/11/2015
C Tnh Ca Min Nam
hn c i u Guyon. Trn B Tng lnh mt cnh qun, ph qun Him (ph qun lnh m t) cng lnh mt cnh. Him trc kia tng chin u bn
cnh ng Trn Vn Thnh thi ng cu, ri u th bn Php.
Khong 6 gi sng ngy 20-3-1973, bn Php n cch n chnh ca mt khu By Tha chng hai cy s ngn, lnh m t np n sn v c lnh
khng n sng v c, tr khi no i phng chng c. Trong n, ngha qun sn sng ch i, ting t v vang ln v ngha qun bn trc. n
st n, tn ch tch tnh Puech mi git mnh v i phng qu ng v chin u vi phong cao. phng s tht bi, ch tn hra lnh cho hai
cnh qun nh (trong c huyn Trn B Tng) phi tp trung li. Trn B Tng th nhn l i phng c kh gii tng i y . Theo lnh
ca ch tnh, phi tit kim n dc, ch dp tt hy xung phong.
ng Trn Vn Thn vn bnh tnh i ph, tuy ang b vy. ng ng sau phng tuyn lm bng vn vi nhng bao go chng cht. ng thch thc
bn Php, dng ng loa m chi ra thm t. ng thi ng day v pha qun s ca mnh m khch ng tinh thn; qun s h reo vang rn, chi ra
bn Php, trng nh lin hi. ng Trn Vn Thnh ct tng ln tc nh ca mnh m phn pht cho cc tn .
Bn Php c lnh nh trn vo. ng Trn Vn Thnh mc o mu o sm, c thc chin s, ra hiu lnh, bn nh ng l a con rut ang tip tay
v ch thn ng bn sng.
Chng hai gi sau (9 gi sng), cuc chin nh kt thc, qun Php chim n. Vin cai tng L Mul, huyn Trn B Tng by lu tng ra trn vn
kinh ngc trc s gan l ca i phng v gii thch: l nh hng tinh thn ca ng Trn Vn Thnh i vi tn .
Bn Php thy ti trn 10 xc cht ca ngha qun , 5 ngi b thng v bt sng c 2 ngi, tch thu kh nhiu sng, gm gio, la go, ghe
xung.
Chng c lng lc lng ngha qun chng 400 hoc 500 v than phin l khng thng trn hon ton. Ngha qun chy thot qu nhiu v cnh
qun tip vin ca tnh Chu c khng chu ti kp thi.
Mt chi tit ng ch l ph qun Him v bn m t ca y bt thm c 13 ngha qun: tt c nhng ngi ny u l dn t Bn Tr, t Tr Vinh
n hng ng chnh ngha ca ng TRn Vn Thnh.
Bn php cn tch thu mt s giy t, xc phn rng ng c lin lc vi nhiu tnh Nam K khi ngha, ng tng Rch Gi (v Nguyn Trung
Trc) v Vng Lim (c l v git cht tn ch tnh Salicetti).
R rng l khi ngi Php n, gio h Bu Sn K Hng gy c s tin cy ca ng bo v tr thnh ni nng ta tinh thn cho ngha qun
t cc ni mun tip tc chin u chng ngoi xm.
Thng sau, ngy 22-4-1873, mt ngh nh c ban hnh do c Dupr nghim cm khng cho dn chng c theo o Lnh v o ny xi gic
dn i lc khi ng ngay no chnh. Ngh nh ni trn cng cho bit cn nhiu ngi i truyn ging o ny ton Nam K, hng gio phm ca
o cng nh tn s b pht theo lut ng cu, xem nh l gian o s, phin lon.
Ti sao gi Bu Sn K Hng l o Lnh?
Vi ti liu ca Php dch l o dy vic lm lnh (lm lnh lnh d). C ngi cho l o ca ng Trn Vn Thnh nhng ngi Php ni tri ra c
14/51
1/11/2015
C Tnh Ca Min Nam
theo ging Php? Nhng chng ti thy nhiu cng vn ca Php lc sau cng ghi l o Lnh. Nn nh lc by gi ngi Php mua chuc c
mt s nho s thn ho lm c vn cho h trong vic ni tr, l no ngi Vit li lm ln? Theo thin chng ti, ng thi ng Trn Vn Thnh
c gi l ng qun Thnh. C l ng bo lc by gi gi tri ra, v c tn ng nn Thnh i ra Lnh. Hoc l danh xng ring m ngi trong
o c t ra che mt nh cm quyn, khin chng kh c l do n p hoc ngn cm; v o ch l lm iu lnh thi, ch khng phi
chng Php nh ng Trn Vn Thnh ca phi Bu Sn K Hng.
KHI VIC I N
Nu Bu sn K Hng qui t c mt s ng tn trung kin bo p n T quc th dn gian lc by gi cng ch c hi ni ln nh
bn Php v bn Vit gian. Trong phong tro khng Php hi cui th k th XIX Nam K, chng ta ch vi chi tit: ngi tham gia khi ngha theo
danh t ng thi l ng ngi (ng ngha) hoc qun mt ngha. Khng Php l lm ngi (lm ngha) tc l chin u cho ngha ln.
Qua nhng khu cung ca ngi tham gia khng Php , thi y th i m qun ng ngha l :r anh em lo vic i", thi c n th gi l "vic i
n" hoc "vic i gn lm". y khng phi l mt hiu nhng l quan nim yu nc r rt: phi x thn lo cho i, qun vic ring t.
"Vic i n" v hon cnh tr nn thun li; nm 1882, binh Php nh vo thnh h Ni, tng c Hong Diu t vn nhng nm sau cng vic
bnh nh Bc K vn cha thnh, qun nh Thanh cn kh mnh m vng bin gii Vit _ Hoa. Tha lc Php bn vic binh Bc K, ngi yu
nc Nam K Lc tnh tin rng h c dp tt quy ri v khi phc t nc. By lu, t 1867, mt s s phu Nam K khng nh sng trong vng
do gic kim sot nn t a ra tnh Bnh Thun lo k lu di; lin lc v tnh Bin Ha, B Ra vi ch trng s pht ng khi ngha khi thi c
thun li, ng thi by ra vic khn hoang t tc v la go. K hoch y c ng Nguyn Thng (ngi qu Tn An, u c nhn nm 1849),
tng l hun o An Giang, lm c hc Vnh Long m trch. Bnh Thun, ng Nguyn Thng c vua T c phong chc Dinh in s, triu
nh chun y mt k hoch ln theo ng ngh "lp n in khai khn min Ty Nguyn, t bin gii Cao Min n Qung Tr, thu np nhng
dn lu ng, nht l dn t Nam k ra. Nhng k hoch ny khng thc hin c v triu nh Hu b Thng c Nam K phn i, v li ng Nguyn
Thng lm bnh nng.
Cui nm 1882, mt vin ch huy qun s tr v Nam K nhm mc ch khuy ng phong tro. l L Vn Vin nm y tui c 60, qu vng Ci
B (nh Tng), trc kia thng tho vng ng Thp Mi, tng l thng binh vo nm 1866 di quyn ca Thin H Dng; trong v khi lon
Vnh Long nm 1869, ng tng l ph c. Khi Php khng b gt gao, ng trn v min Trung.
Tha lc c rc ri Bc K, ng vo Nam vi chc An H h c, n Sa c, gp ngha qun c, ng thi cng tm cch lin lc vi nhng bn
Vnh Long. Vi phong tro nh ni ln, trong vng chun b; mt thanh nin nhiu tm huyt l Nguyn Vn N (nm y mi 27 tui) tng n Vnh Long
gia nhp Thin a Hi, lo gy c s vng Ci Thia, tnh nh Tng. Nguyn Vn n ngh ra k hoch m st c ph Lc vo dp hn i d l lc
thnh mt cng s lng. Mt phong tro khc thnh hnh; Nguyn vn Tng trc kia tham gia khng Php, sau u hng, dy ch nho. Tng
bn lin lc vi Trn Vn Cng (Cng cn b danh l Nguyn Hu Hng). Cng l ngi kh phch, trc kia lm tng binh, b Php bt y qua
Cayenne Nam M chu nm 1872, sau mi nm b lu y (vn m 1882) ng hot ng tr li vng Long Hng, Rch Gm.
Nhm th t l ca Nguyn Vn Vi, cn c tn l Nguyn Vn Hay v Nguyn K Trung, ngoi i gi l ng o T, hot ng cho phi Bu Sn K
Hng rt c lc, tng lm i c vn cho Trn Vn Thnh. Khi tht trn, Nguyn Vn Vi tr v qu qun vng Ci B, Nguyn Vn Vi lin lc vi
L Vn Vang, tc danh l Tm Vang (nm 1883, khong 60 tui) tng lm chc i nht. Khi tht trn By Tha, ng L Vn Vang ln hi lu lc ti
Nam Vang (kinh Cao Min) tr ng ti Bng ng, lng Long Hi. Nguyn Vn v n Nam Vang gp L Vn Vang m hi kin v cho bit thm l
15/51
1/11/2015
C Tnh Ca Min Nam
phong tro ang ln, L Vn Vang tn thnh, ha s tr v Ci Du (Chu c) m iu khin. Theo khu cung ca L Vn Vang th khi c hi c
phi l o Lnh khng, ng tr li: "Ti tht ngi o Lnh, nguyn trc ti lnh ba Bu Sn K Hng l ba ca Qun Thnh pht cho ti"
o binh do ng Trn Vn Thnh t chc By Tha gm tn Bu Sn k Hng, mang danh l Binh Gia Nghi (ch nho l Gia Ngh C). Khi Nguyn
Vn Vi hi kin v danh xng ca o binh sp thnh lp hng ng cuc khi ngha chung M Tho, ng L Vn Vang khuyn Nguyn Vn Vi
nn gi l Giang Ngh, ch khng dng ch Gia Ngh lc trc.
Ti sao c s ngh thay i danh xng ny? Chng ti phng on l v gi b mt, nhng l do chnh vn l mun ha mnh vo phong tro chung.
Giang c ngha l tnh An Giang, c bnh thi ng cu thng ly mt ch trong tn ca tnh, ghp vo mt ch khc. Tuy nhin trong mt s vn kin
vn dng danh xng l Gia Ngh hoc Gia Ngh c, tr s trung ng ca c ny l Thin Sn Trung T (cha Thin Sn Trung), thnh thong c vn
kin ghi r l "Thin Sn Trung Gia Ngh tam quan hip ng" ng l lnh c ba v ch huy ti cao bn bc k lng ri mi ban ra. Tn ca ng
qun Thnh c nu ln, nhng ghi l Trn Vn Thnh. Theo li truyn khu ca tn , ng ny ch mt tch sau trn By Tha ch khng cht.
ng ch l Nguyn Vn Vi tuy thuc hng gio phm ca Bu Sn K Hng nhng vn lin lc mt thit vi cc phong tro ngoi tn gio ca
mnh, trong mt t trnh m thc dn bt gp, khng ghi r nm, ng ngh vi cp trn ca mnh l nn lin kt vi Thin a Hi v l t chc c
thc lc.
Bn nhm ni trn gy c nh hng tm l su rng trong tnh M Tho, Sa c, Vnh Long v trung tm vn l vng Ci B, mt v tr chin lc. c
ph Trn B Lc bo co vi ch tnh M tho:
-"Dn gian n i l nh nc (Php) nh Bc K th chc c l vua An Nam cho php k c nghch trn Bnh Thun thuc v ng in Nng qun
thc by lu nay tr v khuy ri. . "
- "chng ba bn thng nay qun hoang d thng vi qun hoang Vnh Long, Sa c, Long Xuyn toan ly Vnh Long khi quan trn rt lnh Lang Sa
v lnh tp . . "
- "Dn chng i quan tro vo m dy lon . . "
- "Trng b M Tho t ngi n lm vic l qun nghch n ngoi Hu trn vo. . "
Cuc khi ngha khng thnh tu nhng v ni dung r rng l c s on kt nht tr ca ng bo min Nam. Ha hp nhau, khng cu n v l
thuyt, tn ngng: bi Mn phc Minh, hoc ph Thanh dit Ty dng, hoc n ch hi Long Hoa thi Mt php, hoc gn gi x tc u l mt .
o v i gn lin nhau. c ph Trn B Lc bt trong cc nhm trn tt c l 135 ngi: 103 ngi m hn cho l nghch, 16 ngi thuc vo hn
tri gian nhi bt t (tc l bit k gian m khng chu t co), 16 ngi l thn nhn ca nhng ngi cm u phong tro. V thiu bng c c th v mt
php l v cng v khng mun lm cho nhn tm no lon. Thng c Nam k ra quyt nh ngy 26-11-1883 ch lu y 14 ngi ra Cn o; my
ngi kia c thra ngay. Trong s b y c ng o T tc Nguyn Vn Vi.
Trn giy t l nh th; trong thc t, nhiu ngi b c ph Lc bt giam dinh qun, tra tn tn nhn ri th ra. Ring mt lng Thnh hng, tng
Phong Ph (Ci B) s ngi b bt ln n 73 ngi, mt ngi n b bt, c mang gng, tay b tri nhy xung sng m t t.
c hi v trng hp b quyn r tham gia phong tro, vi b can cng khai nh sau:
16/51
1/11/2015
C Tnh Ca Min Nam
- Thy Vi ni rng: "Vic gn lm, ch phi kim cht giy chi m gi mnh ngy sau. Ti tr li: thy sao ti cng vy".
- Trm Tp ku ti ti nh m ni vi ti rng: "Vic i n, em t c tnh theo tao m lm vic ngha khng? Ti tr li rng: "ti khng vic vic ra
th no m phng theo. thng thng sau s hay, h anh lm sao th ti cng vy."
- n nh ti, danh (tn) n hi ti rng: "Vic n, anh c tnh ra vi ngi ta hay khng? Ti ni rng khng dm th danh N ni: Nu m anh
khng dm lm, anh phi kim cho ti t ngi . . "
C ngi trn 70 tui b nh tham gia phong tro, khng bt c ng lo ny th c ph Lc bt ngi con, tui 52. Ngi con khai: "cha ti
ni vi ti: thi by gi thin h ngi ta i lm ngha, tao i vi ngi ta, cn nh ca my, tao giao cho my gi ly m lm n.
S THNH HNH CA H PH T N HIU NGHA, THUC BU SN K HNG

Sau Th Khoa hun, phong tro chng Php ng k l cuc khi ngha ca ng v Kh tnh M Tho vo thng 5 dng Lch 1878, bao gm vng
thuc Nhiu, Cai Ly v Tn Hip. ngi iu khin ti cao l ng Nm Thip, n sanh ti lng Tr Tn i din vi c lao Nm Thn (M Tho) vo
khong 1831, tn tht ca ngi l Ng li, cn c tn l Ng Vin. Ngi trong o T n Hiu Ngha gi tn l c Bn s. Trong dn gian gi l Nm
Thip, v trc ngy khai o, ng "b ci trn by ngy n, cn chth i m ni chn thy ri tnh li". V sau ny "khi ngi n ni Tng (Tht
Sn) cng thng xy ra cnh i thip nhng thi gian ngn hn. Mi ln i thip, khi ngi tnh dy l c nhng b php truyn dy tn . ng pht
trin ch thuyt ca c Pht Thy Ty An trong hon cnh c bit; khng php n n T quc (gi l n quc vng thy th). Nghi thc tu hn
hc vi nt khc vi nghi thc ca Bu Sn K Hng hi thi Pht Thy Ty an hoc thi ng Trn Vn Thnh By Tha. Lc M Tho, ng lin
lc vi v lnh t ny v c i ni tng (Tht Sn) nhiu ln.
Cng nh c Pht Thy Ty An trc kia, t n Hiu Ngha ch trng pht trin pht gio theo hnh thc c s cho nhiu ngi gia nhp c,
khng phn bit qu r rt gia gio phm v gio dn (gi l B Gia). Hnh thc truyn ging vn l dng th th lc bt:
Mt trung th pht knh thy,
Hai trung th Cha mnh gy ch qun
Ba trung ph mu lng ton
y l ba ch r rng chng sai . .
n ng bo c gii thch cn k v nhn mnh:
Xin ng ph hip bn
mnh sang trng hip phn c n.
Thin snh thin s, b dn, Sang giu th trng, c bn th khinh. . .
17/51
1/11/2015
C Tnh Ca Min Nam
"Ngoi vic tu thn theo o Nho tr nn ngi qun t, c bn S cn khuyn tu T n Hiu Ngha. Nhng trong bn n: n t tin cha m, n t
nc, n tam bo v n ng bo nhn loi, c Bn s c biu dng v xin minh n t tin v n quc vng thy th m ngi lp thnh mt mi
o mang danh l HIu Ngha.
Tn ca ng Nm Thip lc by gi torng dn gian n c gi l ngi theo o Lnh. Cc phn t tch cc thng thay i ch , nay y mai ,
danh xng ca h l thy vi. Trc khi c phong tro Th Khoa Hun, G Cng, M tho xut hin o Lnh ; nm 1874, thy thp hot ng
vng Lng Ph, bn Tranh. ng ch l thy Thp chu v Thin Cha gio nhng l hnh thc che mt nh cm quyn.
Nm 1877, vng Trng ua c (Si gn) thc dn theo di mt nhn vt tn l ng Vn Hi, ng ny tm ra mch nc thing, truyn rao cho dn
ti mc v m ung tr bnh.
ng Nm Thip v cc cao ca ng ging truyn rng thi Mt Phpn t lu ri v ti lc chun b lp i Thng ngn. Ngi theo T n
dng mt hiu nhn nhau, i khi, h c a ngn ci ca tay mt ln ngang mt m nim hai ting "M Pht". Nm 1877, bnh thi kh honh hnh,
tnh t n pht ba ngn bnh cho dn chng. Ngy 16-2-1878 dng lch (nhm rhm thng ging) ng Nm Thip hp nhng thy vi lnh o
phong tro cc tnh Nam K v lng Ha Khnh (Tr Lt, M Tho). che mt nh cm quyn, ng gi l cuc "lm chay". S ngi tham d c
hn 200. ng rao l i Minh Hong c thnh lp, ai khng theo th b th d, cp beo trong rng n tht. Trong cuc p th nh ngy 28 thng 3 m
lch tc l ngy 30-4-1878, ng phong cho Kh lm chnh tng, ng l ph tng iu khin cuc khi ngha nhm chim vng M Tho, lun c tnh
l.
Bn Php bit l xy ra nhiu cuc t hp dn chng vi kh gii th s vng Thuc Nhiu - Cai Ly. n Cai Ly 9d7c tng thm 30 lnh m t,
10 lnh Php v mt s quan Php. Ngy 2 thng 5 dng lch 1878, mt cnh qun khi ngha th nh xut hin lng Cu Vin, khng xa ch M tho.
Hai cnh qun ny b gii tn v hai lnh t l Ong v Kh ln lc b Trn B Lc bt, th on c hu ca tn Vit gian ny l bt thn nhn ca
ngi trong cuc, hm da hng chc hi t a phng h im ch ni n no ca qun khi ngha.
Vin gim c Ni v Si Gn ra lnh cho cc tham bin ch tnh ton Nam K truy n ng Nm Thip (cng vn ngy 29-5-1878), chnh quyn sn
sng xut tin i th thm cho cc tnh mn bn do thm, ng thi cng dnh 1.000 quan tin thng cho ai bt c. Trong cng vn ny, ghi
r tng mo ng Nm Thip: vc ngi cao ro m yu, c ba chm ru di.
Bn tham bin ch tnh tha h bt tn giam gi v iu kin. Qua thng 2 dng lch 1889, tnh hnh M tho khng c kh quan, tn ca ng
Nm Thip c t tp b mt, dn chng khng tin rng ngi Php tip tc cai tr c ci Nam K, nhng ngi cm u o mi thng vng mt vo
thng 11 m lch v ni Tng m "lnh php". Nhiu ngi trc kia theo phong tro c tha ti v thiu bng c nhng khi xt nh ca h th
gp nhng bng cp, nhiu nht l "lng phi" ca o T n.
Ch tnh Tn an cho rng ng Nm Thip ang Chu c nhng ch tnh Chu c sai ngi len li n ni Tng tm mi m chng thy g c. n
thng 9 nm 1879 th ch tnh ny bo l Nm Thip ang ni Tng nhng va vng mt i qua a phn Cao Min, c l s v.
Mn li do thm c sit li, rt cc khng thu c kt qu g ro. Chng qua l ng Nm thip c tn v ng bo mn m, khi ang ni
Tng, Chu c th tn loan tin rng ng ang M Tho; khi ng Tn An th c tin n ng ang ni Tng oc Sa c, v vy bn Php b
nh lc hng. Cui nm 1879, ch tnh M Tho li bo rng o Lnh tuyn truyn mnh trong tnh. ng Nm Thip va n ph Kit l tr li ni
Tng, ti cui nm s v, ng thng di chuyn bng ghe lng nh ngi bun bn, ghe c ba ngi cho v c hai v s. Bun ci nht l hai tn
18/51
1/11/2015
C Tnh Ca Min Nam
Vit gian tng lp thnh tch trong vic n p b bt b Th Khoa Hun, Thin H Dng, Nguyn Trung Trc, tn ngi, tn ca m khng thu
nhp c kt qu g. Nhn vin do thm c lc ca c ph Lc l Hai Php lnh trch nhim theo di ng Nm Thip n ni Tng, nhng b
cm ha ri theo phe khng Php lun, khng tr v. c ph Hu Phng cho I Minh hng tn Bu mua 3.000 xu chui b t Ch Ln len li
xung ni Tng gi v nh sng o ri cng cho bn o nhng vn khng bit tung tch ng Nm Thip ra sao.
n mc cht, cc vin ch tnh Tn An, M tho ch cn bit th vt, bt b nhng ngi trc kia theo T n, vin gim c Ni v phi bc mnh,
khng cho bt b vu v na v l th on tng tin ca nhng vin chc thn qu hoc bn mt thm.
LNG AN NH, CN C CA O T N V CA PHONG TRO CN VNG TON NAM K

Ni Tng l ngn i nh thuc h thng Tht Sn gip ranh tnh H Tin, gn b kinh Vnh T, c th lin lc qua Cao Min d dng. Ni cao 145
mt, di 600 mt, b ngang phng chng 400 mt, so vi ni Cm hoc ni Di th nh b. thung lng ni Tng v ni Di, t hp trn ta c.
Qua pha H Tin l vng t mnh mng nhiu phn v ngp lt vi rng trm tng lm to v nhng khu vc y bng.
C th ni trc khi ng Nm Thip n th ni Tng cn hoang vu mc d dn Vit khn hoang, lm ry cc i ni ln cn. Ngoi l do kh hu
(bnh rt rng) cn rn rt, vi con cp, con beo. Nc ung l vn gn nh nan gii. Ma nng, trong vng i ba thng phi gnh nc t xa n.
Sn ni th thu c hu li, nhng ch lm ry vo ma ma m thi, ma nng khng c nc ti.
ng Nm Thip d xt ni Tng t khi cha c cuc khi ngha do ng ch trng nm 1878 M Tho. Trc s khng b mi lc mt gt gao, nhiu
tn theo ng ti ni Tng m lp nghip, ch c hi thun li. y l chin lc c th, che giu v b sung lc lng By gi thc dn cha hon
thnh h thng ng s quanh chn ni vng Tht Sn, ch c ng mn dng cho xe b chuyn la go v hoai bp m thi. Thc dn Php
tm nh lo: nhm T n ang rt lui vo mt a phng nh b xa xi, mun ko ln Si Gn hoc n cc tnh l min Tin Giang, qun khi ngha
gn nh l khng c phng tin. V pha ng Nm Thip th vng ni tng kh sng, thiu nc ung nhng d b tr phng gian, gi b mt, li da
lng vo bin gii vi vng t bao l, ni non him tr, thc dn cha cng c c b my cai tr thn p bn Min. V ngay vng Tht Sn, ni
ngi Min tp trung thnh sc ng o gn nh thun nht, bn Php Chu c vn cha kim sot c dn s v nhn tm. Thn xm Min
gn nh t tr, my vin cai tng Min tha h tung honh nh thi trc vi h tc phong kin; ngoi ch Chu c, thc dn c mua chuc c mt
ngi Min bit ch Quc ng, ham tin bc, l vin huyn Cuey Kin.
Vo thng 12-1879, hn mt nm sau khi cuc khi ngha bt thnh, ti chn ni Tng thnh hnh mt vng "xinh p" m ch tnh Chu c thy
cn t vn hp thc ho. Lng ny thnh lp khng c xin php trc, rung ry khng trng khn theo lut nh. Dn chng mun xin ghi v b
in, ng thu v lp lng gi l An nh. Vin gim c Ni v a kin: nn cho ngi a phng tha mn nguyn vng, nhng phng trng
hp h lp mt khu vc t tr nh tnh trng ca nhng lng Cao Min Tht sn. n cui thng y, ch tnh Chu c c tin l ng Nm Thip c
mt ti ni Tng vi vi trm t trung thnh ang tuyn truyn sch ng v b tr canh phng; vic np n xin hp thc ha ch l th on
che giu tung tch m thi. Ch tnh ch thn n thm st vng ni Tng vo ban m, rnh rp ri n gn vi chic xung nh. Khi mt tri mc,
ng ta ngc nhin khi nhn ra lng tn lp ny qu xinh p, vi khong 150 nc gia va ct xong chn ni Tng, chung quanh mi nh l my m
ry i tt, trng khoai lang, thuc ht. Theo s nhn xt ca chtnh th dn y nh bn rn vic tu b nh ca, ch th lm n. ng ta i chung
quanh ni Tng d xt tht k ri kt lun: dn chng khng bc l iu g chng t h ang ngm ngm vn ng chng nh nc v khng c
bng c no h nghi rng Nm Thip ang hin din ti ni Tng. By lu "ch l s st v lo xa qu ng m thi". Nn cho php dn lp lng y.
Thng 11 nm sau, ch tnh Chu c bo cao: Nghe n c mt ngi "An Nam" ang biu din nhng php l vng tht Sn, dn chng thng t
19/51
1/11/2015
C Tnh Ca Min Nam
hp vi ng ny"
Vo khong thng 8-1881, ch tnh Chu tm 10 ngi dn ang c ng ti ni Tng theo li yu cu ca ch tnh Ty An. H b truy n v ti khi
lon hi nm 1878, cuc hnh binh din ra, bt c 10 ngi theo danh sch nhng tuyt nhin chng tm c tung tch ng Nm Thip.
Thng sau, h li m ra cuc hnh binh tng t bt thm vi ngi, theo li yu cu ca ch tnh M tho v ti c hi nm 1878. Tha dp ny,
tnh Chu c i su hn tm hiu nhng ngi dn "bt ho" ni Tng. Bn do thm len li vo lng An nh, bo co rng ng Nm Thip
thut tng hnh, ang ch ny nhng lt sau li thy xut hin ch khc, xa hn. Ai gp th ng vui v n tip v sn sng cho bit ni c tr,
ngi nh tuyt nhin khng c tng tr do mc hoc bt c kh gii no. Hi th ng tr li l khng cn do mc nhng trong mt tng lai cha
chc ngy no, ng s nh ui thc dn Php khi Nam K vi php mu nhim ca ng.
ch
bit
mt
bit
Cng theo bo co ny, ch tnh Chu c ngh l nn nguyn tnh trng: khng nn qu s st nhng cng khng nn ch giu, nh gi qu
thp kh nng ca ng Nm Thip. Nu c lc sot hnh qun bt b th nhn tm xao xuyn, chng yn, lm nh khng bit, ri thnh lnh bt sng
nu qu tht ng l ngi c tht bng xng bng tht ch khng l mt nhn vt siu phm m tn ba t lc hng nh cm quyn.
Vin gim c Ni v ph: ng l khng nn s hi cng nh khng nn ch giu. Nhng nu y nguyn tnh trng m khng hnh ng th c
hi. Tm l ngi "An Nam" l a tinh nhng chuyn v l v huyn b. Mun cho dn chng thc tnh, tt hn ht l tm cch bt sng Nm Thip,
nh tan nhng li n i v ng ta.
Thng sau, ch tnh Chu c vn lc quan khi ving lng An nh; dn chng ni y lm lng cn c, tip tc khn t hoang, ng c khch l
nn hp thc ho h tr thnh s hu ch. l nh nc xy dng thm v an ninh cho lng ny theo ngha: c lm ch s t th h tho mn,
khng ngh ti chuyn lm lon na).
Nhng ng bo lc by gi nh ch i mt bin c ln. Bc K, qun Php cng hm thnh h Ni ln th nh, tng c Hong Diu t vn. Vic
ch i qun s triu nh vo Nam c th l tuyt vng, tuy nhin mt s qun t Trung K, trc kia l ngi Nam K t nn s tr vo! Dn chng
thm ho hc v im tri nh lin tip bo hiu mt s thay i, phi chng l ngy H ngn gn chm dt?
Thi ng cu, bnh thi kh l tai ho thng xuyn, li thm bnh tri ging. Mi nn, dn cht kh nhiu, nhng vi mc va phi. Nm 1882,
cng vi vic thnh H Ni mt, vi thng sau l xy ra dch th t. Mi khi, bnh dch xy ra khi nng gt sp chm dt qua ma ma. Ln ny torng hai
thng 8 v 9 nm 1882, gia ma ma dm d, bnh ngt li t nhin honh hnh. Ring tnh cn Th trong hai thng ni trn, ti tng An Trng s
ngi cht l 1.243, tng nh Bo, 721 v tng nh Thi l 512. tnh Chu c thng 1-1883 (nhm thng chp ta), bnh th t lm 223 ngi
cht. Thng 11-1882, lc bnh ang honh hnh trong ton ci Nam K, sao chi li mc. Ch tnh cn Th nhn xt : nm 1877, cng v nn thin thi
honh hnh m ng Nm Thip pht ba nga bnh cho dn ri khi xng cuc dy lon M Tho. Nu gi y chnh ph pht thuc cho dn nga
bnh th s c tc dng v mt chnh tr. Bnh khng pht trin , dn khng cn l do xc ng.
Cuc khi lon bt thnh ca L Vn Vin, ca ng o T Nguyn Vn Vi khin thc dn phng gt gao. Tn T n Hiu Ngha lng An nh
ch bit hot ng ngm ngm v ch thi c.
Tm yn c chng mt nm th vo u 1885, c ph Lc li bo co vi ch tnh M Tho l c th xy ra nhng cuc ri lon cc tnh min Ty,
lon qun ph ch, ngn chn cc chuyn ghe bun, ngi cm u vn l ng Nm Thip hin ang ni Tng. Ngun tin y tng i xc thc.
20/51
1/11/2015
C Tnh Ca Min Nam
TN AN NH LIN KT VI PHONG TRO CHNG PHP BN CAO MIN

Vng quc Cao Min lt vo vng thng tr ca thc dn Php bt u vi hip c 11-8-1863, ri n tha c b tc ngy 17-6-1884, v nh vua t
ra qu nhu nhc. Cuc khi ngha u tin do ng hong Achar Soa cm u ko di sut ba nm, quy nhiu vng Tang, chim vng Cn Vt
(Kampot). Nhiu trn giao phong vi qui m nh din ra thng xuyn khu vc gia Nam Vang v vinh Xim La. Ri v sau li tan r khi ng hong
ny th ko qun v chim kinh Nam Vang (thng 8-1866). Cng nm y, tip sc vi phong tro nh thc dn Php, ng hong Pucombo
ni ln, v ng tng xut gia cha nn nhiu v s si v nng dn hng ng theo, sut hai nm lin tip gy kh khn cho thc dn, nhiu phen
qun khi ngha tin st thnh Oudong v kinh Nam Vang. Mt im ng lu l ng hong v cng l tu s Pucombo ny lin kt vi Trng
Hu (cu hai quyn, con trai ca Trng nh) cng chng Php pha bin gii Ty Ninh.
Mt cuc khi ngha quan trng khc dy ln do ng hong Si-Vatha (c ni m l Si-Vothia) gy ri tnh Thbeng, b n p nh ng hong ny li
tip tc, non mt nm sau khi c tha c 1884.
Thot tin, vo u 1885 phong tro khng Php dy ln tnh Krate v tnh Kompong Cham, v Si-Vatha c uy tn v c linh nghim nn cuc khng
chin bng n vi qui m rng ri, quy t n 5.000 ngi vi khi gii th s, dng chin thut du kch khi t khi tn, tp hp v b sung li kp thi. Hai
nm sau, thc dn Php dp khng tn gc c, binh s Php b hao mn sc khe khi xng pha vo ni rng rm (bnh rt rng, bnh kit). cuc khi
ngha ko di mi ti nm 1887, n sau nh s trung gian ca nh vua mi dp xong.
Thc dn Chu c on trc l ng hong si-Vatha s gy c nh hng mnh v li cun my tng gm a s ngi Min bin gii; nu
qun s ca ng hong trn qua Nam K th kh ngn chng; theo kinh Vnh T, n bt ca Php qu yu km, ngi Min Tht Sn l lc lng
ng k, c n 4.000 dn inh. By gi thnh kin gia ngi Vit v ngi Min hy cn, l d m ca nhng cuc giao tranh Vit - Min. c bit
l vo i minh Mng v Thiu Tr, Tht Sn ngi Min ni lon chng triu nh Hu, tng Nguyn Tri phng tng n dp lon mang theo
lc lng hng hu l 5.000 ngi.
Ngi Vit v ngi Min bn ny bn kia bin gii xa b t him nh nhen. V ng bo o T n Hiu Ngha vi s lnh o ca ng Nm Thip
li cng quyt ni ln khng Php, lin kt vi phong tro ca ng hong Si-Vatha. Tnh hnh ngoi Hu li l yu t quan trng khin cho ng bo
An nh xc ng. Thc dn ang lm p lc mnh ti kinh , ri vua Ham Nghi phi xut bn.
Thng 4-1885, qun ca ng hong Si-Vatha khuy ng tnh Trang, tp trung ti T Keo.
Khong cui thng 5 -1885, ngi Min Tht Sn, ng bo lng An nh v ngi Min t bn kia t Cao Min ni ln. H chim nhanh chng
mt ng Php bin gii: n Ph Thnh. Bn Php Chu c cho ton qun ca i y Ferussec i thm st nhng khng dm ti ni, ri n
hrt lui. Ch tnh Chu c hi tic v lo ngi: trc kia v nh gi lon qun qu thp nn cho cnh qun qu yu i thm st. Phi chi em chng 200
qun vi thiu t Goulias cm u th ti chim n Ph thnh qu d dng, trn an c dn chng. Ngoi vng ni Tng v ng bo T n Hiu
Ngha cn vi lng khc vi ngi Vit cng tham gia, c bit l vng st bin gii (Tnh Bin) b kinh Vnh T. tuy khng ti chim c n Ph
Thanh nhng ton qun thm st ca i y Ferusccec bn git v t nh ca ngi Vit ln ngi Min, c bit l lng An nh.
Vi ngy sau, qua thng 6-1885, ch tnh Chu c i thanh st vng Tht Sn, xc nhn rng ng bo ang hoang mang lo s. y l vng gm tt
c bn tng a s ngi Min v tt c bn vin cai tng ngi Min u ng h trc tip qun khi ngha t bn kia bin gii (ca ng hong SiVatha). V pha dn chng, phng nh chng 2 hoc 300 ngi Min lm lon, trong s y c a con trai ca vin cai tng Min Thnh b thng,
21/51
1/11/2015
C Tnh Ca Min Nam
r ca vin cai tng ny cng t trn, ngoi ra cn 2 ngi Min b git trong cuc to thanh va qua lng Thuyt Np, 1 Xun T, 2 T T, 1
Vnh Trung, 1 Yn C, 2 Bch Tri, 1 lng Trc Quan.
Pha H Tin, dc theo bin gii nh hng cuc khi ngha Si-Vatha cng lm cho nh cm quyn lo ngi. T thng 4-1885, bin gii c ba lng (mi
lng t l ng bo Min n 9/20) theo lnh t ca h l Ph Nght v phn ng ngi Vit ti ch H Tin cng c cm tnh vi v lnh t ngi
Min ny. Mt cu ph tng H tin uy tn tn l Nguyn Vn Tha cng 80 ngi thn tn mu toan ch chng 300 ngi Min qua bn kia bin
gii tip tay khi ngha nhng b pht gic kp thi: theo k hoch th cuc tn cng H tin s xy ra t ngy 2-6 n 12-6-1885 vi cao im l t ch
tnh l. Phong tro H Tin gp thun li l mt khi vt bin gii gia nhp vo qun khi ngha Min th nh cm quyn tnh khng lc lng truy
n. Nm su v hng chc hi t nhiu lng khc nhau vt bin gii, sau ny b bt. Lnh t Nght Cao Min tuy lm tri ph ca nh nc
Php nhng li lm lon, ngoi ra trong v ny c s tham gia c lc ca lnh t Thin a Hi ngi Trung Hoa l qun Khim by lu hng c vng
Cn Vt (Kampot).
Pha Tht Sn, qun ca thiu t Goulias c to thanh, mt s ng bo Vit theo qun khi ngha bn Cao Min chu hi c v trnh din, trc tin l
ng bo hai b kinh Vnh T. Ring v lng an nh do tn T n dy cng khai khn th c 120 dn inh hi c. Ch tnh Chu c th iu tra
l lch ca 22 ngi th thy mi ngi u c qu qun khc nhau cc tnh Nam K, chng mt ai l ngi ca tnh Chu c. kin ca ch tnh l
khng nn cho h tr v so huyt c l lng An nh; ln sau nu h cn lm lon, nh nc nn t thi cng rn hn v s khoan hng s em li
nhiu hu qu tai hi.
Thng sau (8-1885), dn hai b vnh T tr v kh ng , tu b nh ca li ( b qun Php t chy), dn lng Vnh Lc th gom v gn ch Chu
c. Ring lng An nh, tng cng dn inh trnh din trc sau ln n con s 204 ngi, tnh lun vin x trng. Nhng mt thm trng li xy ra.
V gic Php , dn lng khng canh tc c, la thc d tr li b t sch, bn tng ngi Min Tht Sn v my lng b kinh Vnh T b nn i,
go bn vi gi cao, nhiu ngi phi v rng ln ni o c nng m n ly lt qua ngy (lc by gi 1 ng bc mua c 2 gi la). Ch tnh Chu
c thng sau li thc mc v lng An nh: hi c thm tt c 258 dn inh, "ton l dn bt ho, chng i s khai ha ca ngi Php, h t x
gom v v tt c u theo o Pht, nhng l Pht t c nhit tm n mc cung tn (m ch o T n ca ng Nm Thip) H ra v ch th lm n v
hnh thc m thi, gp c hi l h khi lon na"
Bn Php cho ng mt n lnh Vnh Lc sn sng ngn chn nhng cc t nhp t bn Cao Min. Thng sau, khi n va ct xong l bn
Php hay tin x ng (x trng lng An nh) v mt ngi na cng An nh (tn l Nm Trc) nhn c lnh ca Hai Php (mt nhn vin do
thm ca Ph Lc, quy thun theo ng Nm thip) toan tn cng. Nm 1996, vo u nm, phong tro bn Cao Min nh pht khi, dn chng t
bn ny qua Cao Min mua go li gp nhiu ton "lon qun" bt h lm xu.
Theo s iu tra, l cnh qun thuc ng hong Si-Vatha, di s ch huy trc tip ca Pus-nou-Luc-Chluc gm chng vi trm ngi i lu ng.
Ri thnh thong bn Php Chu c li pht gic vi ton qun khi lon ngi Min t nhp thnh lnh qua lnh th Nam k vi sng ng, gm
do, c khi h ci nga.
Thng 4-1885, mt ton ngi Min v vi ngi dn lng An nh (theo lon qun hi nm ngoi) c v trang n tr ng ti xm Chroui Sleng st b
kinh Vnh T, i din vi lng An Nng (Tnh Bin, thuc lnh th Nam K). Cm u l ph nguyn soi Bi Vn thun, xut thn th rn. H tin st
b kinh, gi hng chc lng An Nng bo rng s chim lng ny. Dn An Nng v my lng k cn hong s, ko nhau v gn ni Sam m lnh
nn, cnh ch Chu c.
Thng 4-1885, mt ton ngi Min v vi ngi dn lng An nh (theo lon qun hi nm ngoi) c v trang n tr ng ti xm Chroui Sleng st b
22/51
1/11/2015
C Tnh Ca Min Nam
kinh Vnh T, i din vi lng An Nng (Tnh Bin, thuc lnh th Nam K). Cm u l ph nguyn soi Bi Vn thun, xut thn th rn. H tin st
b kinh, gi hng chc lng An Nng bo rng s chim lng ny. Dn An Nng v my lng k cn hong s, ko nhau v gn ni Sam m lnh
nn, cnh ch Chu c.
Cui thng 5-1886, ph nguyn soi Thun ch huy mt ton qun gm 30 ngi ngi Vit mc sc phc nh lnh m t, vi sng ng y v 20
ngha qun ngi Min cng c sng y , t nhp lng An Nng, ng theo li cnh co trc. H bt ba ngi hng chc i t An Nng; git
mt, mt trn thot, cn ngi th ba em v lnh th Cao Min, giao cho mt ng hong ni lon Cao Min (khng r tn), sau nh lo hi l m c
tha thi tr v. Bn Php tin chc y l cuc thanh trng chnh tr v bn ngi lm lon khng cp ph ti sn ca dn. Nhng ngi hng chc
ny nm ngoi bt thn nhn ca Bi Vn Thun ri p gii cho vin Cng s Php Nam Vang, nhm mc ch p o tinh thn ca ngi khi
ngha, theo sch lc ca ph Lc.
Sau bin c trn, bn Php cho xy ct thm mt n An Nng (Tnh Bin) st b Vnh T. Ngy 2-6-1886, vin ch huy tiu khu Chu c vi lc
lng chng 40 lnh hip vi ton qun tr ng ti Vnh Lc (do thiu u Grimaud ch huy) tin qua lnh th Cao Min truy n. Lc lng Vit - Min
do ph nguyn soi Thun ch huy rt v pha Bantay Mas. Ngoi cuc nh ph t bn kia bin gii, lnh t Min l Pos Luc Nop ti xut nh ph
vng sc Som, bn Php Chu c phi gi cnh qun 60 lnh n gii tn.
Hn hai thng sau, ph nguyn soi Thun li xut hin t vng Tra Lop, chng 6 cy s bn kia bin gii. bn Php truy n t ph so huyt v git
ti trn c hai thuc h, mt ngi na l c Danh b bn gy chn, gii v Ch Qun (Si Gn) iu tr ri ly khu cung.
Thng c Nam K yu cu ch tnh Chu c dn yt th, khuyn bn ngi lm lon ra u hng nhng ch c 5,6 ngi Vit chu tr v. bn Php
hi lc quan khi hay tin n i l ph nguyn soi Thun b ng hong ngi Min l Keo Menobo bt, ng hong ny l thuc h ca ng hong
khi ngha Si-vatha. Phi chng lc by gi ng hong Si-Vatha sp sa gii binh, sau khi thng ngh xong xui vi vua Cao Min ng thi (Vua
theo Php, ng hong Norodom).
Nhng l ngun tin tht thit v ph nguyn soi Thun hy cn hot ng.
Lng An nh b gii tn.
Tn T n c tp hp rn rp bt thng, thc dn c bo co l cuc dy lon li sp din ra ngay trn a phn tnh Chu c, Ch tnh Chu
c mun t thi dt khat nn nh in tn v Si Gn yu cu c gp vin gim c Ni v bn v mt k hoch ht sc quan trng; i
ph vi tn T n ni Tng, ni c ngi cha ni danh ton ci Nam K m ng Nm Thip ang c ng "uy tn tinh thn ca ng hy cn mnh,
ng l gio ch ca ti gio mi" v "theo li n i ca mt s nho s gi chng i s khai ha ca Php th cha ni trn l trung tm im pht
khi mt phong tro phc hng cho dn An Nam.
Thc dn cn nghe tin c ton qun gm ngi Min v ngi Vit do mt ng hong Cao Min cm u ang xut hin trn lnh th tnh Chu c,
gia ni Tr S v ni Di. Thiu t Peignaux cm u ton qun gm linh Php (thuc thy qun lc chin) v lnh tp bn x n to thanh, git vi
ngi v bt mt s cm t. Sau khi hch hi, bn Php thy r l khng thy ng hong Cao Min no c, lon qun gm i a s l ngi Vit c
ng lng An nh.
Cuc hnh binh qui m ni trn din ra t ngy 13 n ngy 29 thng 5-1887, c tin vo An nh. Tn Vit gian li hi l cai tng Trng Vn Keo
tha dp ny tr ti im ch v tr th c nhn. Bn Php mun mt s ngi im ch v dn ng, chn em theo vi ngi bit ch Nho, bit ting
23/51
1/11/2015
C Tnh Ca Min Nam
Min: vin ch huy Php tha dp th ci voi.

Cha chin An n h b t sch mt ln cht, ng bo T n b tp trung kim sot tng ngi v tn h v l lch ri b tng xut tr v qu
qun.
Bng ke khi chnh thc nu ra 407 gia nh An nh gm tt c nam, ph, lo ,u l 1.990 ngi ca 13 tnh khc nhau ton ci Nam K; Sa c 16
gia trng, Bn Tre 26, Si Gn (nn hiu l tnh Gia nh ngy nay) 16, Tn An 24, Vnh Long 30, M Tho 55, Ch Ln (tnh Ch Ln ngy xa) 76,
G Cng 14, Long xuyn 35, Cn Th 14, Sc Trng 1, H Tin 2, Chu c 98.
Lng An nh l thnh qu tinh thn ca nhng ngi yu nc ton ci Nam K, tuy l xa xi ho lnh nhng ngi Ch Ln, Gia nh vn n, vi
t l kh cao.
Thng c Nam k ch th cho cc ch tnh theo di nhng ngi va c a v qu c, nhng ng bo T n lc by gi tm cch trn li
cng tranh u bn cnh c Bn S. Th d nh trng hp tnh Bn Tre, trong danh sch ghi l 24 gia nh, nhng ch 11 gia trng v trnh din ti
nh m thi.
V mt hnh chnh, lng An nh b chnh thc gii tn, lnh th ca lng nhp qua lng k cn l Ba Chc.
T , c Bn S (ng Nm Thip) v cc tn phi n lnh. Bn Vit gian nh cai tng Keo tha h bt b, c lc nht l vin huyn Cuey Kin
(ngi Min). Bn ny c dn lnh m t i lc sot trn ni, bt tru b ca dn m lm tic. Bn Php khng thy g l bn ny bin gii, nhng hai
nhn vt trong t Min xa chng 20 cy s ngn ti vng ni Phnom Ba Ging vn htng lin lc v ni tng. Nhn vt th nht l Hai Php, tay
d thm m ph Lc a vo hng ng o t n t nm 1880 nhng v sau li hi ci, theo phe c Bn S. Nhn vt th nh l ng T Phong ,gi
trn 60 tui, hc hnh gii, t nm 1866-1867 tham gia nhng cuc khi ngha Vnh Long, Sa c, G Cng. Nm 1868, ng b bt ti Vng Lim, lnh
n lu y chung thn qua Nam M Chu (Cayenne), c n x, sau v c ng ti tnh Ch Ln ri n ni Tng lin lc vi c Bn S.
Nm 1889, c Bi Vn Thun b bt ti ging Ba Tha, thc dn kt n 30 nm lu y ra Cng o. Nh li khai m ta bit thm l Bi Vn Thun
c phong chc bi vin ch huy khi ngha tn l Pus nou-Luc Chluc (di quyn ng hong Si-Vatha) lnh trch nhim hot ng tnh Trang. By
gi, ngi Vit Nam lnh "bng cp" ca ngi Min khi ngha vi danh chnh ngn thun, Bi Vn Thun lnh chc Ph nguyn soi c l v chc
Chnh nguyn soi trn nguyn tc thuc v ngi ch h Min, v lnh th Min. Lnh t th nh l L Vn Qu b bt ri cht ti khm ng Chu
c. Thc dn ra lnh tp n nhng ngi quan trng cn st li. ring v ng Nm thip th n lnh kho lo, cai tng Keo nhiu ln theo di tn ni
Kt nhng khng gp.
Ngi vin tch nm 1890, t thu thiu nin n ngy sau cng lun lun tch cc chng Php. Tng truyn rng sau khi phong tro Cn Vng
min Trung tht bi, mt chin s t min Trung len li vo mu tip tc nghip ln. Ngi c lnh mt v thy tnh hnh khng cn thun li. Chin
s v danh y vn l cn thn ca vua Hm Nghi, v khng gp nn nh ngm ngi ra i, li bi th nh sau:
Ca thin ry bt hi bon,
Qu hc hng bay king vn cn
Ting trng qun canh u lng l?
24/51
1/11/2015
C Tnh Ca Min Nam
Kn chiu mun dm hy cn non.

Di h ma lp sen ti t,
Trn nh sng sa mi mn.
Ngn thu im ghi d ngc,
Chn trng non nc bit ti con.
Gio thuyt Bu Sn K Hng c Bn S p dng st vi hon cnh min Nam vi phong tro Cn Vng, lin kt vi ngi Cao Min. y l thi
sng to nhp th, gn nh v iu kin; ng ngh ti chuyn xa xi, hy c gng tu tp. Hi long Hoa tc l ngy t nc c lp, khng cn
bng qun ngoi xm. Hnh bng c Pht Di Lc v hnh bng ca T quc ha hp nh l mt. Ci tin, ci cc lc khng phi l bn Ty Tng,
n nhng l ngay lng mc m ta ang sinh sng, mt ci thin ng ti th.
Lng An nh ngy nay l mt vin Bo tng sng. Nhng nt m thc dn ghi chp trn cng vn, trong bo co ch l thiu st ngho nn so vi nn
cha, nhng hc , nhng con ng mn v n ci hn nhin ca ng bo a phng. ng bo y t chu khoe khoang, ghi chp. Cn nhiu
pho kinh, c bit l nhng bi vn c gi tr v vn chng ,v s liu, in hnh nht l Vn Vn Du ghi li nhng ngy t nn ln n ca ng bo
vt bin gii , qua Cao Min vi c Bn S. So snh s kin trong bi vn vi ti liu, cng vn thi Php thuc, ri phi hp vi tr nh ca ng
gi b c a phng, ln hi chng ta thy r rt hn nhng nt p, yu i, yu T quc ca ng bo hi cui th k qua.
C Phan Bi chu am hiu tnh th v nh gi ng mc phong tro Cn Vng ca min Nam nn vo nm 1903 vo tn Tht Sn gp ti
ngi cha n mt ngi nng lng non nc, h Trn.
Thc dn Php c nh gi thp nhng vic va k trn. i khi, chng nhn nhn t mt ngi cha lng An nh.
Cc v thc gi a s min Bc, min Trung hoc Si Gn th i hi nhng ti liu ng tin cy khi nghe nhng giai thoi v Tht Sn huyn b.
Chng ti c gng gii p. Phong tro ni trn tuy khng c chiu rng nhng qu tht c chiu cao v chiu su. V d m hy cn mnh Hu
giang .
(sch thiu . .?) khng phi t di Sc Trng. V nu khng phng th trong hai nm ti Nam K s c mt chnh ph b mt, c th gy nhiu rc
ri nghim trng cho nh nc.
Mt ng hi ng qun ht qu quyt rng mc ch ca Thin a Hi khng phi l tng t, v nu tng t th ti sao ngi Hoa Kiu khng r
ngi Hoa Kiu m li r ngi Vit gia nhp theo? Lut l hin hnh qu nh nn hi vin khng s. n mc cht, Thng c Nam k bo co tnh
hnh cho Tng Trng Hi qun v Thuc a bn Php: "Trc kia c Thin a Hi, nhng gi y lan trn, kt np ngi Vit ln ngi Cao Min.
H dng th on mua chuc bng tin bc, tng tr ngi ngho, ai khng gia nhp th b hm do. Lut l qu d di vi h, trc kia thi ng
cu, mi nm Nam K nh vua x trm trung bnh t 200 n 300 ngi, t nm ri ,chnh ph thuc a khng x t ngi no ht!" Thng c nam
K t ra bi quan: "khng nn ngh n chuyn tn dit Thin a Hi v bn Trung Hoa mc du p dng nhng hnh pht cc k c c, hi y vn
25/51
1/11/2015
C Tnh Ca Min Nam
cn hot ng. tt hn ht l ch trng ti khu vc xa xi kh kim sot m Thin a Hi da vo hot ng, l vng Sc Trng, C Mau rng c
12.000 cy s vung.
ANH EM KT NGHA, HON NN TNG CU, SANH T BT LY

Mt no ng kh c o cho phong tro khng Php Nam K Lc Tnh pht trin v tm sinh lc l Thin a Hi. Khi u, Nam K l t dung
thn ca ngi Trung Hoa bi Mn phc Minh. Ri li l ni n nhn nhng ngi phc Minh. Sau , l ni n nhn nhng ngi Trung Hoa n
lm ry v nm vic thng mi khi ngi Php mi n.
Pht gio Bu Sn K Hng pht trin nng thn, tuy l vic tu nim c n gin ha nhng vn cn vi hnh thc ti thiu. Thin a Hi ch
nng v hnh thc trong bui l gia nhp u tin, ri th ngi trong Hi c tha h lm n nh bao nhiu ngi khc. V t chc, Hi kim sot k tng
ngi, li cn k lut nghim nht v bo mt phng gian. Mi th on u tt, min nhm vo mc ch bo v v pht trin hi!
Hi pht trin t thnh th n thn qu, mi nhm nh u c ngi c trch v qun s, d thm.
V nt chnh, nhiu ti liu cp ri, vn l ch v cu th, vua nh Minh xut hin. i khi anh em kt ngha, th hon nn tng cu, sanh t
bt ly, ai vi phm ni quy l b nh p hoc x t; trong vic giao thip, ch trng vo mt hiu, m hiu; l ngi trogn Hi th phi tin cy nhau
n mc ti a, mi vic bt ha khng c nh ta n xet x m phi a gii quyt trong ni b.
Ngi trong Hi gip nhau v sanh k, vn ling. Chng ti mun nu ra nhng ti liu c th tm hiu phn no Thin a Hi Nam K, khi ngi
Php mi n.
Mi n nay, trong dn gian nhiu ngi cho rng cuc khi ngha ca Th Khoa hun, ca Nguyn Trung Trc u c s hu thun ca Thin a Hi,
n nhng cha miu, nhng cng ty thng mi ln, hoc nhng t hp nh chi hi mn tin u l Thin a Hi! Cha k n cuc tranh chp
gia Gia Long v Ty Sn, vi vi ton qun theo Thin a Hi. Hoc c ngi cho rng trong o qun Nguyn Hu c bn Thin a Hi tha dp m
tr th nh Thanh qua trn ng a!
V cuc khi ngha ca Nguyn Trung Trc, Thin a Hi tham gia. Trng hp ca Th Khoa Hun li r rt hn, by gi ngi Trung Hoa theo
Thin a Hi c gii bnh dn Vit Nam gi l Cht trng pht.
KHI THC DN CH V PHT GIC

T nm 1869, vin Gim c Ni v nhiu kh nng, am hiu tnh hnh Nam k nht l Paulin Vial lu cc tham bin nn theo di mt vi hi kn. C
l n nm 1875, thc dn Nam K mi t thnh vn , sau khi bt c vi v Thin a Hi, trc tin l v Trng in, ngi Triu Chu
Bin Ha thuc nhm Ngha Ha Cng ty. Li cn ngi Triu Chu tn l Ha Thanh Ch Ln cng sa li. Sau khi phi kim, thc dn thy rng
H Tin, bn kia bin gii Cao Min cng Thin a Hi. Nu ch l ngi Hu kiu th khng ng ngi, nhng hot ng ca Hi kn li mang tnh cht
chnh tr. T my nm qua, mt nhn vt tn l Kim, tc danh l Qun Kim hoc Ng Quan Kim hot ng ro rit chng Php, ang c ng Mng
Tht (Vnh Long) cha chp nhng phn t ng tnh nghi. Qun Kim ny tng tham gia cuc khi ngha ca Nguyn Trung Trc Rch Gi, b bt
o Ph Quc, y ra Cng o ri trn v. Qun Kim ra Bnh Thun t trc, trong hng ng ngha qun tng c phong chc Qun. a s
ngi Triu Chu v Phc Kin, sau khi nhp cnh vo lnh th Nam K dng nh b bt buc vo Hi. Vng Sa c, Vnh Long, Tr Vinh v khu vc
26/51
1/11/2015
C Tnh Ca Min Nam
hai b sng Hu t di quyn ca mt nhn vt quan trng mang bit danh l Hng Bng Phi, thng c ng ti Sa c. Cc ch tnh c lnh theo
di hi kn v dng bin php cng rn i ph.
Ch tnh Ch Ln cho bit l c hai ng bang (thuc bang Triu Chu) xin yt kin t co mt lnh t Thin a Hi tn Tsiao Sen (sau i l
(Tsiao Hen) ang hot ng ti Ch Ln, cng bch gii Hu kiu a phng phi gia nhp.
Trong tnh trng d dm, thc dn c gng khai thc cc ngun tin. Theo kin v ti liu ca Emile Puech, ch tnh H Tin ( tng Long Xuyn
dp cuc khi ngha By Tha) th Thin a Hi c mt trc khi ngi Php chim ba tnh min Ty. Cc hi vin hp thnh ng cp kh mnh,
honh hn hvng bin vnh Xim La, h thng bao gm ng hng hi t Hng Cng, c lao Hi Nam, Tn Gia Ba, Xim, Cn Git (Kampot), Rch
Gi, Si Gn, H Tin. Hng nm h t hp cng t vo ngy 25 thng ging m lch. L cng din ra vo lc u canh ba. Theo li bn d thm k
li th ngi cm quyn ln nht l lo Kim, tng b x cht t tay tri v ti n cp t hi 30 nm trc. Bn tay em cl ng chng 25 ngi. Lo
kim l cha ng danh d; cha ng hot ng tht s l ngi Minh Hng tn l Tng B, cn mang tn Vit l Hunh Vn Bu, c 41 tui hot
ng trc khi ngi Php n, t H Tin n tn mi C Mau. Cha ng lp s, xng danh tng ngi khi chia s tin cp bc c. Ai tng tin
lm n th dp ny c th mn trc ca ngn qu chung, vi tin li 3 phn mi thng, nm sau, h em ti tr, k vng mt lun lun c nh mt
ngi khc tr gim. Sau l l ct c g, ung ru pha mu g v tro ca l ba va t. Ri vo khong 4 gi sng, cha ng ln n, ct l gan
ca con heo m chia ng phn cho anh em n, gan cn sng, tiu biu cho l gan ca k th. Ch tnh Puech gii thch: k th ca h nm nay c th
l Thng c Nam K! Sau , c bn gii tn bng tic ru, ung say mm hoc tha h ht phin, nm ti ch.
Ch tnh cho bit thm ci Tu Thng v Ci Tu H (Sa c) c hai ngi cha lm tr s hp mt ca bn cp theo Thin a Hi, hng nm h t
tp cng t ri chia tin.
kt thc bn bo co trn, ch tnh H Tin ha l s rnh bt cuc hi hp ca bn hi tc vnh Xim La trong vi ngy sp ti. Nhng hn khng
lm c.
Vin hi ng qun ht l Nguyn Thnh Trung gii thch vi cp trn v ngun gc Thin a Hi: Ngy xa, i Tam quc xy ra gic Hunh Cn, ba
ngi xng l thin cng tng qun, a cng tng qun v Nhn cng tng qun hp li xng l t Ngha Hi hoc Huyt Bi Hi. Bn ngi theo
hi kn ngy nay gi l Cht trng pht ( tc di), khng co u tht bm nh ngi Mn thanh. Bn Trung Hoa, vng T Xuyn, Hip Ty, Vn
Nam, Qi Chu tng b hi km lm lon sut hai nm, nhm nm Nhm T, Qu Su. H a ra cu sm truyn:
Nht s anh hng xut
Song thin nht nguyt khai
V cu Thin khia t
a tch Su.
n i vua Hm Phong, tnh Qung ng, dn Triu Chu r nhau lp hi kn, mt s ngi phng theo t chc ca hi m lp ng cp bin, gi
l gic Tu . Hai tng cp Tu ni danh l Cao Bng Phi v Hunh Quc Lp kim sot con ng bin t Hu v ti Kampot (Cao Min), v sau
chng b git nn tm yn.
27/51
1/11/2015
C Tnh Ca Min Nam
Ti liu do ng hi ng qun ht ni trn cung cp trng hp vi ti liu ca ch tnh Puech v chi tit cp bin.
n khi quyn sch kho cu ca Schlegel ph bin Nam K th nh cm quyn a phng mi hiu rnh hn. Quyn sch ny c Gim c Ni
v yu cu Tham bin xut cng qu ra mua lm ti liu. Sch bin son vi nhng ti liu do nh cm quyn thc dn H Lan su tm, sau khi pht
gic nhng hot ng ca Thin a Hi ca Hoa kiu Nam Dng. Thin a Hi khi u t cuc ha thiu cha Thiu Lm, i vua Ung Chnh.
Cch t chc ca hi cng nguyn tc hot ng khc nhau v chi tit, ty a phng v trnh ca tng lnh t, nhng mc ch chnh vn l lp
mt chnh quyn, mt ta n ring, khng nhn nhn ch , lut l ng thi.
KHI NGI HU KIU NM QUYN CH NG CH DP TIP TAY VI QUN C EN

Ngoi nhng nhm l t b pht gic ti Si Gn - Ch Ln, thc dn Php rt quan tm v tnh hnh pha mi C Mau. By gi, tnh Bc Liu cha
thnh lp; phn t cao ro thuc Bc Liu cha thnh lp; phn t cao ro thuc Bc Liu ngy nay gip ranh vi Sc Trng l ni m ngi Triu
Chu n mua bn, lm ry, lm rung (tnh Sc Trng ngy xa n qua vng Vnh Chu). La tt (go Ba Thc), dn a phng gm a s ngi
Min th hu nh khng bit vic thng mi. Ngi Triu Chu n lm n d dng, nm c quyn mua bn la go cung cp cho my chnh
Ch Ln, nm lun cc phng tin chuyn ch cng vic mua bn la tp ha s v l. ng thi, h cng khai thc rung mui, xy l hm than. Nu
hi cui th k th XVII, i HIn Vng, nhm bi Mn phc Minh ca Trn Thng Ti, Dng Ngn ch, Mc Cu mt mnh mt ch lm n Bin
Ha, M Tho, H Tin th vo cui th k ht XIX, ngi Hu Kiu cng tung honh, n lm vua mt ci pha Sc Trng, Bc Liu.
Trong s 12.484 dn Triu Chu v b ton ci Nam K (tr Si Gn - Ch Ln) , ring tnh Sc Trng (v mt phn ca Bc Liu ngy nay) chim n
5.300 ngi, tc l non mt na. Thc dn phng on Sc Trng cn n 6.000 ngi Triu Chu khc trn thu, cha ghi vo b.
T nm 1877, nh cm quyn Sc Trng nhn ra s hot ng ca Thin a Hi. Nhng n 1880, tnh hnh tr nnri rm l thng, cc nhm
Thin a Hi dy gic chm, h khng xc phm n cng s, khng ng ti lnh m t nhng nh nhau gia cc phe phi: Thin a Hi thuc
Ngha Hng (Ko Xanh) nh vi Thin a Hi Ngha Ha (Ko vng). Cuc tranh ginh nh hng ny c l xy ra t khi h cha qua Nam K, l mi
th truyn kip giacc lnh t ln, cc lnh t nh c tip tc thanh ton (mi n nay, cha thy ti liu no gii thch r).
Thin a Hi vng Sc Trng lc u ch gm ngi Hu Kiu v ngi Minh hng (Hoa liu lai vit hoc Min). Thng 9-1880, h nh nhau c
chng 50 n 60 ngi cm gy gc; ring v Bc Liu, c 3 ngi b thng nng phi gi i Ch Ln iu tr. Ngoi bn cm gy gc, cn nhiu
ngi i theo yn tr v tinh thn, h ht. Nn nh l ngi Hoa Kiu am hiu nhiu mn phi v thu,t s ngi cm gy ton l v s c tuyn chn.
Lc h nh nhau, hng chc lng v lnh m t gi thi khng can thip v khng n gii tn. Hai nhm rt luui sau khi mi mt, khng t co vi
nh cm quyn. Thng 11 cng nm y, li nh nhau gia hai phe Ngha Hng v Ngha Ha ti ng ph ch Sc Trng, ln ny c xung t nh
vi hng chc hi t. Ngy 2 thng 12 nm y ti Bi Xu, chng 100 ngi dy gic ngoi ng, ri n 17 thng 12, chng 400 ngi li nh
nhau gia ng ph tnh l. Thng c Nam K chp thun pht bng tin tm bang Hoa Kiu Sc Trng, Bc Liu, Bi Xu, Tr nho, B Tho, Lai
Tm, Rch Gi, Lng Di. Mc du thnh thong c lc sot, bt b, tch thu ti liu, tng xut v Trung Hoa hoc y ra Cn o, Thin a Hi c
pht trin v t chc. ni t rng ngi tha t i Ngi ti mi C Mau, bn "anh hng" xut hin tng ton chng ba bn chc ngi t nh,
cp git, n cp la b (va gt xong). Nn hiu y l vic lm nht c lng tin ca h: va c tin xi, va hm da c nhng ngi cha chu
theo hi. u thng 1-1882, chnh quyn Nam K gi mt pho hm c nh n i Ngi th oai, v vy m bn bo ng tm trn trnh, tnh hnh
tr nn kh quan.
Nm 1882, khi tnh hnh Bc K si ng th thc dn Nam K pht gic nhiu ngi Vit gia nhp thin a Hi. Mt ngha qun tng lnh bng cp
28/51
1/11/2015
C Tnh Ca Min Nam
tn l Phm Vn Ngon (cn tn ring l Ch, An Ha ng, tng An M, tnh Sa c) b bt v ti hot ng cho hi kn. ng thy thuc Tng rch
Ci i (Vnh Long) m ngi theo Thin a Hi di uqyn ch huy ca mt Hoa kiu l Trn Ngi. T M Tho, Nguyn Vn n n xin gia nhp, c
ng thy Tng phong chc c binh. Thng 4 nm y, 22 ngi b bt v ti tham gia hi kn b y ra Cng o, ch c 2 ngi Minh Hng k d l
ngi Vit - trong c 2 ngi thuc h Phm ang lnh phn s oci xc phn h hong tc h Phm, ti Sn qui (G cng). V ngi Sa c, Vnh
Long, Sc Trng, G Cng.
Trong phc trnh v an ninh, vin Gim c ni v bo ng vi Thng c Nam K rng ngi Hoa kiu ang tuyn m, p buc ngi Vit vo Thin
a Hi. Vin Gim c cng thc mc khng hiu ti sao Ngha Hng v Ngha Ha li chng nhau nh ri ti Sc Trng, h n thua nm su a
im khc nhau. Thng 5 cng nm 1882, vin cai tng nh Ch (Sc Trng) bo co rng tt c 18 lng trong tng gm ngi Hoa Kiu, Minh Hng
v ngi Vit u theo thin a Hi khng st mt lng no c. T Cn Th, ch tnh Nicolai ni ting l gii gin v trm tnh bo co l tt c lng
trong tnh, kg cha mt lng u c Thin a Hi. "Ngay trong l gia nhp, hi vin th nguyn s khi lon. u mi ca phong tro l t trn Ch
Ln pht trin xung . . .
Tuy nhin, thc dn tm yn tm v cha thy hnh ng chnh tr no r rt chng t h chng Php. Pha Sc Trng, st m bin hoang vu thuc
tng Thnh Ha (sau l Bc Liu), thc dn thoe di mt cuc tp hp qui m ca Hoa kiu ang ct chi ri rc, canh phng cn mt, s ngi lui ti
thng trc n 3 hoc 400. u thng 7-1882, m li tung ra vi vin cai tng dn ng, mt vin i mt thm cng 12 nhn vin thp tng, ngoi
ra cn hn 50 dn tun i theo ym tr. B bao vy thnh lnh, my ngi Hoa kiu y chng c mnh lit bng gy gc. Nhn vin mt thm bt 17
ngi ang tu thot v khi xt trong cn chi c v b mt li gp trn 19 ngi ang nu phin lu v mt s ti liu lin quan n hi kn. S
ngi b bt l 76, ton l dn Triu Chu.
Ti Si gn - ch Ln, t lu thc dn theo di, bt nhng nhm l t, tch thu ti liu. Quan trng nht l vic khm xt v tch bin hai cn nh s
127-129 ng Lareynere (Si Gn) c xem l so huyt quan trng ca nhm Ngha Ha, 7 ngi b ngh trc xut v tu.
Nhm Ngha Hng Si Gn v Ch Ln vi u no l ngi Phc Kin hot ng tch cc, vi xu hng chnh tr r rt, torng khi nhm Ngha Ha
chim nhiu uy th Sc Trng, Bc Liu ch nng v hot ng kinh ti.
T hai nm trc, mt nhm Ngha Hng b pht gic (15-3-1880), 23 ngi b bt nhng c th ra hai thng sau. Ngi trong hi li dng tt tham
nhng ca vin chc Vit v Php, c lo hi l, nh vi ngi c uy tnh bo lnh l xong v thiu yu t v mt php l; h bo v hi l tng tr
lm n, bin lai thu tin ch l bin lai chi hi hoc gp tin cng cha ng, cha B. Ngi Phc Kin thng ti Ch Ln, v Tu ri tr ra gi
danh mua bn, mang theo no l sn phm ; m ngh bng , bng s, sn mi, t la, n nhng nh kh gi m bn ri li dng c hi tuyn
truyn vn ng ; "H s gi i din ra Bc K gp bn C en" .
Cnh st Ch Ln li bo co rng gii Hoa kiu ang bn tn v ngun tin ca bo Hng Kng loan tin Bc K hin ang xy ra c chin gia lin
qun C en, C Vng, C xanh chng qun Php: qun Php cht 75, b thng 12 v mt s b cht ui. Ngun tin khc ca cnh st Ch Ln cho
bit mt nhn vt ca nhm C en tn l Xun Hu hoc Chu Tcheng Seng t Tn Gia Ba n, i Sa c ri ln Si Gn. Thin a Hi thuc Ngha
Hng cng phe ng vi nhm C en ang hot ng chng Php ngoi Bc. V vy m ngi theo Ngha Hng phn khi, cho l thi c n
"triu nh quyt nh ngy rm thng chp m lch nm nay s khi ngha" Nhm Ngha Hng Ch Ln tuyn m thm ngi, lnh t ca h c th l
K Ao, trong cn cc ghi l Dip K Thy. thc dn bt K Ao nhng ngi trong Ngha Hng li tin chc lnh t ny s c lut s Vinson danh tin
lc by gi lnh ngoi hu tra. Li cn tin khc n i rng ngi cm u ln nht ca nhm Ngha Hng l Hunh Coi ang n lnh ti H Tin va
nhn l th mt t bn Tu gi qua cho bit L Hng Chng ri Qung Ty, vi cnh qun c 15.000 ngi t thng 9 m lch, tng cng
hoc o qun nh Thanh ang c mt ti Bc K, ng u vi php. V s gic gi xy ra n ni nn by gi dn chng khng thch tr tin m tch
29/51
1/11/2015
C Tnh Ca Min Nam
tr vng; mt lng vng tr gi 32 ng.

Tuy nhin, vi thng sau chng c g quan trng xy ra Nam K. Gii bnh dn Hoa kiu Ch Ln li loan tin: qun Php khng bao gi chim Bc
K c v o qun do L Hng Chng cm u s ti chim vi lc lng 120.000 ngi! V khi ngi Tu chim Bc K ri th bn Php phi
nhng b, ngi theo Thin a Hi b trc xut s tr v Ch Ln lm n nh trc.
R rng l lc qun Php nh Bc K, ngi theo Thin a Hi Ch Ln qu lc quan, toan li dng c hi lm p lc vi chnh ph thuc a
ri h ni ln ti Ch ln, ginh quyn t tr.
Nhng li n i ca nhm Ngha Hng khng phi l hon ton v cn c. Tng C en l Lu Vnh phc (thuc h ca Ng Cn, tng ca Thi
Bnh Thin quc) chy sang Bc K, lp c thnh tch v vang l ln lt git Francis Garnier v Henri Tivere. Nh Thanh vn xem Vit Nam l phin
thuc nn cho qun s trn bin gii v tin su chim vi v tr trong ni a. Trung Hoa v Php tranh chp nhau, L Hng Chng vi danh ngha l
Th L thng thng i thn cng vi Cng s Php iu nh ging co, trong khi chin tranh c xy ra chin trng Trung Hoa. Thot tin Php
by trn Phc Chu trong khi qun Tu ginh c chin thng ng k Lng Sn.
Sau cng, v H ngh vin Php b phiu tng thm ngn sch dng vo vic chinh phc Bc K v cng v Trung Hoa ang gp nhiu rc ri Ty
Tng nn L Hng Chng v i din Php l Patentre dt khot k ha c Thin Tn (thng 6-1885) theo qun Tu chu rt lui v bn kia bin
gii. Nh hip c ny, mt s ngi theo thin a Hi c Php n x cho tr v lm n. H khng cn tham vng chnh tr. Nhng anh em kt ngha
Hoa kiu trc kia ch cn hot ng trong phm vi hn hp lm n, chi hi, ginh nh hng kinh t hoc bun lu. thnh thong, xy ra vi cuc
thanh ton m ngi ngoi cuc thy l v l nhng chng qua l v t i thi trc gia nhm Ngha Hng v Ngha Ha.
THIN A HI CA NGI VIT NAM V NHNG BIN TNG PHC TP

Trong thi gian gia nhp Thin a Hi vi ngi Trung Hoa, ngi Vit hc c kinh nghim v t chc v tc phong mi. S sp v chnh tr
khin cho anh hng Thin a Hi hoang mang. Trc kia l ch hng cao c (lin kt vi gic C en), trong hin ti ch cn l sanh k v bu mu
nng nhng np sng c vn cn . Ta th xem qua nhng li th:
" Khi v hi c hai tun ly, trc ly bn, sau ly tm. Bn ly trc mang ngha:
- Ly tri t lm cha m
- Ly mt nht mt nguyt lm chng.
- Ly o vin kt ngha lm anh em .
- Ly gio kt: ngi no bng xu th tri nh cht.
Tm ly sau gi :
- Ly lng tri lm chng .
30/51
1/11/2015
C Tnh Ca Min Nam
- Ly th gia tri
- Lay noi theo ng Quan Cng
- Ly giao kt anh em chung, ly ch Hng lm h
- Ly ha r anh hng lm anh em.
- Ly th ng lng nh vua nh Thanh, gip vua nh Minh.
- Ly xng vng v nh Minh.
V k lut, ngi trong hi phi thng sut cc iu khon:
- Coi vic trong lng cng t r nh mt king.
- Vic trung ngi rt cng, khng t v, c lun cng lao m thng.
- Khng phn bit b con v ngi dng, c ly l ngay m xt on.
- Ch tham ca ngi m lm li cho mnh, cng khng ly th mnh m khinh r ngi yu.
- Nh c s bt bnh th em ti hi, ly l ngay m ph n on, ngi no c cng trn th gia cao quyn tc, chng kh ni di m b trn cng vic,
mun lm vic g th ng bn bc vi nhau.
Sau y l li th:
- Khi rt cy gm ra, th vi nhau rng: cy gm n cng bn nh nc, nh ta ng thy cy gm ny th ta phi s, ng di tr m b ci nim
ngay lnh. Ta theo Thin a Hi, ly h Hng sau ny ta git vua nh Thanh.
- Khi rt cy gm a ln th coi n sng cng nh mt tri mt trng, nh a cy gm ln th a cho ngang u, ly li th lm trng. l anh
em vi nhau th ly s ngay thng lm chc, nu ai khng n ngay thng vi anh em th cy gm ny s chm cht.
- Khi t hng th khi ln thm tho lm, ta nguyn cng nm ng t, quyt lng git vua nh Thanh.
- Thu trc c o vin kt ngha lm ba anh em l ng Lu, Quan, Trng. Anh em ta c ba, em ba y v rng th cp thy cng s.
- Lm ngi phi c trung ngha, ngi trong hi ca chng ta gp nhau lm du hiu l bit ngay. Ta l bn trung ngha, khng ai git ta cho ng.
- Anh em ta u i tri chn p t, anh phi c lng ngay, em phi c s can m.
31/51
1/11/2015
C Tnh Ca Min Nam
- Tay ta cm cy hng m vi cho ng tm ln, i khp ng h t hi th x no ta cng l anh em.

- Nhn dp cng quy (vo bui kt np), ung ru th ta ung hai chn m thi. Ngy ba nay ta gp anh em, bit ngy mai ta cn gp khng?
- Cng quy ri n ung xong, t gi anh em m ra i, by gi cn thy mt anh em th ta bn rn, h khut mt anh em ri th ta c i xa. Ta i qua x
khc ri th anh em phi nh vi nhau. Bi vy, ta ung ba chn trc khi ra i.
- Ta t gm tr li trong v th xem cy gm trong nh nc, ta phi gi ch cho bn m nh vua nh thanh.
Si gn, nhiu cuc xo trn din ra vi qui m nh, anh hng ca hi kn nh hc c phng thc hot ng b mt, dng m hiu nht l dm
liu cht nn khuy ri trong nhng xm lao ng , by ra cp bc, thanh trng gia ban ngy ti Ph Nhun, ch Cu ng Lnh trn sng Si Gn,
t H . . Thanh danh Thin a Hi b st m khng t; bn lm bi cho Ty, bn cm u ni nga thao tng Trng ua tha h khot nt. Li cn
nhng nhm hi kn sng bng ngh cha bc, gn gi sng bc cho ch hoc bo v my mi dm. Ngi no c tin m khng bit iu ngh vi
anh em trong hi th b h mn tin khng bao gi tr.
Vo nm 1888, hi Van Xe pht trin, lng hnh t bnh ng, Ph Lm, minh Phng tr ra An Bnh (Ch ln) khin tm ng H trng cc vng ni
trn cu c vi nh ng cuc Ch Ln - Si Gn. Vn tc l hnh thc "nghip on" theo kiu vn li vn chi, vn cy. Vn ny thu np nhng
ngi nh xe nga, loi xe thng dng nht Si Gn - Ch ln lc by gi. Ngi trong Vn th sng cht c nhau, mt ngi b h hip l c bn
ko ti binh vc v iu kin, khi thy lnh cnh st, h chy trn rt nhanh. Ch xe phi dng nhng ngi ca Vn a vo, khng c dng ngi
ngoi. Ngoi nhng ngi sng bng ngh nh xe, vn cn kt np bn bi bp, ngi lm cng hiu bun, c ng tin th c che ch khng ai
hip p. Ni no c gnh ht hi trnh din l h ko ti khuy ri, nu ch gnh bit phi quy a cho mt cht tin th yn. H kim sot lun nhng
mi dm v tng tin nhng ngi ra vo. Ai ni xu h, h nh. V chim c quyn phng tin chuyn ch, h t p , dc ng dng li
xin thm tin, khng cho th lm nhc, chi mng. c bit nht l ngi trong xm lao ng, bn hng ch nu gy g nhau th phi nh h phn x,
ng tin cho h. Ai n nh cnh st hoc c bt phn x, h li nh p bng c ch, bng roi c ui hoc h git. Tr s ca Vn gi l Tn Hng
hi qun, ng ngi miu vng Tn Hng. Khi cn n nhu v kim thm tin xi, h by ra l cng miu i lc quyn ba bi khp thnh, ai
khng cho l h tr th: h gop tin trong gii bn hng, gii ch tim Si Gn (tc l khu ch C ngy nay) , ch Cu ng Lnh, vng Khnh Hi,
nhng ngi sng trn ghe thuyn v c bit l nhng ch cha gi im. Thc dn ra tay bt c bn, c bit ngi cm u l bp Tt, Su Cn.
Hai tn ny li dng hnh thc cng t miu hp thc ho nhng chc v: ch hi, hng nht, hng nh, hng ba, hng t ri by thm
chnh hi, ph hi, tri khch, tr s, hng hi v ph tng l bin . . .
Ngoi hi Vn Xe kh tiu biu cho sanh hot ca bn anh hng b lu manh ho, cn nhiu nhm du ng t chc kho lo vi k lut cht ch (gi l
lut giang h, iu ngh). H t tp ng o, che mt nh cm quyn bng cch t chc m gi, cng miu Ng hnh hoc gi v by chuyn mi
thy php n cha bnh. Tnh hnh cc tnh ra sao? Chng ti khng su tm c ti liu no c th trong khong thi gian sau nm 1882. Thc
dn ra lnh cho cc tnh k khai v theo di tht k nhng hi cng miu, cng nh. T lu, nhng hi ny mc nhin l hp php v mang tnh cht
thun tu v tn ngng, mi nh c hng chc nh vi chc v chnh bi, bi bi v.v. . . Ch tnh Bn Tre l Sandret (ngi am hiu kh rnh r
tnh hnhdn chng M Tho, qua cuc khi lon ca ng Nm Thip) a kin: s lin kt gia ngi Vit v ngi Hoa Kiu nht nh l c hi cho
nh nc, cha thnh vn ln nhng trong tng lai s lin kt y s thnh tu. Trong hin ti, ho chng l c s thng ng ngm ngm gia
ngi Hoa Kiu ch cha sng bc v cng chc Vit Nam n hi l.
Vin ch tnh ni trn li ngc nhin v cng quyt p dng k lut, thuyn chuyn mt vi vin chc Vit v lnh m t v ti chi hi vi ngi Hoa
Kiu, nhng uyn s ca ngi chi hi li b tnh nghi l hnh thc gp tin cho Thin a Hi .
32/51
1/11/2015
C Tnh Ca Min Nam
V ngi Hoa Kiu tnh, ch ring ch Bc Liu l xy ra no lon: ngi Hoa kiu tnh l ny ng lot bi th, ng ca tim phn i vic pht
v ca ch tnh, khi ra lnh mi nh phi gi v sinh trc ca, phng bnh thi kh ang lan trn.
Nhng thn qu v ch nh, Thin a Hi do ngi Vit cm u li pht trin ngm ngm theo mc nh nc thc dn lm vo trn ha m, khng
phn bit u l mc ch, u l phng tin. Mt s hng chc hi t tham gia vo hi c yn thn hoc chnh h ng vai quan trng.
Hi vin gp nhau nhanh chng, dng mt hiu, khi t khi tn, hoc ngoi rung, hoc qun ru ri li i. H gn nh khng dng giy t, ngoi
tr mt s s sch ghi tin bc thu xut, nhng li che giu, gi nh l ng tin hi hoc thu xut lc mua bn. Th t qua li nu c th vn tt v
dng li l bng gi, con du ca hi li khc nhng ch kh hiu hoc l m hiu, thot xem qua tng l con du tim bun.
Hi b t ra ngoi vng pht lut nhng nhiu ngi dm theo v hng chc lng ym tr v l do: khi b bt trong lc u , thanh ton bng v lc
th h t nhn l ra tay v th on c nhn, theo li du ng ri b buc ti nh vi l do lm no ng lng xm, nh nhau v n nn, c bc.
Nh b tham mu chnh tr cm u bn trn t khi b bt qu tang. Thc dn nhn nhn c hi kn nhng ch trong phm v tng t hoc ch l
nhm du ng honh hnh tm thi ti a phng. Hn na, vo u th k th XX, t Bc ch Nam ang pht khi mt phong tro nhiu thc lc hn
Thin a Hi, l phong tro Duy Tn ang li cun c nho s v in ch, cng chc, khin thc dn bn tm i ph.
Khng giy t s sch hoc bin bn th kh m tng kt c th. Hn na , ngi torng hi nu b bt, tht tnh cung khai th ch cung cp c nhng
chi tit phin din cc b. Nhng ti liu m thc dn tch thu c t cc tnh, cc lng min Ty hoc Ch Ln u ging nhau, khng em thm
g mi m, i khi mt cy gm, mt vi b truyn tu, nm by ci bng cp in theo cng thc ging nhau hoc vi t giy ghi chp li th, mt hiu,
ghi vic xut tin hoc nhng con du ging nh ca hiu bun.
Thc dn tm cch vu co rng Thin a Hi ng gii tn, hi vin ng t nhiu nm ch v thnh phn ca h gm a s l du ng, c tin n v
trm cp, xm phm ti sn ca ngi khc. Chng khng dm ph nhn rng u no ca Thin a Hi lm khi gm nhng ngi yu nc; ngi
dn thch v hi ch v mun sng trong bu khng kh ring, vi lut l ring tch ra khi b my chnh quyn m thc dn p t.
Chng ti xin trch dn mt s ti liu m Henri Dusson, tn chnh n nng c thc dn chu kh tng kt v tnh hnh trong tnh Long Xuyn nm
1909 ri bo nguy v Thin a Hi.
Theo kin ca hn th Thin a Hi pht trin mnh v nh nc thuc a ku n qu nh nhng ngi theo phong tro Minh Tn (Duy Tn) ca
Trn Chnh Chiu vo thng 4-1909 Trn Chnh Chiu c min t cng vi bao nhiu bn b khc do bn n ca ta n M Tho. Dn chng n
nc, c trn, tin rng vo hi kn chng i nh nc th khng bao gi b t nhiu nm, nu hot ng kn o. So vi ti trng ca Trn
Chnh Chiu, h ch l ngi hin lnh v t nguy hi.
V danh xng, c hai nhm quan trng Ong xuyn:
1. Nhm Ngha Hng thng dng con du khc bn ch Ngha Hng cng ty, ngi Vit gi l Ko Xanh. Ko (theo ngha ct ko) c ci vnh ca mui
ghe, lm sn lp l hoc ng vn pha trn. Ngi thuc Ngha Hng dng mu xanh sn vo cy ko thc nht ca mui ghe.
T nhm Ngha Hng ny tch ra mt chi nhnh l Ho Xun gi l Ko , ko ca mui ghe dng di chuyn hoc mua bn lun lun sn mu xanh
33/51
1/11/2015
C Tnh Ca Min Nam
vnh thc nht (mu chnh ca Ngha Hng) nhng li c thm cy ko th nh sn mu . Nhm Ngha Hng gm a s ngi Hoa Kiu gc Phc
Kin. i khi h c nhng chi nhnh gi l Nhn Hng hoc ng Hng.
2. Nhm Ngha Ha, vi cy ko sn mu vng (Ko Vng) a s l ngi Triu Chu.
Nhm Ngha qun ca ngi H (Akas) thc lc khng khng ng k.
V chnh tr, hi kn Long Xuyn theo ng li ph vua. Trong s ti liu bt c, c bi hch ku gi cc lp s nng nh thc dn Php "x
Nam K ging nh nc Trung Hoa i Hn, i ng. Thc dn l bn Hung N, bn r t Quyt. Vua T c l thng minh tuyt vi, 13 tnh
lin kt li. T nm 1905, trong hi loan tin rng ngi Nht s trn qua Nam K; ngi Nht theo Thin a Hi ,ai theo th sau ny c sng, c
phong lm quan ri c Nht tr gip nh ui thc dn Php!
V s pht trin ca hi, ti liu trn cho bit: tnh Long Xuyn gm tt c 60 lng, ch 5 lng l c th c hi knh, 42 lng kia chia lm hai loi, loi th
nht l 35 lng b nh hng nng, th nh l 17 lng b nh hng mc va phi.
Trong cp lnh o ,ngi Hoa kiu hoc Hoa Kiu lai l thiu s, ngi Vit chim a s, thng l hng chc hi t ng nhin hoc hng chc
cu, Ti lng thi Thun, (tng nh M) niu tn Thin cha theo hi kn hoc nhm Ngha Hng.
Trong lng, lc u cn vi ngi hot ng tch cc, sau c thuyt phc v hm da ri nhng k cu an hoc chng i cng ln lt theo hi
khi b hip p, v thy mnh l thiu s. Hng chc lng, ngi c uy tn, c o c c chn trc. Ai khng theo th b ph ri lin min: t
nh, nh p cng khai hoc ln lt, n cy n tri, ph m m, p lu h trong nh. . .
V PHAN XCH LONG NM 1913 V 1916

"Nm qu Su c v Phan Xch Long lm "cch mng". Phan Pht Sanh t Lc nm y (1913) va hai mi tui, con ca Phan Ni lm cnh st trong
Ch Ln. Lc nh khng ham hc, ln bi vi Ty, bng xng Phan Xch Long, t cho mnh l ng cung, con vua Hm Nghi, sm mo v dy ai
vng, t tn lm hong , lp ng kn, ch to lu n tri ph, in trt dn khp ch Si Gn, Ch Ln, Bnh Ty ku gi dn ni dy chng Php.
Vic lm nh gi ng, cha chi m lu s bt b lung tung. Phan Xch Long b c Ty bt ti Phan Thit, cng gii v Si Gn. ng ng c thy b bt
111 ngi, em ra Ta o x t mng 5 n 12 thng 11 dng lch 1913, tha bng 57 ngi, nng hn ht l n chung thn kh sai 6 ngi, Phan
Xch Long, Nguyn Tri v Nguyn Hip, n hin din; cn Nguyn Mng, Trng Phc v Nguyn Ng trn thot khng bt c, b n khim din. Ba
ngi ny b giam Khm ln Si Gn, lm chng ng gii giang h m thng".
Qua li bch hi ca ta n, v Phan Xch Long cha nhiu chi tit quan trng.
- Trong 57 ngi b ku n, ch c 1 ngi Hoa kiu m thi, k d l ngi Vit Nam, a s l dn tnh Ch Ln v tnh Tn An.
- Phan Xch long, Nguyn Tri v Nguyn HIp l nhn vt hnh ng c thc. Trc ta, Phan Xch Long dm bo: ng chng i chnh sch thu
kha nng n ca ngi Ty v t nhng tri bom trong thnh ph l hm da ngi Ty, mong ngi Ty gim thu cho dn. V cch ch to
my qu bom th ng hc bn Xim La.
34/51
1/11/2015
C Tnh Ca Min Nam
- Cng vi Nguyn Tri v Nguyn Hip, Phan Xch Long t c s u tin t Cao Min ti Cn Vt, ct ngi cha do tin bc quyn lm ni t
hp. Nn nh l vng Cn Vt (Kam pot) c xem l ni tr ng l tng ca nhng chin s Cn Vng, sau khi phong tro lng An nh (ni
Tng) tht bi, dn lng b tng xut v qu c. Phan Xch Long vn gi c tinh thn vng chc, tr li vi ta rng ng xem thng ci cht, sn
sng cht v nc v mun c x t.
- Nguyn Hip cung khai rng chng nh nc Ty l c dng nhc nh nh noc phi thng dn, lm my qu bom ch l da ngi Ty ch
khng c git ngi Vit. Nm y, Nguyn Hip 27 tui.
Ba nm sau, phong tro li pht khi:
- " Qua nm Bnh Thn (1916), gia trn u Chu i chin bn tri Ty, Ty thua xing ning th m 12 thng ging m lch, ng kn "Thin a Hi"
t chc cuc ph khm nh cu i ca ra khi vng D l. Ban u rt nhiu thuyn nh t x n u chen nhau di gm cu mng Khnh Hi, n
ba gi khuya l khi s. Di khu hiu "Cu i ca", cc ng ng thy u ung ba, c mang ph ch, tay cm gm mc, ko ln Khm ln Si
Gn. Dao ni chuyn vi sng lm sao li, ba ch chng n ch c hiu lc trong tr c ngi m tn. S thc th hai ngi b bn cht ti ca Khm
ln, bn ngi b rt theo, bn ng ti Xm Du torng Ch Ln. ng ng bt c n ng n b ai mc qun en o trng bui sng y c ln qun
trong xm, tnh ngh l b bt nht khm, em ra x ta i hnh. Kt cc: 38 ngi b x ti ng tp trn v bn ngy 22 thng 2 nm 1916, k lun 2
ngi m ph khm b t chin ti trn tin v 4 ngi b h st ti Xm Du th cuc ph khm nm 1914 khin 57 v anh hng, tn ghi vo s
nhng thy th b chn vi "t thnh Ch" ng Hin Vng, cho n mi y ngha a ny b ban ph ra thnh bnh a, xy xm nh anh em lao
ng ti x thnh, m m xiu lc mt tch lun nhng danh thm cn mi trong tr c ngi yu nc.
V hnh quyt 51 ngi yu nc trn y khin cho vi ngi Php bt mn, trong c vin Chng l Tricon. Sau ny, chnh ng Tricon lm lut
s bin h hng hn cho nhng nng dn b Ta n qun s x t nhng nh nc phi cho can nhn chng n qua Php. nh rng nc Php
trong tnh trng chin tranh, tnh th khn cp, nhng thuc a Nam K l ni cch xa chnh quc n 16.000 cy s th lm sao c vic khn cp
nh chnh quc c. V vin Chng l Tricon cng khai phn i hnh ng ca Thng c Nam k, khi tn ny cho hnh quyt ngay cc can
phm.
Phong tro Thin a Hi t cc tnh Nam K phi hp vi Si Gn - Ch Ln ti M Tho, vng Long Hng, vng Thuc Nhiu, vng c lao Thi Sn,
nhm Ngha Ha tham gia tch cc. Vo cui thng 1-1916, phong tro ni ln vi lng tnh Tr Vinh, t thnh cng nht nh tnh phi ghi cng u
ca Thin a Hi ti ch Bin Ha. Cuc nh ph din ra nhanh chng, phi hp vi bn t nhn ni lon bn trong ,17 t nhn thot nn c.
Bn Tr, ti M Cy phong tro ln cao nhm nh ph cng s, hm do hng chc hi t. Th Du Mt, B Ra, tnh Gia nh, tnh Tn An cng
xy ra nhiu cuc t hp, pha Cn Giuc c bo ng.
Ngi trong hi kn gm a s l ngi Vit Nam, ngi Hoa Kiu ng vai ph, thng l gi chc v coi sc nghi l trong hi m thi.
Thin a Hi khng cn hot ng sau khi b khng b nhng d m vn cn mnh. Ri rc t thnh th ti thn qu, nhiu anh hng cn ti lui vi np
ngang tng, giang h quen thi. H l ngi trc kia gia nhp hi. Hoc ch l cm tnh vin b sa thi. Trng hp tiu biu nht l i ca T Mt, mt
nhn vt by gi Si Gn - Ch Ln khng ai khng nghe danh.
"T Mt tn thit l Nguyn Vn Tc, sanh tin c lp mt tim ht tc, s nh 200 ng Thy Bnh c (rue des Marins, nay l ng ng Khnh)
ly hiu tim l Nam Hu Mai. Ngy 14-5-1915, ta em T Mt ra x, k lai lch T Mt c n ba v, u phc s "Anh T" ht lng v v s anh em.
Ta khp t Mt vo ti "gia nhp hi kn m tr Cng ", ku n ly chng, k trung T Mt bt chc theo gng n Hng Tn trong truyn Thit
35/51
1/11/2015
C Tnh Ca Min Nam
ng: phm trong m du cn c a no chu lm em nui ca "i ca T Mt" th i ca khng khi no b, hon nn tng ng, sanh t bt ly.
Khng tin i ca cho tin, khng o i ca cho o, thm ch khi b t rc th c ngi nui n v cung cp thuc bnh. Nhng khi no i ca cn dng
th ra lnh phi tun hnh, cht sng khng k thn, sai biu chm ai, git ai l chm git bt lun l b con thn thch. T Mt i n tnh no, x no l
em t rn rn a theo ng h, a n trnh din bi nghinh i ca. T Mt bc vo qun nc no th ngi khc hi nn lui chn, hng em t tha
h gi bnh, gi m v c i ca bao tr. Nhng phi nh "n ca anh T th sau ny c vic ch kh so o cng anh T". Lnh trang king d n
mt, bt c ming ngm sp cng lm l. Linh sai n trc ra, m tm khng c ai dm sanh cm T Mt; khng kho c ngy mang tho n dao ca
hng em t anh T. Tuy vy, ht hi vinh n hi xung dc. V sua T Mt n nn, vo cha Gic Lm (Ch ln) ln chui b tng kinh sm hi.

Vi nh kho cu ch bai phong tro Thin a Hi l manh ng, gn nh du ng, tht nhn tm. C ngi cho rng anh hng Thin a Hi chn
mt l tng qu lc hu l tn vng, bo hong, vo lc trong nc c phong tro Duy Tn tin b hn ra i t nm nm v trc- nhng phong
tro Duy Tn Nam K lc by gi nng tnh cht bo hong, hng v ch qun ch lp hin dnh cho k giu sang.
m vang ca Thin a Hi kh mnh m. Nhiu ngi bo l dn chng Nam K hiu khch, n ni s sng, khng quanh co giu gim, dm n xi
ht ti l do mu nng ca dn i khn hoang: v nhiu tin, nhiu tng lai nn khng s i. Nhng thit tng l l do ph. Thin a Hi to ra
mt np sanh hot su m kh hp dn, thc t: n cm nh lo chuyn ngoi ng, sng cht nh anh em, tn tnh gip bn. Trt tt c tm s
vi bn kt ngha th khng c g ng ngi, l bn vi nhau ri th lm sao c chuyn phn bi.! a gp g nhau, ni chuyn lm n v chuyn i
ngoi qun nc, qun ru. Gp chuyn bt bnh, hoc nh bn no b k khc n hip th ni nng, tr th cho bn v iu kin, lp tc.
l o ngha giang h, l iu ngh gia anh em kt ngha, t hi giai huynh . Ngi bn ln tui hn mnh thng c gi na a na tht l
"i ca" (theo t chc b mt ca hi kn, i ca l ngi gi chc v ln nht, khng khc no ngi ch huy trng v qun s).
Ni ti Thin a Hi, khng th qun l o Minh S tng lm cho thc dn lo ngi hi cui th k va qua. y l tn gio hi khc thng, tu hc
c v b mt. V l thuyt, o Minh S th Tam gio nhng nng v Lo gio vi php luyn trng sinh, vi nghi thc cng kin phc tp. V mt
chnh tr, thic dn theo di khi thu thp bng chng xc nhn mt vi lnh t ca o ny vn ng chng Php, nh cuc khi lon 18 thn vn
Tru ca ng Qun hn nm 1885 (Ti liu ca thc dn ghi h l o "Pht ng", cha ca o ny khng xng l t, nhng l pht ng.
Nm 1882, vo thng 6 dng lch, Long Xuyn c ph thng Hoa kiu l D T (A Xious) mi i lo tn Ha M bn Trung Hoa ti lm l, lc
quyn ct cha. i lo s Ha M i qua Chu c, tng Nam Vang. G cng, ti ch Thun Tc, lng Tn Dun Trung, Nguyn Vn Hin b
bt vi nhiu ti liu Si Gn, thc dn pht gic v lo s ca o Minh S vng Cu Kho l Ba H, ngoi ra cn mt s ngi torng o cng b
bt Cn Th (8-1882). Di mt thc dn thi by gi, trung tm ca o Minh S Tr Ngoa (gip ranh vi Cn Th). Ngi hot ng hng hi
nht l Nguyn Vn Di cn mang tn l Khoa, tc danh lo Bu, 70 tui vo nm 1896. Qu ca thy Di Ch ln, vng Cn Giuc. Thy ti lui vng
Cu Kho (Si Gn), vng Trng Bng (Ty Ninh), vng Ba K (Tam Bnh, Vnh long) v lin lc vi ng o Hng Cng, Bnh Thun. Lc sot
trong nh thy di, gp kinh sch, a bn, mt king, chui, c bit l bc nh ca v T s (ng ny qua Si Gn nm 1894 c n rc long
trng, mt bn Tu nm 1895). Nh cm quyn theo di nhm Minh S Tr Ngoa, khm ph ra mt ngi cha v danh ngha cng khai th th ng
Quan nhng bn trong l cha ca o Minh S. Hng chc lm bo co rng khi cng cha th cha khng nh trng hoc nhc l g c, ngi
torng cha c khn vi lm thm; h mc o di may bng vi trng, tay rng, c ngi nhum o mu xanh lt; khi ly, khng ci u xung. Cng
xong ngi trong o dn l vt n ni khc, sau dn a phng mi c php em heo hoc vt ti cng ng Quan . Nh ca ngi theo o
khng th mn g r rt, trc tm trn bng m bun, i khi by mt tng Pht nh n, trn bn th ngy nh m t ngn n nh khng bao
36/51
1/11/2015
C Tnh Ca Min Nam
gi tt. Trong o nu c ai cht th ngi ngoi o chng c li gn, ch ring bn o n khn vi; khi tn lim, t trong quan ti th ngi
cht day u vo vch nh.
Cn Th, cn mt cha Minh S ni danh thi by gi ti Bnh Thy: Minh S Tho Pht ng, gi nm na l cha Nam Nh. ng lo s cha ny
l Nguyn Gic Nguyn, hc tr ca th khoa Bi Hu Ngha. Khi phong tro Duy Tn ni ln min Nam, ng lo s Nguyn Gic Nguyn tch cc
hot ng ng h ng Cng , v cha b lc sot.
NHNG K S HA MNH V NG V PHA BNH DN

Ni v vn chng Min Nam, nhiu ngi nhc n Mc Thin T, nhm Chiu Anh Cc hoc nhng bi th ca Trnh Hoi c, Ng Nhn Tnh, V
Trng Ton. Nhng tc phm ni trn khng c ph bin trong gii bnh dn; chng qua l lc u, vic lm vn chng thi ph ch thnh hnh
trong gii tr thc. ngi ta ch nh tn ca Mc Thin T v nhan ca my bi H Tin thp vinh m thi; gn nh chng ai thng thc, ngm ngi
v li th cn th, cha thun thc. Phi i n ng Chiu th thi ph min Nam mi gy ting vang xa v tht s c dn chng thng thc, xem
l mn n tinh thn.
Bn v ng Chiu v Lc Vn Tin th c nhiu bi kho lun, nhiu ti liu ri. Li l ca Lc Vn Tin d hiu tuy cha nhiu in tch, nhng
l in tch ph thng m mt ng v danh trong lng c th gii thch c. Bi vn t Vong hn dn m ngha, vn t Nam K s dn vi li l nm
na bng dng tr thnh trang trng v xc ng c mi gii. dng vn chng "ch o". Nhiu k s tip tc truyn thng "ch o" y. Lc Nam
K gp nn ngoi xm, hu ht k s u dn thn, n k u hng gic nh Tn Th Tng cng th nhn ti li cng khai v khng th no chi
quanh chi co. Nho s ng thi bt buc h Tn phi t thi , mt l bn hai l th. H Tn c gng thanh minh bng vi hnh ng c th: lm bi
th vnh cha Cy Mai "Lng l chung quen con bng x, t le kn l mt tri chiu", hoc bo lnh mt vi bn nho s theo ngha qun b bt.
n nhng nho s n cng t thi , in hnh l ng Th khoa Ngha, tc gi Kim Thch K Duyn (c Hunh Mn t gp phn sng tc, nhng
khng hiu ti mc no); bn tung ny kh ph bin v qua nhiu ch nho v in tch. Nhng khi thc dn n, ng ln ting:
Ai khin thng Ty ti vy ?
t bng bng chc ni phong ba.
Hn hi t mt n n nc
Nho nhc nhiu tay bn ni nh.
st m lng cam vi tr
Nc non c mt thy cho gi
Nam k chi thiu ngi trung ngha,
Bo quc Cn Vng h mt ta?
37/51
1/11/2015
C Tnh Ca Min Nam
ng Hunh Mn t mn li ngi k n i tu gi gm tm t. V mt x th ng t ra minh bch, bit vinh bit nhc.

"Lc nh nc li thu th Nam K, ngi (Hunh Mn t) an phn dng nhn, khng mang ting chi c, hnh trng kh ng m yu, tnh nt hin
lnh, hay lm thi quc m, tao nh thip lip lm, ng Tn Th Tng knh ngi l bc ph chp. c mt ngy kia ngi ln Si Gn chi, gp lc tri
chiu, ngi i ci nn nga, ng coi Lang Sa thi kn ti Bn kn, gp xe ng Tng i, ngi lnh mt bn gc cy, khng cho ng Tng thy, ng
Tng lic mt thy ngi. Lin ngng xe nhy xung ma r nghinh tip, trch ngi sao khng gh chi; ngi tnh hay ngm th nm, lin ngm mt bi
ht c rng:
Cu m nm ba do cp k
Duyn sao gii cu kho ne.
cam bt mt cng tri t,
u dm nghing my vi nga xe.
Hn h tr dong ng dm liu.
L th gi np ci cy ho.
S i thy vy thi hay vy.
Th n non cao chng bit nghe.
"ng Tng bit ngi ri, lin ngm tr li mt bi thi rng:
Tnh c xy gp bn tin liu
Th ph ngm nga hng gi chiu.
Th cuc i i cng lm lm.
Thin c mu nhim hy nhiu nhiu
Nc non dng y, tnh chng y,
Xe nga bao nhiu, bi by nhiu.
Hm h nhc Ty hi tri mnh
38/51
1/11/2015
C Tnh Ca Min Nam
Nghe qua ngi nh ging tiu thiu.

"Ri ng Tng rc ngi v chi vi ba" Tnh Vnh Long mt, ng C Tr lm bi th:
T le kn thi ting nm ba,
Nghe lt vo tai d xt xa
Un khc sng Rng m mt khi,
Vng hoe thnh Phng su hoa,
Tan nh cm ni cu ly hn,
Ct t thng thay cuc ging ha.
Gi bi i cn xiu ng c,
Ngm ci ht ni ni quan ta.
L k th v lp trng chnh tr vi Tn Th Tng, ng C Tr c hin ngang thch thc khi gp c ph s h Tn:
"C Tr n l lng,
o qun xt x in khng qu tay,
Gp Tng thi Tr mng ngay.
Bi v t tu t hay king d.
Ho th chng i ch d,
Tai ng danh li chng nghe chng cu . .
Mc du ku nga, ku tru thch tnh . . .
Mt k s n khi thc dn Php n l ng Nguyn Lc, gi nm na l ng Hc Lc. Hc Lc gii lm th hi hc, lun theo sc vn hc ti b th
sm s vi ng Chiu v ng C Tr. Ngi sau t nn binh ha i ln ti ch Thuc Nhiu, ct ba cn nh l dy tr hc tr ch nho v chuyn y
p, t nhn th rt nhiu, tnh li rut gan kh khi, trng ngha s ti, ti gp ngi ti ch Thuc Nhiu, giao du vi nhau ly lm tng c, ngi
thng ti nh con, bt k l bi thuc chi hay hay th ngi u ch cho ti c, ngi hi thi quc m tao nh lm, lc y ngoi ch vm Rch Gm rc
ti ra dy ch nho, ti t t ngi ra i, ngi c tin hnh mt bi thi rng:
39/51
1/11/2015
C Tnh Ca Min Nam
Le the mt cm Thuc Nhiu ging

Chn bc ra i mt li trng,
Ch nhn lng nhng, c vng cnh,
Bi lau ln bn, c qun sng.
Tm lng qua li cu B Bp
Khc rut quanh co rch Lo Tng.
Hai ch tng t y nng gnh,
Nc non thm thm bit hay khng?
Ngay trong bi th cng mt vn, ca ngi th dng nhn ging Thuc Nhiu (M Tho) c xem l mt trong Ba Ging, Hc Lc cng gi gm t
nhiu tnh cm tha thit.
t linh bi p cuc Ba Ging,
Cnh Thuc Nhiu nhu khch ngp trng,
ng c, nga biu chn ngn bc,
Rch cng, c li mn qun sng
Trng vn lm k thu rng cp,
Miu v nhiu tay tr b tng.
Cng cp th qu vui tc c,
Thm du rung ma d cho khng?
Trng hp ng phan Thanh Gin c nhiu ngi bin lun, khen ch. Nhng thit tng khng ai hiu ng bng ngi ng thi. ng Chiu
v ng C Tr u ni danh l cng rn, lp trng chng Php rt dt khot. Nu ng Phan Thanh gin qu hn yu hoc phn quc th ti sao ng
Chiu li lm n hai bi th mt ch Hn, mt ch Nm iu, so snh ng vi Ph Bt, Trng Tun , hoc "minh sanh chn ch lng son tc,
tri t t ry mt gi thu" Ring v ng C Tr, qua bi th va dn, than th "ngm ci ht ni quan ta". Quan tc l quan Phan chu trch nhim
ln khi thnh Vnh Long mt.
40/51
1/11/2015
C Tnh Ca Min Nam
ng Trng Vnh K t khi t cho n khi mt vn t ra thn Php. Tuy nhin, ngi min Nam khng bao gi khinh r ng. ng khng gia nhp
Php tch; trc khi mt, ng bit thn phn ca ngi hc gi sng trong thi k kh khn.
Quanh quanh qun qun li ng quai,
X y ngi v gia cuc i.
Hc thc gi tn con sch nt
Cng danh rt cuc ci quan ti.
Do hn, l kin mau chn bc.
B xi, con sng chc li hoi.
Cun s bnh sanh cng vi ti.
Tm ni thm phn tha khai.
Khi phong tro Duy Tn hot ng cng khai rm r, ng Trn Chnh Chiu c ng lc quyn c tng k nim ng Trng Vnh K vi bi trong
bo Lc Tnh Tn Vn nhan "ng c K".
- "ng ny khi sanh tin tuy l nh nc tin cy mc du ch chng h th m hi qu hng, ch v cho cc quan Lang sa bit phong tc l ngha
ca con nh An Nam, cho khi ch mch lng nhau, lm cho m g phi thng con vt. m ngy lo t sch ny dch sch kia cho k hu sinh d hc.
Thit l quan thy ca c v Nam K . . !
- Ngoi nhng tc phm bin kho mang tnh cch bc hc, ng Trng vnh K cn ch n c gi bnh dn, li vn theo li n ting ni thng dng
lc by gi. Chuyn i xa ca ng cng l Chuyn gii bun ca Hunh Tnh Ca hy cn c nhc nh.
TH, TUNG, TRUYN, TCH

Ngi Php n, ch quc ng c ph bin, ngnh n lot hot ng kh sm so vi Bc K hoc Trung K. Thot tin l nh in ca chnh ph
thuc a k n l nh in ca t nhn ngi Php, ngi Vit. Nh in ca ngi Php ch trng vic u thu nhng dch v cng s, nhng khi rnh
rang cng cho ra cc n phm bng ch Quc ng: Imprimerie commerciate Rey, Curiol ot Cie, Claude et Cie, Imprimerie Saigonaise, Imprimerie de
lUnion. Pht Ton, J. Vit. By gi, theo lut l th n phm khi phi kim duyt nhng phn trch nhim t vo ch nh in v s Mt thm! Chnh
ph thuc a khinh thng nhng tc phm vit bng ch Vit. Nha Vn kh hoc Th vin Si Gn ch trng vo sch v ti liu bng Php ng,
nhm phc v nhng ngi Php hoc nhng ngi Vit vit Php vn. V vy, nhiu n phm hi cui th k th XIX v u th k XX Nam k b tht
lc, may ra mt i v hiu c c lng tng vo ch Quc ng cn su tm c. Nhng n phm Quc ng y v gi tr ni dung th khng ng u,
nhng khng phi l khng c tc phm ln. Lc by gi, Nam K la go xut cng nhiu, nh nc khuyn khch khn t, li cn pht trin giao
thng, c bit l ng thy. Gii tiu in ch, hng chc hi t lng hoc cng chc u d kh nng ti chnh mua sch.
41/51
1/11/2015
C Tnh Ca Min Nam
Ni theo ngn ng bnh dn, y l giai on ca "Th, Tung, Truyn, Tch". phc v s thn ch ng o ny, cc nh in tung ra hng lot n
phm. Ni th l th gii tr bnh v thng dng. y l nhng chuyn vit theo li lc bt, ngi ni c trnh by theo ging "ni th Vn tin" ngi
khng bit ch c th li gn nghe c. V cu chuyn bng th ko di hng my trm cu nn ngi ni v lun ngi nghe cn c tin nghi ti
thiu hoc nm vng, hoc ngi trn b vn, hoc ngi da ct. Ai mun phong lu th ging vng bn vn cy n tri, c hng bng mt v cn
gi nh gia bui tra ngi bc, bn cnh l mng vn vi sng nc ln tn. Ni th lai l hnh thc trnh din xin tin ch, ngi m la c
hc thuc lng, ni theo ting n c huyn.
Truyn tc l truyn Tu, dch li, in tng cun mng, "Ni" l c li nhanh, nhng khng qu nhanh n mc ngi nghe khng theo di kp cu
chuyn. Khi ht mt hi, ngi ni thng tm ngh ly hi, ung tr, n bnh. Ging "ni truyn" ln hi tr thnh mt th nhc (nh trng hp tr
con c bi thuc lng hoc ngi ln c kinh). Ni vi ging hp dn, dng hi ng lc, xung ging ng hi th ngi nghe thm phn thch th.
Truyn Tu thng l qu di, cuc ni truyn c ko ngy ny qua ngy kia. Ai khng tin mua th mn em v m ni cho b con trong nh trong
xm nghe. Quyn sch ln hi b bp mm, mun cho khi b gy lng phi cp thm hai thanh tre nh cho sch c cng. Nhiu cun c chuyn
tay n mc en a v bi bm, giy ln hi tr nn mm nh giy bn.
Trc tin, xin lc k mt s quyn th xut bn t nm 1909 v trc ba nm.
- Bch Vin Tn Cc, Chiu Qun Cng H, Dng Ngc, o Trinh-Lung Sanh, Lm Sanh Xun Nng, Lm Sanh - Lm thoi, Lang Chu, M i,
Nam Kinh Bc Kinh, Nam K, Mc Lin Thanh , Ngc Cam Ngc Kh, N Trung bo on, Phm Cng Cc Hoa, Quan m din ca, Tam Nng, Thch
Sanh L Thng, Thoi Khanh Chu Tun, Tng T Vu, Trn minh kh chui, Cha m dy con . .
Ngoi ra cn nhng quyn th ly thi s lm ti nh. Thnh Thi ng du Gia nh, Nam K phong tc nhn vt din ca, ng ln ni in B.
Li cn nhng sch vit theo vn xui v S k hoc dy ch Nho nh Hun t cch ngn. Hoc sch dy n km, nhng bn n tranh v bi ca hoc
cu ht i, sch dy xem tng g ni (K Kinh). Hoc l v, l ph.
Nm 1914, thy xut hin trn th trng G Cng Phong vnh, th su Nh, Vn Thnh Gm t o, Hong Tru, th Thp in, th Vn Tin
ghin, th V ln b nh ghen, th Nm T . .
Lc Vn Tin ti bn nhiu ln, Si Vi in bng ch Quc ng. Ht i th va su tm va sng tc thm. Mt s th ni trn do ng L Nghi bin
son, Kiu Ph, Kiu n l hnh thc ph bin nht ca truyn Kiu.
Truyn Tu dch ra quc ng ln u tin c l l truyn Tam Quc, khi ng trong Nng C Mn m (trc nm 1904).
B ng Chu lit Quc ra mt lai rai sut 23 nm mi b, t 1906 n 1929 (ba cun 8, 9, 10 ra nhm lc u chu i chin, nhng nm 1914,
1915, 1917). Dch gi ca b ny gm nhiu nho s: Nguyn Chnh St, Nguyn An Khng, Nguyn Cng Kiu, Trn nh Nghi, Nguyn K St; nh
xut bn cng thay i, th d nh quyn th nht do Imprimerie Saigonnaise (1906), quyn th ba do Hunh Kim Danh xut bn ti nh in Pht Ton,
quyn th 7 ti nh in Schneider, quyn th 14 ti nh in Xa nay ca Nguyn Ho Vnh.
B Ti Sanh duyn ra mt, quyn 1 do Nguyn Vn u dch (nh in Saigonnaise nm 1906) ri ln lt Nguyn An Khng v Nguyn chnh St tip
tc dch n quyn cht s 11 (nm 1919 do nh Pht Ton xut bn). i Minh Hng V do Trn phong Sc dch, ra mt nm 1907. Anh Hng No
Tam Mn Giai cng Trn phong Sc dch, Hnh Khc Thun xut bn nm 1907 do nh in Marcellin Rey. Nhc Phi, thuyt ng nm 1910, Phong
42/51
1/11/2015
C Tnh Ca Min Nam
Kim Xun Thu din ngha do Trn Cng HIn dch gm 11 cun, bt u cun 1 nm 1907; chung V Dim do Nguyn Chnh St, nm 1909-1910; S
tch Bng Quyn Tn Tn do Ba K Bi Th Tch dch, nh in Saigonnaise in nm 1909.
Nm 1909, trong th mc ca nh Pht Ton ghi thm: Bc Tng, Bch X, Chinh ong, Dng Vn Qung bnh Nam, ng Hn, La thng to Bc,
Ng H bnh Nam - bnh Ty, Phong Thn, Qun Anh Kit, Tam H Nam ng, Ty Du, Ty Hn, Tam Quc (ti th 25), Thy h, Thuyt ng . .
Tung, tc l tung ht bi, nm 1909 thy: inh Lu T, Gia Trng, Kim Thch K Duyn, T Linh Thi n Bo Ngha, tung C Bc, Sn Hu (
ba th), Trn Tr Hn, tung Thc, Trn B. Nm 1914, thy rao cc tung in nh Kim Long Xch Phng tung, tung Phong Thn, Nhc Phi,
tung Tam Quc (ng Dng Trng Bn, Ph hi Giang ng, Phc Hu Dung o, Cu hn Giang T).
Ngoi ra, cn v "B hoa b qu" sch thuc gia truyn ngoi khoa cu cp, bn n km, hoc Truyn i xa, Tiu lm, Tiu m. Truyn i xa
mi. Truyn i xa Arabe, S k i Nam Vit, S k thin, Hun t cch ngn.
T 1906 n 1914, mc lc th tung truyn thm phong ph hn. Cc v nho s, thc gi bit nh vo nhu cu bnh dn v thnh cng ln. Ngi
trung lu dt ch Nho, dt ch Quc ng thn qu c th thng thc c tinh hoa ng v cht t hng v Ty phng.
y khng hn l theo ui qun chng, nhng l gi thm nhng th hiu mi, nng cao trnh .
Ni dung ca th, tung, truyn, tch trong giai on ny du theo nguyn tc cn bn l phi "c hu" tc l n th n, on th tr, ngi nnh v sau
b bi l chn tng, ngi trung mc hm oan c thng th hi kt cuc. Vi cun th khin nh cm quyn Php lu v cm lu hnh: th Vn
oan chng La, k chuyn chng La lm lan thi Minh Vng (cha Nguyn) tuy c hiu, c ch nhng li cht, cuc ni lon bt thnh. Hoc chuyn
thy Thng Chnh git tn Bin l Php Jaboin Tr Vinh ri b hnh quyt, hoc th Nm Ty, th Su nh k li thnh tch ca hai tay anh ch, n
thu chung vi bn b, rt cuc b hi. Nu theo cng thc "c hu" th nhng chuyn trn khng c hu cho lm, nhng ng bo lc by gi hiu
ngm rng nhng nhn vt trong th u c "gan rut", c "ngha kh"; nu trong kip ny cha c mn nguyn th kip sau h cng c n b,
bao nhiu ngi ang hoan nghinh, khng dm ch bai h. ngi t th thng l ro n, nhng ngi c vn ngh ti ct truyn. tinh thn trung
cang ngha kh ca Thin a Hi c khi dy mnh. Cha k n th Cu Hai Ming (khng r nm n hnh u tin) ca ngi thnh tch ngang tng
ca cu Hai con Lnh binh Tn ra tay dp cng ho c b, theo Ty nhng dm n thua vi nhng tay sai ca Ty, ly c tr c. Ngi bnh dn
lun c ngi tr thc quan nim vn "c hu" mt cch su xa. Ngy xa mun c hu th nhn vt phi c tin ng, tin b du hoc nh vua,
ng ph h bng dng hi ci m xt li s tnh. Trong mt nc b thc dn Php cai tr, nhng ct truyn mang tnh cch thi s th phn kt cuc ch
c th "c hu" trong ch vng ln ca tng c gi, v ch "c hu" tht s khi thc dn vng bng, bng hnh ng c th ca ng bo.
Nu nm 1906 tm c xem l khi im ca phong tro ni th, ni truyn ln hi lan rng trong gii bnh dn, th cng l nm khi im cho
phong tro n ca ti t. Trc kia, cm k thi ho l th vui ca k s "di dng tnh tnh". Nh ch Quc ng (ph bin bi ca, vi li ca mi)
nhng c bit nh mc sng kh gi ca gii trung lu thn qu m vic n ca tr thnh ph thng. Nhng bn nhc c in iu Hu - m ng
Tn s Phan Hin o ni danh l ngi biu din kh ti hoa - ln hi c gii m iu a thch. Li c nhng thy n gii nh Nguyn Lin phong
v con l Nguyn Tng B tip tc ch bin. Thy n tha h i dy, gii m iu n rc n cn, chng ring g M Tho l t vn vt m lun c
Vnh Long, tn Sc Trng.
Phong tro ng Du ni ln ri cuc Minh Tn rm r i "di phong dch tc" thay i np sng cho hp vi tro lu mi, tranh thng, m mang cng
ngh, hc tp iu khin x nghip nh. Trc kia, nhng bui trnh din bi bn c in c a thch nh T i cnh, T i on, Vn Thin
Tng, Ty Thi . . ch thu hp trong phm vi bn b, trong nh lc ung ru hoc di thuyn lc thng trng trn sng di. Nhng ngi c su cho
43/51
1/11/2015
C Tnh Ca Min Nam
phong tro Minh Tn by gi em n ca ti t trnh din cho bn b v thn ch khch sn (c quan kinh ti, tp hp ca phong tro) vo cui nm
1908; bui chiu li cn tit mc ht thut (o thut) xen k. Phong tro tan r nhng th n ca vn pht trin mnh, li ca ly ti in tch T Hu
chc cm hi vn, B L H, lc Vn Tin, truyn Thy Kiu.
iu ca ra b (va ca va din xut ) ri hnh thc "ht chp" ra i (ca ra b vi i ba ngi trnh din mt hot cnh ngn thu ht cm tnh ca tng
nhm nh. By gi s du nhp ca vn chng Php, vi hi kch c ph bin trong trng hc, nhng tung c in vi mn, cnh b tr r rt,
ng thi c cnh "sn thy" thch hp. Mt s ngi am hiu Ty hc hp tc vi cc nhn s cho ra mt sn khu ci lng. Ci lng l sa i,
canh tn hnh thc sn khu c ca ta l Ht bi. Tung tch t ra gia khong u chu i chin th nht - vi s tham gia ca ngi theo Ty hc,
thn Php. V ca nhng ngi tham gia phong tro Duy Tn. Tung tch bi l tuy c tr t do nhng thm mt - khng tranh u v mt chnh tr,
bn lm cng tc vn ha. Ht bi ln ln bt thu ht dn chng, tung ci lng t ra phong ph v c kh nng thch ng vi mi tng lp ng bo.
"tung Tu" cho nhng ngi thch truyn Tu. "tung Ty" vi ngha l tung nng v t chn, em con ngi ca thi hin ti ra ph by, vi o ln
,c vt, tuy dng nhng bn c in nhng xem vo c nhng lp i thoi nh thoi kch. Ngi vit tung ci lng bt u ch trng vo vic b tr
nhn vt, phn phi mn, lp, cch ko mn, h mn hoc chm hoc l, cng l nh sng sn khu, c bit l tranh cnh (by gi gi l sn thy).
So vi ht bi, nhng ng tc ca din vin c phn t nhin, gn thc t, cu vn d hiu hn. Gnh ht ci lng thi nhau trnh din lu ng t
Si Gn ti cc tnh ln v mt vi ch qun giu c. lng tnh, li cn gnh ht nh. Phng tin di chuyn thot tin l ng thy, sm ghe ln
ch c, c tu ko v vy m gi l ghe ht. Cng vi tung ci lng, bi ca Vng c cng pht trin, tit tu thm phong ph, tr tnh.
Vi Vng c, ln hi thn qu nhng iu h i p, h gi go gim uy th. Cng nh t khi ci lng ra i, cc hnh thc ni th, ni truyn cng
l ht bi dng nh ng li. Hai hnh thc vn ngh mi qu l s bin chuyn ng k theo chiu hng tt.
S nh in di do li cung cp kp thi nhng bn tung ci lng ngn vn hng bi ca vng c gip cho dn ni ho lnh c th t chc n ca vui
v, khi rnh rang hoc lc m ma, m gi, m ci. a ht, my ht ph bin kh mnh; mi lng qu t ra cng c nm by ngi sc mua sm.
thot tin ting ht thu Si Gn, gi v Php p ra a nha.
Mt trong nhng ngi ng h vic sng lp ngnh sn khu ci lng l H Biu Chnh. Nm 1910, ng cho ra tp th u tin: U tnh Lc nhng
khng thnh cng; t 1910 n 1920 lm bo ri vit tiu thuyt. Ni chung, ng gii ti phng tc tiu thuyt Php n mc c qua ai cng tng l
chuyn xy ra min Nam. Tiu thuyt ca ng mt thi c mi gii i m, c l hiu ngay; ng t tm l, t cnh rt linh ng. nhng gia nh
trc kia thch ni truyn Tu, tiu thuyt ca ng c tip n, xem nh l nhng truyn hin i ha, vn l "c hu".
Nu yu nc nng nhit, thit thc, chung tin b, hng v i chng l bn sc ca k s khi hnh ng v vn ha th v mt chnh tr, vn l nh
th.
Thin a Hi to ra c Phan Xch Long dm yu cu ta x t hnh ngay, v nhiu nhn vt khc in hnh l hng ho Hu b can vo ti chng
Php (v ph khm Bin Ho 1916) ni khng khi trc gi hnh quyn: "ta sanh lm tng, cht lm thn. Cho b con li mnh gii." Hai S
cng b x mt lt, thch thc trc mi sng ca thc dn khi th n t hnh: "C bn ta i, S ny khng s u! Ci cht, ta th nh qui tn gia" (coi
nh v nh mi vy thi.). C th k thm trng hp anh hng Thin a Hi nhm Ngha Hng vng Ch Kin (Cn c, tnh Ch Ln thi trc);
c mu bi l sp b bt nhng anh em th sanh t bt ly, trn th c nhng li lo v con bn b b lin ly, chi bng khuyn bo h c i ni khc;
anh em li, tm mt cn chi gn ng ba ch Trm m ngh ngi.
Nm anh em kt ngha ny lm tht con heo m n ung no say, ch cn ni cho lng l mn n cui cng. Ch hng sng, on chng bn tay sai ca
thc dn sp lng bt, h t ray rc thuc c vo ni cho, mi ngi n mt vi t ri ng ln ra cht.
44/51
1/11/2015
C Tnh Ca Min Nam
Hi xy ra phong tro Duy Tn 1907, min Nam nng c tn qun. V sau, phong tro tn ln, thc dn khng b gt gao nhng thn ho nhn s v
ng bo vn hm h n rc ng Cng vo nm 1913, n mc ng phi ngc nhin. ng v Si Gn, ln lt n Ch Mi (ch Go?) ri qua
Vnh Long bng tu thy. Di tu, ng nghe ba ngi n bn tn vi nhau v tin thc dn Php treo gii thng phong chc c ph cho ai bt c
ng. Mt trong ba ngi - v khng bit ngi cnh ny gi ngi lng nghe chnh l Cng - tr li cng khai vi my ngi bn kia:
" - C chuyn nh th ? Ti y nm trc tng sang Nht c c bit c ng. By gi nu gp vn cn nh mt. Nhng d cho lm quan to my
i na, ti cng chng n lng no "bn" c ng. c ng l ngi v nc v dn, mnh l ngi dn phi nn ht lng ng h. a no dm "bn"
c ng, ta y quyt khng tha."
ng Cng bnh lun:
"Ngi ny c tng sang Nht tht khng th chng r, nhng khi y th b nhn bn cnh m khng nhn ra. Tuy vy ging ni v thi th biu hin
ci c tnh trung thc v st sng ca ngi Nam K mt cch ng yu"
n Vnh Long, ng Cng c mt chin s tng ng Du n rc b mt a v lng. Tuy l b mt nhng ng Cng vn phi ng u vi
vi thanh nin tng qua Nht. ng tr ng ti nh ca Hunh Quang Thnh, tuyt nhin khng cho ai n ra mt. Nhng mt vic bun ci xy ra:
"Sng hm sau, bng nghe ting trng rm lng. L lng y, h gp khi c vic quan trng th nh trng ci, triu tp tt c ngi lng ra nh nghe
bo co hoc cng bn bc.
"Hunh quang Thnh ra nh, ngi lng ng, my thanh nin k trn ang din thuyt h ho:
"-Vua ta hin v y, nh x trng. Chng ta l thn dn, ngi c ca k c cng, phi em c ra m hin cho vua.
"Hunh Quang Thnh vi vng chy v ni cho b nhn bit. My ngi thanh nin kia c lng tt song cha hiu bit vic i, cho nn c ci hnh
ng ng nghnh nh th khc no tuyn b cho ngi Php bit ch b nhn tr ng. H vn c hoan nghinh b nhn, m thnh ra hoan tng".
Cng trong dp ny, mt ph h (nn hiu l i in ch) Vnh Long tn l Lm Bnh - tng qua Nht em theo hai a con trai nh ng Cng
cho i hc - n ni ng Cng ang n tr ni:
"- Tha ngi, ti khng giu c chi song mt nm c hoa li hn vn bc. ti nh ch lu mt na n tiu, cn mt na xin hin ngi dng lm vic nc.
gn y ti c lm c mt ta nh kiu Ty, ti tng di, trn gc b khng. Xin rc ngi v , ch ngi thuyn th ny th kh qu".
Mt thn ho khc l cha ca Lu Do Hng v i m ng Cng nn trc khi t trn mun hin cho ng 30 vn bc, nhng khng bit giao cho ai
em i.
ng l tinh thn trng ngha ln, nh trng hp ng Trn Chnh Chiu v qu nng nhit m trn mt bo vo thi Minh Tn cho ng ti nhng bi
l liu, chi mng cng khai tng c Lc "n cm cha phi ma ti ngy, n cy no ro cy y, nu quan Tng c cc chng mi ra tay bt i
qun, v cc quan ng cu chm git y lu, bt v bt con lm kh khc, thm ch bt khng ng quan cu ri li bc buc n b, hoc bt con
nt cn hi sa m tra cho n khai ra, bi vy cho nn mang ly ting th phi, cng v thc lc th phi bo n, nn lm cho n th .. " Li cn bi bo
45/51
1/11/2015
C Tnh Ca Min Nam
khen ngi lit s Nguyn Trung Trc cng ph tng Lm Vn Ky, m ch rng nu cn sng th hai ng y t s tham gia phong tro Duy Tn. Mc du
l i in ch, cng chc hoc hng chc hi t, chin s Duy Tn trong Nam vn nhc nh n i sng thit thc ca a s ng bo ngho km:
ph by ci kh ca gii t in, mt nm 12 thng m phi chu cnh tht nghip n by tm thng. Hoc ku gi ci cch tn gc r np sng vt
cht v tinh thn do thi phong kin lu li, c thc dn dung tng: b tc n tru, b tc o t khin quan ti vi nghi thc rm r, chng nn to
hn, ch h khc m chng hnh h nng du, chng vic cng nh, ngh c tng nhng ngi c cng vi t nc chng by ni cng
cng. Thm ch n mc ngh b nhng nghi thc tn km khi th Pht hoc th cng ng Quan Cng ...

Nng nhit yu nc, qu st sng trc vic ngha l thi tt nhng c th em li vi hu qu xu: ngui lnh khi vic ln khng thnh, la rm,
lm khng xong th khng mun tip tc.
V qu ch trng vo chuyn thc t th thng b qun nhng k hoch c tnh cch chin lc, khng vch chng trnh di hn, ng u lm ,
khng phn bit chi tit v i cuc.
C tc phong bnh dn , ha mnh vo i chng vn cha . Phi bit t chc, bit hun luyn i chng: l thuyt mc du l tru tng nhng
mun i ng di th phi nm chc nh hng cho bng c.
V mt vn chng, l lun, ngi min Nam t ch trng xy dng tc phm ln kh d tho mn gii tr thc. Ci lng, ht i vi th bnh dn vn l
cha . Truyn Tu tuy hay, b cc hp dn - vi nhng nhn vt y nt in hnh v c tnh - nhng lm sao thay th c nhng truyn ly
ti trong thc t m hng ngy ta ang sng? Thoi kch, tiu thuyt vit theo k thut Ty phng l nhng b mn cn thit khng km, tuy n t hp
dn gii bnh dn v s ngi thng ngon ch c hn lc by gi.
CAO VNG CA THANH NIN TRONG BI CNH C TH CA MIN NAM

Thin a Hi v cuc Minh Tn qua, nhng hn mi nm sau vn cn li nhiu nh hng r rt: nng thn, cc tnh l v ch qun ch lng
ny sanh ra hai gii hiu ng nht.
- Bn du cn trong tng lp bnh dn, nng ny khi thy chuyn bt bnh.
- Nhng cu cng t, con nh kh gi, thch n chi, a ha mnh vi nhng ngi chung quanh khng phn bit gii cp hoc trnh hc vn.
Ln hi, hai gii ny gy nh hng qua li. gi l du cn, xut thn ngho tng gn nh v ngh nghip nhng li ham n chi hng lc theo kiu
nh giu . V tuy l cng t, ho hoa, hc ch Php, con nh gia gio nhng lm khi mang vi tc phong c v du cn, c bit l li n ting ni. Vi
s pht trin kinh t sau trn u chu i chin, gii i in ch cng giu thm. Vi ngnh k ngh hoc tiu cng ngh thnh hnh, v thc dn li
u t, thu dng nhn cng. ng giao thng pht trin theo chiu hng mi vi nhng con l lin tnh hoc l thuc a. Mc sn xut la go gia
tng, ng bc ng Dng vng gi; ngi tiu in ch c th cho con du hc bn Php, nu c gng. Nhiu cu cng t n chi mi m khng ht
tin, khi phong tro ci lng pht trin, cc cu hn vn vo gnh ht cu vui v ly danh. Mi lng thng lp hi banh do vc du u. Li
cn nhng sng bc gn nh cng khai, nhng trng g. Nhiu cu qua Php du hc vi nm, t, hoc khng t g c, v x c khng
m chi hoc ch nhn mt chc tng trng trong ban hng chc hi t!
46/51
1/11/2015
C Tnh Ca Min Nam
Nguyn An Ninh xut hin, ng vai tr tch cc ri tr thnh ngi c i m nh kh nng sng to.v mt l thuyt cng mt thc hnh. Nu thn
ph ca ng ao c mt cuc Duy Tn hng v nc Nht th ln ny, khi du hc ng hp th c nhng tinh ty v l thuyt ca Ty phng. ng
c sn mt cn bn v trit hc ng phng vng chc, am hiu o Pht, o Lo, o Khng. Nhng quan trng nht l am hiu tnh hnh min
Nam.
Lng yu nc nng nhit, ng c tha. c thc t gip ng thy nhng iu c li v bt li min Nam. Mun lm cch mng, phi tu c duyn.
Min Nam l ni m a s ng bo tin vo tn gio, ph n cha tham gia vo cc cuc vn ng ln, vn nng dn cha c t ng tm quan
trng. Thin a Hi thu ht c nng dn, nh nhng bin th ca o Lo, o Khng, o Pht. Phong tro duy Tn c gii in ch hng ng
nhng nng dn, t in gn nh khng c tham gia (lm sao c vn hn vo cng ty thng mi hoc cho con du hc, ngho dt th lm sao
giao thip vi cc ng ci tng, cng chc). Thng vay khc mn, hng v gii bnh dn cha . Phi c l thuyt x hi. v phi nhn vo c cu
ca chnh quyn Php x thuc a. L thuyt ca ng cnh tnh m bn "anh hng ho hn" v em mt ni dung yu nc, yu dn ch, thay
cho l tng Cn Vng khng cn hp thi.
Vi chin s ca phong tro ng Du v Duy Tn thm mt, ng t nng vn t cng, khng li vo ngoi bang, ph nhng kiu cch
phong kin; tinh thn quc t khng phi l ch lin kt vi dn da vng nhng l vi tt c nhn loi tin b.
ng chu kh xem xt yu t tn gio mt thi l cn bn cho phong tro Cn Vng v Thin a Hi, khi ngun sinh lc dn tc. Yu t ny b
cc chin s ca phong tro Duy Tn min Nam nh gi qu thp hoc cng khai kch, cn c vo hnh thc th phng phc tp, tn km. ng
t vn nng dn, tng lp m phong tro Duy Tn min Nam xem l th yu.
Du cn thnh th hay min qu phi thy rng ham nh m th khng gy hi hoc lm sp ch thc dn, rt cuc ch lm tay sai c lc
cho ng ch xe hoc mt tay cng t ho hoa.
Vi tng lp cng t hng sang hay cng t vn, ng vch cho h thy rng chia s mt vi tin nghi v lc th cho m em t, n xi rng vi dn
ngho vn cha phi l bnh dn, phng khong; phi dm i din vi thc dn Php.
V chin thut, ng kho nm nhng nhc im ca ch thc dn Nam K. Dng bo ch Php ng, dng lut l hin hnh ca thc dn
chng tr li thc dn.
Bi vy, nhiu ngi tuy khng hiu rnh chnh kin ca ng, hoc ang lm cng chc, lm hng chc hi t hoc l i in ch nhng vn mn
m ng, xem nh v Thnh sng. ng lm hi lng mi gii qua nhng tc phong c o. p xe p, th ng Quan Cng, tng kinh g m; hnh nh
ca ngi tr thc tr v ngun tm sinh lc. ng m chng bo em i rao bn trn ng ph Si Gn, ng ng bn rao hng ch Tt, hnh nh
ca lp ngho thnh th, ngi tiu thng nng lng v i ngha. ng xem vic lm ca mnh nh l hnh o: o i quc, o x hi.
Bi din thuyt "Cao vng ca bn thanh nin An Nam" m 15-10-1923 nu r ni kht khao ca ngi thanh nin lc y mi 24 tui. Din thuyt bng
ting Php.
y l bn tuyn ngn sc tch, mi cu mi ch gi ngha ln. Ni dung l khi dy tinh thn dn tc, vn ha dn tc. Phi t xt mnh hiu kh
nng v hon cnh ca nc mnh. Theo ca ng, khng nn qu ch trng n chuyn quc s: "Ci mi lo ca dn ta khng phi ni quc s m
n trong ci tinh thn ca dn ta t Nam ch Bc. C l l ta cha n s lo y na. Ta cn ang phi lo cho c ra mt ci cao vng cho thi by gi,
47/51
1/11/2015
C Tnh Ca Min Nam
ng sanh ht ging ca ci cy "ngy mai" ca dn ta.

.."chng ta phi lo to lp ra mi, chng phi l ngi to lp ra mi mi. M ngi sanh to phi l ngi mui nh tri cy chn mi c ht sc m
sanh cy c. Ta khng phi l cn bt chc in nh k khc, nh k ngu ti bt chc ngi khn vy, cn bt chc ngi nh vy l cn nh
ngi, cn nng tc theo s khn kho ca ngi, th khng trng mong gii thot c. iu ca ta sanh to phi l ca ta, phi l trong mu m
ca ta m ta, hay l ni hc thc u Ty vi ng ha hp nhau trong ta m sanh ra . ." Cc bc Thnh nhn thng gic cc t mnh phi b
nh cha m i. Bn thanh nin ta ngy nay cng phi vt ra khi nh cha m, vt khi ci x hi hp hi, xa b non sng ca ta mt lc. Ta cn phi
sng trong mt ni tranh cnh ng trau di, tu lp li cht tinh thn cn hoi hp y. Ta cn phi bit ci gi tr ca ta. Ta cn phi sng trong mt ch
no n gip cho tr thc v tinh thn ca ta c cao thanh thm na. Ta cn phi ln mt ch non cao, mt ni yn tnh m tra mnh cho bit ci thn
ca mnh th no ri ly con mt ho ho, tng i m ng c v tr, x hi chung quanh mnh. Chng y tam i b ch non cao l ch y ta mt lc,
m tr v vi x hi, tr v vi x hi m trong y ta c th dng trn ci tinh thn to lp ca ta c ngha l ta y l ngi An Nam, ta phi tr v x
Nam Vit nyv ta l ngi sanh trong x ny, ta quen bit vi non sng, ni ging ca ta th ta lm vic lm ca ta, ta khi mt cng ln m v ch.
Nguyn An Ninh hin trn cuc i hnh ng thc hin ch hng y. Nhiu thanh nin giu tm huyt i m ng, cng theo ui ch hng. V
tc phong ca ng, Phan Vn Hm vit nh sau: "ng ngi th cht yu, nh th thao, nh i xe p, nh chu cc m mi khe c. ng thn
ng hin c bnh bi, ang ngi r nh dch t in Khang Hi. ng Ninh c chu ci bnh di truyn y nhiu t. Ngi ng nh vy, cho nn v sau ny
trong ngc h thi tit thay i l ng b cm ngay. Th m ng ght m thanh nin n sung mc sng, i ra na bc ngi xe, ng mun by ra
mt cnh sinh hot t do, m "cn lao" nh dn i lm rng lm ry, qun o vi b, chic np, y cm, bu nc, ri l mnh mng u cng l nh.
ng ni, trong nh, ng thy ko ct n ng, ng khng chu c. ng li cng hay ht cu "La terre entete appartient aux vagabonds" Dch
rng "Mt bu th gii mnh mng, dnh ring cho k bnh bng phiu lu". Ti nghip thay cho nhng ngi ru r trong nh.
Tc phong bnh dn y c sc thu ht mnh. Khi vo t ca va ng li, thin h vy chung quanh ng, khm bn kia c my ngi chun song st qua
cho.
"Ngi nm xa vit bo La Cloche Fle, lm cho mt gc tri Nam chn ng, bn thanh nin t khi nh sng in (ondes lectriques) ni trong
lng, phn gian nnh gh hn nh ba tri sa trc mt, m c nc bc mt bc di trn con ng ci cch, ngi y l ngi "quyt sng ng
lm cho iu phi n thng iu quy", hm nay v binh vc mt a ngu khng ng binh vc l ti, m phi chu nhn nhc, chu cho iu quy n
p, mi ng thng, ng thm l dng no.
"Hi ra thi ng khng cho b bt, m chnh l ng thn n np mnh, sau khi thy t tp n ca chnh ph (thuc a) ni rng ng o thot i
ri. ng thut li lc i np mnhh, ng mc di ton sc trng tinh khit, m ni rng: khi em mnh cho ngi ta lm lm, ti mun cho ti trong
sch. "
"n nm 1928, anh Ninh to c mt phong tro nng dn. Phong tro y m thm v thiu hun luyn chnh tr.
C ngi nhn xt rng Nguyn An Ninh mang tm hn ngh s. t ngh ti vic t chc lc lng cch mng. nhng ta khng nn i hi qu nhiu
mt k s. mt nh hin trit nng nhit yu nc. Cch mng khng phi l c quyn ca k s nhng l s ng gp ca ton dn t th h ny
qua th h khc, nhiu min, nhiu tii.
ng lm trn s mng ca k s: sng to, i tin phong, t ln nh uc sng rc trong bui bnh minh y ging t.
48/51
1/11/2015
C Tnh Ca Min Nam
Si Gn, ngy 25-7-1974 (SN NAM)
H NGH CI LNG
ng Lng Khc Ninh din thuyt ti nh hi khuyn hc Si Gn. Ngy th t 28 thng ba 1917 ng 8 gi ti c khai trng din thuyt ti nh hi
Khuyn hc Si Gn. C quan bc vt Bi Quang Chiu l ng l hi, quan ph Nguyn Vn Hi ph ng l, quan huyn L B Trang t vn hi,
quan huyn inh Trng Cu, quan huyn L Thnh Long, quan huyn Nguyn Vn Ca v nhiu hi vin chng dm.
Trc ht quan ng l hi ng dy t t iu cng hi vin rng hi Khuyn hc vn l hi lp m ha dn lm cho trong nc c m mang
hu c di bc vn minh mt t. y vy, hi chng phi m khuyn khch vn chng m thi, hi cng dc sc cho nhn dn nong m theo nng
thng k ngh na. Vy h ngh l mt ngh nn ci lng, li ng Lng i Nhn l ngi rnh ngh sn lng gii ngha cho r rng xin cc hi vin
hy ht lng nghe ngi trn thuyt.
Ri ng Lng i Nhn ln din n trc xin li vin quan chc sc my ng, my thy rng chng phi t xng thng tho m dm lm nhc lng
my ng my thy, song xt v ngi tui qu nm mi li lm bu gnh nn tng tri mt t trong nh ngh xin dn ra cn k, sau ngi khi ra ni v
ngh ht.
Ngi ni rng ht xng thu xa ti trong cung cm by ra. Trc ht th l n ca nghe cho m tai, sau ln ln ch bin, sp ra c o kp ma men
chi, ch mun gip vui cho ngi coi m thi. Sau na cc ng tin hin t tung ra, c tam cang ng thng, sp t lp lang rnh r, ban u
cho k vy hnh hung ngi ngay mc nn, rt li th ngi ngay c hng, a nnh b tr. Ch c nhn l mun rn i. Th xem iu ny th
bit: cc ng c thy nh ht li ngi ngay phi lm lc tai bay ha gi, chy u ny b dm sim, qua bn kia b hip p, kim ng i lnh thn
m k nnh cn rt theo m mun git. Thy nh vy, ao c trng cho c ngi n m gii cu k phi lm nn, du cho a hung hng ng t
nh n cp git ngi, n ri th n cng c cht nh lng tm m thng hi cho ngi lm c tht th. Rt i l k v lng v khi cn
vy thay hung chi l bc lng thin? Thy c nh vy ri, chc sao ngi coi v cng suy ngh m tu lnh lnh d. y l cuc ht ca c nhn.
ng thi y gnh ht thiu chi, mt tng c ch c ti hai ba gnh, ngi lp gnh ht bu th lo kim li, bn ht th lm c chng ng lnh tin
m n ht thi. Li nh vy na: bn ht hay mn tin ca bu khi nm ba ng, khi nm by chc ln ln thnh ra i ba trm, ly chi m tr. Chng
y ch c ht m tr n lm s sa thi, c rng u m tr n. Dng y biu sao khng h khng t. Ngi An Nam ta thu nay vn cho ngh ht
l ngh h tin, nn ngi c hc thc mt t th khng lm, cho k ngu dt n ht. V ci dt y n lm cho my ch kp lm mt mt ng quan cng
khng ngi cho vng, b tch lt kht, c mt ci th phng mang, trn mt, phun ru v lm nhiu chuyn d cho trang thc gi n coi rt h.
vy, chng n li tng mnh hay, mnh gii v ci mt vn vn cho nhiu l tt, ngi gia rp ni cho lu l hay, khng chu sa, c dy cch lch s
cho cng tr tr. y vy l cuc ht kim thi, ngi tng rng nu mun ci lng, chng phi bt bn m ci lng c.
Mun ci lng phi lm sao?
Theo ngi, ngi An Nam ta chng phi thng minh hn cc nc, song c lc m hnh s. Nh vn chng Lang sa l kh, mnh hc c, bc
vt c ngi hc ri, c l no cc mn hc thc y ta theo c m ngh ht ta chng theo c sao? Vy th lm vy: Phi c ngi bit hc ra i
ht. Chng phi ht tung xa, khng v mt v my, cng khng n mc lo lot en nh kp ht by gi . Ngi i ht y l ai? Ban u chng
phi lp ra mt ln cho rnh r, cho iu c. Vy ti (mt mt vi ch trong bn chnh) nhiu thy trai tr c s n s lm (mt hai ch trong bn
chnh ) ng tin cn hp n my nh bun xin lm m lm gi. Ch chi mt t thy hip li, nhn cng mt tun chng t gi tp ht theo tn thi
trc l chi, hai l c tin m xi, ba na l ci lng ci iu ht. Chuyn ni y khng phi kh, hc tr trng Taberd n lc pht phn thng
49/51
1/11/2015
C Tnh Ca Min Nam
n ra ht theo Lang sa, b tch nh Lang sa. Rt i l ht theo ngoi quc,tr em cn lm c hung ngi An Nam m ht An Nam khng c sao?
Chng lp c mt gnh ht nh vy ri, t ngi Lang sa, Ch Cht, khi no rnh vic sao cng n m coi hi, b s n rp ht phi mc c m
xem trn nc nh ch khng dm ng ht bi.
Lc y c ng Dip Vn K l trng t quan hn lm trc hc s Dip Vn Cng ng dy xin li m hi ng i nhn rng:
- Ngi ni ngh ht c ch, nn sa m theo ti th lc ny cha nhm thi. Lc ny ngh nng ta cn tr bc, ka ng Thp Mi hy cn t
hoang nhiu khng ai khai ph, k ngh li khng, may nh c quan bc vt Bi Quang Chiu thit lp hi dt t ti Tn Chu mi c mt hi k
ngh. Nng thng k ngh l cn nht m khng lo ha, ci lng cuc ht l chi khng ch li khng cn cho lm, li v sau tng
khng hi chi. Hung ch sa ngh ht theo ngi mun , c nhiu ch kh.
Mt l trong cuc ht phi c nhc, m nhc An Nam cn phi sa, vy ai l ng nhc s ra sa nhc?
Hai l tung t xa nay th ta dng vn chng, dng quc t. Vy nay mun sa li, ai l ng vn nhn t tung, ai l ng Corneille, ai l ng
Moilere? (Hai ng ny l hin s i danh bn Php t tung rt hay, sanh nhm th k th XVII. ng Moilere li l kp ht danh ting).
Ba l ht phi c o c kp. Nh ngi din thuyt cho anh em chng ti ra lm kp, vy ai ra m din thuyt cho bn n lu lm o.
Nu ngi lm c th my anh em y v ti rt vui lng m theo ht.
ng Lng i Nhn p: Ngh nng ta pht trin ri ch. Cn nh ng Thp Mi m cha khia ph, y l ti tri, ch no phi ngi mun u?
Bi nc tri xung nhiu li ti ng Thp Mi nn khng th khai ph mt ln cho ht, mt ngy mt t, ri y cng s ri ch no khng. M
mun khai ph phi dn nc ra, mun dn nc phi c xng mc kinh cho nc chy. Nh nc mi nm c xut tin ra lm vic y, c phi l khng
lm u, nhng phi lu ngy mi ri c.
Ni qua nhc th xin bi nhc i. y ti tnh ht ting thng, khng Nam Khch g nn khng k n nhc. Ht tung din m rn i (comdies) thi.
Lun cu hi ai l Corneille, ai l Molere th khng ai c. Xt cho k, hai ng y l danh s theo i y m thi. Nam K ta cng c ngi, tuy chng c
nh Corneille, Molere ch cng t cho bc trung hiu c. Chng phi t cao k, mc m ch cho ngi tm thng khng hiu thu m gi
rng kh. t ting thng dng nh vy, c kh g u.
Hi: anh i u? p: ti qua anh. Hi ai l o? Ti xin p khng c o. Trc ht dy n ng, sau n ng rnh ri mi sang n b. Nh lc
ngi Php mi sang Nam , c tnh dy n b chng? Sau cng dy n ng cho thnh thc, ri mi khai trng con gi ch. Tnh mt ln sao cho
thnh tu c.
ng Dip Vn K ni: Ngi ni vy phi ri, song vic y cn nhiu ch. Gi nh c Thnh Thi l ngi c hc thc , c quyn th, c b h, c
tin bc, ngi c lp cuc ht trong cung, lm theo nh ngi ni , khng bit chng cn rnh hn na, m ngi lm cn chng nn thay. Ti Nam
K y, ti nghe ngi ra lm bu ng tn ch ngh ht m ngi lm c iu chi ri u? Nn ch ti tng vic y lm cha c. Ngi li khuyn
khch my ng my thy theo ht bi, nu my ng my thy i ht bi tt c, ly ai m lo v nng thng k ngh l cc mi ch li cn hn ht. Nn
ngh ht m thit hi l i ch cho nc, t c ngi sang Php m du hc vic y. Nhng bi ngh y khng phi cn nn ngi sang Php ch
hc vn chng, bc vt, lng y, lut khoa ch khng tng n ca xng. Ly theo ngha ht b th ti thit tng ngi t t khng dm d u.
50/51
1/11/2015
C Tnh Ca Min Nam
Ngi mun sa ngh, xin ngi sa ci tn trc .

ng Lng Khc Ninh p: Vic lm thnh bi; y s thng, nhng c lm th ri mi bit. Theo y ti c ni v my thy trai ban m rnh vic
lm thm cht nh vy hti, ch ti khng khuyn d hc tr i ht m b nng thng k ngh.
Cn nh ting ht b, ngi xa t vy l v kp ht nhy nht, ra b ra tch. Sau ln ln ta ni tri ta l ht bi. Quc dn quen dng thu nay, nn
rt kh m t ting mi.
By gi y mun t tung ht th ti chu lnh m t, chng phi l dng vn chng, dng ting cao xa, dng iu ni li thng cho my con m
bn c nghe cng hiu c na. My bn tung ca quan tng c Cao Hu Dc An Giang thit rt hay m i ny chng cn my ng nhiu , my
ng t na, cho nn dng bt tin, i no l theo i ny thi.
ng Dip Vn K hi: Ngi c t bn tung no cha?
ng Lng Khc Ninh p: c, ti c t him, m cha dng, nn cha in ra bn. Nu c ht th ti t chng vi ba ri mt bn tung. Vy ti xin
my thy em hip li tp chi nh ngi tp ht ty vy, tp ti nh hi khuyn hc ny, ri trc ht cng ht th ti nh thi. Sau c nn s tnh thm.
Rt li, nh ngy th t Avril tu li nh hi m tnh. Lng i nhn s t tung em li. C nhiu thy vui lng vng li dy ca Lng i nhn v
c ao cho Lng i nhn t tung cho n vo thi th, cho trng iu vn chng cho mi ngi u nghe c, hiu c, cho ng lng mi
ngi hu cho mi ngi ly m rn mnh c.
Nhiu ngi trng mong cho cuc ny mau thnh tu, ng cho ngi Nam K theo kp ngi Bc K, c nghe rng rp ht ti H Ni thit l kinh dinh,
ngi Lang sa cng cho l phi iu.
Trn Pht Vn
(Trch trn bi trong Nng C Mn m s 12, nm th 16, ngy 19-4-1917)
51/51

Cá Tính Của Miền Nam - Sơn Nam

Uploaded by

Document Information

Copyright

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Cá Tính Của Miền Nam - Sơn Nam

Uploaded by

Copyright:

1/11/2015

C Tnh Ca Min Nam

C Tnh Ca Min Nam

C Tnh Ca Min Nam

Th, Tung, Truyn, Tch

NG BNG SNG CU LONG V MIN HU GIANG VI NP SNG CC KH NHNG NHN RI

C Tnh Ca Min Nam

C Tnh Ca Min Nam

- Trn t ging b sng c lm bi nhiu, nh lc, sy, c tim bc, lc bnh.

C Tnh Ca Min Nam

C Tnh Ca Min Nam

PHT C THAY CHO CY BA

C Tnh Ca Min Nam

C Tnh Ca Min Nam

C Tnh Ca Min Nam

C Tnh Ca Min Nam

THT SN HUYN B, "CNH TIN" TI TH CA CC CHIN S CN VNG

C Tnh Ca Min Nam

C Tnh Ca Min Nam

C Tnh Ca Min Nam

CUC KHI NGHA BY THA (1873)

C Tnh Ca Min Nam

C Tnh Ca Min Nam

C Tnh Ca Min Nam

C Tnh Ca Min Nam

S THNH HNH CA H PH T N HIU NGHA, THUC BU SN K HNG

C Tnh Ca Min Nam

C Tnh Ca Min Nam

LNG AN NH, CN C CA O T N V CA PHONG TRO CN VNG TON NAM K

C Tnh Ca Min Nam

C Tnh Ca Min Nam

TN AN NH LIN KT VI PHONG TRO CHNG PHP BN CAO MIN

C Tnh Ca Min Nam

C Tnh Ca Min Nam

C Tnh Ca Min Nam

Min: vin ch huy Php tha dp th ci voi.

C Tnh Ca Min Nam

Kn chiu mun dm hy cn non.

C Tnh Ca Min Nam

ANH EM KT NGHA, HON NN TNG CU, SANH T BT LY

KHI THC DN CH V PHT GIC

C Tnh Ca Min Nam

C Tnh Ca Min Nam

KHI NGI HU KIU NM QUYN CH NG CH DP TIP TAY VI QUN C EN

C Tnh Ca Min Nam

C Tnh Ca Min Nam

tr vng; mt lng vng tr gi 32 ng.

THIN A HI CA NGI VIT NAM V NHNG BIN TNG PHC TP

C Tnh Ca Min Nam

C Tnh Ca Min Nam

- Tay ta cm cy hng m vi cho ng tm ln, i khp ng h t hi th x no ta cng l anh em.

C Tnh Ca Min Nam

C Tnh Ca Min Nam

V PHAN XCH LONG NM 1913 V 1916

C Tnh Ca Min Nam

C Tnh Ca Min Nam

C Tnh Ca Min Nam

NHNG K S HA MNH V NG V PHA BNH DN

C Tnh Ca Min Nam

ng Hunh Mn t mn li ngi k n i tu gi gm tm t. V mt x th ng t ra minh bch, bit vinh bit nhc.

C Tnh Ca Min Nam

Nghe qua ngi nh ging tiu thiu.

C Tnh Ca Min Nam

Le the mt cm Thuc Nhiu ging

C Tnh Ca Min Nam

TH, TUNG, TRUYN, TCH

C Tnh Ca Min Nam