bài giảng triết học

tú vũ

Video offers a richer source of data and has been proven to be useful as a primary source of research. A video from Youtube website was used as a primary source for analysis in this paper. This paper is applying a discourse analysis as suggested by Fairclough (2003) about the discourse as a way of representing; how the discourse was used to express and imply the social relation and action, and the belief committed by the user of the discourse. The analysis was aimed to identify teacher’s idea of good teaching by comparing it to relevant theories. The analysis found that cognitive-related terms were consistently appearing in the teacher’s discourses; therefore, cognitive theories were used to elaborate a deeper meaning of the discourses. It was concluded that good teaching for the teacher was to focus on students’ cognitive higher development.

Trong Trí Khùng tự truyện, Nguyễn Trí cho rằng: “Với tôi, đơn giản, văn chương phải khiến con người trở nên hướng thiện” (Nguyễn Trí, 2017c). Nhận định trên cũng chính là quan niệm nghệ thuật thể hiện rõ cảm hứng nhân văn trong từng trang viết của ông. Là một nhà văn để lại nhiều dấu ấn của văn học Việt Nam đương đại, Nguyễn Trí khá thành công ở thể loại truyện ngắn khi viết về những mảnh đời cơ cực dưới đáy xã hội, những phận người bất hạnh vật lộn mưu sinh bị đẩy đến tận cùng khổ đau để phơi bày những mặt trái của xã hội; đằng sau vẫn lấp lánh khát vọng sống lương thiện, được làm người đàng hoàng, tử tế và mong mỏi hạnh phúc đời thường dù bé mọn, giản dị.

Vấn đề phát triển chương trình đào tạo giáo viên mầm non, tiểu học và trung học cơ sở không phải là mới ở các cơ sở đào tạo giáo viên. Song, đào tạo giáo viên vẫn tồn tại rất nhiều vấn đề nan giải, đặc biệt là năng lực nghề nghiệp sau đào tạo không rõ ràng. Bài viết này góp phần làm sáng tỏ nội dung năng lực nghề dạy học, định hướng tổ chức chương trình và hoạt động đào tạo tập trung vào năng lực.

§Ò c−¬ng bµi gi¶ng triÕt häc T.s Vò Minh Tuyªn §Ò c−¬ng bμi gi¶ng triÕt häc dμnh cho cao häc vμ sau ®¹i häc kh«ng chuyªn ngμnh triÕt häc (Sè §VHT: 5 tÝn chØ) Môc tiªu m«n häc: §©y lµ m«n häc c¬ b¶n dµnh cho häc viªn cao häc vµ nghiªn cøu sinh kh«ng thuéc chuyªn ngµnh triÕt häc. Trong triÕt häc M¸c-Lªnin, lý luËn vµ ph−¬ng ph¸p thèng nhÊt h÷u c¬ víi nhau; chñ nghÜa nghÜa duy vËt thèng nhÊt víi phÐp biÖn chøng lµm cho triÕt häc M¸c trë thµnh lý luËn khoa häc, cã kh¶ n¨ng nhËn thøc ®óng ®¾n giíi tù nhiªn, ®êi sèng x· héi vµ c¶ t− duy con ng−êi. Th«ng qua viÖc häc triÕt häc M¸c-Lªnin lµ c¬ së ®Ó cho häc viªn tiÕp nhËn mét thÕ giíi quan khoa häc vµ x¸c ®Þnh mét ph−¬ng ph¸p luËn ®óng ®¾n. Trang bÞ cho ng−êi häc nh÷ng nguyªn lý c¬ b¶n cña triÕt häc M¸c-Lªnin ®Ó tõ ®ã cã thÕ giíi quan khoa häc vµ ph−¬ng ph¸p luËn biÖn chøng ®Ó nhËn thøc c¸c m«n khoa häc kh¸c. Ph−¬ng ph¸p ®¸nh gi¸ m«n häc: KiÓm tra: 1 bµi - hÖ sè 0,1 TiÓu luËn: 2 bµi - hÖ sè 0,3 Thi hÕt m«n: 1 bµi - hÖ sè 0,6 1 §Ò c−¬ng bµi gi¶ng triÕt häc T.s Vò Minh Tuyªn Ch−¬ng I TriÕt häc vμ vai trß cña triÕt häc trong ®êi sèng x∙ héi (2 tiÕt lý thuyÕt 1 tiÕt th¶o luËn) 1.1 - kh¸i niÖm triÕt häc vμ ®èi t−îng nghiªn cøu cña triÕt häc 1.1.1. Kh¸i niÖm triÕt häc TriÕt häc ra ®êi kho¶ng tõ TKVIII - VI Tr.CN ë ph−¬ng T©y, kh¸i niÖm triÕt häc cã nguån gèc tõ triÕt häc Hy L¹p cæ ®¹i. Theo tiÕng Hy L¹p cæ ®¹i, kh¸i niÖm triÕt häc lµ Philosophia cã nghÜa lµ yªu mÕn sù th«ng th¸i. ë ph−¬ng §«ng, kh¸i niÖm triÕt häc b¾t nguån tõ ch÷ triÕt trong tiÕng Trung Quèc cã nghÜa lµ trÝ, lµ sù hiÓu biÕt s©u s¾c cña con ng−êi vÒ thÕ giíi. Cßn trong triÕt häc Ên ®é, kh¸i niÖm triÕt häc lµ darshana cã nghÜa lµ con ®−êng suy ngÉm ®Ó dÉn d¾t con ng−êi kiÕm t×m ch©n lý. Nh− vËy cho dï ë Ph−¬ng §«ng hay Ph−¬ng T©y, ngay tõ ®Çu triÕt häc häc ®· lµ ho¹t ®éng tinh thÇn biÓu hiÖn kh¶ n¨ng nhËn thøc, ®¸nh gi¸ cña con ng−êi, nã tån t¹i víi t− c¸ch mét h×nh th¸i ý thøc x· héi. Kh¸i qu¸t l¹i: TriÕt häc lµ hÖ thèng tri thøc lý luËn chung nhÊt cña con ng−êi vÒ thÕ giíi, vÒ b¶n th©n con ng−êi vµ vÞ trÝ cña con ng−êi trong thÕ giíi ®ã. Víi t− c¸ch lµ mét hÖ thèng tri thøc lý luËn chung nhÊt, triÕt häc kh«ng xuÊt hiÖn cïng víi sù xuÊt hiÖn cña x· héi loµi ng−êi, nã chØ ra ®êi khi cã nh÷ng ®iÒu kiÖn sau: Nguån gèc nhËn thøc: TriÕt häc chØ xuÊt hiÖn khi nhËn thøc cña con ng−êi ®¹t tíi tr×nh ®é trõu t−îng ho¸, kh¸i qu¸t ho¸, hÖ thèng ho¸ trong qu¸ tr×nh ph¶n ¸nh thÕ giíi kh¸ch quan, ®Ó tõ ®ã x©y dùng nªn c¸c häc thuyÕt, lý luËn khoa häc. 2 §Ò c−¬ng bµi gi¶ng triÕt häc T.s Vò Minh Tuyªn Nguån gèc x· héi: TriÕt häc chØ xuÊt hiÖn khi tr×nh ®é ph©n c«ng lao ®éng x· héi ph¸t triÓn ®Õn møc cã sù ph©n c«ng lao ®éng thµnh lao ®éng trÝ ãc vµ lao ®éng ch©n tay, tøc lµ vµo thêi kú x· héi cã giai cÊp ®Çu tiªn trong lÞch sö - x· héi chiÕm h÷u n« lÖ. Nh− vËy, tõ khi míi ra ®êi, tù b¶n th©n triÕt häc ®· mang tÝnh giai cÊp, phôc vô lîi Ých cho nh÷ng giai cÊp nhÊt ®Þnh. Hai nguån gèc trªn cã quan hÖ mËt thiÕt víi nhau, sù ph©n chia chóng chØ cã tÝnh chÊt t−¬ng ®èi 1.1.2- §èi t−îng cña triÕt häc. Khi míi ra ®êi (kho¶ng tõ TK VIII - TKVI Tr.CN) triÕt häc cæ ®¹i ®−îc gäi lµ triÕt häc tù nhiªn. TriÕt häc ®−îc coi lµ m«n khoa häc bao gåm tri thøc cña mäi khoa häc. §©y chÝnh lµ nguyªn nh©n dÉn ®Õn quan niÖm coi “triÕt häc lµ khoa häc cña mäi khoa häc”. §Õn thêi kú trung cæ ë T©y ¢u, kho¶ng tõ thÕ kû V ®Õn thÕ kû XV, t«n gi¸o chiÕm ®Þa vÞ thèng trÞ trong ®êi sèng tinh thÇn x· héi, triÕt häc trë thµnh n« lÖ cña thÇn häc. TriÕt häc tù nhiªn cæ ®¹i bÞ thay thÕ bëi triÕt häc kinh viÖn chØ tËp trung vµo nhiÖm vô chøng minh cho sù tån t¹i cña Th−îng §Õ vµ tÝnh ®óng ®¾n cña nh÷ng néi dung trong Kinh th¸nh Sù h×nh thµnh ph−¬ng thøc s¶n xuÊt t− b¶n chñ nghÜa cïng víi sù kh«i phôc vµ ph¸t triÓn m¹nh cña KHTN ®· t¹o ra c¬ së x· héi vµ c¬ së tri thøc v÷ng ch¾c cho sù phôc h−ng vµ ph¸t triÓn cña triÕt häc, nhÊt lµ triÕt häc duy vËt, mµ ®Ønh cao lµ CNDV TK XVII - XVIII ë Anh, Ph¸p, Hµ Lan. MÆt kh¸c t− t−ëng triÕt häc còng ®−îc ph¸t triÓn trong c¸c häc thuyÕt triÕt häc duy t©m mµ ®Ønh cao lµ triÕt häc Heghen, ®¹i biÓu cña triÕt häc cæ ®iÓn §øc. Do nhu cÇu cña thùc tiÔn x· héi, c¸c m«n khoa häc chuyªn ngµnh dÇn dÇn t¸ch ra thµnh nh÷ng m«n khoa häc ®éc lËp, cã ®èi t−îng vµ ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu riªng ®· tõng b−íc ph¸ vì tham väng cña triÕt häc muèn lµ "khoa häc cña mäi khoa häc". Hªghen chÝnh lµ ng−êi cuèi cïng cã tham väng ®ã, «ng muèn x©y dùng triÕt häc cña m×nh thµnh mét hÖ thèng phæ biÕn cña nhËn thøc, trong ®ã c¸c ngµnh khoa häc cô thÓ chØ lµ nh÷ng m¾t kh©u phô thuéc vµo triÕt häc. 3 §Ò c−¬ng bµi gi¶ng triÕt häc T.s Vò Minh Tuyªn Hoµn c¶nh kinh tÕ- x· héi vµ sù ph¸t triÓn m¹nh mÏ cña khoa häc ®Çu thÕ kû XIX ®· dÉn ®Õn sù ra ®êi cña triÕt häc M¸c. §o¹n tuyÕt víi quan niÖm coi “TriÕt häc lµ khoa häc cña mäi khoa häc”, triÕt häc M¸c x¸c ®Þnh ®èi t−îng nghiªn cøu cña m×nh lµ: tiÕp tôc gi¶i quyÕt mèi quan hÖ gi÷a vËt chÊt vµ ý thøc trªn lËp tr−êng CNDV triÖt ®Ó vµ nghiªn cøu c¸c quy luËt chung nhÊt cña tù nhiªn, x· héi vµ t− duy. 1.13- VÊn ®Ò c¬ b¶n cña triÕt häc TriÕt häc víi t− c¸ch lµ mét khoa häc, nã quan t©m nghiªn cøu nhiÒu vÊn ®Ò chung vÒ thÕ giíi, trong ®ã cã mét vÊn ®Ò träng t©m næi lªn ®−îc coi lµ nÒn t¶ng cho viÖc gi¶i quyÕt nh÷ng vÊn ®Ò kh¸c ®−îc gäi lµ vÊn ®Ò c¬ b¶n cña triÕt häc. Theo ¡ngghen "vÊn ®Ò c¬ b¶n lín cña mäi triÕt häc, nhÊt lµ triÕt häc hiÖn ®¹i, lµ vÊn ®Ò gi÷a tån t¹i vµ t− duy" (hay gi÷a vËt chÊt vµ ý thøc). - VÊn ®Ò c¬ b¶n cña triÕt häc cã hai mÆt: + MÆt thø nhÊt, tr¶ lêi c©u hái gi÷a vËt chÊt vµ ý thøc, c¸i nµo cã tr−íc, c¸i nµo cã sau vµ c¸i nµo quyÕt ®Þnh c¸i nµo ? + MÆt thø hai, tr¶ lêi c©u hái: con ng−êi cã kh¶ n¨ng nhËn thøc thÕ giíi kh«ng ? 1.2- TÝnh quy luËt vÒ sù h×nh thµnh, ph¸t triÓn cña triÕt häc Sù h×nh thµnh thµnh, ph¸t triÓn cña cña triÕt häc cã tÝnh quy luËt cña nã. Trong ®ã, c¸c quy luËt chung lµ: sù h×nh thµnh, ph¸t triÓn cña triÕt häc g¾n liÒn víi ®iÒu kiÖn kinh tÕ -x· héi, víi cuéc ®Êu tranh gi÷a c¸c giai cÊp, c¸c lùc l−îng x· héi; víi c¸c thµnh tùu khoa häc tù nhiªn vµ khoa häc x· héi; víi sù th©m nhËp vµ ®Êu tranh gi÷a c¸c tr−êng ph¸i triÕt häc víi nhau. Lµ mét h×nh th¸i ý thøc x· héi, sù h×nh thµnh, ph¸t triÓn cña triÕt häc g¾n liÒn víi c¸c ®iÒu kiÖn kinh tÕ -x· héi, víi cuéc ®Êu tranh cña c¸c giai cÊp, c¸c lùc l−îng x· héi. Lµ mét h×nh th¸i ý thøc x· héi cã tÝnh kh¸i qu¸t, sù ph¸t triÓn cña triÕt häc kh«ng thÓ t¸ch rêi c¸c thµnh tùu cña khoa häc tù nhiªn vµ khoa häc x· héi. Sù ph¸t triÓn cña TriÕt häc, mét mÆt ph¶i kh¸i qu¸t ®−îc c¸c thµnh tùu 4 §Ò c−¬ng bµi gi¶ng triÕt häc T.s Vò Minh Tuyªn cña khoa häc, mÆt kh¸c ph¶i ®¸p øng yªu cÇu ph¸t triÓn cña khoa häc trong tõng giai ®o¹n lÞch sö. V× vËy, víi mçi giai ®o¹n ph¸t triÓn cña khoa häc, nhÊt lµ khoa häc tù nhiªn, th× triÕt häc còng cã mét b−íc ph¸t triÓn. §óng nh− ¡ngghen ®· nhËn ®Þnh: “Mçi khi cã nh÷ng ph¸t minh míi cña khoa häc tù nhiªn th× chñ nghÜa duy vËt còng thay ®æi h×nh thøc”. Do ®ã, viÖc nghiªn cøu c¸c t− t−ëng triÕt häc kh«ng thÓ t¸ch rêi c¸c giai ®o¹n ph¸t triÓn cña khoa häc, nhÊt lµ khoa häc tù nhiªn. Trong lÞch sö triÕt häc lu«n lu«n diÔn ra cuéc ®Êu tranh gi÷a c¸c tr−êng ph¸i triÕt häc, mµ ®iÓn h×nh nhÊt lµ cuéc ®Êu tranh gi÷a chñ nghÜa duy vËt vµ chñ nghÜa duy t©m.Trong qu¸ tr×nh ®Êu tranh ®ã, c¸c tr−êng ph¸i triÕt häc võa g¹t bá lÉn nhau, võa kÕ thõa lÉn nhau, vµ mçi tr−êng ph¸i kh«ng ngõng biÕn ®æi, ph¸t triÓn lªn mét tr×nh ®é míi cao h¬n. ChÝnh cuéc ®Êu tranh gi÷a c¸c tr−êng ph¸i triÕt häc ®· lµm cho triÕt häc kh«ng ngõng ph¸t triÓn. §ã lµ l«gÝc néi t¹i trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña triÕt häc. Sù ph¸t triÓn triÕt häc kh«ng chØ diÔn ra qu¸ tr×nh thay thÕ lÉn nhau gi÷a c¸c häc thuyÕt triÕt häc mµ cßn bao hµm sù kÕ thõa lÉn nhau gi÷a chóng. §ã chÝnh lµ sù phñ ®Þnh biÖn chøng trong lÞch sö ph¸t triÓn t− t−ëng triÕt häc.ViÖc nhiªn cøu c¸c t− t−ëng triÕt häc ®ßi hái ph¶i nghiªn cøu sù kÕ thõa lÉn nhau gi÷a c¸c t− t−ëng triÕt häc. Sù ph¸t triÓn cña triÕt häc kh«ng chØ g¾n liÒn víi tõng quèc gia d©n téc, mµ cßn cã sù t¸c ®éng qua l¹i lÉn nhau, th©m nhËp lÉn nhau gi÷a c¸c t− t−ëng triÕt häc cña c¸c quèc gia, d©n téc còng nh− gi÷a c¸c vïng víi nhau.Sù t¸c ®éng qua l¹i lÉn nhau, th©m nhËp lÉn nhau ®ã gãp phÇn thóc ®Èy t− t−ëng triÕt häc nh©n lo¹i nãi chung, t− t−ëng triÕt häc tõng d©n téc nãi riªng ph¸t triÓn. Sù ph¸t triÓn cña t− t−ëng triÕt häc võa cã tÝnh giai cÊp, võa cã tÝnh d©n téc, võa cã tÝnh nh©n lo¹i. Sù ph¸t triÓn cña triÕt häc kh«ng chØ trong sù t¸c ®éng qua l¹i lÉn nhau, th©m nhËp lÉn nhau gi÷a c¸c t− tuëng triÕt häc, mµ cßn gi÷a triÕt häc víi chÝnh trÞ, t«n gi¸o, nghÖ thuËt. Sù t¸c ®éng qua l¹i lÉn nhau ®ã lµm cho h×nh thøc ph¸t triÓn cña triÕt häc rÊt ®a d¹ng. TriÕt häc kh«ng chØ lµ c¬ së lý luËn 5 §Ò c−¬ng bµi gi¶ng triÕt häc T.s Vò Minh Tuyªn cho c¸c h×nh th¸i ý thøc x· héi kh¸c, nh− thÓ hiÖn th«ng qua chÝnh trÞ, th«ng qua t«n gi¸o, th«ng qua nghÖ thuËt. §iÒu ®ã cho thÊy, nhiÒu khi nghiªn cøu c¸c t− t−ëng triÕt häc ph¶i th«ng qua nghiªn cøu, kh¸i qu¸t tõ c¸c h×nh th¸i ý thøc x· héi kh¸c. 1.3 - Vai trß cña triÕt häc trong ®êi sèng x∙ héi 1.3.1- Vai trß thÕ giíi quan vµ ph−¬ng ph¸p luËn cña TriÕt häc Nh÷ng vÊn ®Ò triÕt häc ®Æt ra vµ gi¶i quyÕt, tr−íc hÕt lµ nh÷ng vÊn ®Ò thÕ giíi quan. §ã lµ mét trong nh÷ng chøc n¨ng c¬ b¶n cña TriÕt häc. ThÕ giíi quan lµ toµn bé nh÷ng quan ®iÓm, quan niÖm cña con ng−êi vÒ thÕ giíi xung quanh, vÒ b¶n th©n con ng−êi, vÒ cuéc sèng vµ vÞ trÝ cña con ng−êi trong thÕ giíi ®ã. ThÕ giíi quan ®−îc h×nh thµnh, ph¸t triÓn trong qu¸ tr×nh sinh sèng vµ nhËn thøc cña con ng−êi; ®Õn l−ît m×nh, thÕ giíi quan l¹i trë thµnh nh©n tè ®Þnh h−íng cho con ng−êi tiÕp tôc qu¸ tr×nh nhËn thøc thÕ giíi xung quanh, còng nh− tù nhËn thøc b¶n th©n m×nh, vµ ®Æc biÖt lµ, tõ ®ã con ng−êi x¸c ®Þnh th¸i ®é, c¸ch thøc ho¹t ®éng vµ sinh sèng cña m×nh. ThÕ giíi quan ®óng ®¾n lµ tiÒn ®Ò h×nh thµnh nh©n sinh quan tÝch cùc, tiÕn bé. Nh− ®· tr×nh bµy ë phÇn trªn, thÕ giíi quan cã vai trß ®Æc biÖt trong cuéc sèng cña con ng−êi. Cã thÓ coi thÕ giíi quan lµ mét "thÊu kÝnh", th«ng qua ®ã con ng−êi nh×n nhËn thÕ giíi xung quanh vµ tù xem xÐt ®¸nh gi¸ chÝnh b¶n th©n m×nh ®Ó x¸c ®Þnh môc ®Ých, ý nghÜa cuéc sèng vµ lùa chän ph−¬ng thøc ho¹t ®éng ®¹t ®−îc ý nghÜa, môc ®Ých ®ã. ThÕ giíi quan cã nhiÒu tr×nh ®é kh¸c nhau: thÕ giíi quan huyÒn tho¹i, thÕ giíi quan t«n gi¸o, thÕ giíi quan triÕt häc. TriÕt häc ra ®êi víi t− c¸ch lµ hÖ thèng lý luËn chung nhÊt vÒ thÕ giíi quan, lµ h¹t nh©n lý luËn cña thÕ giíi quan, ®· lµm cho thÕ giíi quan ph¸t triÓn lªn mét tr×nhd ®é tù gi¸c dùa trªn c¬ së tæng kÕt kinh nghiÖm thøc tiÔn vµ tri thøc khoa häc mang l¹i. TriÕt häc víi t− c¸ch lµ h¹t nhËn lý luËn cña thÕ giíi quan, lµm cho thÕ giíi ph¸t triÓn nh− mét qu¸ tr×nh tù gi¸c trong qu¸ tr×nh nhËn thøc vµ ho¹t ®éng thùc tiÔn cña con ng−êi. Víi ý nghÜa nh− vËy, triÕt häc cã chøc n¨ng thÕ giíi quan. 6 §Ò c−¬ng bµi gi¶ng triÕt häc T.s Vò Minh Tuyªn Cïng víi chøc n¨ng thÕ giíi quan, triÕt häc cßn cã chøc n¨ng ph−¬ng ph¸p luËn. Ph−¬ng ph¸p luËn lµ lý luËn vÒ ph−¬ng ph¸p, bao gåm mét hÖ thèng c¸c quan ®iÓm, c¸c nguyªn t¾c xuÊt ph¸t chØ ®¹o con ng−êi trong viÖc x¸c ®Þnh lùa chän ph−¬ng ph¸p ®Ó ®¹t tíi môc ®Ých ®· ®Æt ra. C¨n cø vµo vai trß cña nã, cã thÓ chia ph−¬ng ph¸p luËn thµnh 3 cÊp ®é: ph−¬ng ph¸p luËn chuyªn ngµnh, ph−¬ng ph¸p luËn chung vµ ph−¬ng ph¸p luËn chung nhÊt. + Ph−¬ng ph¸p luËn chuyªn ngµnh: cña mét ngµnh khoa häc cô thÓ. + Ph−¬ng ph¸p luËn chung: ®−îc sö dông cho mét sè ngµnh khoa häc. + Ph−¬ng ph¸p luËn chung nhÊt lµ ph−¬ng ph¸p luËn triÕt häc, c¬ së cho c¸c lo¹i ph−¬ng ph¸p luËn nªu trªn. Víi t− c¸ch lµ hÖ thèng tri thøc chung nhÊt cña con ng−êi vÒ thÕ giíi vµ vai trß cña con ng−êi trong thÕ giíi ®ã vµ nghiªn cøu c¸c quy luËt chung nhÊt cña tù nhiªn, x· héi vµ t− duy, triÕt häc cã chøc n¨ng ph−¬ng ph¸p luËn chung nhÊt. Trong triÕt häc m¸c-xÝt, chñ nghÜa duy vËt vµ phÐp biÖn chøng thèng nhÊt chÆt chÏ víi nhau: chñ nghÜa duy vËt lµ chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng; cßn phÐp biÖn chøng lµ phÐp biÖn chøng duy vËt. Sù thèng nhÊt ®ã ®· lµm cho triÕt häc macxÝt trë thµnh thÕ giíi quan vµ ph−¬ng ph¸p luËn thËt sù khoa häc trong nhËn thøc vµ thùc tiÔn hiÖn nay v× sù tiÕn bé cña x· héi 1.3.2- Vai trß cña triÕt häc ®èi víi c¸c khoa häc cô thÓ vµ ®èi víi t− duy lý luËn. Sù h×nh thµnh, ph¸t triÓn cña triÕt häc kh«ng thÓ t¸ch rêi sù ph¸t triÓn cña khoa häc cô thÓ, qua kh¸i qu¸t c¸c thµnh tùu cña khoa häc cô thÓ. Tuy nhiªn, triÕt häc l¹i cã vai trß rÊt to lín ®èi víi sù ph¸t triÓn cña khoa häc cô thÓ, nã lµ thÕ giíi quan vµ ph−¬ng ph¸p luËn cho khoa häc cô thÓ, lµ c¬ së lý luËn cho c¸c khoa häc cô thÓ trong viÖc ®¸nh gi¸ c¸c thµnh tùu ®· ®¹t ®−îc, còng nh− v¹ch ra ph−¬ng h−íng, ph−¬ng ph¸p cho qu¸ tr×nh nghiªn cøu khoa häc cô thÓ. 7 §Ò c−¬ng bµi gi¶ng triÕt häc T.s Vò Minh Tuyªn Trong lÞch sö triÕt häc, chñ nghÜa duy vËt ®ãng vai trß tÝch cùc ®èi víi sù ph¸t triÓn cña khoa häc; ng−îc l¹i chñ nghÜa duy t©m th−êng ®−îc sö dông lµm c«ng cô biÖn hé cho t«n gi¸o vµ c¶n trë khoa häc ph¸t triÓn. Sù ra ®êi vµ ph¸t triÓn cña chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng lu«n lu«n g¾n víi c¸c thµnh tùu cña khoa häc hiÖn ®¹i, lµ sù kh¸i qu¸t c¸c thµnh tùu khoa häc mang l¹i; ®ång thêi, nã l¹i ®ãng vai trß to lín ®èi víi sù ph¸t triÓn cña khoa häc hiÖn ®¹i. Chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng lµ thÕ giíi quan vµ ph−¬ng ph¸p luËn thËt sù khoa häc cho c¸c khoa häc cô thÓ ®¸nh gi¸ ®óng c¸c thµnh tùu ®· ®¹t ®−îc, còng nh− x¸c ®Þnh ®óng ph−¬ng h−íng vµ ph−¬ng ph¸p trong nghiªn cøu. §Æc biÖt trong giai ®o¹n hiÖn nay, cuéc c¸ch m¹ng khoa häc vµ c«ng nghÖ ®ang ®¹t ®−îc nhiÒu thµnh tùu to lín lµm thay ®æi s©u s¾c nhiÒu mÆt cña ®êi sèng x· héi, t×nh h×nh thÕ giíi ®ang cã nhiÒu biÕn ®éng phøc t¹p, th× n¾m v÷ng thÕ giíi quan vµ ph−¬ng ph¸p luËn duy vËt biÖn chøng cµng cã ý nghÜa quan träng. Tuy nhiªn, chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng kh«ng thÓ thay thÕ ®−îc c¸c khoa häc kh¸c. Theo yªu cÇu cña sù ph¸t triÓn ®ßi hái ph¶i cã sù liªn minh chÆt chÏ gi÷a triÕt häc víi c¸c khoa häc kh¸c. TriÕt häc kh«ng chØ cã vai trß to lín ®èi víi c¸c khoa häc cô thÓ, mµ cßn cã vai trß to lín ®èi víi rÌn luyÖn n¨ng lùc t− duy cña con ng−êi. Ph.¡ngghen chØ ra:”mét d©n téc muèn ®øng v÷ng trªn ®Ønh cao cña khoa häc th× kh«ng thÓ kh«ng cã t− duy lý luËn” vµ ®Ó hoµn thiÖn n¨ng lùc t− duy lý luËn, kh«ng cã mét c¸ch nµo kh¸c h¬n lµ nghiªn cøu toµn bé triÕt häc thêi tr−íc. C©u hái th¶o luËn vµ «n tËp 1. TriÕt häc lµ g×? ( Nªu kh¸i niÖm, nguån gèc chøc n¨ng vµ vÊn ®Ò c¬ b¶n cña triÕt häc) 2. Tr×nh bµy kh¸i qu¸t sù thay thÕ cã tÝnh quy luËt c¸c thêi kú c¬ b¶n cña lÞch sö triÕt häc. Tõ ®ã chØ ra sù ®èi lËp cña ph−¬ng ph¸p t− duy biÖn chøng vµ ph−¬ng ph¸p t− duy siªu h×nh trong triÕt häc. 3. TriÕt häc cã vai trß nh− thÕ nµo trong ®êi sèng x∙ héi, ®Æc biÖt ®èi víi sù ph¸t triÓn cña khoa häc? Tµi liÖu tham kh¶o 8 §Ò c−¬ng bµi gi¶ng triÕt häc T.s Vò Minh Tuyªn 1. C. M¸c- Ph. ¡ngghen. Toµn tËp, Nxb ChÝnh trÞ quèc gia, Hµ Néi, 1994, t.20. 2. C. M¸c- Ph. ¡ngghen. Toµn tËp, Nxb ChÝnh trÞ quèc gia, Hµ Néi, 1995, t.21 3. V.I Lªnin.Toµn tËp, Nxb TiÕn bé, Matxcowva, 1980, t. 18, 23, 29. 9 §Ò c−¬ng bµi gi¶ng triÕt häc T.s Vò Minh Tuyªn Ch−¬ng 2 kh¸i l−îc lÞch sö triÕt häc ph−¬ng ®«ng (8 tiÕt lý thuyÕt 4 tiÕt th¶o luËn 2 tiÕt tù nhiªn cøu) 2.1. TriÕt häc Ên ®é cæ, trung ®¹i 2.1.1. §iÒu kiÖn ra ®êi, ph¸t triÓn vµ nÐt ®Æc thï cña triÕt häc Ên §é cæ, trung ®¹i 2.1.1.1. §iÒu kiÖn ra ®êi cña triÕt häc Ên §å cæ, trung ®¹i: lµ mét ®Êt n−íc cã ®iÒu kiÖn tù nhiªn vµ d©n c− ®a d¹ng phøc t¹p: ®Þa h×nh cã nhiÒu nói non trïng ®iÖp, cã nhiÒu s«ng ngßi víi nh÷ng ®ång b»ng trï phó; khÝ hËu cã vïng nãng, Èm, m−a nhiÒu, cã vïng l¹nh gi¸ quanh n¨m tuyÕt phñ, l¹i cã nh÷ng sa m¹c kh« khan. NÐt næi bËt vÒ kinh tÕ - x· héi cña Ên §é cæ ®¹i lµ sù tån t¹i sím vµ kÐo dµi kÕt cÊu kinh tÕ x· héi theo m« h×nh “c«ng x· n«ng th«n”. Nh÷ng ®iÒu kiÖn trªn lu«n t¸c ®éng m¹nh ®Õn con ng−êi, ®Ó l¹i dÊu Ên t©m linh ®Ëm nÐt, t¹o nªn c¬ së ra ®êi vµ quy ®Þnh néi dung tÝnh chÊt cña nÒn triÕt häc Ên §é cæ, trung ®¹i. NÐt ®Æc thï cña nÒn triÕt häc Ên §é lµ nÒn triÕt häc chÞu ¶nh h−ëng cña nh÷ng t− t−ëng t«n gi¸o cã tÝnh chÊt “h−íng néi”. V× vËy, viÖc lý gi¶i vµ thùc hµnh nh÷ng vÊn ®Ò nh©n sinh quan d−íi gãc ®é t©m linh t«n gi¸o nh»m ®¹t tíi sù “gi¶i tho¸t” lµ xu h−íng tréi cña nhiÒu häc thuyÕt triÕt häc - t«n gi¸o Ên §é cæ ®¹i. 2.1.1..2. Qu¸ tr×nh h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn cña triÕt häc t«n gi¸o Ên §é cæ, trung ®¹i. Ng−êi ta ph©n chia qu¸ tr×nh h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn cña triÕt häc Ên §é cæ, trung ®¹i thµnh ba thêi kú chÝnh. Thêi kú thø nhÊt lµ thêi kú Vª®a (kho¶ng thÕ kû XV tr.CN ®Õn thÕ kû VIII tr.CN). ë thêi kú nµy, t− t−ëng thÇn tho¹i mang tÝnh chÊt ®a thÇn tù nhiªn 10 §Ò c−¬ng bµi gi¶ng triÕt häc T.s Vò Minh Tuyªn ph¸t triÓn thµnh t− t−ëng thÇn tho¹i cã tÝnh nhÊt nguyªn. §ång thêi víi t− t−ëng triÕt lÝ vÒ c¸c vÞ thÇn ®· xuÊt hiÖn mét sè t− t−ëng duy vËt, v« thÇn t¶n m¹n, víi nh÷ng kh¸i niÖm, ph¹m trï triÕt häc duy vËt th« s¬. Nh÷ng t− t−ëng trªn biÓu hiÖn trong kinh s¸ch cæ cã tÝnh tæng hîp tri thøc vµ gi¸o lý t«n gi¸o lín nh− kinh Vª®a, Upanisad, ®¹o Bµlam«n. Thêi kú thø hai lµ thêi kú cæ ®iÓn hay cßn gäi lµ thêi kú Bµlam«n - PhËt gi¸o (kho¶ng thÕ kû VI tr.CN ®Õn thÕ kû VI). HÖ t− t−ëng chÝnh thèng thêi kú nµy lµ gi¸o lÝ ®¹o Bµlµm«n vµ triÕt lý Vª®a, Upanisad. Do cã nh÷ng biÕn ®éng lín vÒ kinh tÕ, chÝnh trÞ, x· héi, t− t−ëng, c¸c tr−êng ph¸i triÕt häc - t«n gi¸o thêi kú nµy ®· ®−îc chia lµm hai hÖ thèng: chÝnh thèng vµ kh«ng chÝnh thèng. HÖ thèng chÝnh thèng thõa nhËn uy thÕ cña kinh Vª®a, biÖn hé cho gi¸o lÝ Bµlam«n, b¶o vÖ chÕ ®é ®¶ng cÊp x· héi, gåm s¸u tr−êng ph¸i: Sµmkhya, Vªdµnta, Nyaya, Vai’sesika, Mimµnsa, Yoga. HÖ thèng kh«ng chÝnh thèng phñ ®Þnh uy thÕ kinh Vª®a, phª ph¸n gi¸o lý Bµlam«n, lªn ¸n chÕ ®é ®¼ng cÊp x· héi, gåm ba tr−êng ph¸i: Lokµyata, PhËt gi¸o, ®¹o Jaina. Thêi kú thø ba gäi lµ thêi kú sau cæ ®iÓn hay cßn gäi lµ thêi kú x©m nhËp cña Håi gi¸o (kho¶ng thÕ kû VII-XVIII). Tõ thÕ kû VII ®¹o Håi x©m nhËp vµo Ên §é. ë b×nh diÖn t− t−ëng, cuéc c¹nh tranh uy thÕ gi÷a ®¹o PhËt, ®¹o Bµlam«n vµ ®¹o Håi diÔn ra ngµy cµng quyÕt liÖt. §−îc sù ñng hé cña giai cÊp thèng trÞ lµ tÝn ®å cña Håi gi¸o, ®¹o Håi tõng b−íc ph¸t triÓn. Sù ph¸t triÓn cña ®¹o Håi ®· lµm cho ®¹o PhËt suy yÕu vµ ®Õn thÕ kû XII vµ ®Õn ®Çu kû nguyªn míi ®¹o Bµlam«n ph¸t triÓn thµnh ®¹o Hin®u. Nh− vËy, triÕt lÝ cña ®¹o Håi lµ triÕt lÝ duy t©m, ngo¹i lai, x©m nhËp vµo Ên §é, nã lµ hÖ t− t−ëng cña giai cÊp thèng trÞ ë Ên §é trong thêi kú chÕ ®é phong kiÕn suy tµn. 2.1.2. Mét sè néi dung triÕt häc Ên §é cæ, trung ®¹i. T− t−ëng triÕt häc Ên §é cæ, trung ®¹i lµ ®· ®Æt ra vµ gi¶i quyÕt nhiÒu vÊn ®Ò triÕt häc nh− b¶n thÓ luËn, nhËn thøc luËn v.v.. Do chÞu ¶nh h−ëng lín 11 §Ò c−¬ng bµi gi¶ng triÕt häc T.s Vò Minh Tuyªn cña nh÷ng t− t−ëng t«n gi¸o, nªn néi dung t− t−ëng triÕt häc Ên §é cæ, trung ®¹i thÓ hiÖn nÐt ®Æc thï khi tr×nh bµy c¸c néi dung triÕt häc chung. 2.12.1. T− t−ëng b¶n thÓ luËn - B¶n thÓ luËn thÇn tho¹i t«n gi¸o. Tù nhiªn, x· héi n¬i sinh tr−ëng vµ tån t¹i cña con ng−êi lu«n Èn dÊu nh÷ng ®iÒu bÝ Èn, kú diÖu, lu«n g©y cho con ng−êi nhiÒu tai ho¹. §Ó gi¶i thÝch nh÷ng hiÖn t−îng cã thËt Êy, ng−êi Ên §é ®· s¸ng t¹o nªn mét thÕ giíi c¸c vÞ thÇn cã tÝnh chÊt tù nhiªn. C¸c vÞ thÇn ®−îc ng−êi Ên §é thê phông ®Çu tiªn t−îng tr−ng cho søc m¹nh cña c¸c lùc l−îng, sù vËt tù nhiªn ®ã lµ trêi, ®Êt, mÆt trêi, mÆt tr¨ng, löa, ¸nh s¸ng, giã, m−a... VÒ sau, ng−êi Ên §é l¹i s¸ng t¹o nªn nh÷ng vÞ thÇn ®Ó lý gi¶i c¸c hiÖn t−îng x· héi, lu©n lý ®¹o ®øc nh− thÇn ¸c, thÇn thiÖn, thÇn c«ng lý. Ng−êi Ên §é gi¶i thÝch r»ng vò trô tån t¹i ba thÕ lùc cã liªn hÖ mËt thiÕt víi nhau lµ thiªn giíi, trÇn thÕ, ®Þa ngôc. ThÇn linh ®èi víi ng−êi Ên §é lµ bËc siªu viÖt mang tÝnh tù nhiªn vµ mang ®Ëm nh©n tÝnh. ThÇn còng cã vî, cã chång, còng uèng r−îu, còng cã nh÷ng tËt xÊu. Nh×n chung ®èi víi ng−êi Ên §é, thÇn linh bao giê còng ®¹i diÖn cho sù tèt lµnh. VÒ sau, quan niÖm tù nhiªn vÒ c¸c vÞ thÇn dÇn dÇn mê nh¹t, thay vµo ®ã lµ nh÷ng nguyªn lý trõu t−îng duy nhÊt tèi cao ®−îc coi lµ nguån gèc vò trô vµ ®êi sèng con ng−êi. §ã lµ “thÇn s¸ng t¹o tèi cao” Brahman vµ mét “tinh thÇn tèi cao” Bahman. T− t−ëng nµy biÓu hiÖn trong gi¸o lÝ Bµlam«n, trong triÕt lÝ Upanisad. ThÇn “s¸ng t¹o tèi cao” cã nguån lùc s¸ng t¹o vµ mÆt ®èi lËp víi nã lµ huû diÖt, nªn cã thÇn huû diÖt Shiva. Cã huû diÖt th× cã b¶o tån nªn cã thÇn b¶o vÖ lµ Vishnu. S¸ng t¹o, huû diÖt vµ b¶o tån lµ ba mÆt thèng nhÊt trong qu¸ tr×nh biÕn ho¸ vò trô. Nh− vËy, qu¸ tr×nh h×nh thµnh, ph¸t triÓn t− t−ëng triÕt häc, t«n gi¸o trong kinh Vª®a lµ tõ sù gi¶i thÝch c¸c sù vËt hiÖn t−îng cô thÓ cña thÕ giíi, qua biÓu t−îng c¸c vÞ thÇn cã tÝnh chÊt tù nhiªn, ng−êi Ên §é ®i tíi ph¸t hiÖn c¸i chung, c¸i b¶n chÊt, ®ã lµ b¶n nguyªn tèi cao cña thÕ giíi “§Êng s¸ng t¹o 12 §Ò c−¬ng bµi gi¶ng triÕt häc T.s Vò Minh Tuyªn tèi cao” hay “tinh thÇn vò trô tèi cao” Brahman. §ã lµ b−íc chuyÓn tõ thÕ giíi quan thÇn tho¹i sang thÕ giíi quan triÕt häc. -T− duy triÕt häc vÒ b¶n thÓ luËn. Kinh Upanisad ra ®êi sím vµo kho¶ng thÕ kû VIII-VI tr.CN. Néi dung c¨n b¶n cña Upanisad lµ v¹ch ra nguyªn lÝ tèi cao bÊt diÖt lµ b¶n thÓ cña vò trô v¹n vËt, gi¶i thÝch b¶n tÝnh con ng−êi vµ mèi quan hÖ gi÷a ®êi sèng tinh thÇn cña con ng−êi víi nguån sèng bÊt diÖt cña vò trô, tõ ®ã t×m ra con ®−êng gi¶i tho¸t cho con ng−êi ra khái sù rµng buéc cña thÕ giíi sù vËt, hiÖn t−îng h÷u h×nh, h÷u h¹n nh− phï du nµy. Víi néi dung t− t−ëng triÕt häc phong phó vµ s©u s¾c nh− vËy, Upanisad trë thµnh gèc triÕt lÝ cho hÇu hÕt tÊt c¶ c¸c hÖ thèng triÕt häc t«n gi¸o Ên §é, lµ c¬ së lÝ luËn cho Bµlam«n vµ ®¹o Hin®u sau nµy. §Ó nhËn thøc ®−îc b¶n thÓ luËn tuyÖt ®èi tèi cao cña vò trô, Upanisad ®· ph©n chia nhËn thøc thµnh hai tr×nh ®é hiÓu biÕt kh¸c nhau: tr×nh ®é nhËn thøc h¹ trÝ vµ th−îng trÝ. C¸i thùc t¹i ®Çu tiªn tèi cao nhÊt, lµ c¨n nguyªn cña tÊt c¶ theo Upanisad lµ tinh thÇn vò trô tèi cao Brahman. Tinh thÇn vò trô tèi cao biÓu hiÖn trong con ng−êi vµ chóng sinh lµ linh hån tèi cao bÊt diÖt ¸tman, nã lµ bé phËn cña Brahman. Kh«ng ë ®©u kh«ng cã Brahman tån t¹i t¸c ®éng, chi phèi. Brahman lµ c¸i b¶n ng· vò trô ®¹i ®ång th× ¸tman lµ c¸i b¶n ng· c¸ nh©n. V× ¸tman ®ång nhÊt víi Brahman nªn b¶n chÊt linh hån còng tån t¹i vÜnh viÔn, bÊt diÖt nh− tinh thÇn vò trô tèi cao Brahman. Song do nh÷ng t×nh c¶m, ý trÝ, dôc väng vµ nh÷ng hµnh ®éng cña thÓ x¸c nh»m lµm tho¶ m·n mäi ham muèn cña con ng−êi ®· che lÊp b¶n tÝnh cña m×nh, g©y nªn hËu qu¶ lµ linh hån bÊt tö, ®Çu thai hÕt th©n x¸c nµy ®Õn th©n x¸c kh¸c víi h×nh thøc kh¸c nhau tõ kiÕp nµy sang kiÕp kh¸c gäi lµ lu©n håi. 2.12.2) T− t−ëng gi¶i tho¸t cña triÕt häc t«n gi¸o Ên §é TriÕt häc Ên §é cæ, trung ®¹i cã nhiÒu tr−êng ph¸i song c¸i chung cña nhiÒu tr−êng ph¸i lµ ®Òu tËp trung vµo viÖc lÝ gi¶i vÊn ®Ò then chèt nhÊt- ®ã lµ vÊn ®Ò b¶n chÊt, ý nghÜa cña ®êi sèng, nguån gèc nçi khæ cña con ng−êi vµ 13 §Ò c−¬ng bµi gi¶ng triÕt häc T.s Vò Minh Tuyªn con ®−êng, c¸ch thøc gi¶i tho¸t cho con ng−êi khái bÓ khæ cña cuéc ®êi. Môc ®Ých, nhiÖm vô cña c¸c tr−êng ph¸i triÕt häc Ên §é cæ ®¹i lµ gi¶i tho¸t. Ph−¬ng tiÖn, con ®−¬ng, c¸ch thøc cña mçi tr−êng ph¸i cã thÓ kh¸c nhau, nh−ng môc ®Ých lµ mét. Gi¶i tho¸t lµ ph¹m trï triÕt häc t«n gi¸o Ên §é dïng ®Ó chØ tr¹ng th¸i tinh thÇn, t©m lÝ, ®¹o ®øc cña con ng−êi tho¸t khái sù rµng buéc cña thÕ giíi trÇn tôc vµ nçi khæ cña cuéc ®êi. §¹t tíi sù gi¶i tho¸t, con ng−êi sÏ ®¹t tíi sù gi¸c ngé, nhËn ra ch©n b¶n cña m×nh, thùc t−íng cña v¹n vËt, xo¸ bá v« minh, diÖt mäi dôc väng, v−ît ra khái nghiÖp b¸o, lu©n håi, hoµ nhËp vµo b¶n thÓ tuyÖt ®èi Brahman hay NiÕt bµn. §Ó ®¹t tíi gi¶i tho¸t con ng−êi ph¶i dµy c«ng tu luyÖn hµnh ®éng ®¹o ®øc theo giíi luËt, tu luyÖn trÝ tuÖ, trùc gi¸c thùc nghiÖm t©m linh, chiªm nghiÖm néi t©m l©u dµi. §¹t tíi sù gi¶i tho¸t còng chÝnh lµ lóc con ng−êi ®¹t tíi sù siªu tho¸t, v−ît ra khái sù rµng buéc cña thÕ tôc, hoµn toµn tù do, tù t¹i. Céi nguån cña t− t−ëng gi¶i tho¸t trong triÕt häc t«n gi¸o Ên §é tr−íc hÕt lµ do ®iÒu kiÖn tù nhiªn vµ kinh tÕ- x· héi cæ ®¹i Ên §é quy ®Þnh. ChÝnh ®iÒu kiÖn kh¸ch quan Êy quy ®Þnh néi dung tÝnh chÊt nÒn triÕt häc Ên §é cæ ®¹i nãi chung, quy ®Þnh sù h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn t− t−ëng gi¶i tho¸t. Thø hai, vÒ l«gÝc néi t¹i cña nã c¸c nhµ t− t−ëng Ên §é Ýt chó träng ngo¹i giíi coi träng t− duy h−íng néi, ®i s©u kh¸i qu¸t ®êi sèng t©m linh con ng−êi. T− t−ëng gi¶i tho¸t trong triÕt häc t«n gi¸o Ên §é cæ, trung ®¹i thÓ hiÖn tÝnh chÊt nh©n b¶n , nh©n v¨n s©u s¾c. §ã lµ kÕt qu¶ ph¶n ¸nh nh÷ng ®Æc ®iÓm yªu cÇu cña ®êi sèng x· héi Ên §é ®−¬ng thêi. Dï vËy do gi¶i thÝch ch−a ®óng nguån gèc cña nçi khæ cho nªn t− t−ëng gi¶i tho¸t nµy míi dõng l¹i ë sù gi¶i phong con ng−êi vÒ mÆt tinh thÇn, t©m lý, ®¹o ®øc chø kh«ng ph¶i lµ biÕn ®æi c¸ch m¹ng hiÖn thùc. 2.2- triÕt häc trung quèc cæ, trung ®¹i 2.2.1. §iÒu kiÖn ra ®êi, ph¸t triÓn vµ nÐt ®Æc thï cña triÕt häc Trung Quèc cæ, trung ®¹i. 14 §Ò c−¬ng bµi gi¶ng triÕt häc T.s Vò Minh Tuyªn 2.2.1.1. §iÒu kiÖn ra ®êi cña triÕt häc Trung Quèc cæ, Trung ®¹i VÒ tù nhiªn, Trung Quèc cæ ®¹i lµ vïng ®Êt réng lín, chia lµm hai miÒn. MiÒn B¾c xa biÓn, khÝ hËu l¹nh, ®Êt ®ai kh« khan, c»n cçi, s¶n vËt nghÌo. MiÒn Nam, khÝ hËu Êm ¸p, c©y cèi xanh t−¬i, phong c¶nh ®Ñp, s¶n vËt phong phó. VÒ kinh tÕ- x· héi, thêi §«ng Chu (770-221 tr.CN) quyÒn së h÷u tèi cao vÒ ®Êt ®ai thuéc vÒ tÇng líp giai cÊp ®Þa chñ, chÕ ®é së h÷u t− nh©n vÒ ruéng ®Êt h×nh thµnh. Nguyªn nh©n kinh tÕ nµy lµm xuÊt hiÖn sù ph©n ho¸ sang hÌn dùa trªn c¬ së tµi s¶n, sù tranh giµnh ®Þa vÞ x· héi cña c¸c thÕ lùc c¸t cø vµ ®Èy x· héi Trung Quèc cæ ®¹i vµo t×nh tr¹ng chiÕn tranh khèc liÖt. §iÒu kiÖn lÞch sö Êy ®ßi hái gi¶i thÓ chÕ ®é n« lÖ thÞ téc nhµ Chu ®Ó x©y dùng chÕ ®é phong kiÕn; gi¶i thÓ nhµ n−íc cña chÕ ®é gia tr−ëng; x©y dùng nhµ n−íc phong kiÕn nh»m gi¶i phãng LLSX, më ®−êng cho x· héi ph¸t triÓn. Thùc tr¹ng Êy cña x· héi ®· lµm xuÊt hiÖn nh÷ng tô ®iÓm, nh÷ng trung t©m “kÎ sÜ” lu«n tranh luËn vÒ trËt tù x· héi cò vµ ®Ò ra nh÷ng h×nh mÉu cho mét x· héi t−¬ng lai, dÉn tíi h×nh thµnh nh÷ng nhµ t− t−ëng vµ c¸c tr−êng ph¸i triÕt häc kh¸ hoµn chØnh. Theo s¸ch H¸n th− cã tÊt c¶ 103 häc ph¸i nh−: Nho gia, MÆc gia, §¹o gia, Danh gia, Ph¸p gia, ¢m D−¬ng gia, N«ng gia, Binh gia, Tung hoµnh gia, TiÓu thuyÕt gia, T¹p gia víi c¸c nhµ triÕt häc næi danh nh− KhængM¹nh- Tu©n cña Nho gia; L·o - Trang cña §¹o gia, Qu¶n Träng, LÝ Kh«i, Tö s¶n, Ng« Khëi, Th−¬ng ¦ëng, Th©n BÊt B¹i, LÝ T−, Hµn Phi cña Ph¸p gia; MÆc Tö cña MÆc gia; HuÖ Thi, C«ng T«n Long cña Danh gia. Trong ®ã cã s¸u ph¸i chñ yÕu lµ Nho, MÆc, §¹o, Danh, Ph¸p, ¢m D−¬ng, cã ¶nh h−ëng lín nhÊt lµ ba ph¸i Nho, MÆc, §¹o. §iÒu kiÖn trªn quy ®Þnh néi dung, tÝnh chÊt cña triÕt häc. NÐt ®Æc thï cña triÕt häc Trung Quèc cæ, trung ®¹i lµ hÇu hÕt c¸c häc thuyÕt cã xu h−íng ®i s©u gi¶i quyÕt nh÷ng vÊn ®Ò thùc tiÔn chÝnh trÞ- ®¹o ®øc cña x· héi víi néi dung bao trïm lµ vÊn ®Ò con ng−êi, x©y dùng con ng−êi, x· héi lÝ t−ëng vµ con ®−êng trÞ n−íc. 15 §Ò c−¬ng bµi gi¶ng triÕt häc T.s Vò Minh Tuyªn 2.2.1.2. VÒ qu¸ tr×nh h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn cña triÕt häc Trung Quèc cæ, trung ®¹i MÇm mèng t− t−ëng triÕt häc Trung Quèc b¾t nguån tõ thÇn tho¹i thêi tiÒn sö Th−îng cæ. T− t−ëng triÕt häc Trung Quèc xuÊt hiÖn vµo thêi Tam ®¹i (H¹ Th−¬ng, Chu) tõ thiªn niªn kØ II-I tr.CN víi c¸c biÓu t−îng nh− “®Õ”, “th−îng ®Õ”, “quû thÇn”, “©m d−¬ng”, “ngò hµnh”. T− t−ëng triÕt häc hÖ thèng ®−îc h×nh thµnh vµo thêi §«ng Chu (770- 221 tr.CN) thêi ®¹i qu¸ ®é tõ chÕ ®é chiÕm h÷u n« lÖ sang chÕ ®é phong kiÕn. C¸c hÖ thèng triÕt häc thêi k× nµy lµ céi nguån t− t−ëng triÕt häc cæ ®¹i Trung Quèc, ®ã lµ mÇm mèng ban ®Çu cña c¸c lo¹i thÕ giíi quan vµ ph−¬ng ph¸p luËn. HÖ thèng ph¹m trï triÕt häc thêi k× nµy ®· quy ®Þnh tiÕn tr×nh ph¸t triÓn cña t− t−ëng triÕt häc Trung Quèc. Tõ thêi TÇn H¸n, thiªn h¹ thèng nhÊt, dùa vµo quyÒn lùc chÝnh trÞ trong tay, giai cÊp thèng trÞ yªu cÇu thèng nhÊt t− t−ëng hoÆc t«n Nho, hoÆc sïng §¹o, hoÆc sïng PhËt. C¸c nhµ t− t−ëng thêi tiªn TÇn thuéc Nho, §¹o, Danh, Ph¸p, ¢m D−¬ng lÇn l−ît dung hîp víi PhËt gi¸o tõ ngoµi truyÒn vµo t¹o nªn con ®−êng diÔn biÕn ®éc ®¸o cña t− t−ëng triÕt häc Trung Quèc. L−ìng H¸n råi Nguþ- TÊn, Tuú- §−êng kÕ tiÕp nhau thÞnh hµnh: Kinh häc do Nho lµm chñ, HuyÒn häc do §¹o lµm chñ, PhËt häc do PhËt lµm chñ ®Ó tËp hîp c¸c häc ph¸i. Sù ph¸t triÓn m¹nh t− t−ëng triÕt häc thêi k× nµy lµ c¬ së ®Ó d©n téc Trung Hoa s¸ng t¹o nªn mét nÒn v¨n ho¸ huy hoµng, x¸n l¹n trong thêi k× cùc thÞnh cña x· héi phong kiÕn Tõ thêi Tèng trë vÒ sau, x· héi phong kiÕn Trung Quèc b−íc vµo hËu k×. T− t−ëng triÕt häc Trung Quèc ph¶i tr¶i qua qu¸ tr×nh ph¸t triÓn gÇn mét vßng, ®Õn ®êi Tèng, Nho häc l¹i ®−îc ®Ò cao vµ ph¸t triÓn ®Õn ®Ønh cao> H×nh thøc biÓu hiÖn cña nã lµ LÝ häc- dung hîp ®¹o PhËt vµo Nho. C¸c nhµ t− t−ëng ®êi Thanh nh− Hoµng T«ng Hy, Cè Viªm Vâ, V−¬ng Phu Chi ®Ò x−íng Thùc häc, tiÕn hµnh tæng kÕt mét c¸ch duy vËt c¸c cuéc tranh c·i h¬n ngh×n n¨m vÒ h÷u vµ v« (®éng vµ tÜnh),t©m vµ vËt (tri vµ hµnh). 2.2.2. Mét sè néi dung cña triÕt häc Trung Quèc cæ, trung ®¹i 16 §Ò c−¬ng bµi gi¶ng triÕt häc T.s Vò Minh Tuyªn 2.2.2.1. T− t−ëng b¶n thÓ luËn T− t−ëng vÒ b¶n thÓ luËn cña triÕt häc Trung Quèc cæ, trung ®¹i kh«ng râ rµng nh− c¸c trung t©m triÕt häc kh¸c. Dï vËy c¸c hÖ thèng triÕt häc còng cã nh÷ng quan ®iÓm riªng cña m×nh. Trong häc thuyÕt Nho gia, Khæng Tö th−êng nãi ®Õn trêi, ®¹o trêi vµ mÖnh trêi. T− t−ëng cña «ng vÒ c¸c lÜnh vùc nµy kh«ng râ rµng lµ duy vËt hay duy t©m. Môc ®Ých cña Khæng Tö khi bµn vÒ c¸c vÊn ®Ò trªn lµ lµm chç dùa ®Ó «ng ®i s©u c¸c vÊn ®Ò chÝnh trÞ- ®¹o ®øc x· héi. VÒ sau, trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn nh÷ng quan niÖm cña Khæng Tö ®· ®−îc c¸c nhµ triÕt häc cña tr−êng ph¸i Nho gia trong c¸c thêi k× bæ sung kh¸c nhau. Häc thuyÕt §¹o gia coi b¶n nguyªn cña vò trô lµ “§¹o”. “§¹o s¸ng t¹o ra v¹n vËt theo tr×nh tù ®¹o sinh ra mét, mét sinh hai, hai sinh ba, ba sinh ra v¹n vËt” (§¹o §øc kinh, ch−¬ng 21, 34, 42). Häc thuyÕt ¢m D−¬ng gia coi ©m d−¬ng lµ hai khÝ, hai nguyªn lÝ t¸c ®éng qua l¹i lÉn nhau s¶n sinh ra mäi sù vËt, hiÖn t−îng trong trêi ®Êt. Kinh DÞch sau nµy bæ sung thªm nguån gèc cña vò trô lµ Th¸i cùc. Th¸i cùc lµ khÝ tiªn thiªn, trong ®ã tiÒm phôc hai nguyªn tè ng−îc nhau vÒ tÝnh chÊt ©md−¬ng. Tõ ®©y, lÞch tr×nh tiÕn ho¸ trong vò trô theo logÝc: Th¸i cùc sinh l−ìng nghi, l−ìng nghi sinh tø t−îng, tø t−îng sinh b¸t qu¸i, b¸t qu¸i sinh v¹n vËt. MÆt tÝch cùc cña triÕt häc duy vËt lµ ®· lµm lu mê vai trß cña thÇn th¸nh cña lùc l−îng siªu nhiªn, nh÷ng lùc l−îng kh«ng cã trong hiÖn thùc kh¸ch quan, do chñ nghÜa duy t©m t«n gi¸o t¹o ra. Nh−ng, do cßn mang tÝnh trùc quan, −íc ®o¸n, ch−a cã chøng minh nªn c¸c luËn ®iÓm trªn ch−a khuÊt phôc ®−îc t− t−ëng duy t©m, ch−a trë thµnh c«ng cô, gi¶i phãng con ng−êi khái quan ®iÓm duy t©m thÇn bÝ. 2.2.2.2. T− t−ëng vÒ mèi quan hÖ gi÷a vËt chÊt víi ý thøc Tö t−ëng vÒ mèi quan hÖ gi÷a vËt chÊt vµ ý thøc ®−îc thÓ hiÖn trong c¸c cÆp ph¹m trï thÇn- h×nh, t©m- vËt, lÝ- khÝ. 17 §Ò c−¬ng bµi gi¶ng triÕt häc T.s Vò Minh Tuyªn CÆp ph¹m trï thÇn- h×nh xuÊt hiÖn vµo thêi nhµ H¸n. H×nh thøc thÓ hiÖn cña triÕt häc thêi nhµ H¸n lµ Kinh häc. Kinh häc lµ thø triÕt häc kinh viÖn, biÕn mét sè t− t−ëng triÕt häc thêi tiªn- TÇn thµnh cøng nh¾c, thÇn bÝ, thÓ hiÖn trong cuèn Xu©n thu phån lé cña §æng Träng Th− (174 -104 tr.CN). Khi biÖn luËn vÒ thÇn- h×nh «ng chñ ch−¬ng thÇn lµ b¶n nguyªn cña h×nh, h×nh lµ ph¸i sinh tõ thÇn. §¹i biÓu cho c¸c nhµ duy vËt thêi k× nµy lµ V−¬ng Sung (27107) ®· ph¸t triÓn mÆt tÝch cùc cña triÕt häc duy vËt cæ ®¹i, phª ph¸n viÖc thÇn häc ho¸ triÕt häc cña Kinh häc, phª ph¸n tÝnh môc ®Ých cña thÇn häc §æng Träng Th−. V−¬ng Sung dùa vµo thuyÕt nguyªn khÝ lµ céi nguån cña thÕ giíi, qu¶ quyÕt r»ng thÕ gian kh«ng tån t¹i tinh thÇn v« h×nh, phñ nhËn mét c¸ch cã hÖ thèng thÇn häc. Träng Tr−êng Th«ng ®· coi thÇn häc, mª tÝn lµ do kÎ thèng trÞ ®Ò x−íng. CÆp ph¹m trï t©m- vËt xuÊt hiÖn vµo thêi Tuú - §−êng - thêi k× PhËt gi¸o lµm chñ cña nÒn triÕt häc Trung Quèc. C¸c t«ng ph¸i PhËt gi¸o thêi k× nµy ®i s©u nghiªn cøu tØ mØ c¸i “t©m” nh»m bæ cøu cho sù khiÕm khuyÕt cña triÕt häc Trung Quèc ®· xa rêi sù nghiªn cøu lÜnh vùc tinh thÇn. Khi bµn tíi mèi quan hÖ gi÷a t©m víi vËt, c¸c t«ng ph¸i PhËt gi¸o ®Òu cho r»ng mäi hiÖn t−îng gi÷a thÕ gian vµ trong câi xuÊt thÕ ®Òu do “thanh tÞnh t©m” tuú duyªn mµ sinh ranghÜa lµ coi t©m lµ b¶n nguyªn cuèi cïng cña thÕ giíi. CÆp ph¹m trï lÝ- khÝ xuÊt hiÖn thêi nhµ Tèng. LÝ häc h×nh th¸i ý thøc gi÷ vÞ trÝ chñ ®¹o trong x· héi phong kiÕn hËu k×. Khi bµn tíi mèi quan hÖ gi÷a lÝ- khÝ (®¹o- khÝ), Tr×nh H¹o (1033-1107), Tr×nh Di (1023- 1085) cho r»ng “V¹n vËt ®Òu chØ mét lÏ trêi”, “¢m d−¬ng nhÞ khÝ cïng víi ngò hµnh chØ lµ tµi liÖu ®Ó “LÝ” s¸ng t¹o ra v¹n vËt trong trêi ®Êt”. Nh− vËy quan ®iÓm cña hai anh em hä Tr×nh coi lÝ cã tr−íc, s¶n sinh ra tÊt c¶. §¹i biÓu cho c¸c nhµ triÕt häc thêi k× nµy lµ V−¬ng Phu Chi ®· phñ ®Þnh thuyÕt “®¹o ngo¹i khÝ”, “®¹o tr−íc khÝ” cña lÝ häc vµ chØ râ quan hÖ gi÷a ®¹o vµ khÝ lµ quy luËt nãi chung cña thùc thÓ vËt chÊt, lµ quan hÖ nhiÒu kiÓu, nhiÒu d¹ng cña c¸c vËt chÊt cô thÓ, “trong trêi ®Êt chØ cã khÝ”, “lÝ ë trong khÝ”. 18 §Ò c−¬ng bµi gi¶ng triÕt häc T.s Vò Minh Tuyªn Trong ®iÒu kiÖn x· héi Trung Quèc cæ, trung ®¹i, c¸c quan ®iÓm duy t©m vÒ mèi quan hÖ gi÷a vËt chÊt vµ ý thøc lu«n chiÕm vai trß thèng trÞ v× nã lµ quan niÖm cña giai cÊp thèng trÞ, ®−îc giai cÊp thèng trÞ cæ vò. C¸c quan ®iÓm cña c¸c nhµ duy vËt vÒ vÊn ®Ò nµy cã tÝnh chÊt hiÖn thùc, khoa häc v× nã dùa vµo sù quan s¸t kh¸ch quan, vµo nh÷ng kiÕn thøc tù nhiªn. Do vËy nã lµ c¬ së cho c¸c quan niÖm khoa häc, tiÕn bé, cã t¸c dông phª ph¸n c¸c quan niÖm t«n gi¸o, duy t©m, thÇn bÝ. 2.2.2.3. T− t−ëng biÖn chøng Khi bµn tíi b¶n tÝnh thÕ giíi, triÕt häc Trung Quèc cã quan ®iÓm ®éc ®¸o vÒ vÊn ®Ò nµy thÓ hiÖn ë ph¹m trï biÕn dÞch. T− t−ëng nµy tuy cßn cã nh÷ng h¹n chÕ nhÊt ®Þnh nh−ng ®ã lµ nh÷ng triÕt lÝ ®Æc s¾c mang tÝnh duy vËt vµ biÖn chøng cña ng−êi Trung Quèc thêi cæ, cã ¶nh h−ëng to lín tíi thÕ giíi quan triÕt häc sau nµy kh«ng nh÷ng cña ng−êi Trung Hoa mµ c¶ nh÷ng n−íc chÞu ¶nh h−ëng cña nÒn triÕt häc Trung Hoa. BiÕn dÞch theo quan niÖm chung cña triÕt häc Trung Hoa cæ lµ trêi ®Êt, v¹n vËt lu«n lu«n vËn ®éng vµ biÕn ®æi. Nguyªn nh©n cña sù vËn ®éng vµ biÕn ®æi lµ do trêi ®Êt, v¹n vËt võa ®ång nhÊt võa m©u thuÉn víi nhau: Trêi vµ ®Êt, löa vµ n−íc, ©m vµ d−¬ng, trêi vµ ng−êi, ®¹o vµ lÝ, thÓ chÊt vµ tinh thÇn, ch©n lÝ vµ sai lÇm... Quan ®iÓm vÒ biÕn dÞch cña vò trô lµ s¶n phÈm cña ph−¬ng ph¸p quan s¸t tù nhiªn - mét ph−¬ng ph¸p chung cña nhËn thøc ë tr×nh ®é thu nhËn tri thøc kinh nghiÖm. Sù quan s¸t cña sù thay ®æi bèn mïa; quan s¸t sù ra ®êi cña sinh vËt (®ùc - c¸i); quan s¸t ®é cao thÊp cña trêi - ®Êt. Nhê ph−¬ng ph¸p quan s¸t tù nhiªn Êy mµ lÝ luËn vÒ sù biÕn dÞch cña vò trô kh«ng ph¶i lµ sù bÞa ®Æt chñ quan, mµ lµ phÐp biÖn chøng tù ph¸t vÒ thÕ giíi kh¸ch quan. So víi biÖn chøng kh¸ch quan, phÐp biÖn chøng nµy cßn nhiÒu h¹n chÕ nh−: ®¬n gi¶n ho¸ sù ph¸t triÓn; cã biÕn ho¸ nh−ng kh«ng ph¸t triÓn, kh«ng xuÊt hiÖn c¸i míi; biÕn ho¸ cña vò trô cã giíi h¹n, bÞ ®ãng khung trong hai cùc. 2.2.2.4) T− t−ëng vÒ nhËn thøc 19 §Ò c−¬ng bµi gi¶ng triÕt häc T.s Vò Minh Tuyªn Khæng Tö ng−êi s¸ng lËp Nho gia ®· tæng kÕt ®−îc nhiÒu quy luËt nhËn thøc nh−ng tËp trung chñ yÕu lµ thùc tiÔn gi¸o dôc vµ ph−¬ng ph¸p häc hái. ThuyÕt chÝnh danh, lÊy danh ®Ó ®Þnh thùc ®· ®Ò cËp ®Õn b¶n th©n nhËn thøc luËn. MÆc Tö ng−êi s¸ng lËp MÆc gia ®· ®Ò xuÊt quan hÖ “Thùc” vµ “Danh” nh− mét ph¹m trï triÕt häc. ¤ng chñ tr−¬ng “lÊy thùc ®Æt tªn”, cho r»ng kh¸i niÖm rèi r¾m khã lµm râ ®óng sai, chØ râ c¸ch tuyÓn chän c¸i ®óng trong thùc tÕ kh¸ch quan míi cã thÓ ph¸n ®o¸n ®óng sai. Cã ba tiªu chuÈn cô thÓ: lËp luËn ph¶i cã c¨n cø; lËp luËn ph¶i cã chøng minh; lËp luËn ph¶i cã hiÖu qu¶. Ba tiªu chuÈn ph¶i cã quan hÖ néi t¹i, c¸i sau cµng quan träng. ThuyÕt “tam biÓu” lõng danh nµy lµ thuyÕt ph¶n ¸nh cña chñ nghÜa duy vËt chÊt ph¸c, c¸c häc thuyÕt cïng thêi kh«ng thÓ s¸nh kÞp. C¸c nhµ MÆc gia vÒ sau ®· x©y dùng hÖ thèng l«gÝc h×nh thøc trªn c¬ së ®ã, trë thµnh b−íc më ®Çu cña sù ph©n tÝch logÝc cña Trung Quèc. HuÖ Thi vµ C«ng T«n Long thuéc tr−êng ph¸i Danh gia cã quan ®iÓm kh¸c nhau vÒ “danh” vµ “thùc”. HuÖ Thi coi träng thùc cho r»ng “to ®Õn møc kh«ng cã c¸i bªn ngoµi gäi lµ ®¹i nhÊt, nhá ®Õn møc kh«ng cã c¸i bªn trong gäi lµ tiÓu nhÊt”. C¸c nhµ MÆc gia ®êi sau còng cã t− t−ëng minh biÖn. Dùa vµo tri thøc khoa häc tù nhiªn phong phó cña m×nh hä ®· ®¹t tíi sù kh¸i qu¸t c¸c ph¹m trï vËn ®éng, kh«ng gian, thêi gian. Trong triÕt häc §¹o gia, L·o Tö vµ Trang Tö ®Ò cao t− duy trõu t−îng, coi khinh viÖc nghiªn cøu sù vËt hiÖn t−îng cô thÓ, cho r»ng “kh«ng cÇn ra cöa mµ biÕt c¶ thiªn h¹, kh«ng cÇn nhßm qua khe cöa mµ biÕt ®¹o trêi”. Sù thùc, kh«ng thÓ biÕt ranh giíi gi÷a nhËn thøc sù vËt cô thÓ vµ n¾m v÷ng quy luËt chung. Trang Tö xuÊt ph¸t tõ nhËn thøc luËn t−¬ng ®èi cña m×nh mµ chØ ra r»ng nhËn thøc cña con ng−êi ®èi víi sù vËt th−êng cã tÝnh phiÕn diÖn, tÝnh h¹n chÕ. Nh−ng «ng l¹i tr−ît xuèng thuyÕt bÊt kh¶ tri, c¶m thÊy ®êi ta cã bê bÕn, mµ sù hiÓu biÕt l¹i v« bê bÕn, lÊy c¸i cã bê bÕn theo ®uæi c¸i v« bê bÕn lµ kh«ng ®−îc. 20 §Ò c−¬ng bµi gi¶ng triÕt häc T.s Vò Minh Tuyªn Vµo thêi Tuú- §−êng, sù dung hîp Nho, §¹o, PhËt lÇn thø ba lÊy PhËt gi¸o lµm chñ cña triÕt häc Trung Quèc. C¸c ph¸i PhËt gi¸o Thiªn ®µi, Hoa nghiªm, ThiÒn t«ng xuÊt hiÖn, ®¸nh dÊu b−íc ®Çu hoµn thµnh viÖc Trung Quèc ho¸ PhËt gi¸o. NhËn thøc luËn cña triÕt häc PhËt gi¸o ®−îc thÓ hiÖn trong thuyÕt “®èn ngé”. §èn ngé lµ lo¹i nhËn thøc luËn tiªn nghiÖm. PhËt cho r»ng mçi mét con ng−êi ®Òu cã n¨ng lùc nhËn thøc trêi cho siªu nghiÖm. 2.2.2.5. T− t−ëng vÒ con ng−êi vµ x©y dùng con ng−êi -T− t−ëng vÒ con ng−êi. Khi ®Æt vÊn ®Ò nguån gèc cña con ng−êi, Khæng Tö vµ MÆc Tö ®Òu cho r»ng trêi sinh ra con ng−êi vµ mu«n vËt. L·o Tö kh¸c víi Khæng Tö vµ MÆc Tö ë chç «ng cho r»ng tr−íc khi cã trêi ®· cã §¹o. Trêi, ®Êt, ng−êi, v¹n vËt ®Òu do §¹o sinh ra. Khi x¸c ®Þnh vÞ trÝ vµ vai trß cña con ng−êi trong mèi quan hÖ víi trêi, ®Êt, con ng−êi vµ v¹n vËt trong vò trô, c¸c nhµ t− t−ëng lu«n ®Ò cao vÞ trÝ cña con ng−êi. Khi bµn tíi quan hÖ gi÷a trêi víi ng−êi, c¸c nhµ duy t©m ®i s©u ph¸t triÓn t− t−ëng thiªn mÖnh cña Khæng Tö. Khi bµn tíi b¶n tÝnh con ng−êi, Khæng Tö cho r»ng:“TÝnh t−¬ng cËn, tËp t−¬ng viÔn“. M¹nh Tö cho r»ng b¶n tÝnh con ng−êi lµ thiÖn. Tu©n Tö cho r»ng b¶n tÝnh con ng−êi lµ ¸c. -T− t−ëng vÒ x©y dùng con ng−êi. VÊn ®Ò x©y dùng con ng−êi cña c¸c häc ph¸i triÕt häc Trung Quèc cæ, trung ®¹i lµ coi träng sù nç lùc cña c¸ nh©n, sù quan t©m cña gia ®×nh vµ x· héi. §¹o gia cho r»ng b¶n tÝnh cña nh©n lo¹i cã khuynh h−íng trë vÒ cuéc sèng víi tù nhiªn. V× vËy, L·o Tö khuyªn mäi ng−êi ph¶i trõ khö c¸i th¸i qu¸, n©ng ®ì c¸i bÊt cËp, h−íng con ng−êi vµo cuéc sèng thanh cao trong s¹ch, gÇn gòi víi thiªn nhiªn, tr¸nh cuéc sèng ch¹y theo nhu cÇu vËt chÊt. 21 §Ò c−¬ng bµi gi¶ng triÕt häc T.s Vò Minh Tuyªn Nho gi¸o ®Æt vÊn ®Ò x©y dùng con ng−êi mét c¸ch thiÕt thùc. Môc tiªu x©y dùng con ng−êi cña Nho gia lµ gióp con ng−êi x¸c ®Þnh ®−îc n¨m mèi quan hÖ c¬ b¶n(ngò lu©n) vµ lµm trßn tr¸ch nhiÖm trong n¨m mèi quan hÖ Êy. VÒ nh÷ng ®øc tÝnh th−êng xuyªn ph¶i trau dåi, nhiÒu danh nho nªu n¨m ®øc (ngò th−êng): Nh©n, nghÜa, lÔ, trÝ, tÝn. Víi c¸c ®Ö tö nãi chung, c¸c danh nho nªu lªn s¸u ®øc: hiÕu, ®Ô, trung, tÝn, lÔ, nghÜa. §èi víi ng−êi cã vÞ trÝ träng tr¸ch, c¸c danh nho gép l¹i cßn cã ba ®øc: nh©n, trÝ, dòng. 2.2.2.6 T− t−ëng vÒ x· héi lý t−ëng vµ con ®−êng trÞ quèc T− t−ëng vÒ x· héi lý t−ëng ®iÓn h×nh lµ t− t−ëng vÒ mét x· héi ®¹i ®ång cña Khæng Tö. §Æc tr−ng c¬ b¶n cña x· héi nµy lµ th¸i b×nh æn ®Þnh, cã trËt tù kû c−¬ng, mäi ng−êi ®−îc ch¨m sãc b×nh ®¼ng vµ mäi c¸i ®Òu lµ cña chung; ®ã lµ x· héi cã ®êi sèng vËt chÊt ®Çy ®ñ, cã quan hÖ ng−êi víi ng−êi tèt ®Ñp; ®ã lµ x· héi cã gi¸o dôc, mäi ng−êi trong x· héi ®−îc gi¸o ho¸. VÒ ®−êng lèi trÞ quèc, cã hai thuyÕt c¬ b¶n lµ thuyÕt nh©n trÞ vµ thuyÕt ph¸p trÞ. §Þa vÞ cña t− t−ëng Ph¸p gia lµ ë gi¸ trÞ thùc tiÔn cña nã, c¸c nhµ thèng trÞ Trung hoa ®Òu sö dông "ph¸p" ®Ó giµnh vµ cñng cè chÝnh quyÒn. 2.3. LÞch sö t− t−ëng ViÖt Nam 2.3.1. - Nh÷ng néi dung triÕt häc thÓ hiÖn lËp tr−êng duy vËt vµ duy t©m Do ®Æc ®iÓm lÞch sö quy ®Þnh, cuéc ®Êu tranh gi÷a CNDV vµ CNDT trong lÞch sö t− t−ëng ViÖt Nam kh«ng thµnh trËn tuyÕn , tr−êng ph¸i vµ kh«ng tr¶i kh¾p mäi vÊn ®Ò t− t−ëng nh− ë c¸c khu vùc kh¸c trªn thÕ giíi. LËp tr−êng duy vËt hoÆc duy t©m trong lÞch sö t− t−ëng ViÖt Nam thÓ hiÖn trong viÖc gi¶i quyÕt mèi quan hÖ gi÷a t©m vµ vËt, gi÷a linh hån vµ thÓ x¸c, gi÷a lý vµ khÝ lËp tr−êng ®ã cßn ®−îc biÓu hiÖn trong viÖc gi¶i thÝch nguån gèc, nguyªn nh©n t¹o ra nh÷ng sù kiÖn cña ®Êt n−íc, x· héi, con ng−êi, vÊn ®Ò b¶n tÝnh con ng−êi, vÊn ®Ò ®¹o Trêi, ®¹o ng−êi. Chñ nghÜa duy t©m trong lÞch sö t− t−ëng ViÖt Nam, mang ®Ëm mµu s¾c t«n gi¸o. C¸c nhµ triÕt häc duy t©m cho r»ng: trêi sinh ra v¹n vËt vµ con ng−êi, 22 §Ò c−¬ng bµi gi¶ng triÕt häc T.s Vò Minh Tuyªn mçi ng−êi cã mét mÖnh do Trêi quy ®Þnh gäi lµ "mÖnh trêi". KÎ thèng trÞ ph−¬ng b¾c dùa vµo c¸i gäi lµ "mÖnh trêi" ®Ó bao che cho nh÷ng cuéc x©m l−îc n−íc ta: "n−íc nhá sî mÖnh trêi thê n−íc lín" cßn giai cÊp thèng trÞ trong n−íc th× dùa vµo "mÖnh trêi" ®Ó cai trÞ ®Êt n−íc. §¹o PhËt cho r»ng: sè mÖnh con ng−êi kh«ng ph¶i do trêi quy ®Þnh, mµ do m×nh r¹o ra, do "nghiÖp" vµ "kiÕp" ®· ®−îc b¶n th©n g©y ra tõ qu¸ khø. VÒ nguån gèc trÞ lo¹n, theo c¸c nhµ duy t©m, nÕu "thiªn lý" (®¹o ®øc phong kiÕn) th¾ng th× x· héi trÞ, cßn nÕu "nh©n dôc" (ham muèn cña con ng−êi) th¾ng th× x· héi lo¹n, ®Ó x· héi trÞ th× con ng−êi ph¶i "tiÕt dôc" (h¹n chÕ lßng ham muèn). §èi lËp víi quan ®iÓm "mÖnh trêi" cã tÝnh chÊt duy t©m thÇn bÝ, nh÷ng nhµ t− t−ëng cã xu h−íng duy vËt cho r»ng: trêi lµ mét lùc l−îng tù nhiªn bªn ngoµi con ng−êi, trêi lµ "chÝnh lý" (lÏ ph¶i), lµ lßng d©n ë møc ®é cao h¬n, cã ng−êi kh¼ng ®Þnh con ng−êi cã thÓ lµm thay ®æi "mÖnh trêi". §èi lËp víi quan ®iÓm "mÖnh trêi" cßn cã quan ®iÓm vÒ "thêi" chñ tr−¬ng theo "thêi" chø kh«ng theo "mÖnh". §èi lËp víi c¸c quan ®iÓm trªn, quÇn chóng nh©n d©n nªu lªn luËn ®iÓm: "®−îc lµm vua, thua lµm giÆc " hoÆc "con vua thÊt thÕ l¹i ra quÐt chïa". Tõ chÝnh ho¹t ®éng thùc tiÔn hµng ngµy, hä rót ra ®−îc nh÷ng t− t−ëng triÕt lý mang tÝnh duy vËt. 2.3.2 - Nh÷ng néi dung t− t−ëng yªu n−íc ViÖt Nam 2.3.2.1. T− t−ëng vÒ d©n téc vµ ®éc lËp d©n téc Céng ®ång ng−êi ViÖt Nam ®−îc h×nh thµnh rÊt sím trong lÞch sö cã tªn lµ L¹c ViÖt (®Ó ph©n biÖt víi c¸c téc ViÖt ë Trung Quèc). T− t−ëng vÒ d©n téc vµ ®éc lËp d©n téc tr−íc hÕt kh¼ng ®Þnh: d©n téc ViÖt Nam, ®Êt n−íc ViÖt Nam, cã vÞ trÝ ®Þa lý, cã lÞch sö truyÒn thèng h×nh thµnh ph¸t triÓn l©u ®êi bÒn v÷ng vµ hoµn toµn cã quyÒn s¸nh vai ngang hµng víi c¸c quèc gia kh¸c. §iÒu nµy thÓ hiÖn râ trong bµi th¬ "Nam quèc s¬n hµ" cña Lý Th−êng KiÖt , “§¹i c¸o b×nh ng«” cña NguyÔn Tr·i (TK XV). 23 §Ò c−¬ng bµi gi¶ng triÕt häc T.s Vò Minh Tuyªn 2.3.2.3. Quan niÖm vÒ nhµ n−íc cña mét quèc gia ®éc lËp chñ quyÒn: Trong qu¸ tr×nh ®Êu tranh giµng vµ gi÷ ®éc lËp d©n téc, «ng cha ta lu«n t×m c¸ch kh¼ng ®Þnh sù tån t¹i cña mét nhµ n−íc ®éc lËp. ViÖc x©y dùng nhµ n−íc g¾n liÒn víi viÖc x¸c ®Þnh quèc hiÖu, quèc ®«, ®Õ hiÖu, niªn hiÖu ®Ó c¸c danh hiÖu ®ã võa thÓ hiÖn ®−îc ®éc lËp d©n téc võa thÊy sù ph¸t triÓn bÒn v÷ng ngang hµng víi quèc gia ph−¬ng b¾c. Lý BÝ xo¸ bá c¸c tªn n−íc bÞ ¸p ®Æt nh−: "Giao ChØ", “ Giao Ch©u" vµ ®Æt tªn n−íc ta lµ V¹n Xu©n. Nhµ §inh ®Æt tªn n−íc lµ §¹i Cå ViÖt, nhµ Lý gäi lµ §¹i ViÖt… Tªn hiÖu ®øng ®Çu quèc gia tõ V−¬ng ®æi thµnh §Õ, ngang hµng víi §Õ ph−¬ng B¾c. 2.3.2.4. NhËn thøc vÒ nguån gèc vµ ®éng lùc cña cuéc ®Êu tranh cøu n−íc vµ gi÷ n−íc Coi träng søc m¹nh ®oµn kÕt d©n téc lµ nguån gèc, ®éng lùc t¹o nªn mäi th¾ng lîi trong sù nghiÖp dùng n−íc vµ gi÷ n−íc. TrÇn Quèc TuÊn yªu cÇu: "Trªn d−íi mét lßng, lßng d©n kh«ng chia” v× "Vua t«i ®ång lßng, anh em hoµ môc, n−íc nhµ gãp søc, giÆc tù bÞ b¾t". Cßn NguyÔn Tr·i th× nãi "ThÕt qu©n r−îu hoµ n−íc, trªn d−íi ®Òu mét d¹ cha con" . §Õn chñ tÞch Hå ChÝ Minh: "§oµn kÕt, ®oµn kÕt, ®¹i ®oµn kÕt. Thµnh c«ng, thµnh c«ng, ®¹i thµnh c«ng". T− t−ëng träng d©n lµ t− t−ëng xuyªn suèt vµ cã vÞ trÝ ®Æc biÖt quan träng ®èi víi sù nghiÖp dùng n−íc, gi÷ n−íc cña «ng cha ta. Lý C«ng UÈn cho r»ng: "Trªn v©ng mÖnh trêi, d−íi theo ý d©n, thÊy thuËn tiÖn th× thay ®æi" . TrÇn Nh©n T«ng nãi: "Ngµy th−êng th× cã thÞ vÖ hai bªn, ®Õn khi nhµ n−íc ho¹n n¹n th× chØ cã bän Êy (gia n«) theo th«i". Cßn NguyÔn Tr·i kh¼ng ®Þnh: "Chë thuyÒn lµ d©n, mµ lËt thuyÒn còng lµ d©n" vµ "viÖc nh©n nghÜa cèt ®Ó yªn d©n". 2..3.3. Quan niÖm vÒ ®¹o lμm ng−êi C¸c nhµ t− t−ëng ViÖt Nam trong lÞch sö rÊt quan t©m vÊn ®Õn "§¹o" (cßn gäi lµ "§¹o trêi", "§¹o ng−êi"). Quan niÖm vÒ "§¹o" nµy chÞu ¶nh h−ëng s©u s¾c tõ lÞch sö t− t−ëng triÕt häc Trung Quèc nhÊt lµ Nho gia (xem phÇn lÞch sö triÕt häc ph−¬ng §«ng). Khi thùc d©n Ph¸p x©m l−îc n−íc ta, "§¹o" 24 §Ò c−¬ng bµi gi¶ng triÕt häc T.s Vò Minh Tuyªn ®−îc xem lµ quèc hån, quèc tuý , trë thµnh truyÒn thèng yªu n−íc th−¬ng nßi. Yªu "®¹o" lµ yªu n−íc, x¶ th©n vÒ n−íc. Tãm l¹i, do h¹n chÕ vÒ lÞch sö, nh÷ng t− t−ëng triÕt häc cña «ng cha ta tr−íc ®©y ch−a ®−îc tr×nh bµy thµnh hÖ thèng. Nh÷ng t− t−ëng triÕt häc ®ã ®· gãp phÇn to lín vµo qu¸ tr×nh dùng n−íc vµ gi÷ n−íc cña d©n téc ta. c©u hái th¶o luËn vµ «n tËp 1. TriÕt häc Ên ®é cæ, trung ®¹i 2- triÕt häc trung quèc cæ, trung ®¹i 3. LÞch sö t− t−ëng ViÖt Nam 4 Nh÷ng néi dung t− t−ëng yªu n−íc ViÖt Nam 3. Quan niÖm vÒ ®¹o lµm ng−êi 25 §Ò c−¬ng bµi gi¶ng triÕt häc T.s Vò Minh Tuyªn Ch−¬ng III kh¸i l−îc LÞch sö triÕt häc ph−¬ng t©y (8 tiÕt lý thuyÕt 4 tiÕt th¶o luËn 2 tiÕt tù nhiªn cøu) 3.1 - TriÕt häc Hy L¹p cæ ®¹i 3.1.1. §iÒu kiÖn lÞch sö vµ ®Æc ®iÓm cña triÕt häc Hy L¹p cæ ®¹i 3.1.1.1. §iÒu kiÖn kinh tÕ-x∙ héi. TriÕt häc cæ ®¹i Hy L¹p h×nh thµnh vµo kho¶ng thÕ kû VIII - thÕ kû VI tr−íc c«ng nguyªn, trªn c¬ së cña nh÷ng tiÒn ®Ò kinh tÕ, x· héi, v¨n ho¸ sau: - TiÒn ®Ò kinh tÕ x· héi: sù xuÊt hiÖn cña chÕ ®é chiÕm h÷u t− nh©n vÒ t− liÖu s¶n xuÊt vµ cïng víi nã lµ t×nh tr¹ng x· héi ph©n chia thµnh c¸c giai cÊp ®èi lËp nhau: giai cÊp chñ n« vµ giai cÊp n« lÖ. Do sù ph¸t triÓn cña lùc l−îng s¶n xuÊt, trong x· héi lóc nµy ®· dÉn ®Õn sù ph©n c«ng lao ®éng x· héi thµnh lao ®éng trÝ ãc vµ lao ®éng ch©n tay, xuÊt hiÖn mét bé phËn ng−êi cã n¨ng lùc chuyªn lµm c«ng viÖc gi¶i thÝch thÕ giíi, nghiªn cøu triÕt häc vµ khoa häc. - TiÒn ®Ò khoa häc: Do nhu cÇu cña ho¹t ®éng thùc tiÔn, tr−íc hÕt lµ s¶n xuÊt vËt chÊt, mét sè ngµnh khoa häc ®· h×nh thµnh nh− to¸n häc, vËt lý häc, thiªn v¨n häc t¹o c¬ së cho sù kh¸i qu¸t triÕt häc. Nh− vËy chÝnh ®iÒu kiÖn kinh tÕ , x· héi, v¨n ho¸ ®ã ®· quy ®Þnh sù h×nh thµnh, ph¸t triÓn nÒn triÕt häc Hy L¹p cæ ®¹i. 3.1.1.2. §Æc ®iÓm cña triÕt häc Hy L¹p cæ ®¹i Sù ph©n chia c¸c tr−êng ph¸i triÕt häc duy vËt vµ duy t©m,biÖn chøng vµ siªu h×nh, v« thÇn vµ h÷u thÇn rÊt râ nÐt vµ lµ mét ®Æc ®iÓm næi bËt trong qu¸ tr×nh ph¸t sinh, ph¸t triÓn cña triÕt häc Hy L¹p cæ ®¹i. C¸c trµo l−u triÕt häc cæ ®¹i Hy L¹p ®Òu cã xu h−íng ®i s©u gi¶i quyÕt vÊn ®Ò c¬ b¶n cña triÕt häc, trªn hai gãc ®é lµ b¶n thÓ luËn vµ nhËn thøc luËn. TriÕt häc cæ ®¹i Hy L¹p biÓu hiÖn tÝnh bao qu¸t cña nã vÒ mäi lÜnh vùc thÕ giíi quan cña con ng−êi. 26 §Ò c−¬ng bµi gi¶ng triÕt häc T.s Vò Minh Tuyªn Nh×n chung, nÒn triÕt häc cæ ®¹i Hy L¹p cßn ë tr×nh ®é trùc quan c¶m tÝnh, chÊt ph¸c nh−ng nã ®· chøa ®ùng tÊt c¶ nh÷ng mÇm mèng thÕ giíi quan triÕt häc sau nµy. 3.1.2. Mét sè triÕt gia tiªu biÓu 3.1.2.1. Hªraclit (kho¶ng 520 - 460 Tr.CN) VÊn ®Ò b¶n thÓ luËn: Hªraclit coi löa lµ c¬ së cña mäi sù vËt hiÖn t−îng trong thÕ giíi. ¤ng lÊy löa ®Ó gi¶i thÝch thÕ giíi "TÊt c¶ ®Òu ®−îc trao ®æi víi löa vµ löa trao ®æi víi tÊt c¶ nh− vµng trao ®æi víi hµng ho¸ vµ ng−îc l¹i". Mäi d¹ng vËt chÊt ®Òu sinh ra tõ löa vµ chÕt ®i l¹i trë vÒ víi löa. Vò trô kh«ng ph¶i do mét lùc l−îng thÇn bÝ nµo sinh ra nã mµ nã chÝnh lµ löa "nh− mét ngän löa ®·, ®ang vµ m·i m·i bõng s¸ng lªn råi l¹i t¾t ®i theo nh÷ng quy luËt vèn cã cña nã". Trong quan niÖm nµy cña «ng chøa ®ùng yÕu tè duy vËt vµ biÖn chøng s¬ khai vÒ thÕ giíi. + Tr−íc hÕt, lµ quan niÖm cña Hªraclit vÒ sù vËn ®éng vÜnh viÔn cña vËt chÊt: theo «ng, kh«ng cã sù vËt hiÖn t−îng nµo trong thÕ giíi ®øng im tuyÖt ®èi, mµ ng−îc l¹i, chóng ®Òu n»m trong tr¹ng th¸i vËn ®éng, biÕn ®æi, chuyÓn ho¸ kh«ng ngõng. ¤ng vÝ thÕ giíi nµy nh− mét dßng s«ng ch¶y xiÕt, biÕn ®æi, tr«i ®i kh«ng ngõng, kh«ng nghØ trong mét luËn ®iÓm næi tiÕng: "Con ng−êi ta kh«ng thÓ t¾m hai lÇn trªn mét dßng s«ng". Löa chÝnh lµ nguån gèc cña mäi sù biÕn ®æi ®ã. + Hªraclit ®−a ra quan niÖm vÒ sù tån t¹i phæ biÕn cña m©u thuÉn. §iÒu nµy thÓ hiÖn trong nh÷ng dù ®o¸n cña «ng vÒ sù thèng nhÊt vµ ®Êu tranh gi÷a c¸c mÆt ®èi lËp vµ vÒ vai trß cña quy luËt nµy ®èi víi sù vËn ®éng ph¸t triÓn cña sù vËt (cßn cã tÝnh chÊt th« s¬). ¤ng nãi: cïng mét c¸i ë trong chóng ta: sèng vµ chÕt, trÎ vµ giµ, bÖnh tËt lµm cho søc khoÎ quý h¬n , c¸i ¸c lµm cho c¸i thiÖn cao c¶ h¬n. Theo «ng, sù vËn ®éng ph¸t triÓn cña thÕ giíi lµ do quy luËt kh¸ch quan (gäi lµ logos) quy ®Þnh. "Logos" ë ®©y ®−îc hiÓu theo hai nghÜa: Logos kh¸ch quan lµ nh÷ng mèi liªn hÖ b¶n chÊt phæ biÕn kh¸ch quan chi phèi sù vËn ®éng kh¸ch quan cña sù vËt, tån t¹i ®éc lËp víi ý thøc con 27 §Ò c−¬ng bµi gi¶ng triÕt häc T.s Vò Minh Tuyªn ng−êi. Cßn Logos chñ quan lµ trËt tù l«gic cña t− duy con ng−êi, lµ c¸i ph¶n ¸nh cña Logos kh¸ch quan vµo trong ®Çu ãc con ng−êi. VÒ lý luËn nhËn thøc: Lý luËn nhËn thøc cña Hªraclit mang tÝnh chÊt duy vËt vµ biÖn chøng s¬ khai. Hªraclit ®¸nh gi¸ cao vai trß cña c¶m gi¸c trong qu¸ tr×nh nhËn thøc thÕ giíi. Nh−ng «ng kh«ng tuyÖt ®èi ho¸ h×nh thøc nhËn thøc nµy, mµ cho r»ng: nhiÖm vô nhËn thøc cña con ng−êi lµ ph¶i ®¹t tíi hiÓu biÕt Logos cña sù vËt, tøc lµ ph¶i ph¸t hiÖn ra b¶n chÊt, quy luËt cña nã. ¤ng nªu ra tÝnh chÊt t−¬ng ®èi cña nhËn thøc tuú thuéc tõng hoµn c¶nh, ®iÒu kiÖn mµ c¸i thiÖn vµ c¸i ¸c, c¸i tèt vµ c¸i xÊu, c¸i lîi vµ c¸i h¹i cã thÓ chuyÓn ho¸ cho nhau. Theo Hªraclit, linh hån lµ mét tr¹ng th¸i qu¸ ®é cña löa. 3.1.2.2. §ªm«crit (kho¶ng 460 - 370 Tr.CN) Lµ mét trong nh÷ng nhµ duy vËt lín nhÊt thêi cæ ®¹i víi häc thuyÕt nguyªn tö næi tiÕng. - VÊn ®Ò b¶n thÓ luËn: Theo «ng, nguyªn tö lµ c¬ së ®Çu tiªn cña thÕ giíi vËt chÊt. Nguyªn tö lµ h¹t vËt chÊt cùc nhá, kh«ng ph©n chia ®−îc, kh«ng mïi, kh«ng vÞ, kh«ng ©m thanh, kh«ng mµu s¾c, kh«ng cã sù kh¸c nhau vÒ chÊt. Mäi sù vËt ®Òu ®−îc cÊu t¹o tõ nguyªn tö. Sù kÕt hîp cña nguyªn tö t¹o thµnh sù vËt kh«ng ph¶i lµ ngÉu nhiªn tuú tiÖn mµ lµ sù kÕt hîp cã trËt tù, theo nh÷ng quy luËt nhÊt ®Þnh. Theo «ng, sù biÕn ®æi cña sù vËt thùc chÊt lµ sù thay ®æi trËt tù nguyªn tö t¹o thµnh chóng. Cßn b¶n th©n nguyªn tö lµ phÇn tö nhá nhÊt th× kh«ng thay ®æi. Nh− vËy, so víi c¸c nhµ triÕt häc duy vËt ®−¬ng thêi, quan niÖm vÒ thÕ giíi cña häc thuyÕt Nguyªn tö nãi chung, cña §ªm«crit nãi riªng lµ mét b−íc tiÕn v−ît bËc. Quan niÖm vÒ sù sèng vµ con ng−êi: Theo «ng, sù sèng lµ qu¸ tr×nh biÕn ®æi ph¸t triÓn cña chÝnh b¶n th©n giíi tù nhiªn, b¾t ®Çu ®−îc h×nh thµnh tõ nh÷ng vËt thÓ Èm −ít, d−íi t¸c ®éng cña nhiÖt ®é mµ h×nh thµnh nªn c¸c loµi gièng sinh vËt. Sinh vËt ®Çu tiªn sèng d−íi n−íc sau ®ã ®Õn nh÷ng sinh vËt sèng trªn mÆt ®Êt vµ cuèi cïng lµ con ng−êi. Sinh vËt kh¸c víi vËt (v« c¬) ë chç sinh vËt cã linh hån, cßn vËt th× kh«ng cã linh hån (quan ®iÓm vËt ho¹t luËn). 28 §Ò c−¬ng bµi gi¶ng triÕt häc T.s Vò Minh Tuyªn Quan niÖm vÒ linh hån vµ lý luËn nhËn thøc: Linh hån con ng−êi, theo «ng ®−îc cÊu t¹o tõ nguyªn tö h×nh cÇu, gièng nh− nguyªn tö löa, vËn ®éng víi tèc ®é lín. Nguyªn tö linh hån sinh ra nhiÖt, nhiÖt lµm cho toµn bé c¬ thÓ h−ng phÊn vµ vËn ®éng. Nh− vËy linh hån kh«ng ph¶i lµ mét hiÖn t−îng tinh thÇn mµ lµ mét hiÖn t−îng vËt chÊt (quan niÖm duy vËt tÇm th−êng). Kh«ng cã linh hån bÊt tö, linh hån chÕt cïng víi c¸i chÕt cña c¬ thÓ. VÒ lý luËn nhËn thøc, §ªm«crit chia nhËn thøc con ng−êi thµnh hai d¹ng: nhËn thøc c¶m tÝnh (nhËn thøc mê tèi) vµ nhËn thøc lý tÝnh (nhËn thøc ch©n lý ). C¶ hai d¹ng nhËn thøc trªn ®Òu cã vai trß quan träng, nh−ng nhËn thøc lý tÝnh ®¸ng tin cËy h¬n. 3.1.2.3. Plat«n (427 - 347 Tr.CN) TriÕt häc Plat«n, xÐt vÒ hÖ thèng lµ triÕt häc duy t©m kh¸ch quan. VÊn ®Ò b¶n thÓ luËn: Plat«n cho r»ng "thÕ giíi ý niÖm" lµ c¸i cã tr−íc, lµ b¶n chÊt ch©n thùc cña mäi sù vËt, hiÖn t−îng trong thÕ giíi vËt chÊt. Cßn c¸c sù vËt c¶m tÝnh chØ lµ sù m« pháng, lµ c¸i bãng cña "ý niÖm". ¤ng coi "thÕ giíi ý niÖm" lµ tån t¹i vÜnh viÔn, bÊt biÕn, lu«n ®ång nhÊt víi chÝnh b¶n th©n m×nh, kh«ng ph©n chia ®−îc, t¸ch biÖt víi thÕ giíi sù vËt c¶m tÝnh vµ chØ cã thÓ nhËn thøc nã b»ng t− duy lý tÝnh. MÆt kh¸c, Plat«n còng coi c¸i kh«ng tån t¹i (tøc vËt chÊt) còng cã thùc. Tuy nhiªn, bªn trong c¸i vá duy t©m kh¸ch quan ®ã, lµ nh÷ng gi¸ trÞ khoa häc do Plat«n mang l¹i. §ã lµ b−íc chuyÓn biÕn quan träng vÒ t− duy triÕt häc tõ t− duy trùc quan, Èn dô sang t− duy kh¸i niÖm, bëi v× "chØ cã t− duy kh¸i niÖm míi v¹ch ra b¶n chÊt cña sù vËt" Quan niÖm vÒ linh hån vµ lý luËn nhËn thøc: Linh hån con ng−êi do ý niÖm sinh ra, nªn nã tån t¹i bÊt tö. Khi con ng−êi chÕt, chØ chÕt vÒ thÓ x¸c, cßn linh hån vÉn tån t¹i. Theo Plat«n, nhËn thøc c¶m tÝnh kh«ng ph¶i lµ nguån gèc cña tri thøc ch©n thùc. Tri thøc ch©n thùc, tøc tri thøc hiÓu biÕt ®−îc ý niÖm (b¶n chÊt sù vËt) chØ cã thÓ ®¹t ®−îc b»ng tri thøc lý tÝnh vµ thÓ hiÖn th«ng qua kh¸i niÖm. §èi t−îng cña nhËn thøc kh«ng ph¶i lµ thÕ giíi kh¸ch 29 §Ò c−¬ng bµi gi¶ng triÕt häc T.s Vò Minh Tuyªn quan mµ chÝnh lµ ý niÖm vµ sù nhËn thøc ch©n lý xÐt cho cïng lµ sù håi t−ëng cña linh hån bÊt tö vÒ ý niÖm. T− t−ëng chÝnh trÞ: Lµ kÎ thï cña chÕ ®é d©n chñ chñ n« Aten, Platon coi “chÕ ®é quý téc”, tøc nhµ n−íc cña tÇng líp chñ n« quý téc lµ “nhµ n−íc lý t−ëng”. §ã lµ nhµ n−íc kh«ng cã së h÷u t− nh©n, c¸c thµnh viªn trong x· héi ®−îc chia thµnh ba ®¼ng cÊp víi nh÷ng nhiÖm vô râ rµng: C¸c nhµ triÕt häc l·nh ®¹o nhµ n−íc, binh lÝnh b¶o vÖ nhµ n−íc, b×nh d©n tù do lao ®éng t¹o ra cña c¶i vËt chÊt cßn n« lÖ chØ lµ nh÷ng c«ng cô biÕt nãi. 3.1.2.3. TriÕt häc Aritxt«t (384 - 322 Tr.CN) Sù phª ph¸n cña Aritxt«t ®èi víi Plat«n. Aritxt«t cho r»ng, Plat«n coi ý niÖm nh− mét d¹ng tån t¹i ®éc lËp, tèi cao, t¸ch rêi thÕ giíi hiÖn thùc lµ mét sai lÇm vÒ nhËn thøc, ng−îc l¹i, ph¶i coi ý niÖm (kh¸i niÖm) lµ c¸i ph¶n ¸nh cña thÕ giíi hiÖn thùc, phô thuéc vµo thÕ giíi ®ã. Nãi c¸ch kh¸c, theo Aritxt«t ph¶i cã quan niÖm duy vËt vÒ thÕ giíi. MÆt kh¸c, Aritxt«t cßn v¹ch ra m©u thuÉn trong quan niÖm vÒ thÕ giíi cña Plat«n r»ng: mét mÆt Plat«n coi ý niÖm hoµn toµn t¸ch rêi c¸c sù vËt c¶m tÝnh; mÆt kh¸c, l¹i kh¼ng ®Þnh sù vËt c¶m tÝnh lµ c¸i bãng cña ý niÖm, tøc lµ thõa nhËn sù t−¬ng ®ång nhÊt ®Þnh gi÷a ý niÖm vµ sù vËt. VÊn ®Ò b¶n thÓ luËn: Theo Aritxt«t , tån t¹i nãi chung, xuÊt ph¸t tõ 4 nguyªn nh©n c¬ b¶n: vËt chÊt, h×nh d¹ng, vËn ®éng vµ môc ®Ých. Nguyªn nh©n vËt chÊt vµ h×nh d¹ng lµ c¸i mµ tõ ®ã t¹o nªn sù vËt. VËt chÊt lµ vËt liÖu cÊu thµnh sù vËt. H×nh d¹ng lµ c¸i c¬ b¶n nhÊt t¹o nªn c¸c sù vËt ®a d¹ng phong phó. Häc thuyÕt vÒ tån t¹i cña Arit xt«t ®· xuÊt ph¸t tõ chÝnh thÕ giíi ®Ó gi¶i thÝch thÕ giíi, t×m nguyªn nh©n cña sù vËt tõ chÝnh trong b¶n th©n nã. Tuy nhiªn, bªn c¹nh ®ã cßn cã nh−îc ®iÓm lµ: coi sù ph¸t triÓn cña giíi tù nhiªn gièng nh− s¶n xuÊt vËt chÊt, nªn thõa nhËn nguyªn nh©n "h×nh d¹ng" cã tr−íc nguyªn nh©n "vËt chÊt" vµ trªn hÕt l¹i cã mét "h×nh d¹ng cña h×nh d¹ng", ®ã lµ thÇn th¸nh. Quan niÖm vÒ thÕ giíi trªn ®©y cña Aritxt«t thÓ hiÖn lËp tr−êng duy vËt kh«ng triÖt ®Ó. 30 §Ò c−¬ng bµi gi¶ng triÕt häc T.s Vò Minh Tuyªn Theo Aritxt«t : giíi tù nhiªn lµ toµn bé c¸c sù vËt cã cïng chung b¶n chÊt vËt chÊt m·i m·i vËn ®éng biÕn ®æi. Kh«ng cã b¶n chÊt cña sù vËt nµo tån t¹i bªn ngoµi nã. VËn ®éng g¾n liÒn víi vËt chÊt. Còng nh− vËt chÊt, vËn ®éng tån t¹i vÜnh viÔn. Nh−ng xÐt cho cïng, theo «ng th× vËn ®éng cña vËt chÊt lµ vËn ®éng cã môc ®Ých do thÇn th¸nh t¹o ra, ®ã lµ quan ®iÓm duy vËt kh«ng triÖt ®Ó. ¤ng còng lµ ng−êi ®Çu tiªn hÖ thèng ho¸ c¸c h×nh thøc vËn ®éng: ph¸t sinh, tiªu diÖt, thay ®æi tr¹ng th¸i, t¨ng, gi¶m, di chuyÓn vÞ trÝ. Tuy nhiªn, c¸c h×nh thøc vËn ®éng trªn chØ lµ biÓu hiÖn cô thÓ cña vËn ®éng c¬ häc. Quan niÖm vÒ linh hån vµ lý luËn nhËn thøc: Theo «ng, kh«ng cã linh hån bÊt tö, linh hån chØ tån t¹i trong c¬ thÓ sèng vµ khi c¬ thÓ chÕt linh hån còng mÊt theo. D−íi con m¾t trùc quan cña mét nhµ triÕt häc duy vËt cæ ®¹i, «ng cho r»ng, linh hån tró ngô ë trong tim con ng−êi. Theo «ng, thÕ giíi kh¸ch quan lµ ®èi t−îng cña nhËn thøc, lµ nguån gèc cña c¶m gi¸c vµ kinh nghiÖm (®èi lËp víi Plat«n); nh− vËy, cÇn ph¶i rót ra tri thøc tõ viÖc nghiªn cøu giíi tù nhiªn vµ cuéc sèng con ng−êi. VÒ cÊp ®é nhËn thøc: * NhËn thøc c¶m tÝnh lµ nh÷ng tri thøc vÒ sù vËt riªng lÎ cã ®−îc nhê c¸c gi¸c quan con ng−êi mang l¹i. * NhËn thøc kinh nghiÖm lµ nh÷ng tri thøc cña con ng−êi vÒ sù vËt ®−îc lÆp ®i lÆp l¹i nhiÒu lÇn. * NhËn thøc nghÖ thuËt lµ nh÷ng tri thøc ®Æc thï c¸ biÖt vÒ sù vËt ®−îc ph¶n ¸nh b»ng h×nh t−îng nghÖ thuËt. * NhËn thøc khoa häc lµ nh÷ng tri thøc vÒ b¶n chÊt sù vËt, nã cã kh¶ n¨ng chøng minh gi¶i thÝch sù vËt vµ lµ sù tæng hîp cña nhiÒu cÊp ®é nhËn thøc kh¸c nhau. §ãng gãp cña «ng ®èi víi logÝc häc thÓ hiÖn: Ph©n biÖt râ rµng gi÷a ch©n lý vµ sai lÇm; nªu ra 3 quy luËt cña l« gÝc häc h×nh thøc: quy luËt m©u thuÉn, quy luËt ®ång nhÊt vµ quy luËt lo¹i trõ c¸i thø 3; ¤ng còng nªu ra nh÷ng ph−¬ng ph¸p c¬ b¶n cña viÖc x©y dùng kh¸i niÖm, pháng ®o¸n, suy luËn vµ chøng minh. 31 §Ò c−¬ng bµi gi¶ng triÕt häc T.s Vò Minh Tuyªn Quan ®iÓm vÒ chÝnh trÞ: theo «ng, nhµ n−íc lµ h×nh thøc giao tiÕp cao nhÊt cña con ng−êi. NhiÖm vô cña nhµ n−íc lµ ph¶i b¶o ®¶m cho con ng−êi cã cuéc sèng vËt chÊt h¹nh phóc vµ c¶ vÒ mÆt b¶o ®¶m sù c«ng b»ng x· héi. VÒ ®¹o ®øc: §¹o ®øc häc ®−îc Aritxt«t xÕp vµo lo¹i khoa häc sau triÕt häc. ¤ng ®Æc biÖt quan t©m vÊn ®Ò phÈm h¹nh con ng−êi víi néi dung chÝnh lµ: biÕt ®Þnh h−íng, biÕt t×m tßi s¸ng t¹o, biÕt lµm viÖc vµ thÓ hiÖn râ ë quan niÖm vÒ ®¹o ®øc. §Æc biÖt Aritxt«t ®· nhËn thÊy mèi quan hÖ gi÷a kinh tÕ vµ ®¹o ®øc, chØ ra ®−îc c¬ së kinh tÕ cña sù c«ng b»ng vµ b×nh ®¼ng trong x· héi. Tãm l¹i, nÒn triÕt häc cæ ®¹i Hy L¹p, víi c¸c thµnh tùu rùc rì cña nã ®· ®Æt ra vµ gi¶i quyÕt nhiÒu vÊn ®Ò triÕt häc c¨n b¶n, t¹o c¬ së lý luËn cho sù ph¸t triÓn cña c¸c häc thuyÕt triÕt häc tiÕp theo. Theo M¸c, triÕt häc cæ ®¹i Hy L¹p ®· chøa ®ùng tÊt c¶ nh÷ng mÇm mèng thÕ giíi quan triÕt häc sau nµy. 3.2. TriÕt häc t©y ©u thêi kú trung cæ (Kho¶ng tõ TKV ®Õn TKXV) 3.2.1. Hoµn c¶nh lÞch sö vµ ®Æc ®iÓm cña triÕt häc T©y ©u trung cæ 3.2.1.1. Hoµn c¶nh lÞch sö ChÕ ®é phong kiÕn ra ®êi thay thÕ chÕ ®é chiÕm h÷u n« lÖ. NÒn kinh tÕ x· héi phong kiÕn lµ nÒn kinh tÕ tù cung, tù cÊp, khÐp kÝn. QuyÒn së h÷u ruéng ®Êt vµ c¸c t− liÖu s¶n xuÊt chñ yÕu thuéc vÒ giai cÊp ®Þa chñ phong kiÕn. VÒ chÝnh trÞ t− t−ëng: t«n gi¸o lµ h×nh th¸i ý thøc x· héi chi phèi toµn bé ®êi sèng tinh thÇn cña x· héi phong kiÕn. Tuy nhiªn, do nhu cÇu cña ho¹t ®éng thùc tiÔn, vµo nh÷ng thÕ kû cuèi cïng cña x· héi phong kiÕn ph−¬ng T©y, mét sè m«n khoa häc nh−: to¸n häc, vËt lÝ, ho¸ häc vÉn ®−îc kh«i phôc vµ ph¸t triÓn. 3.2.1.2. §Æc ®iÓm triÕt häc T©y ¢u trung cæ TriÕt häc thêi kú nµy phô thuéc vµo thÇn häc nªn mang tÝnh chÊt kinh viÖn, xa rêi cuéc sèng. 32 §Ò c−¬ng bµi gi¶ng triÕt häc T.s Vò Minh Tuyªn VÊn ®Ò mèi quan hÖ gi÷a khoa häc vµ t«n gi¸o; lý trÝ vµ niÒm tin ®−îc hÇu hÕt c¸c nhµ triÕt häc quan t©m lý gi¶i b»ng nhiÒu c¸ch kh¸c nhau. Mèi quan hÖ gi÷a c¸i chung vµ c¸i riªng còng lµ mét trong nh÷ng vÊn ®Ò träng t©m cña triÕt häc. C¸c nhµ thùc tiÔn gi¶i quyÕt theo hai khuynh h−íng ®èi lËp nhau lµ chñ nghÜa duy thùc vµ chñ nghÜa duy danh. Trªn thùc tÕ nã biÓu hiÖn cuéc ®Êu tranh gi÷a chñ nghÜa duy vËt vµ chñ nghÜa duy t©m. 3.2.2. Mét sè ®¹i biÓu cña ph¸i duy danh vµ duy thùc 3.2.2.1. T« m¸t §a canh (1225- 1274) Häc thuyÕt triÕt häc cña «ng ®−îc thõa nhËn lµ häc thuyÕt triÕt häc ch©n chÝnh nhÊt cña gi¸o héi Thiªn chóa gi¸o. §èi t−îng cña triÕt häc, theo «ng, lµ nghiªn cøu "ch©n lý cña lý trÝ", cßn ®èi t−îng cña thÇn häc lµ nghiªn cøu ch©n lý cña lßng tin t«n gi¸o. Th−îng ®Õ lµ kh¸ch thÓ cuèi cïng cña c¶ triÕt häc vµ thÇn häc, nªn gi÷a triÕt häc vµ thÇn häc kh«ng cã m©u thuÉn. Nh−ng triÕt häc thÊp h¬n thÇn häc, gièng nh− lý trÝ con ng−êi thÊp h¬n lý trÝ cña thÇn. Giíi tù nhiªn do thÇn th¸nh s¸ng t¹o ra tõ h− v«. Sù th«ng minh cña Chóa trêi quyÕt ®Þnh sù phong phó, hoµn thiÖn vµ trËt tù cña giíi tù nhiªn. TrËt tù nµy ®−îc Chóa trêi quy ®Þnh theo thø bËc: b¾t ®Çu b»ng c¸c sù vËt kh«ng cã linh hån (v« c¬) ®Õn con ng−êi, ®Õn c¸c thÇn th¸nh vµ sau cïng lµ b¶n th©n Chóa trêi. Con ng−êi do Chóa trêi s¸ng t¹o ra theo h×nh d¸ng cña m×nh vµ s¾p xÕp con ng−êi theo nh÷ng ®¼ng cÊp kh¸c nhau. NÕu ng−êi nµo muèn v−ît lªn ®¼ng cÊp cña m×nh lµ cã téi víi Chóa trêi. VÒ mèi quan hÖ gi÷a c¸i chung vµ c¸i riªng «ng ®i theo ®−êng lèi duy thùc «n hoµ cho r»ng c¸i chung tån t¹i trªn 3 ph−¬ng diÖn: + Thø 1, c¸i chung tån t¹i tr−íc sù vËt, trong trÝ tuÖ cña Chóa trêi. + Thø 2, c¸i chung tån t¹i trong c¸c sù vËt riªng lÎ. + Thø 3, c¸i chung ®−îc t¹o thµnh b»ng con ®−êng trõu t−îng ho¸ cña trÝ tuÖ con ng−êi tõ c¸c sù vËt ®¬n lÎ. 3.2.2.2. §¬nxcèt (1265 - 1308) 33 §Ò c−¬ng bµi gi¶ng triÕt häc T.s Vò Minh Tuyªn Lµ mét nhµ triÕt häc duy danh lín nhÊt giai ®o¹n nµy. VÒ mèi quan hÖ gi÷a triÕt häc vµ thÇn häc, «ng cã ý ®Þnh muèn gi¶i phãng triÕt häc ra khái sù thèng trÞ cña gi¸o héi, ®Ó c¾t ®øt mèi quan hÖ gi÷a triÕt häc vµ thÇn häc. Theo «ng, thÇn häc cã ®èi t−îng nghiªn cøu lµ Th−îng ®Õ, cßn triÕt häc nghiªn cøu hiÖn thùc kh¸ch quan, lý trÝ con ng−êi chØ cã thÓ nhËn thøc ®−îc nh÷ng c¸i g× kh«ng t¸ch rêi nh÷ng tµi liÖu c¶m tÝnh. Tuy nhiªn, «ng kh«ng h¹ thÊp vai trß cña lßng tin t«n gi¸o. Theo «ng, Th−îng ®Õ lµ tån t¹i bÊt tËn, kh«ng thÓ nhËn thøc ®−îc b»ng lý trÝ mµ ph¶i b»ng lßng tin t«n gi¸o (duy vËt kh«ng triÖt ®Ó). VÒ mèi quan hÖ gi÷a c¸i chung vµ c¸i riªng, theo «ng, c¸i chung kh«ng chØ lµ s¶n phÈm cña lý trÝ, mµ nã cßn cã c¬ së trong b¶n th©n sù vËt (c¸i chung tån t¹i trong c¸i riªng). -VÒ lý luËn nhËn thøc, theo «ng, tinh thÇn vµ lý trÝ lµ h×nh thøc cña th©n thÓ do Th−îng ®Õ ban cho tõ khi míi sinh ra. 3.2.2.3. R«gie Bªc¬n (1214 - 1294 ) ¤ng lµ ng−êi khëi x−íng ra khoa häc thùc nghiÖm vµ ®Êu tranh m¹nh mÏ chèng chñ nghÜa kinh viÖn, gi¸o héi vµ nhµ n−íc phong kiÕn. Bªc¬n nªu ra mét quan niÖm míi vÒ ®èi t−îng cña triÕt häc. Theo «ng, triÕt häc lµ khoa häc lý luËn chung gi¶i thÝch mèi quan hÖ gi÷a c¸c khoa häc cô thÓ, mang l¹i cho c¸c khoa häc ®ã nh÷ng quan niÖm c¬ b¶n vµ b¶n th©n triÕt häc ®−îc x©y dùng trªn nh÷ng thµnh tùu cña c¸c khoa häc ®ã. ë ®©y, Bªc¬n ®· nhËn thÊy mèi quan hÖ gi÷a triÕt häc víi khoa häc cô thÓ. ¤ng phª ph¸n mét c¸ch s©u s¾c chñ nghÜa kinh viÖn vµ cho r»ng: nã ®· k×m h·m sù ph¸t triÓn cña nhËn thøc loµi ng−êi lµ do c¸c nguyªn nh©n sau: + Do sù sïng b¸i uy tÝn cña mét ng−êi nµo ®ã nh−ng kh«ng cã c¬ së. + Do thãi quen, tËp qu¸n l©u ®êi b¸m vµo c¸c quan niÖm ®· cò, l¹c hËu. + Do tÝnh v« c¨n cø cña nh÷ng ý kiÕn, nh÷ng ph¸n ®o¸n cña sè ®«ng ng−êi. + Do sù ngu dèt ®−îc che ®Ëy d−íi c¸i vá th«ng th¸i. 34 §Ò c−¬ng bµi gi¶ng triÕt häc T.s Vò Minh Tuyªn §èi lËp víi chñ nghÜa kinh viÖn, «ng h−íng sù nghiªn cøu cña m×nh vµo khoa häc tù nhiªn, coi khoa häc thùc nghiÖm lµ chóa tÓ cña mäi khoa häc (quan niÖm nµy cßn kÐo dµi nhiÒu thÕ kû vÒ sau). - ¤ng còng cã nh÷ng t− t−ëng x· héi tiÕn bé, lªn ¸n sù ¸p bøc bãc lét, bªnh vùc quyÒn lîi cña nh©n d©n lao ®éng. Tãm l¹i, triÕt häc cña Bªc¬n cã xu h−íng duy vËt, gãp phÇn vµo viÖc kh«i phôc thóc ®Èy khoa häc tù nhiªn ph¸t triÓn. Tuy nhiªn, «ng còng kh«ng tho¸t ly ®−îc sù chi phèi bëi thêi ®¹i cña m×nh, thêi ®¹i bÞ thèng trÞ nÆng nÒ cña gi¸o héi vµ t«n gi¸o. 3.3- TriÕt häc t©y ©u thêi kú phôc h−ng vμ cËn ®¹i 3.3.1. §iÒu kiÖn lÞch sö vµ ®Æc ®iÓm cña triÕt häc thêi kú nµy 3.3.1.1. §iÒu kiÖn lÞch sö ThÕ kû XV - XVII ë T©y ©u gäi lµ thêi kú "Phôc h−ng" víi ý nghÜa nã phôc h−ng l¹i nh÷ng gi¸ trÞ v¨n ho¸ cæ ®¹i ®· bÞ vïi lÊp qua ®ªm tr−êng trung cæ. Chñ nghÜa t− b¶n b¾t ®Çu h×nh thµnh, ph¸t triÓn thay thÕ chñ nghÜa phong kiÕn lçi thêi l¹c hËu. Giai cÊp t− s¶n b−íc lªn vò ®µi lÞch sö thay thÕ giai cÊp phong kiÕn. Sù ph¸t hiÖn ra c¸c c«ng cô lao ®éng míi, kü thuËt s¶n xuÊt míi vµ cïng víi viÖc më réng thÞ tr−êng bu«n b¸n th−¬ng m¹i, lµm cho nÒn s¶n xuÊt hµng ho¸ TBCN ®−îc h×nh thµnh vµ ngµy cµng ph¸t triÓn m¹nh. ¶nh h−ëng quan träng cña khoa häc tù nhiªn ®Õn sù ph¸t triÓn cña triÕt häc lín tíi møc khã x¸c ®Þnh ®−îc ranh giíi gi÷a c¸c lÜnh vùc thÕ giíi quan ®ã. TriÕt häc vµ khoa häc tù nhiªn lóc nµy lµ mét, hoµ lÉn vµo nhau. Tuy nhiªn t«n gi¸o, ®Æc biÖt lµ thiªn chóa gi¸o vÉn cã ¶nh h−ëng ®Õn sù ph¸t triÓn cña triÕt häc thêi kú nµy. 3.3.1.2. §Æc ®iÓm cña triÕt häc thêi kú nµy TriÕt häc thêi kú nµy chÝnh lµ ngän cê lý luËn cña giai cÊp t− s¶n trong cuéc ®Êu tranh nh»m thiÕt lËp ®Þa vÞ thèng trÞ cña m×nh. Trong triÕt häc diÔn ra cuéc ®Êu tranh gay g¾t gi÷a t− t−ëng triÕt häc vµ khoa häc tiÕn bé víi t− t−ëng 35 §Ò c−¬ng bµi gi¶ng triÕt häc T.s Vò Minh Tuyªn thÇn häc t«n gi¸o thùc chÊt ®©y lµ biÓu hiÖn cña cuéc ®Êu tranh gi÷a chñ nghÜa duy vËt vµ chñ nghÜa duy t©m. TriÕt häc thêi kú nµy g¾n liÒn víi vÊn ®Ò con ng−êi vµ gi¶i phãng con ng−êi "Con ng−êi h·y thê phông c¸i ®Ñp cña chÝnh m×nh". ¶nh h−ëng cña khoa häc tù nhiªn ®èi víi triÕt häc kh¸ râ nÐt qua c¸c thêi kú lÞch sö kh¸c nhau. + Tõ TK XV - XVI, triÕt häc ¶nh h−ëng nhiÒu cña v¨n ho¸ phôc h−ng + §Õn TK XVII, triÕt häc hoµ quyÖn víi khoa häc. + §Õn TK XVII - XVIII, nhiÒu khoa häc ®· t¸ch ra thµnh nh÷ng m«n khoa häc ®éc lËp. Nh×n chung sù t¸c ®éng qua l¹i lÉn nhau gi÷a triÕt häc vµ khoa häc thêi kú nµy rÊt phong phó ®a d¹ng. §Æc biÖt ph¶i nãi ®Õn ¶nh h−ëng cña khoa häc thùc nghiÖm ®èi víi triÕt häc ®· t¹o ra ph−¬ng ph¸p t− duy siªu h×nh. Sù thèng trÞ cña c¸c quan niÖm tù nhiªn thÇn luËn trong triÕt häc lµm cho cuéc ®Êu tranh gi÷a chñ nghÜa duy vËt vµ chñ nghÜa duy t©m, gi÷a khoa häc vµ t«n gi¸o cµng trë lªn phøc t¹p. 3.3.2. Mét sè nhµ triÕt häc tiªu biÓu 3.3.2.1. Franxi Bªc¬n (1561 - 1626) Lµ ng−êi s¸ng lËp chñ nghÜa duy vËt Anh vµ khoa häc thùc nghiÖm hiÖn ®¹i. Theo Bªc¬n, sù ph¸t triÓn cña triÕt häc vµ khoa häc lµ nÒn t¶ng cña c«ng cuéc x©y dùng ®Êt n−íc, xo¸ bá ¸p bøc bÊt c«ng trong x· héi. ChÞu ¶nh h−ëng cña quan niÖm truyÒn thèng, Bªc¬n cho r»ng: TriÕt häc lµ tæng thÓ tri thøc lý luËn cña con ng−êi vÒ th−îng ®Õ, vÒ giíi tù nhiªn vµ vÒ b¶n th©n con ng−êi. Lý luËn nhËn thøc: §ãng gãp lín nhÊt cña Bªc¬n lµ lý luËn nhËn thøc thÓ hiÖn ë nh÷ng ®iÓm sau: Mét lµ: Kh«ng cã tri thøc bÈm sinh. Mäi tri thøc ®Òu b¾t nguån tõ kinh nghiÖm vµ qu¸ tr×nh "chÕ biÕn" nh÷ng kinh nghiÖm ®ã thµnh hÖ thèng gióp ta hiÓu ®−îc b¶n chÊt, quy luËt cña sù vËt. 36 §Ò c−¬ng bµi gi¶ng triÕt häc T.s Vò Minh Tuyªn Hai lµ: Muèn nhËn thøc ®óng vÒ thÕ giíi kh¸ch quan th× con ng−êi ph¶i tõ bá nh÷ng ¶o t−ëng (ngÉu t−îng) xuÊt ph¸t tõ tiÕng Hy L¹p: "idola" cã nghÜa lµ "h×nh ¶nh bÞ xuyªn t¹c". §iÒu nµy còng cã nghÜa lµ ph¶i lo¹i bá nh÷ng sai lÇm trong qu¸ tr×nh nhËn thøc cña loµi ng−êi. Ba lµ: ¤ng chØ ra nh÷ng h¹n chÕ cña ph−¬ng ph¸p t− duy cò lµ: "Ph−¬ng ph¸p con nhÖn" xuÊt ph¸t tõ mét sè b»ng chøng, mét sè c¨n cø vôn vÆt nµo ®ã råi véi ®−a ra c¸c tiªn ®Ò vµ kh¼ng ®Þnh mét c¸ch v« c¨n cø vÒ b¶n chÊt sù vËt (gièng nh− con nhÖn véi vµng gi¨ng t¬ trong kho¶nh kh¾c ®· xong, nh−ng kh«ng ch¾c ch¾n) vµ "Ph−¬ng ph¸p con kiÕn" miªu t¶ l−îm lÆt, s−u tÇm tû mØ c¸c tµi liÖu, c¸c d÷ kiÖn nh−ng kh«ng biÕt kh¸i qu¸t rót ra kÕt luËn vÒ b¶n chÊt sù vËt (gièng nh− con kiÕn tha måi) tõ ®ã «ng nªu ra "ph−¬ng ph¸p con ong" ®Ó kh¾c phôc thiÕu sãt cña hai ph−¬ng ph¸p trªn. Thùc chÊt cña ph−¬ng ph¸p nµy lµ: dùa trªn nh÷ng tµi liÖu do nhËn thøc c¶m tÝnh mang l¹i, sau ®ã xö lý chÕ biÕn nh÷ng tµi liÖu ®ã ®Ó ph¶n ¸nh kh¸i qu¸t vÒ b¶n chÊt sù vËt (nh− con ong biÕt lÊy nhuþ hoa lµm nªn mËt ngät). Theo «ng, ph−¬ng ph¸p nhËn thøc tèi −u nhÊt lµ ph−¬ng ph¸p quy n¹p. Nh×n chung, vÒ vÊn ®Ò ph−¬ng ph¸p luËn, Bªc¬n lµ nhµ triÕt häc duy c¶m (duy gi¸c), tuy kh«ng cùc ®oan vµ thiªn vÒ sù ph¸t triÓn khoa häc tù nhiªn. 3.3.2.2. T«m¸t Hèpx¬ (1588 - 1679) ®¹i biÓu chñ nghÜa duy vËt Anh TK XVII ¤ng lµ ng−êi ®· hÖ thèng ho¸ chñ nghÜa duy vËt cña Bªc¬n, mong muèn triÕt häc Bªc¬n bao trïm tÊt c¶ sau khi ®· läc bá nh÷ng thiÕu sãt, sai lÇm trong häc thuyÕt ®ã. Theo Hèpx¬ "tri thøc lµ søc m¹nh", do ®ã cÇn ph¶i ph¸t triÓn triÕt häc vµ khoa häc. TriÕt häc lµ ho¹t ®éng trÝ tuÖ cña con ng−êi nh»m kh¸m ph¸ b¶n chÊt sù vËt, ®−îc ®Þnh nghÜa lµ "häc thuyÕt vÒ c¸c vËt thÓ". C¸c m«n khoa häc kh¸c nh−: to¸n häc, vËt lý häc, ®¹o ®øc häc chØ lµ c¸c lÜnh vùc kh¸c nhau cña triÕt häc. Hèpx¬ kh¼ng ®Þnh: thÕ giíi vËt chÊt tån t¹i kh¸ch quan kh«ng do thÇn th¸nh nµo s¸ng t¹o ra vµ còng kh«ng phô thuéc vµo ý thøc con ng−êi. Song lµ 37 §Ò c−¬ng bµi gi¶ng triÕt häc T.s Vò Minh Tuyªn mét nhµ c¬ häc, bÞ chi phèi bëi ph−¬ng ph¸p t− duy siªu h×nh, «ng kh«ng thõa nhËn tÝnh ®a d¹ng cña thÕ giíi vËt chÊt, mµ quy thÕ giíi vËt chÊt vÒ nh÷ng quan hÖ to¸n häc, c¬ häc vµ chØ thõa nhËn sù tån t¹i cña c¸c sù vËt ®¬n lÎ (duy vËt siªu h×nh). §èi víi con ng−êi, theo «ng tr¸i tim lµ chiÕc "lß xo", d©y thÇn kinh lµ sîi chØ, cßn c¸c khíp x−¬ng lµ nh÷ng b¸nh xe. Kh«ng gian, thêi gian lµ nh÷ng h×nh thøc tån t¹i cña vËt chÊt. C¸i g× cã qu¶ng tÝnh vµ h×nh d¹ng th× tån t¹i, thÇn th¸nh kh«ng cã qu¶ng tÝnh vµ h×nh d¹ng nªn kh«ng tån t¹i. VÒ lý luËn nhËn thøc: §èi t−îng nhËn thøc lµ c¸c vËt thÓ ®¬n lÎ, cïng víi nh÷ng quan hÖ sè l−îng to¸n häc, c¬ häc cña nã. C¶m gi¸c, kinh nghiÖm lµ b−íc ®Çu cña qu¸ tr×nh nhËn thøc. Nh−ng «ng l¹i t¸ch rêi nhËn thøc c¶m tÝnh víi nhËn thøc lý tÝnh, quy n¹p vµ diÔn dÞch. Quan niÖm vÒ x· héi: Con ng−êi lµ mét thùc thÓ thèng nhÊt gi÷a mÆt sinh vËt vµ mÆt x· héi, tÝnh Ých kû vµ tham väng c¸ nh©n lµ nguyªn nh©n g©y ra chiÕn tranh, g©y ra ®iÒu ¸c "Con ng−êi lµ mét ®éng vËt ®éc ¸c" Theo Hèp x¬, ®Ó duy tr× trËt tù x· héi, ph¶i cã "khÕ −íc x· héi", mµ trong ®ã nhµ n−íc cã sø mÖnh ®iÒu hµnh x· héi, xö ph¹t ai vi ph¹m lîi Ých chung vµ buéc mäi c¸ nh©n ph¶i tu©n theo c¸c ®¹o luËt x· héi. 3.3.2.3. R¬nª §Òc¸ct¬ (1596 - 1650) ®¹i biÓu cña triÕt häc Ph¸p TK XVIII ¤ng ®−îc coi lµ ng−êi cïng víi Bªc¬n t¹o ra cuéc c¸ch m¹ng trong lÞch sö triÕt häc T©y ¢u cËn ®¹i. Theo «ng, tr×nh ®é ph¸t triÓn cña t− duy triÕt häc lµ th−íc ®o quan träng ®Ó ®¸nh gi¸ tr×nh ®é v¨n minh cña loµi ng−êi nãi chung, cña mét d©n téc nãi riªng, bëi v× triÕt häc lµ sù th«ng th¸i kh«ng chØ trong lÜnh vùc nhËn thøc mµ c¶ trong c«ng viÖc. -Nguyªn t¾c "nghi ngê khoa häc" cña §Òc¸ct¬: Theo «ng, cÇn ph¶i nghi ngê mäi tri thøc cña loµi ng−êi tõ tr−íc ®Õn nay vÉn ®−îc thõa nhËn ch©n lý. Nguyªn t¾c "nghi ngê" nªu ra ë ®©y hoµn toµn kh«ng gièng víi quan niÖm cña chñ nghÜa hoµi nghi (phñ ®Þnh kh¶ n¨ng nhËn thøc thÕ giíi cña con ng−êi ) còng kh«ng gièng víi quan niÖm siªu h×nh "phñ 38 §Ò c−¬ng bµi gi¶ng triÕt häc T.s Vò Minh Tuyªn ®Þnh s¹ch tr¬n" nh÷ng tri thøc ®· ®−îc thùc tiÔn x¸c nhËn lµ ch©n lý. Nghi ngê ë ®©y lµ mét c¸ch thøc gióp con ng−êi tiÕp tôc suy nghÜ ®Ó t×m ra nh÷ng tri thøc míi ®óng ®¾n h¬n. §©y chÝnh lµ mét ph−¬ng ph¸p cÇn thiÕt trong qu¸ tr×nh nhËn thøc ®Ó thóc ®Èy con ng−êi t×m tßi ch©n lý vµ cã niÒm tin ch¾c ch¾n vµo nh÷ng tri thøc míi. Nghi ngê chØ lµ tiÒn ®Ò ®Ó kiÕm t×m tri thøc, chø kh«ng ph¶i lµ kÕt luËn. ¤ng ®Ò xuÊt ph−¬ng ph¸p nhËn thøc duy lý gåm 4 nguyªn lý: (1)- Tr−íc hÕt ph¶i nghi ngê, nÕu ch−a thÊy ch¾c ch¾n tri thøc ®ã lµ ch©n lý; (2)- CÇn chia nhá ®èi t−îng ®Ó nhËn thøc vÒ c¸c bé phËn cña nã; (3)- Trong qu¸ tr×nh nhËn thøc cÇn xuÊt ph¸t tõ ®iÒu ®¬n gi¶n nhÊt, s¬ ®¼ng nhÊt, dÇn dÇn ®i ®Õn nh÷ng ®iÒu phøc t¹p h¬n, cao h¬n; (4)- Ph¶i xem xÐt ®Çy ®ñ d÷ kiÖn, kh«ng ®−îc bá sãt bÊt cø tµi liÖu nµo trong qu¸ tr×nh nhËn thøc. Tõ nguyªn t¾c ®ã, §Òc¸ct¬ kÕt luËn: T«i hoµi nghi sù tån t¹i cña mäi c¸i, nh−ng kh«ng thÓ nghi ngê sù tån t¹i cña b¶n th©n t«i v× t«i ®ang nghi ngê. NÕu t«i kh«ng tån t¹i th× lµm sao t«i cã thÓ nghi ngê mäi c¸i ®−îc vµ th«ng qua sù nghi ngê t«i biÕt m×nh ®ang tån t¹i. Mµ nghi ngê còng lµ ®ang suy nghÜ, ®ang t− duy. Do vËy, "t«i suy nghÜ tøc lµ t«i tån t¹i". Quan niÖm vÒ thÕ giíi: Trong "VËt lý häc", «ng nªu ra quan niÖm duy vËt vÒ thÕ giíi r»ng: vò trô lµ thÕ giíi vËt chÊt, vËt chÊt lµ v« tËn bao gåm c¶ nh÷ng h¹t nhá nh−ng cã thÓ ph©n chia ®Õn v« cïng. §©y lµ quan niÖm vÒ tÝnh v« tËn cña thÕ giíi vËt chÊt. Theo «ng, kh«ng cã kh«ng gian, thêi gian trèng rçng, kh«ng gian, thêi gian g¾n liÒn víi vËt chÊt vËn ®éng vµ kh«ng bÞ tiªu diÖt. Song, do giíi h¹n cña thêi ®¹i quy ®Þnh, «ng hiÓu vËn ®éng cña vËt chÊt chØ lµ vËn ®éng c¬ häc. Trong "Siªu h×nh häc" "Me-ta-phi-si-ca" §ªc¸ct¬ ®øng trªn quan ®iÓm nhÞ nguyªn luËn khi cho r»ng: 2 thùc thÓ vËt chÊt lµ tinh thÇn tån t¹i song song kh«ng phô thuéc vµo Th−îng ®Õ. Nh− vËy, xÐt vÒ toµn bé, b¶n thÓ luËn triÕt häc cña §ªc¸ct¬ cã xu h−íng duy vËt, nh−ng xÐt riªng bé phËn "Siªu h×nh häc" th× «ng lµ nhµ triÕt häc duy vËt kh«ng triÖt ®Ó, nhÞ nguyªn luËn. 39 §Ò c−¬ng bµi gi¶ng triÕt häc T.s Vò Minh Tuyªn 3.3.2.4. Barót Xpin«da(1632-1677) ¤ng lµ nhµ triÕt häc Hµ Lan næi tiÕng, nhµ duy vËt vµ v« thÇn, nhµ t− t−ëng cña tÇng líp d©n chñ t− s¶n. ¤ng cho r»ng Thùc thÓ lµ nguån gèc vµ b¶n chÊt cña mäi sù vËt. Thùc thÓ cã v« vµn thuéc tÝnh nh−ng trÝ tuÖ cña con ng−êi chØ nhËn thøc ®−îc hai thuéc tÝnh c¬ b¶n lµ qu¶ng tÝnh vµ t− duy. Chèng l¹i quan ®iÓm nhÞ nguyªn cña §Òc¸c, «ng cho r»ng qu¶ng tÝnh vµ t− duy chØ lµ hai thuéc tÝnh cña thùc thÓ. Lµ nhµ duy vËt v« thÇn triÖt ®Ó, Xpin«da cho r»ng thÕ giíi chØ lµ thÕ giíi cña c¸c sù vËt riªng lÎ. Trong ®ã con ng−êi chØ lµ mét bé phËn cña tù nhiªn. NhËn thøc luËn: Theo chñ nghÜa duy lý mét c¸ch m¹nh mÏ, «ng chia nhËn thøc thµnh ba giai ®o¹n lµ c¶m tÝnh, lý tÝnh vµ trùc gi¸c. Trong ®ã Lý tÝnh lµ nguån gèc duy nhÊt cña nh÷ng ch©n lý ®¸ng tin cËy; Trùc gi¸c ®−îc coi lµ nÒn t¶ng cña tri thøc ®óng ®¾n cßn C¶m tÝnh th× th−êng dÉn ®Õn lÇm lÉn. Quan niÖm vÒ x· héi: ¤ng cho r»ng tÝnh hîp ph¸p cña x· héi lµ do ®Æc ®iÓm cña b¶n tÝnh bÊt biÕn cña con ng−êi vµ sù kÕt hîp gi÷a lîi Ých c¸ nh©n Ých kû víi lîi Ých x· héi lµ ®iÒu cã thÓ thùc hiÖn ®−îc. 3.3.2.5. Gi«n Lècc¬ (1632-1704) Lècc¬ lµ nhµ duy vËt ng−êi Anh, «ng phª ph¸n quan ®iÓm thõa nhËn t− t−ëng bÈm sinh cña §Òc¸c ®Ó ®i ®Õn kh¼ng ®Þnh toµn bé c¸c tri thøc, ch©n lý ®Òu lµ kÕt qu¶ nhËn thøc cña con ng−êi chø kh«ng ph¶i lµ bÈm sinh. Tõ ®ã «ng ®−a ra nguyªn lý Tabula rasa( tÊm b¶ng s¹ch): “ Linh hån chóng ta khi míi sinh ra, cã thÓ nãi nh− mét tê giÊy tr¾ng, kh«ng cã mét ký hiÖu hay ý niÖm nµo c¶”. Nguyªn lý nµy kh¼ng ®Þnh: Thø nhÊt, Mäi tri thøc cña con ng−êi kh«ng ph¶i lµ bÈm sinh mµ lµ kÕt qu¶ cña nhËn thøc. Thø hai, Mäi qu¸ tr×nh nhËn thøc ®Òu xuÊt ph¸t tõ c¸c c¬ quan c¶m tÝnh. Thø ba, linh hån con ng−êi kh«ng ph¶i lµ tÊm b¶ng s¹ch thô ®éng trø¬c mäi hoµn c¶nh xung quanh mµ cã vai trß tÝch cùc nhÊt ®Þnh. Tuy nhiªn «ng ch−a thÊy ®−îc c¬ së kinh tÕx· héi cña häc thuyÕt thõa nhËn c¸c t− t−ëng bÈm sinh. Lècc¬ ph©n chia c¸c tÝnh chÊt cña sù vËt thµnh c¸c “chÊt cã tr−íc” vµ c¸c “chÊt cã sau”. C¸c “chÊt cã tr−íc” lµ nh÷ng ®Æc tÝnh kh¸ch quan vèn cã cña sù 40 §Ò c−¬ng bµi gi¶ng triÕt häc T.s Vò Minh Tuyªn vËt nh− khèi l−îng, qu¶ng tÝnh. Chóng kh«ng thÓ mÊt ®i dï sù vËt biÕn ®æi thÕ nµo ch¨ng n÷a. C¸c “chÊt cã sau” lµ nh÷ng ®Æc tÝnh dÔ thay ®æi nh−: ©m thanh, mïi vÞ, mµu s¾c… 3.3.2.6. BÐcc¬li (1685 - 1753) ¤ng lµ mét gi¸m môc ng−êi Anh, ®¹i biÓu ®iÓn h×nh cña chñ nghÜa duy t©m chñ quan. Theo «ng c¶m gi¸c cña con ng−êi kh«ng ph¶i lµ c¸i ph¶n ¸nh hiÖn thùc kh¸ch quan mµ chÝnh nã lµ hiÖn thùc kh¸ch quan ch©n chÝnh, "kh«ng ph¶i sù vËt biÕn thµnh biÓu t−îng mµ biÓu t−îng biÕn thµnh sù vËt". Theo BÐcc¬li , sù vËt tån t¹i tøc lµ ®−îc tri gi¸c. C¸i g× kh«ng ®−îc tri gi¸c, kh«ng cã tri gi¸c con ng−êi th× kh«ng tån t¹i. NghÜa lµ sù vËt tån t¹i hoµn toµn phô thuéc vµo gi¸c quan con ng−êi. MÆt kh¸c, «ng còng thõa nhËn ngoµi tinh thÇn c¸ nh©n, cßn cã mét c¸i tinh thÇn vÜnh viÔn nµo ®ã. Nh− vËy, tõ lËp tr−êng chñ nghÜa duy t©m chñ quan «ng l¹i ng¶ sang chñ nghÜa duy t©m kh¸ch quan. *§¹i biÓu cña chñ nghÜa duy vËt Ph¸p TK XVIII (thêi kú khai s¸ng) - La Mettri (1709-1751) La Mettri lµ nhµ triÕt häc duy vËt, quan ®iÓm duy vËt cña «ng ®−îc x©y dùng trªn c¬ së khoa häc tù nhiªn. Theo «ng, thùc thÓ vËt chÊt lµ thèng nhÊt ba h×nh thøc cña nã trong giíi tù nhiªn: giíi v« c¬, thùc vËt vµ ®éng vËt( bao gåm c¶ con ng−êi). §Æc tÝnh c¬ b¶n cña vËt chÊt lµ qñang tÝnh, vËn ®éng vµ c¶m thô. Loµi ng−êi th× cã c¶m thô cao h¬n vµ trÝ tuÖ lín h¬n loµi vËt. VÒ nhËn thøc luËn, «ng theo ®−êng lèi duy gi¸c cho r»ng: gi¸c quan lµ kÎ ®¸ng tin cËy trong ®êi sèng hµng ngµy. VÒ quan ®iÓm x· héi, La Mettri coi lîi Ých cña mäi ng−êi quyÕt ®Þnh sinh ho¹t x· héi, nh−ng lîi Ých nµy l¹i phô thuéc vµo t− t−ëng chÝnh trÞ, «ng lÉn lén t− t−ëng tù do vÒ t− h÷u víi tù do cña con ng−êi. - §ªni §i®¬r« (1713-1784) Theo «ng, trong "vò trô chØ cã mét thùc thÓ kÓ c¶ con ng−êi vµ ®éng vËt", ®ã lµ vËt chÊt, vËt chÊt bao gåm toµn bé c¸c vËt thÓ cã qu¶ng tÝnh, cã h×nh thøc vµ lu«n vËn ®éng, vËn ®éng cña vËt chÊt do nguyªn nh©n tù th©n vµ sù dÞch chuyÓn kh«ng ph¶i lµ vËn ®éng mµ chØ lµ di ®éng (kh¸c víi mét sè nhµ 41 §Ò c−¬ng bµi gi¶ng triÕt häc T.s Vò Minh Tuyªn triÕt häc kh¸c). ChÝnh qu¸ tr×nh vËn ®éng, ph¸t triÓn cña giíi tù nhiªn ®· lo¹i bá nh÷ng c¸i g× kh«ng thÝch nghi vµ gi÷ l¹i, chän läc nh÷ng c¸i g× gióp nã ngµy cµng hoµn thiÖn h¬n. §©y chÝnh lµ nh÷ng quan niÖm tiÒn th©n cña häc thuyÕt §¸c uyn. Lý luËn nhËn thøc: §i®¬r« cho r»ng: C¬ thÓ con ng−êi lµ khÝ quan vËt chÊt cña ý thøc, t− duy. Theo «ng b−íc chuyÓn tiÕp tõ v« tri, v« gi¸c (ph¶n ¸nh vËt lý) ®Õn kh¶ n¨ng c¶m gi¸c, t− duy ®Òu g¾n liÒn víi qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña thÕ giíi vËt chÊt tõ v« c¬ ®Õn h÷u c¬ vµ con ng−êi. Lµ nhµ triÕt häc duy lý kiÓu míi, «ng ®Ò cao kh¶ n¨ng nhËn thøc c¶m tÝnh trong qu¸ tr×nh nhËn thøc. Quan ®iÓm chÝnh trÞ, x· héi: Theo «ng, trÝ tuÖ vµ ®¹o ®øc con ng−êi do m«i tr−êng vµ hoµn c¶nh x· héi t¹o nªn chø kh«ng ph¶i do Th−îng ®Õ. ChØ cã khoa häc míi mang l¹i cho con ng−êi hiÓu biÕt ®óng ®¾n vÒ thÕ giíi, cßn t«n gi¸o mang l¹i nh÷ng ¶o t−ëng, lµm con ng−êi mÒm yÕu ®i. ¤ng ñng hé "khÕ −íc x· héi" vµ ®ßi thùc hiÖn cai trÞ x· héi theo d©n chñ t− s¶n, më mang gi¸o dôc cho d©n. - P«n H¨ngri H«nb¸ch (1723 - 1789) Dùa vµo c¸c thµnh tùu khoa häc, «ng kh¼ng ®Þnh: vËt chÊt lµ nguyªn nh©n ®Çu tiªn cña v¹n vËt. VËt chÊt lµ tån t¹i kh¸ch quan vµ cã kh¶ n¨ng t¸c ®éng vµo gi¸c quan con ng−êi g©y ra c¶m gi¸c. VËt chÊt cã nh÷ng ®Æc tÝnh chñ yÕu lµ: qu¶ng tÝnh, vËn ®éng, cã thÓ ph©n chia, cã träng lùc. Theo «ng, giíi tù nhiªn tån t¹i vÜnh viÔn, kh«ng do ai s¸ng t¹o ra vµ còng kh«ng bÞ tiªu diÖt, vËn ®éng lµ thuéc tÝnh cè h÷u cña vËt chÊt nh−ng vËn ®éng chØ lµ thay ®æi vÞ trÝ ®¬n gi¶n cña vËt thÓ trong kh«ng gian. VÒ ý thøc, theo «ng, nã lµ ®Æc tÝnh cña mét d¹ng vËt chÊt cã tæ chøc cao. Con ng−êi lµ s¶n phÈm cña tù nhiªn, tån t¹i trong tù nhiªn, phôc tïng quy luËt tù nhiªn, thËm chÝ c¶ t− t−ëng còng nh− vËy. VÒ nhËn thøc luËn: ¤ng chøng minh r»ng: TrÝ lùc con ng−êi phô thuéc vµo cÊu tróc sinh häc cña nã. N¨ng lùc c¶m gi¸c gióp con ng−êi nhËn thøc ®−îc thÕ giíi vµ c¸c quy luËt cña thÕ giíi ®ã. Kh«ng cã linh hån bÊt tö, kh«ng 42 §Ò c−¬ng bµi gi¶ng triÕt häc T.s Vò Minh Tuyªn cã t− t−ëng bÈm sinh. Con ng−êi rót ra nh÷ng t− t−ëng, nh÷ng quan niÖm tõ hiÖn thùc kh¸ch quan chø kh«ng ph¶i tõ chÝnh t− duy. Quan viÖm vÒ x· héi: Theo «ng, sù ph¸t triÓn cña x· héi nh− lµ mét qu¸ tr×nh bÞ ®Þnh mÖnh chi phèi (quan niÖm duy t©m vÒ x· héi). Lµ nhµ triÕt häc khai s¸ng, «ng mong muèn xo¸ bá chñ nghi· ngu d©n thêi trung cæ b»ng phæ cËp gi¸o dôc. 3.4. TriÕt häc cæ ®iÓn ®øc (TK XVIII - XIX) 3.4.1. TiÒn ®Ò kinh tÕ - x· héi vµ nh÷ng ®Æc ®iÓm c¬ b¶n cña triÕt häc cæ ®iÓn §øc 3.4.1.1. TiÒn ®Ò kinh tÕ - x∙ héi Vµo cuèi thÕ kû XVIII, nhiÒu n−íc t− b¶n chñ nghÜa Ch©u ©u ®· ph¸t triÓn m¹nh. Trong khi ®ã, n−íc §øc vÉn lµ mét n−íc phong kiÕn yÕu kÐm vÒ kinh tÕ, l¹c hËu vÒ chÝnh trÞ, nh− ¡ngghen ®¸nh gi¸ ®©y lµ thêi kú tåi tÖ nhÊt cña n−íc §øc. Trong n−íc §øc diÔn ra mét cuéc c¸ch m¹ng t− t−ëng lín, nh− M¸c nhËn xÐt: "Lý luËn cña ng−êi §øc vÒ c¸ch m¹ng t− s¶n Ph¸p". Nh− vËy, xÐt trªn b×nh diÖn quèc tÕ, th× cuéc c¸ch m¹ng t− t−ëng ®ã lµ hoµn toµn phï hîp quy luËt nhËn thøc cña loµi ng−êi. Cuéc c¸ch m¹ng trong khoa häc tù nhiªn thu ®−îc nhiÒu thµnh tùu lín, lµm s¸ng tá bøc tranh biÖn chøng cña thÕ giíi, tr¸i víi c¸ch nh×n truyÒn thèng cña quan niÖm siªu h×nh vÒ thÕ giíi vÉn tån t¹i trong nhiÒu thÕ kû tr−íc ®ã. ChÝnh tiÒn ®Ò kinh tÕ - x· héi trªn ®· t¸c ®éng ®Õn sù h×nh thµnh nÒn triÕt häc cæ ®iÓn §øc. 3.4.1.2. §Æc ®iÓm cña triÕt häc cæ ®iÓn §øc TriÕt häc cæ ®iÓn §øc cã néi dung c¸ch m¹ng s©u s¾c nh−ng l¹i chøa ®ùng trong mét h×nh thøc cùc kú r¾c rèi vµ m©u thuÉn. TriÕt häc cæ ®iÓn §øc ®Ò cao vai trß ho¹t ®éng tÝch cùc cña con ng−êi vµ kh¼ng ®Þnh: con ng−êi võa lµ chñ thÓ võa lµ kÕt qu¶ cña qu¸ tr×nh ho¹t ®éng cña chÝnh m×nh. Tuy nhiªn nã l¹i thÇn th¸nh ho¸ søc m¹nh vµ trÝ tuÖ con ng−êi ®Õn møc coi con ng−êi lµ chóa tÓ cña tù nhiªn. 43 §Ò c−¬ng bµi gi¶ng triÕt häc T.s Vò Minh Tuyªn Thµnh tùu lín nhÊt trong triÕt häc cæ ®iÓn §øc lµ ®· x©y dùng ®−îc ph−¬ng ph¸p biÖn chøng ®èi lËp víi ph−¬ng ph¸p siªu h×nh, gãp phÇn thóc ®Èy nhËn thøc nh©n lo¹i ph¸t triÓn. 3.4.2. Mét sè nhµ triÕt häc tiªu biÓu 3.4.2.1. Cant¬ (1724- 1804) T− t−ëng triÕt häc cña Cant¬ chia thµnh hai thêi kú lín: triÕt häc tiÒn phª ph¸n ( tr−íc n¨m 1770) vµ triÕt häc phª ph¸n ( tõ n¨m 1770). Trong thêi kú tiÒn phª ph¸n, «ng thÓ hiÖn lµ mét nhµ triÕt häc duy vËt vÒ giíi tù nhiªn vµ cã nhiÒu ®ãng gãp ®Æt nÒn mãng cho sù ph¸t triÓn cña phÐp biÖn chøng. Häc thuyÕt tinh v©n vµ dù ®o¸n vÒ ¶nh h−ëng cña lùc hÊp dÉn gi÷a mÆt tr¨ng vµ tr¸i ®Êt tíi hiÖn t−îng thuû triÒu lªn xuèng. LuËn ®iÓm næi tiÕng cña «ng lµ “ H·y cho t«i vËt chÊt, t«i sÏ chØ ra cho c¸c b¹n thÊy, thÕ giíi ph¶i ra ®êi tõ vËt chÊt nh− thÓ nµo”. Thêi kú phª ph¸n, Cant¬ thÓ hiÖn lµ mét nhµ triÕt häc nhÞ nguyªn khi mét mÆt, «ng thõa nhËn sù tån t¹i cña thÕ giíi “VËt tù nã” ë bªn ngoµi con ng−êi. MÆt kh¸c thÕ giíi c¸c sù vËt mµ ta nhËn thøc ®−îc l¹i kh«ng liªn quan g× ®Õn c¸i gäi lµ “ thÕ giíi vËt tù nã”, chóng chØ lµ c¸c hiÖn t−îng phï hîp víi c¶m gi¸c vµ tri thøc do lý tÝnh cña chóng ta t¹o ra. VÒ nhËn thøc luËn: Cant¬ theo thuyÕt bÊt kh¶ tri, «ng cho r»ng con ng−êi chØ nhËn thøc ®−îc hiÖn t−îng bÒ ngoµi mµ kh«ng x©m nhËp ®−îc vµo b¶n chÊt ®Ých thùc cña sù vËt, kh«ng ph¸n xÐt ®−îc g× vÒ sù vËt nh− b¶n th©n chóng tån t¹i. ¤ng còng cho r»ng cÇn h¹n chÕ ph¹m vi cña lý tÝnh ®Ó dµnh cho ®øc tin,. 3.4.2.2. Fri®rich Hªghen (1770 - 1831) Hªghen nhµ biÖn chøng ®ång thêi lµ nhµ triÕt häc duy t©m kh¸ch quan. TriÕt häc cña «ng lµ mét hÖ thèng ®Çy phøc t¹p vµ m©u thuÉn. §iÓm xuÊt ph¸t vµ lµ nÒn t¶ng cña hÖ thèng triÕt häc Hªghen lµ ph¹m trï "ý niÖm tuyÖt ®èi". Theo Hªghen, "ý niÖm tuyÖt ®èi" lµ mét thùc thÓ tinh thÇn phi vËt chÊt, cã tr−íc, tån t¹i ®éc lËp víi thÕ giíi vµ lµ c¬ së sinh ra toµn 44 §Ò c−¬ng bµi gi¶ng triÕt häc T.s Vò Minh Tuyªn bé c¸c sù vËt hiÖn t−îng trong thÕ giíi. Nãi c¸ch kh¸c: mäi sù vËt, hiÖn t−îng trong thÕ giíi chØ lµ hiÖn th©n cña "ý niÖm tuyÖt ®èi" do "ý niÖm tuyÖt ®èi" sinh ra vµ quyÕt ®Þnh. Con ng−êi lµ s¶n phÈm cao nhÊt cña "ý niÖm tuyÖt ®èi". Con ng−êi tiÕn hµnh ho¹t ®éng nhËn thøc vµ ho¹t ®éng c¶i t¹o biÕn ®æi thÕ giíi lµ c¸ch thøc ®Ó "ý niÖm tuyÖt ®èi" nhËn thøc vÒ chÝnh b¶n th©n m×nh, trë vÒ víi chÝnh m×nh (v× thÕ giíi vËt chÊt lµ do "ý niÖm tuyÖt ®èi "sinh ra). PhÐp biÖn chøng cña Hªghen mµ h¹t nh©n lµ t− t−ëng vÒ sù ph¸t triÓn lµ thµnh tùu vÜ ®¹i nhÊt cu¶ triÕt häc cæ ®iÓn §øc thÕ kû XVIII - XIX. Hªghen kh¼ng ®Þnh : "c¸i biÖn chøng lµ linh hån cu¶ mäi nhËn thøc khoa häc ch©n chÝnh". Nh−ng phÐp biÖn chøng ®−îc tr×nh bµy trong hÖ thèng triÕt häc duy t©m kh¸ch quan. §ã lµ phÐp biÕn chøng duy t©m, phÐp biÖn chøng vÒ ý niÖm, vÒ kh¸i niÖm (tøc lµ c¸i ph¶n ¸nh cña thÕ giíi vËt chÊt) chø kh«ng ph¶i lµ phÐp biÖn chøng vÒ chÝnh b¶n th©n thÕ giíi vËt chÊt. Hªghen lµ ng−êi ®Çu tiªn tr×nh bµy giíi tù nhiªn, lÞch sö x· héi vµ t− duy con ng−êi trong qu¸ t×nh vËn ®éng, biÕn ®æi, ph¸t triÓn kh«ng ngõng;¤ng còng lµ ng−êi ®Çu tiªn cã c«ng x©y dùng hÖ thèng c¸c ph¹m trï, quy luËt cña phÐp biÖn chøng nh−: c¸c ph¹m trï chÊt , l−îng, ®é, phñ ®Þnh, m©u thuÉn, c¸i chung vµ c¸i riªng, nguyªn nh©n vµ kÕt qu¶, b¶n chÊt vµ hiÖn t−îng, kh¶ n¨ng vµ hiÖn thùc vµ c¸c quy luËt l−îng chÊt, quy luËt m©u thuÉn. Nh−ng néi dung phÐp biÖn chøng chØ lµ ph¶n ¸nh sù vËn ®éng, ph¸t triÓn cña t− duy, kh¸i niÖm chø kh«ng ph¶i cña b¶n th©n thÕ giíi kh¸ch quan. V× vËy, theo Lªnin, ®Ó hiÓu ®−îc nh÷ng gi¸ trÞ ®Ých thùc cña phÐp biÖn chøng Hªghen ph¶i nghiªn cøu nã theo tinh thÇn cña chñ nghÜa duy vËt, nghÜa lµ ph¶i coi c¸i biÖn chøng cña thÕ giíi vËt chÊt sinh ra c¸i biÖn chøng cña ý niÖm cña t− duy, coi c¸i biÖn chøng kh¸ch quan sinh ra c¸i biÖn chøng chñ quan. Hay, theo c¸ch nãi cña ¡ngghen, ph¶i ®Æt nã tõ chç "®øng b»ng ®Çu" cho nã "®øng b»ng chÝnh ®«i ch©n cña m×nh". 3.4.2.3. LutvÝch Ph¬b¸ch (1804 - 1872) 45 §Ò c−¬ng bµi gi¶ng triÕt häc T.s Vò Minh Tuyªn Ph¬b¸ch phª ph¸n häc thuyÕt triÕt häc duy t©m cña Hªghen cho r»ng: giíi tù nhiªn lµ mét "tån t¹i kh¸c" cña "ý niÖm tuyÖt ®èi". §øng trªn lËp tr−êng chñ nghÜa duy vËt, «ng b¶o vÖ vµ chøng minh cho quan ®iÓm nhÊt nguyªn luËn duy vËt r»ng: vËt chÊt cã tr−íc, ý thøc cã sau, giíi tù nhiªn tù nã sinh ra, tån t¹i kh«ng phô thuéc vµo ý thøc con ng−êi vµ con ng−êi chØ cã thÓ gi¶i thÝch giíi tù nhiªn tõ chÝnh b¶n th©n nã. Ph¬b¸ch kh¼ng ®Þnh: kh«ng gian, thêi gian tån t¹i kh¸ch quan vµ g¾n liÒn víi vËt chÊt, kh«ng cã kh«ng gian, thêi gian t¸ch rêi vËt chÊt vµ ng−îc l¹i kh«ng cã vËt chÊt nµo bªn ngoµi kh«ng gian, thêi gian. Ph¬b¸ch còng thõa nhËn sù vËn ®éng, ph¸t triÓn cña giíi tù nhiªn diÔn ra mét c¸ch kh¸ch quan vµ trong nh÷ng ®iÒu kiÖn nhÊt ®Þnh ®· xuÊt hiÖn vËt chÊt h÷u c¬ vµ con ng−êi. Nh− vËy, trong quan niÖm vÒ tù nhiªn, Ph¬b¸ch lµ nhµ triÕt häc duy vËt triÖt ®Ó. Quan niÖm vÒ con ng−êi, x· héi vµ t«n gi¸o: §èi lËp víi Hªghen, Ph¬b¸ch lÊy con ng−êi sèng, con ng−êi tån t¹i hiÖn thùc lµm ®iÓm xuÊt ph¸t cho häc thuyÕt triÕt häc cña m×nh. §ã lµ quan ®iÓm triÕt häc nh©n b¶n cña Ph¬b¸ch, triÕt häc vÒ con ng−êi vµ v× con ng−êi. ¤ng tuyªn bè nhiÖm vô cña triÕt häc lµ mang l¹i cho con ng−êi quan niÖm míi (quan niÖm duy vËt) vÒ b¶n th©n m×nh ®Ó t¹o ®iÒu kiÖn cho con ng−êi v−¬n tíi h¹nh phóc. Ph¬b¸ch quan niÖm vÒ con ng−êi nh− mét thùc thÓ sinh vËt cã c¶m gi¸c, t− duy, cã ham muèn, m¬ −íc lµ mét bé phËn cña giíi tù nhiªn vµ xÐt vÒ b¶n chÊt lµ cã t×nh yªu th−¬ng trong ®ã t×nh yªu th−¬ng nam n÷ lµ kiÓu mÉu. §©y chÝnh lµ quan niÖm duy vËt vÒ con ng−êi cña Ph¬b¸ch nh»m chèng l¹i quan niÖm duy t©m vÒ con ng−êi cña Hªghen. Song trong quan niÖm vÒ con ng−êi cña Ph¬b¸ch cßn cã nh−îc ®iÓm lµ: chØ thÊy mÆt sinh vËt cña con ng−êi (lµ mét bé phËn cña tù nhiªn), mµ kh«ng thÊy mÆt x· héi - yÕu tè c¬ b¶n t¹o nªn b¶n chÊt con ng−êi. Con ng−êi cña «ng bÞ t¸ch khái ®iÒu kiÖn kinh tÕ, x· héi vµ hoµn c¶nh lÞch sö, trë thµnh con ng−êi chung chung, trõu t−îng phi lÞch sö, phi giai cÊp. V× vËy, khi nghiªn 46 §Ò c−¬ng bµi gi¶ng triÕt häc T.s Vò Minh Tuyªn cøu x· héi, Ph¬b¸ch lµ nhµ triÕt häc duy t©m. Nãi c¸ch kh¸c, Ph¬b¸ch lµ nhµ triÕt häc duy vËt kh«ng triÖt ®Ó: duy vËt vÒ tù nhiªn, duy t©m vÒ x· héi. c©u hái th¶o luËn vµ «n tËp 1 - TriÕt häc Hy L¹p cæ ®¹i 2- TriÕt häc t©y ©u thêi kú trung cæ (Kho¶ng tõ TKV ®Õn TKXV) 3- TriÕt häc t©y ©u thêi kú phôc h−ng vµ cËn ®¹i 4- TriÕt häc cæ ®iÓn ®øc (TK XVIII - XIX) 47 §Ò c−¬ng bµi gi¶ng triÕt häc T.s Vò Minh Tuyªn Ch−¬ng IV kh¸i l−îc lÞch sö triÕt häc m¸c - Lªnin (12 tiÕt lý thuyÕt 6 tiÕt th¶o luËn 4 tiÕt tù nhiªn cøu) 4.1. ®iÒu kiÖn ra ®êi cña triÕt häc m¸c 4.1.1. §iÒu kiÖn kinh tÕ -x· héi Vµo nh÷ng n¨m 40 cña thÕ kû XIX ph−¬ng thøc s¶n xuÊt TBCN ®· ph¸t triÓn m¹nh ë c¸c n−íc T©y ¢u, nhÊt lµ ë Anh, Ph¸p vµ mét phÇn ë n−íc §øc. Song chÝnh sù ph¸t triÓn ®ã cña CNTB ®· lµm cho m©u thuÉn gi÷a lùc l−îng s¶n xuÊt ph¸t triÓn víi quan hÖ s¶n xuÊt t− b¶n chñ nghÜa, ®−îc biÓu hiÖn vÒ mÆt x· héi thµnh m©u thuÉn gi÷a giai cÊp v« s¶n c¸ch m¹ng vµ giai cÊp t− s¶n ngµy cµng gay g¾t. Trong giai ®o¹n nµy, ë mét sè n−íc nh−: Anh, Ph¸p, Hµ Lan cã nhiÒu cuéc ®Êu tranh cña c«ng nh©n næ ra, nh−ng chñ yÕu diÔn ra tù ph¸t, ®ßi hái c¸c chñ t− b¶n ®¸p øng c¸c lîi Ých kinh tÕ trùc tiÕp. Còng gièng nh− c¸c giai cÊp c¸ch m¹ng kh¸c, khi b−íc lªn vò ®µi lÞch sö ®¶m ®−¬ng sø mÖnh xo¸ bá x· héi cò, x©y dùng thµnh c«ng x· héi míi, giai cÊp v« s¶n tÊt yÕu cÇn cã sù soi ®−êng chØ lèi cña mét hÖ thèng lý luËn khoa häc tiªn tiÕn. C¸c häc thuyÕt lý luËn tr−íc ®ã, bªn c¹nh nh÷ng gi¸ trÞ khoa häc nhÊt ®Þnh, lµ nh÷ng thiÕu sãt néi t¹i, kh«ng cßn ®ñ kh¶ n¨ng lµm c¬ së lý luËn cho cuéc ®Êu tranh giai cÊp cña giai cÊp v« s¶n. Sø mÖnh lÞch sö s¸ng t¹o lý luËn c¸ch m¹ng ®· ®Æt lªn vai C¸c M¸c vµ ¡ngghen. Sù ra ®êi cña triÕt häc M¸c ®· ph¶n ¸nh ®óng sù vËn ®éng lÞch sö kh¸ch quan cña phong trµo v« s¶n thÕ giíi, còng nh− nguyÖn väng lîi Ých ch©n chÝnh cña loµi ng−êi nãi chung. Víi sù ra ®êi triÕt häc M¸c, tõ nay giai cÊp v« s¶n vµ nh©n d©n lao ®éng cã ®−îc mét vò khÝ lý luËn khoa häc s¾c bÐn ®Ó c¶i t¹o, biÕn ®æi thÕ giíi. 4.1.2. TiÒn ®Ò lý luËn Chñ nghÜa M¸c nãi chung, triÕt häc M¸c nãi riªng, kh«ng ph¶i lµm mét trµo l−u t− t−ëng biÖt ph¸i, mµ lµ mét giai ®o¹n ph¸t triÓn tiÕp theo cña lÞch sö t− t−ëng nh©n lo¹i. §ã lµ sù kÕ thõa cã chän läc toµn bé nh÷ng tinh hoa triÕt 48 §Ò c−¬ng bµi gi¶ng triÕt häc T.s Vò Minh Tuyªn häc cña nh©n lo¹i, mµ trùc tiÕp lµ kÕ thõa nh÷ng thµnh tùu vÜ ®¹i cña triÕt häc cæ ®iÓn §øc thÕ kû XVIII - XIX, ®Æc biÖt víi hai ®Ønh cao lµ phÐp biÖn chøng cña Hªghen vµ chñ nghÜa duy vËt cña Ph¬b¸ch. C¸c M¸c vµ ¡ngghen ®· ®øng v÷ng trªn lËp tr−êng chñ nghÜa duy vËt, sö dông chÝnh phÐp biÖn chøng ®Ó phª ph¸n chñ nghÜa duy t©m Hªghen, c¶i t¹o phÐp biÖn chøng duy t©m, x©y dùng nªn phÐp biÖn chøng duy vËt "mét c«ng cô vÜ ®¹i ®Ó nhËn thøc vµ c¶i t¹o thÕ giíi". Mét ®¹i biÓu lín cña triÕt häc cæ ®iÓn §øc lµ LutvÝch Ph¬b¸ch cã ¶nh h−ëng quan träng ®Õn h×nh thµnh thÕ giíi quan duy vËt cña C¸c M¸c vµ ¡ngghen. C¸c M¸c vµ ¡ngghen ®· c¶i t¹o chñ nghÜa duy vËt cña Ph¬b¸ch theo tinh thÇn cña phÐp biÖn chøng vµ s¸ng t¹o ra chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng, mét h×nh thøc cao nhÊt cña chñ nghÜa duy vËt. Chñ nghÜa duy vËt cña Ph¬b¸ch lµ chñ nghÜa duy vËt siªu h×nh vµ kh«ng triÖt ®Ó, cßn chñ nghÜa duy vËt cña M¸c lµ chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng vµ triÖt ®Ó, duy vËt trong c¶ quan niÖm vÒ tù nhiªn vµ trong c¶ quan niÖm vÒ x· héi. Mét c¬ së lý luËn kh¸c gãp phÇn h×nh thµnh quan ®iÓm duy vËt lÞch sö trong triÕt häc M¸c vµ kh¾c phôc tÝnh chÊt duy t©m trong quan niÖm x· héi cña chñ nghÜa duy vËt tr−íc M¸c, C¸c M¸c vµ ¡ngghen lµ ®· tiÕp thu vµ c¶i t¹o kinh tÕ chÝnh trÞ häc Anh, chñ nghÜa x· héi kh«ng t−ëng Ph¸p. Tuy nhiªn cÇn kÓ ®Õn mét nh©n tè rÊt quan träng ®−a C¸c M¸c vµ ¡ngghen chiÕm lÜnh ®−îc ®Ønh cao triÕt häc cña thêi ®¹i lµ viÖc hai «ng hiÓu ®−îc thùc tiÔn, g¾n bã víi thùc tiÔn, tÝch cùc tham gia ho¹t ®éng thùc tiÔn vµ c¸c phong trµo ®Êu tranh x· héi cña giai cÊp c«ng nh©n vµ nh©n d©n lao ®éng. 4.1.3. TiÒn ®Ò khoa häc tù nhiªn Tõ kho¶ng cuèi TK XVIII, khoa häc tù nhiªn ®· ph¸t triÓn sang mét giai ®o¹n míi, giai ®o¹n khoa häc tù nhiªn lý luËn. Do ®ã, ph−¬ng ph¸p t− duy siªu h×nh kh«ng cßn thÝch øng víi tr×nh ®é ph¸t triÓn míi cña khoa häc tù nhiªn. ChÝnh c¸c ph¸t minh khoa häc thêi kú nµy ®· chøng minh r»ng b¶n chÊt cña thÕ giíi lµ vËt chÊt, c¸c d¹ng vËt chÊt cña thÕ giíi ®ã cã mèi liªn hÖ t¸c ®éng chuyÓn ho¸ lÉn nhau, kh«ng ngõng vËn ®éng, biÕn ®æi, ph¸t triÓn. 49 §Ò c−¬ng bµi gi¶ng triÕt häc T.s Vò Minh Tuyªn §¸ng chó ý lµ ba ph¸t minh lín ¶nh h−ëng s©u s¾c ®Õ sù h×nh thµnh thÕ giíi quan duy vËt cña M¸c - ¡ngghen: §Þnh luËt b¶o toµn vµ chuyÓn ho¸ n¨ng l−îng, chØ ra mèi liªn hÖ thèng nhÊt h÷u c¬ gi÷a c¸c h×nh thøc vËn ®éng cña thÕ giíi vËt chÊt; Häc thuyÕt tÕ bµo: chøng minh tÝnh thèng nhÊt vËt chÊt vµ sù ph¸t triÓn tõ thÊp ®Õn cao, tõ ®¬n gi¶n ®Õn phøc t¹p cña thÕ giíi sinh vËt; Häc thuyÕt tiÕn ho¸ §¸c Uyn: gi¶i thÝch tÝnh chÊt biÖn chøng cña qu¸ tr×nh h×nh thµnh, ph¸t triÓn ®a d¹ng, phong phó cña c¸c gièng loµi trong thÕ giíi h÷u sinh vµ kh¼ng ®Þnh con ng−êi cã nguån gèc tõ ®éng vËt. Sù h×nh thµnh c¸c khoa häc tù nhiªn mang tÝnh lý luËn nh− vËy ®· lµm cho triÕt häc vÒ tù nhiªn tr−íc ®©y cã tham väng ®ãng vai trß "khoa häc cña mäi khoa häc" kh«ng cßn n÷a. Tãm l¹i, sù h×nh thµnh ph¸t triÓn cña triÕt häc M¸c lµ mét tÊt yÕu kh¸ch quan xuÊt ph¸t tõ chÝnh nhu cÇu nhËn thøc cña thêi ®¹i, dùa trªn viÖc kh¸i qu¸t c¸c thµnh tùu khoa häc tù nhiªn vµ tiÕp thu cã chän läc nh÷ng tinh hoa triÕt häc cña nh©n lo¹i. 4.2. nh÷ng giai ®o¹n chñ yÕu trong sù h×nh thμnh, ph¸t triÓn triÕt häc m¸c-lªnin 4.2.1. giai ®o¹n m¸c-¨ngghen 4.2.1.1. C¸c M¸c - ¡ngghen vµ qu¸ tr×nh chuyÓn biÕn t− t−ëng cña c¸c «ng tõ chñ nghÜa duy t©m vµ d©n chñ c¸ch m¹ng sang chñ nghÜa duy vËt vµ céng s¶n chñ nghÜa Vµi nÐt vÒ tiÓu sö cña C¸c M¸c vµ ¡ngghen C¸c M¸c (5/5/1818 - 14/3/1883) sinh tr−ëng trong mét gia ®×nh trÝ thøc. Sau khi tèt nghiÖp phæ th«ng trung häc (1835) M¸c theo häc luËt ë §¹i häc Bon (1835 - 1836) vµ §¹i häc Tæng hîp BÐc lin (1836 - 1841). N¨m 1837 M¸c ®Õn víi triÕt häc Hªghen vµ tham gia ph¸i "Hªghen trÎ". Sau khi tèt nghiÖp cö nh©n LuËt, M¸c tiÕp tôc nghiªn cøu triÕt häc, lÞch sö vµ b¶o vÖ luËn ¸n tiÕn sÜ triÕt häc th¸ng 4/1841 víi ®Ò tµi “ Sù kh¸c nhau gi÷a triÕt häc tù nhiªn cña §ªm«crit vµ triÕt häc tù nhiªn cña £piquya”. Tuy lµ ng−êi theo chñ 50 §Ò c−¬ng bµi gi¶ng triÕt häc T.s Vò Minh Tuyªn nghÜa duy t©m cña Hªghen, nh−ng M¸c coi nhiÖm vô cña triÕt häc lµ ph¶i phôc vô cho cuéc ®Êu tranh gi¶i phãng con ng−êi ph¸ bá trËt tù thÕ giíi ®−¬ng thêi theo tinh thÇn c¸ch m¹ng cña phÐp biÖn chøng. Nh− vËy ®Õn lóc nµy, trong t− t−ëng cña M¸c vÉn chøa ®ùng m©u thuÉn gi÷a thÕ giíi quan duy t©m víi tinh thÇn d©n chñ c¸ch m¹ng v« thÇn. ¡ngghen (28/2/1820 - 05/8/1895) sinh tr−ëng trong mét gia ®×nh chñ x−ëng dÖt ë thµnh phè B¸c men. Tuy kh«ng theo häc mét c¸ch cã hÖ thèng vµ ®ç ®¹t cao nh− M¸c, nh−ng ngay tõ khi cßn häc phæ th«ng trung häc, ¡ngghen ®· kiªn tr× tù häc, say mª nghiªn cøu triÕt häc, nhÊt lµ triÕt häc Hªghen. N¨m 1841, trong khi lµm nghÜa vô qu©n sù ë BÐc lin. ¡ngghen th−êng xuyªn dù thÝnh c¸c bµi gi¶ng triÕt häc ë ®¹i häc tæng hîp BÐc lin vµ gia nhËp ph¸i Hªghen trÎ. Trong c¸c n¨m tõ 1841 - 1842, ¡ngghen ®· viÕt mét sè t¸c phÈm triÕt häc, ®¸nh dÊu sù b¾t ®Çu chuyÓn biÕn cña «ng tõ lËp tr−êng chñ nghÜa duy t©m sang chñ nghÜa duy vËt, tõ d©n chñ c¸ch m¹ng sang chñ nghÜa céng s¶n. Qu¸ tr×nh chuyÓn biÕn t− t−ëng cña C¸c M¸c vµ ¡ngghen Sù chuyÓn biÕn t− t−ëng cña C¸c M¸c chØ thùc sù b¾t ®Çu tõ khi lµm viÖc ë B¸o S«ng Ranh th¸ng 10/1842. Do tÝch cùc tham gia ®Êu tranh trªn b¸o chÝ, M¸c cã ®−îc nh÷ng ®iÒu kiÖn thuËn lîi ®Ó tiÕp cËn víi thùc tiÔn vµ hiÓu biÕt ngµy cµng s©u s¾c h¬n vÒ trËt tù thÕ giíi ®ang tån t¹i dÇn dÇn t− t−ëng duy vËt ë M¸c ®· h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn. Trong khi phª ph¸n triÕt häc Hª gen, M¸c ®· nång nhiÖt tiÕp nhËn thÕ giíi quan duy vËt Ph¬b¸ch, kh¾c phôc vµ c¶i t¹o nã theo tinh thÇn cña phÐp biÖn chøng. Th¸ng 10/1843, M¸c sang Pa ri ®−îc sèng trong bÇu kh«ng khÝ chÝnh trÞ s«i ®éng vµ tiÕp xóc s©u réng víi phong trµo c«ng nh©n ®· dÉn ®Õn b−íc chuyÓn biÕn døt kho¸t cña «ng sang chñ nghÜa duy vËt vµ chñ nghÜa céng s¶n. §¸nh dÊu b−íc chuyÓn biÕn râ rµng nµy lµ c¸c t¸c phÈm: "Gãp phÇn phª ph¸n triÕt häc Hªghen", "lêi nãi ®Çu trªn t¹p chÝ niªn gi¸m §øc 2/1844". Cïng thêi gian nµy, ¡ngghen còng viÕt nhiÒu t¸c phÈm thÓ hiÖn râ qu¸ tr×nh chuyÓn biÕn tõ lËp tr−êng chñ nghÜa duy t©m sang chñ nghÜa duy vËt, tõ d©n chñ c¸ch m¹ng 51 §Ò c−¬ng bµi gi¶ng triÕt häc T.s Vò Minh Tuyªn sang chñ nghÜa céng s¶n cña «ng, ®Æc biÖt, ¡ngghen ®· ®øng trªn lËp tr−êng chñ nghÜa duy vËt ®Ó phª ph¸n kinh tÕ chÝnh trÞ häc Anh vµ tiÕp thu nh÷ng h¹t nh©n hîp lý cña trµo l−u t− t−ëng nµy. Sù ®ång thuËn vÒ t− t−ëng vµ nh©n c¸ch ®· t¹o nªn t×nh b¹n chiÕn ®Êu vÜ ®¹i cña hai con ng−êi vÜ ®¹i C¸c M¸c - ¡ngghen, g¾n liÒn tªn tuæi sù nghiÖp cña hai «ng víi sù h×nh thµnh ph¸t triÓn cña mét häc thuyÕt lý luËn khoa häc míi mang tªn M¸c. 4.2.1.2 Giai ®o¹n ®Ò xuÊt nh÷ng nguyªn lý triÕt häc duy vËt biÖn chøng vµ duy vËt lÞch sö (tõ 1844 ®Õn 1848) Trong t¸c phÈm "B¶n th¶o kinh tÕ triÕt häc n¨m 1844", M¸c v¹ch râ h¹t nh©n hîp lý trong triÕt häc Hªghen ®ã lµ phÐp biÖn chøng vµ ph©n tÝch sù tha ho¸ cña lao ®éng víi ph¹m trï "lao ®éng bÞ tha ho¸": M¸c chØ râ: së h÷u t− nh©n ®−îc sinh ra do "lao ®éng bÞ tha ho¸", nh−ng sau ®ã l¹i lµ nguyªn nh©n dÉn ®Õn sù tha ho¸ cña lao ®éng vµ sù tha ho¸ con ng−êi. ë t¸c phÈm "Gia ®×nh thÇn th¸nh" do M¸c - ¡ngghen viÕt chung n¨m 1845 ®Ò cËp ®Õn mét sè nguyªn lý cña chñ nghÜa céng s¶n khoa häc, ®Æc biÖt lµ vai trß c¸ch m¹ng cña giai cÊp v« s¶n. T¸c phÈm "HÖ t− t−ëng §øc", M¸c - ¡ngghen viÕt n¨m 1845, ®¸nh dÊu mét mèc quan träng trong qu¸ tr×nh h×nh thµnh triÕt häc M¸c. ë ®©y, c¸c «ng tr×nh bµy cã hÖ thèng nh÷ng quan niÖm duy vËt lÞch sö vµ nhiÒu nguyªn lý c¬ b¶n cña chñ nghÜa céng s¶n. Víi t¸c phÈm "Sù khèn cïng cña triÕt häc” (1847), vµ ®Æc biÖt víi "Tuyªn ng«n cña §¶ng céng s¶n", chñ nghÜa M¸c ®−îc tr×nh bµy nh− mét chØnh thÓ bao gåm c¸c quan ®iÓm lý luËn c¬ b¶n víi 3 bé phËn hîp thµnh cña nã. 4.2.1.3 Giai ®o¹n M¸c - ¡ngghen bæ xung, ph¸t triÓn lý luËn triÕt häc C¸c t¸c phÈm chñ yÕu cña M¸c - ¡ngghen thêi kú nµy nh−: "§Êu tranh giai cÊp ë Ph¸p". "Ngµy m−êi t¸m th¸ng s−¬ng mï cña Lui B« Na p¸c”, “Néi 52 §Ò c−¬ng bµi gi¶ng triÕt häc T.s Vò Minh Tuyªn chiÕn ë Ph¸p”, “Phª b¸n c−¬ng lÜnh G« ta” cã vai trß quan träng ®èi víi sù ph¸t triÓn chñ nghÜa M¸c nãi chung, triÕt häc M¸c nãi riªng. §¸ng chó ý nhÊt, M¸c - ¡ngghen ®· tiÕn hµnh ®Êu tranh víi c¸c trµo l−u t− t−ëng ph¶n m¸c - xÝt vµ th«ng qua ®ã tiÕp tôc ph¸t triÓn häc thuyÕt lý luËn khoa häc cña m×nh. C¸c t¸c phÈm næi tiÕng nh−: "BiÖn chøng tù nhiªn”, “Chèng §uy rinh”, “LutvÝch Ph¬b¸ch vµ sù c¸o chung cña triÕt häc cæ ®iÓn §øc" cã ý nghÜa lín ®èi víi sù ph¸t triÓn cña chñ nghÜa M¸c, trong ®ã cã triÕt häc M¸c. 4.2.2. Thùc chÊt cña cuéc c¸ch m¹ng trong triÕt häc do C. M¸c vµ Ph.¡ngghen thùc hiÖn TriÕt häc M¸c lµ thÕ giíi quan cña giai cÊp c«ng nh©n vµ chÝnh ®¶ng c¸ch m¹ng cña nã, lµ vò khÝ luËn s¾c bÐn ®Ó c¶i t¹o, biÕn ®æi thÕ giíi. Thùc hiÖn ®−îc ®iÒu nµy lµ v× triÕt häc M¸c ®· hiÓu ®−îc vai trß cña thùc tiÔn, g¾n thùc tiÔn víi lý luËn, trong ®ã kh¼ng ®Þnh vai trß quyÕt ®Þnh cña thùc tiÔn ®èi víi lý luËn. 4.2.2.1. Sù thèng nhÊt gi÷a chñ nghÜa duy vËt vµ phÐp biÖn chøng TriÕt häc M¸c ®· chÊm døt sù t¸ch rêi gi÷a thÕ giíi quan duy vËt vµ ph−¬ng ph¸p biÖn chøng trong lÞch sö ph¸t triÓn cña triÕt häc. Nãi c¸ch kh¸c, trong triÕt häc M¸c cã sù thèng nhÊt h÷u c¬ gi÷a thÕ giíi quan duy vËt vµ ph−¬ng ph¸p biÖn chøng. §Ó x©y dùng hÖ thèng triÕt häc duy vËt biÖn chøng, M¸c - ¡ngghen ®· c¶i t¹o c¶ chñ nghÜa duy vËt cò vµ phÐp biÖn chøng duy t©m trong triÕt häc M¸c, t¹o ra h×nh thøc cao nhÊt cña chñ nghÜa duy vËt - chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng vµ mét h×nh thøc cao nhÊt cña phÐp biÖn chøng phÐp biÖn chøng duy vËt. 4.2.2.2. S¸ng t¹o ra chñ nghÜa duy vËt lÞch sö Sù ph¸t hiÖn ra chñ nghÜa duy vËt lÞch sö, tøc lµ sù më réng chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng vµo lÜnh vùc x· héi, lµm cho chñ nghÜa duy vËt m¸c - xÝt trë thµnh chñ nghÜa duy vËt triÖt ®Ó, lµ biÓu hiÖn quan träng nhÊt cña b−íc ngoÆt c¸ch m¹ng nµy. 53 §Ò c−¬ng bµi gi¶ng triÕt häc T.s Vò Minh Tuyªn Chñ nghÜa duy vËt lÞch sö cña triÕt häc M¸c ®· chØ ra quy luËt vËn ®éng cña lÞch sö x· héi loµi ng−êi, sù thay thÕ cña c¸c h×nh th¸i kinh tÕ x· héi lµ mét qu¸ tr×nh lÞch sö- tù nhiªn. Trong c¸c quy luËt lÞch sö x· héi, quy luËt biÖn ch÷ng gi÷a LLSX vµ QHSX cã vai trß quyÕt ®Þnh. C¸c quan hÖ vÒ kinh tÕ quyÕt ®Þnh c¸c quan hÖ vÒ KTTT. TriÕt häc lÞch sö còng ph¸t hiÖn ra vai trß vµ sø mÖnh lÞch sö cña giai cÊp c«ng nh©n lµ ng−êi “®µo huyÖt ch«n chñ nghÜa t− b¶n”, thùc hiÖn c¸ch m¹ng XHCN, h−íng ®Õn môc tiªu gi¶i phãng con ng−êi. Víi b¶n chÊt duy vËt lÞch sö trong lÜnh vùc x· héi, triÕt häc M¸c trë thµnh c«ng cô vÜ ®¹i ®Ó nhËn thøc vµ c¶i t¹o thÕ giíi, t¹o ra b−íc ph¸t triÓn míi vÒ chÊt, mét sù nh¶y vät so víi c¸c hÖ thèng triÕt häc kh¸c trong lÞch sö. 4.2.2.3.Thèng nhÊt gi÷a lÝ luËn víi thùc tiÔn TriÕt häc M¸c kh«ng chØ lµ lÝ luËn khoa häc ph¶n ¸nh b¶n chÊt, quy luËt cña sù vËn ®éng vµ ph¸t triÓn cña thÕ giíi, mµ quan träng h¬n ®ã lµ häc thuyÕt nh»m môc ®Ých c¶i t¹o thÕ giíi. V× vËy, sù thèng nhÊt biÖn chøng gi÷a lÝ luËn vµ thùc tiÔn lµ mét nguyªn t¾c c¨n b¶n cña triÕt häc M¸c. Trong lÞch sö, c¸c hÖ thèng triÕt häc tr−íc C.M¸c, kÓ c¶ hÖ thèng triÕt häc tiÕn bé, ®Òu ch−a thÊy vai trß thùc tiÔn lµ c¬ së, ®éng lùc môc ®Ých cña nhËn thøc vµ tiªu chuÈn cña ch©n lÝ, ch−a nhËn thøc hÕt ý nghÜa thùc tiÔn cao nhÊt cña triÕt häc lµ h−íng ®Õn ph¸t triÓn x· héi vµ gi¶i phãng con ng−êi. V× vËy, t¸ch rêi gi÷a lÝ luËn vµ thùc tiÔn lµ ®Æc ®iÓm vèn cã trong lÞch sö triÕt häc tr−íc C.M¸c. ChØ khi triÕt häc C.M¸c ra ®êi, vai trß cña thùc tiÔn vµ sù thèng nhÊt gi÷a lÝ luËn vµ thùc tiÔn míi ®−îc xem lµ mét nguyªn t¾c c¨n b¶n chi phèi, mäi ho¹t ®éng. C.M¸c viÕt: “KhuyÕt ®iÓm chñ yÕu cña toµn bé chñ nghÜa duy vËt tõ tr−íc ®Õn nay- kÓ c¶ chñ nghÜa duy vËt cña Phoi¬b¾c- lµ sù vËt, hiÖn t−îng,c¸i c¶m gi¸c ®−îc, chØ ®−îc nhËn thøc d−íi h×nh thøc kh¸ch thÓ hay h×nh thøc trùc quan, chø kh«ng ®−îc nhËn thøc lµ ho¹t ®éng c¶m gi¸c cña con ng−êi, lµ thùc tiÔn, kh«ng ®−îc nhËn thøc vÒ mÆt chñ quan”. “VÊn ®Ò t×m xem t− duy cña con ng−êi cã thÓ ®¹t ®Õn ch©n lÝ kh¸ch quan kh«ng, hoµn toµn kh«ng ph¶i 54 §Ò c−¬ng bµi gi¶ng triÕt häc T.s Vò Minh Tuyªn lµ mét vÊn ®Ò lÝ luËn mµ lµ mét vÊn ®Ò thùc tiÔn. ChÝnh trong thùc tiÔn mµ con ng−êi ph¶i chøng minh ch©n lÝ, nghÜa lµ chøng minh tÝnh hiÖn thùc cña søc m¹nh, tÝnh trÇn tôc cña t− duy cña m×nh. Sù tranh c·i vµ tÝnh hiÖn thùc hay kh«ng hiÖn thùc cña t− duy t¸ch rêi thùc tiÔn, lµ mét vÊn ®Ò kinh viÖn thuÇn tuý". “C¸c nhµ triÕt häc ®· chØ gi¶i thÝch thÕ giíi b»ng nhiÒu c¸ch kh¸c nhau, song vÊn ®Ò lµ c¶i t¹o thÕ giíi”. §ã lµ biÓu hiÖn cña tÝnh hiÖn thùc, tÝnh thùc tiÔn v« cïng s©u s¾c trong triÕt häc M¸c- Lªnin. 4.2.2.4. Thèng nhÊt gi÷a tÝnh khoa häc víi tÝnh c¸ch m¹ng B¶n chÊt khoa häc cña triÕt häc C.M¸c ®· bao hµm tÝnh c¸ch m¹ng. TÝnh khoa häc cµng s©u s¾c, cµng ph¶n ¸nh ®óng quy luËt cña sù ph¸t triÓn thÕ giíi th× tÝnh c¸ch m¹ng cµng cao, cµng triÖt ®Ó. TriÕt häc M¸c biÓu hiÖn tÝnh c¸ch m¹ng ë trong b¶n chÊt khoa häc cña häc thuyÕt, trong môc ®Ých c¶i t¹o thÕ giíi, trong vai trß vµ sø mÖnh lÞch sö cña giai cÊp v« s¶n. TriÕt häc C.M¸c ®· chøng minh, b»ng søc m¹nh cña ph−¬ng ph¸p biÖn chøng, sù thay thÕ CNTB b»ng chÕ ®é XHCN lµ mét tÊt yÕu lÞch sö. “ChØ cã chñ nghÜa duy vËt triÕt häc cña M¸c lµ ®· chØ râ cho giai cÊp v« s¶n con ®−êng ph¶i theo ®Ó tho¸t khái chÕ ®é n« lÖ vÒ tinh thÇn, trong ®ã tÊt c¶ c¸c giai cÊp bÞ ¸p bøc ®· sèng lay l¾t tõ tr−íc tíi nay”. TriÕt häc C.M¸c lµ thø vò khÝ tinh thÇn cña giai cÊp v« s¶n, cßn giai cÊp v« s¶n lµ vò khÝ vËt chÊt cña triÕt häc C.M¸c trong cuéc ®Êu tranh v× x· héi t−¬ng lai. TÝnh c¸ch m¹ng trong triÕt häc C.M¸c biÓu hiÖn ë b¶n chÊt khoa häc vµ c¸ch m¹ng cña phÐp biÖn chøng. C.M¸c cho r»ng: “D−íi d¹ng hîp lÝ cña nã, phÐp biÖn chøng chØ ®em l¹i sù giËn d÷ vµ kinh hoµng cho giai cÊp t− s¶n vµ bän t− t−ëng gia gi¸o ®iÒu cña chóng mµ th«i, v× trong quan niÖm tÝch cùc vÒ c¸i ®ang tån t¹i ®ã, vÒ sù diÖt vong tÊt yÕu cña nã; v× mçi h×nh th¸i ®Òu ®−îc phÐp biÖn chøng xÐt ë trong sù vËn ®éng, tøc lµ xÐt c¶ mÆt nhÊt thêi cña h×nh th¸i ®ã; v× phÐp biÖn chøng kh«ng khuÊt phôc tr−íc mét c¸i g× c¶, vµ vÒ thùc chÊt th× nã cã tÝnh chÊt phª ph¸n c¸ch m¹ng”. 4.2.2.5. X¸c ®Þnh ®óng mèi quan hÖ gi÷a triÕt häc víi c¸c khoa häc cô thÓ 55 §Ò c−¬ng bµi gi¶ng triÕt häc T.s Vò Minh Tuyªn Quan niÖm truyÒn thèng trong lÞch sö triÕt häc tr−íc M¸c coi “triÕt häc lµ khoa häc cña mäi khoa häc”. TriÕt häc M¸c ra ®êi ®· chÊm døt quan niÖm ®ã ®ång thêi x¸c ®Þnh ®óng ®èi t−îng cña triÕt häc lµ nghiªn cøu nh÷ng quy luËt chung nhÊt cña tù nhiªn, x· héi vµ t− duy. V× vËy kh«ng nh÷ng kh«ng t¸ch rêi mµ tr¸i l¹i, triÕt häc M¸c còng cã mèi liªn hÖ thèng nhÊt vµ ®éc lËp víi c¸c khoa häc chuyªn ngµnh. Sù ph¸t triÓn cña c¸c lÜnh vùc khoa häc kh¸c nhau trong viÖc nghiªn cøu thÕ giíi tù nhiªn vµ x· héi ®Æt c¬ së cho nh÷ng kh¸i qu¸t mang tÝnh phæ biÕn cña triÕt häc. MÆt kh¸c, nh÷ng kÕt luËn cña triÕt häc trë thµnh thÕ giíi quan khoa häc vµ ph−¬ng ph¸p luËn chung nhÊt cho sù ph¸t triÓn cña c¸c lÜnh vùc khoa häc. Thùc tiÔn khoa häc ®· chøng minh r»ng, nh÷ng thµnh tùu nghiªn cøu cña c¸c khoa häc vÒ tù nhiªn vµ x· héi lµ tiÒn ®Ò cho hÖ thèng ph¹m trï, quy luËt triÕt häc ®Þnh h−íng cho sù ph¸t triÓn hîp quy luËt cña c¸c lÜnh vùc khoa häc kh¸c nhau. Kh«ng cã triÕt häc duy vËt biÖn chøng, khoa häc hiÖn ®¹i kh«ng thÓ tiÕn lªn. Ph.¡ngghen viÕt: “Ho¸ häc, tÝnh cã thÓ ph©n chia trõu t−îng cña c¸i vËt lÝ thuyÕt nguyªn tö. Sinh lÝ häc, tÕ bµo (qu¸ tr×nh ph¸t triÓn h÷u c¬ cña mét c¸ thÓ riªng lÎ còng nh− cña c¸c loµi, gièng b»ng con ®−êng ph©n ho¸ lµ chøng cí hiÓn nhiªn nhÊt cña phÐp biÖn chøng hîp lÝ) vµ cuèi cïng, sù ®ång nhÊt gi÷a nh÷ng lùc cña tù nhiªn vµ sù chuyÓn ho¸ lÉn nhau gi÷a chóng ®· chÊm døt tÝnh cè ®Þnh cña c¸c ph¹m trï… phÐp biÖn chøng trë thµnh sù cÇn thiÕt tuyÖt ®èi cho khoa häc tù nhiªn”. Sù ph¸t triÓn cña khoa häc hiÖn ®¹i ngµy nay cµng chøng minh cho mèi liªn hÖ thèng nhÊt gi÷a khoa häc vµ triÕt häc M¸c trªn con ®−êng nhËn thøc vµ c¶i t¹o thÕ giíi. 4.2.3. V.I.Lªnin (22/04/1870 - 21/01/1924) ph¸t triÓn triÕt häc M¸c 4.2.3.1. Hoµn c¶nh lÞch sö Cuèi TK XIX ®Çu TK XX , chñ nghÜa t− b¶n chuyÓn sang giai ®o¹n lÞch sö míi, giai ®o¹n chñ nghÜa ®Õ quèc. Nh÷ng quy luËt kh¸ch quan vèn cã trong lßng x· héi t− b¶n cµng béc lé gay g¾t nh−ng cã nh÷ng biÓu hiÖn kh¸c víi thêi kú M¸c - ¡ngghen. Trong khoa häc tù nhiªn thêi kú nµy, nhÊt lµ vËt lý häc, cã nhiÒu ph¸t minh míi tiÕp tôc chøng minh b¶n chÊt vËt chÊt cña thÕ giíi vµ sù 56 §Ò c−¬ng bµi gi¶ng triÕt häc T.s Vò Minh Tuyªn vËn ®éng biÕn ®æi ph¸t triÓn kh«ng ngõng cña thÕ giíi vËt chÊt, nh−ng l¹i t¹o ra "cuéc khñng ho¶ng trong vËt lý häc", lµm ¶nh h−ëng ®Õn mét c¬ së tån t¹i ph¸t triÓn cña triÕt häc M¸c. Tr−íc bèi c¶nh lÞch sö s«i ®éng, phøc t¹p nh− vËy, mét sè nhµ lý luËn ph¶n m¸c- xÝt ®· t×m mäi c¸ch tÊn c«ng chñ nghÜa M¸c tõ nhiÒu phÝa. Hoµn c¶nh lÞch sö phøc t¹p ®ã khiÕn V. I. Lªnin (18701924), ng−êi häc trß xuÊt s¾c cña C¸c M¸c vµ ¡ngghen ®· b¶o vÖ vµ ph¸t triÓn toµn diÖn chñ nghÜa M¸c trong ®ã cã triÕt häc M¸c, ®−a chñ nghÜa M¸c lªn mét tr×nh ®é míi - chñ nghÜa M¸c - Lªnin. 4.2.3.2. Néi dung c¬ b¶n cña qu¸ tr×nh Lªnin ph¸t triÓn triÕt häc M¸c Thêi kú 1893- 1907: §©y lµ thêi kú Lªnin tiÕn hµnh ®Êu tranh chèng ph¸i d©n tuý, ®Æc biÖt lµ phª ph¸n chñ nghÜa duy t©m vµ ph−¬ng ph¸p siªu h×nh, b¶o vÖ vµ ph¸t triÓn chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng. Lªnin viÕt mét sè t¸c phÈm lý luËn quan träng nh−: "Nh÷ng ng−êi b¹n d©n” (1894), "Néi dung kinh tÕ cña chñ nghÜa d©n tuý” (1894), "Lµm g×? (1902). Th«ng qua ®Êu tranh chèng l¹i c¸c trµo l−u t− t−ëng ph¶n m¸c- xÝt, Lªnin ®· ph¸t triÓn phong phó h¬n nhiÒu nguyªn lý, quy luËt cña triÕt häc m¸c- xÝt, mµ cho ®Õn nay, gi¸ trÞ lý luËn cña nã vÉn kh«ng hÒ thay ®æi. Thêi kú tõ 1907 ®Õn th¸ng 10/1917: Sau thÊt b¹i cuéc c¸ch m¹ng d©n chñ t− s¶n (1905 - 1917) n−íc Nga b−íc vµo mét têi kú lÞch sö rÊt s«i ®éng vµ phøc t¹p. C¸c thÕ lùc ph¶n ®éng hoµnh hµnh trªn mäi lÜnh vùc ®êi sèng x· héi, kÓ c¶ trªn lÜnh vùc chÝnh trÞ t− t−ëng. Tr−íc t×nh h×nh tho¸i trµo cña c¸ch m¹ng vµ sù khñng bè cña c¸c lùc l−îng ph¶n ®éng, trong hµng ngò nh÷ng ng−êi c¸ch m¹ng ®· xuÊt hiÖn t×nh tr¹ng dao ®éng, ng¶ nghiªng, gi¶m sót ý chÝ chiÕn ®Êu. Trong lÜnh vùc triÕt häc, cã khuynh h−íng ng¶ theo chñ nghÜa duy t©m t«n gi¸o, muèn lÊy chñ nghÜa Ma kh¬ (triÕt häc duy t©m chñ quan) thay thÕ triÕt häc m¸c- xÝt. Lªnin tiÕp tôc ®Êu tranh víi c¸c trµo l−u t− t−ëng ph¶n m¸c- xÝt, nhÊt lµ sù phª ph¸n cã hÖ thèng ®èi víi chñ nghÜa Ma kh¬ vµ th«ng qua ®ã b¶o vÖ ph¸t triÓn chñ nghÜa M¸c nãi chung, triÕt häc M¸c nãi riªng. 57 §Ò c−¬ng bµi gi¶ng triÕt häc T.s Vò Minh Tuyªn ë thêi kú nµy, Lªnin viÕt mét sè t¸c phÈm ®¸ng chó ý: "Chñ nghÜa duy vËt vµ chñ nghÜa kinh nghiÖm phª ph¸n” (1908), "Ba bé phËn, ba nguån gèc cña chñ nghÜa M¸c”, “Sè phËn lÞch sö cña häc thuyÕt M¸c (1913 - 1917), "Bót ký triÕt häc (1914 - 1916), "Chñ nghÜa ®Õ quèc giai ®o¹n tét cïng cña chñ nghÜa t− b¶n (1916), "Nhµ n−íc vµ c¸ch m¹ng” (1917) Nh÷ng néi dung c¬ b¶n cña triÕt häc M¸c ®−îc Lªnin b¶o vÖ vµ ph¸t triÓn Lªnin tiÕp tôc kh¼ng ®Þnh quan ®iÓm cña chñ nghÜa duy vËt lÞch sö vÒ vai trß quyÕt ®Þnh cña s¶n xuÊt vËt chÊt, cña c¸c quan hÖ kinh tÕ ®èi víi sù ph¸t triÓn cña x· héi, vÒ vai trß cña ph−¬ng thøc s¶n xuÊt víi c¸c yÕu tè hîp thµnh cña nã lµ lùc l−îng s¶n xuÊt vµ quan hÖ s¶n xuÊt vµ lµm râ h¬n ph¹m trï h×nh th¸i kinh tÕ x· héi còng nh− qu¸ tr×nh ph¸t triÓn lÞch sö - tù nhiªn cña nã. Do ®ßi hái cña thùc tiÔn x· héi, cña phong trµo c¸ch m¹ng v« s¶n, Lªnin ®· ph¸t triÓn mét c¸ch s©u s¾c, phong phó h¬n nh÷ng vÊn ®Ò vÒ ý thøc x· héi, vÒ lý luËn c¸ch m¹ng vµ vai trß cña nã ®èi víi cuéc ®Êu tranh giai cÊp cña giai cÊp v« s¶n. §øng trªn lËp tr−êng duy vËt biÖn chøng. Lªnin ph©n tÝch s©u s¾c cuéc c¸ch m¹ng trong khoa häc tù nhiªn cuèi TK XIX ®Çu thÕ kû XX, ®· t¹o ra nh÷ng biÕn ®æi c¨n b¶n trong quan niÖm vÒ vËt chÊt, vËn ®éng, kh«ng gian, thêi gian. §Æc biÖt, Lªnin ®· ®−a ra ®Þnh nghÜa khoa häc vÒ ph¹m trï vËt chÊt. Thêi kú sau C¸ch m¹ng x· héi chñ nghÜa Th¸ng M−êi Nga 1917 TiÕp tôc t− t−ëng cña C¸c M¸c - ¡ngghen vµ dùa vµo viÖc ph©n tÝch c¸c thµnh tùu khoa häc, Lªnin ph¸t triÓn s©u s¾c h¬n nh÷ng vÊn ®Ò vÒ lý luËn nhËn thøc, lµm râ h¬n c¸c quy luËt, ph¹m trï cña phÐp biÖn chøng duy vËt vµ mèi quan hÖ gi÷a phÐp biÖn chøng, l« gÝc häc víi lý luËn nhËn thøc. Mét ®ãng gãp quan träng cña Lªnin lµ ®· vËn dông s¸ng t¹o triÕt häc M¸c vµo viÖc ph©n tÝch t×nh h×nh thêi ®¹i, tr¶ lêi ®−îc nh÷ng vÊn ®Ò do chÝnh cuéc c¸ch m¹ng v« s¶n ®Æt ra. MÆt kh¸c, Lªnin cßn cã nh÷ng cèng hiÕn xuÊt s¾c trong viÖc ®Ò cËp ®Õn nh÷ng quy luËt h×nh thµnh x· héi míi - x· héi 58 §Ò c−¬ng bµi gi¶ng triÕt häc T.s Vò Minh Tuyªn XHCN - cïng víi nhiÒu néi dung quan träng cña CHXN còng nh− mèi quan hÖ gi÷a kinh tÕ vµ chÝnh trÞ, vai trß cña ý thøc XHCN, vai trß cña quÇn chóng nh©n d©n trong sù nghiÖp x©y dùng x· héi míi. Nh− vËy, triÕt häc M¸c - Lªnin, mét trong ba bé phËn hîp thµnh cña chñ nghÜa M¸c - Lªnin, nh− "mét thái thÐp liÒn" kh«ng thÓ rót ra bÊt cø mét yÕu tè nµo trong ®ã vµ m·i m·i lµ c¬ së thÕ giíi quan vµ ph−¬ng ph¸p chung nhÊt cho ®−êng lèi c¸ch m¹ng cña giai cÊp c«ng nh©n còng nh− cña nh©n lo¹i nãi chung trong qu¸ tr×nh c¶i t¹o biÕn ®æi thÕ giíi. 4.2.4. TriÕt häc M¸c- Lªnin trong thêi ®¹i ngµy 4.2.4.1. Nh÷ng biÕn ®æi cña thêi ®¹i Thêi ®¹i ngµy nay ®−îc x¸c ®Þnh tõ C¸ch m¹ng Th¸ng M−êi Nga 1917. Trong toµn bé qu¸ tr×nh lÞch sö ®ã, thÕ giíi diÔn ra nh÷ng thay ®æi lín lao trªn tÊt c¶ mäi mÆt: kinh tÕ, chÝnh trÞ, v¨n ho¸, x· héi. Sù xuÊt hiÖn hÖ thèng c¸c n−íc XHCN sau chiÕn tranh thÕ giíi lÇn thø hai do Liªn X« ®øng ®Çu víi c¸c n−íc nh− ViÖt Nam, Trung Quèc, Céng hoµ d©n chñ §øc, Ba Lan, TiÖp Kh¾c, Bungari, Rumani, Hunggari, Cu Ba, TriÒu Tiªn, M«ng Cæ, Lµo, ®· t¹o ra mét qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña hai hÖ thèng ®èi lËp c¬ b¶n trong lÞch sö x· héi loµi ng−êi: hÖ thèng CNXH vµ hÖ thèng TBCN. Ph¶i thõa nhËn r»ng, trong mét thêi gian lÞch sö kh¸ dµi, CNXH hiÖn thùc ®· trë thµnh môc tiªu lÝ t−ëng tèt ®Ñp nhÊt cña nh©n lo¹i tiÕn bé. Sù lín m¹nh cña hÖ thèng c¸c n−íc XHCN lµ hËu ph−¬ng v÷ng ch¾c cho c«ng cuéc ®Êu tranh chèng CNTB, ®Êu tranh gi¶i phãng d©n téc, hoµ b×nh, tù do, d©n chñ vµ tiÕn bé x· héi cña nh©n d©n thÕ giíi. Tuy nhiªn, do nhiÒu nguyªn nh©n chñ quan vµ kh¸ch quan, tõ nh÷ng n¨m 90 thÕ kØ XX, hÖ thèng XHCN r¬i vµo khñng ho¶ng vµ sôp ®æ. Song, môc tiªu, lÝ t−ëng vµ b¶n chÊt tèt ®Ñp cña CNXH vÉn lµ ph−¬ng h−íng ph¸t triÓn cña lÞch sö x· héi loµi ng−êi. C¸c quèc gia nh− ViÖt Nam, Trung Quèc, Cu Ba… vÉn kiªn ®Þnh môc tiªu vµ gi−¬ng cao ngän cê tiÕn lªn CNXH. §ã lµ mét tÊt yÕu lÞch sö. 59 §Ò c−¬ng bµi gi¶ng triÕt häc T.s Vò Minh Tuyªn MÆc dï, b¶n chÊt cña CNTB lµ bãc lét, thèng trÞ, nh−ng víi sù ®iÒu chØnh vÒ kinh tÕ, vÒ chÝnh s¸ch x· héi, vÒ lîi Ých mµ c¸c n−íc t− b¶n ®· gi÷ ®−îc sù æn ®Þnh vµ ph¸t triÓn, nhÊt lµ ph¸t triÓn kinh tÕ vµ KHKT. §iÒu ®ã ®· t¹o ra sù ngé nhËn vµ giao ®éng khi cho r»ng CNTB lµ t−¬ng lai cña loµi ng−êi. Trong mèi quan hÖ ®ã, cuéc ®Êu tranh “ai th¾ng ai” gi÷a CNXH vµ CNTB cµng gay go, phøc t¹p. Cuèi thÕ kØ XX ®Çu thÕ kØ XXI, thÕ giíi næi lªn c¸c vÊn ®Ò m«i tr−êng sinh th¸i, vÊn ®Ò dÞch bÖnh liªn quan ®Õn søc khoÎ con ng−êi. §Æc biÖt lµ c¸c cuéc chiÕn tranh côc bé gi÷a c¸c n−íc, biÓu hiÖn cho tham väng b¸ chñ toµn cÇu cña MÜ, ®· t¹o nªn tÝnh kh«ng æn ®Þnh cña m«i tr−êng chÝnh trÞ trong tõng khu vùc vµ trªn thÕ giíi. Suy ®Õn cïng, ®ã lµ biÓu hiÖn tÊt yÕu cña nh÷ng m©u thuÉn vèn cã trong lßng x· héi TBCN. Thêi ®¹i ngµy nay còng ®−îc ®¸nh dÊu b»ng sù ph¸t triÓn nh− vò b·o cña cuéc c¸ch m¹ng KHKT vµ c«ng nghÖ trªn thÕ giíi. C¸ch m¹ng KHKT-CN ®· t¹o nªn sù ph¸t triÓn thÇn k× vÒ mäi mÆt trong ®êi sèng x· héi cña quèc gia, dÉn ®Õn xu h−íng ph¸t triÓn tÊt yÕu cña nÒn kinh tÕ tri thøc vµ toµn cÇu ho¸ trªn thÕ giíi. Xu h−íng ph¸t triÓn ®ã, mét mÆt, lµm cho mèi liªn hÖ gi÷a c¸c quèc gia, d©n téc ngµy cµng chÆt chÏ, cã tÝnh toµn cÇu, nh−ng mÆt kh¸c, lµm cho m©u thuÉn gi÷a c¸c n−íc giµu vµ c¸c n−íc nghÌo, chËm ph¸t triÓn ngµy cµng gay g¾t, kh«ng chØ trªn ph−¬ng diÖn kinh tÕ mµ cßn trªn c¸c mÆt nh− chÝnh trÞ, v¨n ho¸ vµ x· héi. §¶ng céng s¶n ViÖt Nam ®· nhËn ®Þnh vÒ thêi ®¹i ngµy nay: “ThÕ kØ XXI sÏ tiÕp tôc cã nhiÒu biÕn ®æi. Khoa häc vµ c«ng nghÖ sÏ cã b−íc tiÕn nh¶y vät. Kinh tÕ tri thøc cã vai trß ngµy cµng næi bËt trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn LLSX. Toµn cÇu ho¸ kinh tÕ lµ mét xu thÕ kh¸ch quan, l«i cuèn ngµy cµng nhiÒu n−íc tham gia, võa cã mÆt tÝch cùc, võa cã mÆt tiªu cùc, võa cã hîp t¸c võa cã ®Êu tranh. C¸c m©u thuÉn c¬ b¶n trªn thÕ giíi biÓu hiÖn d−íi nh÷ng h×nh thøc vµ møc ®é kh¸c nhau vÉn tån t¹i vµ ph¸t triÓn, cã mÆt s©u s¾c h¬n. §Êu tranh d©n téc vµ ®Êu tranh giai cÊp tiÕp tôc diÔn ra gay g¾t... Chñ nghÜa x· héi trªn thÕ giíi, tõ nh÷ng bµi häc thµnh c«ng vµ thÊt b¹i còng nh− tõ 60 §Ò c−¬ng bµi gi¶ng triÕt häc T.s Vò Minh Tuyªn kh¸t väng vµ sù thøc tØnh cña c¸c d©n téc, cã ®iÒu kiÖn vµ kh¶ n¨ng t¹o ra b−íc ph¸t triÓn míi. Theo quy luËt tiÕn ho¸ cña lÞch sö, loµi ng−êi nhÊt ®Þnh sÏ tiÕn tíi chñ nghÜa x· héi. 4.2.4.2. Vai trß thÕ giíi quan vµ ph−¬ng ph¸p luËn cña triÕt häc M¸c-Lªnin trong thêi ®¹i ngµy nay Ngµy nay h¬n bao giê hÕt, cÇn ph¶i kh¼ng ®Þnh r»ng, vai trß triÕt häc M¸c-Lªnin cµng t¨ng lªn cïng víi sù ph¸t triÓn cña lÞch sö-x· héi loµi ng−êi trong c¸c n−íc x· héi chñ nghÜa. V× vËy, viÖc nghiªn cøu vµ ph¸t triÓn triÕt häc M¸c-Lªnin lµ mét yªu cÇu cÊp thiÕt. Thùc tÕ ®· chøng minh r»ng, c¸c ®¶ng céng s¶n trong c¸c n−íc x· héi chñ nghÜa ®· kh«ng ngõng ph¸t triÓn vµ vËn dông lý luËn triÕt häc M¸c-Lªnin, ®Ó triÕt häc M¸c-Lªnin ®ãng vai trß lµ thÕ giíi quan khoa häc vµ ph−¬ng ph¸p luËn c¸ch m¹ng trong thùc tiÔn x©y dùng chñ nghÜa x· héi. TÊt nhiªn, trong ®iÒu kiÖn lÞch sö míi, cÇn ph¶i bæ xung vµ ph¸t triÓn triÕt häc M¸c-Lªnin, vËn dông s¸ng t¹o nh÷ng nguyªn lý phæ biÕn ®ã mét c¸ch phï hîp víi thêi ®¹i ngµy nay. §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam ®· vµ ®ang tõng b−íc vËn dông s¸ng t¹o chñ nghÜa M¸c-Lªnin, t− t−ëng Hå ChÝ Minh vµo c«ng cuéc ®æi míi, x©y dùng vµ ph¸t triÓn ®Êt n−íc theo ®Þnh h−íng x· héi chñ nghÜa. C¬ së lý luËn ®ã lµ ®iÒu kiÖn c¬ b¶n nhÊt cã ý nghÜa quyÕt ®Þnh ®Ó §¶ng vµ nh©n d©n ta thùc hiÖn th¾ng lîi sù nghiÖp x©y dùng chñ nghÜa x· héi ë ViÖt Nam, lµ sù chøng minh hïng hån cho nh÷ng ch©n lý phæ biÕn cña chñ nghÜa M¸c-Lªnin trong thêi ®¹i ngµy nay. C©u hái «n tËp vµ th¶o luËn: 1, V× sao nãi sù ra ®êi cña triÕt häc M¸c lµ mét tÊt yÕu lÞch sö? 2, V× sao nãi M¸c vµ AWnghen ®· t¹o ra b−íc ngoÆt trong lÞch sö tu t−ëng triÕt häc? (Nh÷ng dÊu hiÖu g×?) 3, T¸c phÈm HÖ tu t−ëng §øc tr×nh bµy nh÷ng quan ®iÓm c¬ b¶n nµo? 61 §Ò c−¬ng bµi gi¶ng triÕt häc T.s Vò Minh Tuyªn 4, T− t−ëng c¬ b¶n cña M¸c- ¡ngghen trong t¸c phÈm Tuyªn ng«n cña §¶ng céng s¶n lµ nh÷ng t− t−ëng nµo? M¸c so s¸nh nh÷ng ng−êi v« s¶n vµ nh÷ng ng−êi céng s¶n ra sao? 5, H·y tr×nh bµy nh÷ng ý c¬ b¶n trong tõng ch−¬ng cña phÇn triÕt häc, t¸c phÈm Chèng §uy rinh cña ¡ngghen. 6, T¸c phÈm Chñ nghÜa duy vËt vµ Chñ nghÜa kinh nghiÖm phª ph¸n cña Lªnin phª ph¸n triÕt häc cña tr−êng ph¸i nµo? Nh÷ng kÕt luËn quan träng cña t¸c phÈm vÒ vÊn ®Ò nhËn thøc gåm nh÷ng néi dung g×? Tµi liÖu tham kh¶o: 1. C. M¸c: B¶n th¶o kinh tÕ- triÕt häc n¨m 1844, Nxb Sù thËt Hµ Néi, 1962, tr 126, 128. 2. M¸c- ¡ngghen: Toµn tËp, NXB ChÝnh trÞ quèc gia, Hµ Néi, 1995, t.1, tr 172, 173, 229, 589. 3. M¸c- ¡ngghen: Toµn tËp, NXB ChÝnh trÞ quèc gia, Hµ Néi, 1995, t3, tr 11, 29, 30, 51. 4. M¸c- ¡ngghen: Toµn tËp, NXB ChÝnh trÞ quèc gia, Hµ Néi, 1995, t4, tr 603. 5. M¸c- ¡ngghen: Toµn tËp, NXB ChÝnh trÞ quèc gia, Hµ Néi, 1994, t.20, tr 470, 471, 490. 6. V.I. Lªnin: Toµn tËp, Nxb TiÕn bé Matxcova, 1977, t.38, tr 365. 7. V.I. Lªnin: Toµn tËp, Nxb TiÕn bé Matxcova, 1980, t.23, tr 49, 50. 62 §Ò c−¬ng bµi gi¶ng triÕt häc T.s Vò Minh Tuyªn Ch−¬ng 5 Chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng- c¬ së lý luËn cña thÕ giíi quan khoa häc (7 tiÕt lý thuyÕt 4 tiÕt th¶o luËn 2 tiÕt tù nhiªn cøu) 5.1. ThÕ giíi quan vμ thÕ giíi quan khoa häc 5.1.1.ThÕ giíi quan vµ c¸c h×nh thøc c¬ b¶n cña thÕ giíi quan 5.1.1.1. Kh¸i niÖm thÕ giíi quan ThÕ giíi quan lµ toµn bé nh÷ng quan ®iÓm, quan niÖm cña con ng−êi vÒ thÕ giíi, vÒ b¶n th©n con ng−êi, vÒ cuéc sèng vµ vÞ trÝ con ng−êi trong thÕ giíi Êy. VÒ nguån gèc, thÕ giíi quan ra ®êi tõ cuéc sèng. VÒ néi dung, thÕ giíi quan ph¶n ¸nh thÕ giíi ë ba gãc ®é: 1) C¸c ®èi t−îng bªn ngoµi chñ thÓ; 2) B¶n th©n chñ thÓ; 3)Mèi quan hÖ gi÷a chñ thÓ víi c¸c ®èi t−îng bªn ngoµi chñ thÓ. VÒ h×nh thøc, thÕ giíi quan cã thÓ biÓu hiÖn d−íi d¹ng c¸c quan ®iÓm, quan niÖm rêi r¹c, còng cã thÓ biÓu hiÖn d−íi d¹ng hÖ thèng lý luËn chÆt chÏ. VÒ cÊu tróc, lµ hiÖn t−îng tinh thÇn, thÕ giíi quan cã cÊu tróc phøc t¹p vµ ®−îc tiÕp cËn tõ nhiÒu gãc ®é kh¸c nhau, song hai yÕu tè c¬ b¶n cña thÕ giíi quan lµ tri thøc vµ niÒm tin. 5.1.1.2. Nh÷ng h×nh thøc c¬ b¶n cña thÕ giíi quan - ThÕ giíi quan huyÒn tho¹i lµ thÕ giíi quan cã néi dung pha trén mét c¸ch kh«ng tù gi¸c gi÷a thùc vµ ¶o. - ThÕ giíi quan t«n gi¸o lµ thÕ giíi quan cã niÒm tin m·nh liÖt vµo søc m¹nh cña lùc l−îng siªu nhiªn ®èi víi thÕ giíi, ®èi víi con ng−êi, ®−îc thÓ hiÖn qua c¸c ho¹t ®éng cã tæ chøc ®Ó suy t«n, sïng b¸i lùc l−îng siªu nhiªn Êy. - ThÕ giíi quan triÕt häc lµ thÕ giíi quan ®−îc thÓ hiÖn b»ng hÖ thèng lý luËn th«ng qua hÖ thèng c¸c kh¸i niÖm, c¸c ph¹m trï, c¸c quy luËt. Nã kh«ng chØ 63 §Ò c−¬ng bµi gi¶ng triÕt häc T.s Vò Minh Tuyªn nªu ra c¸c quan ®iÓm, quan niÖm cña con ng−êi vÒ thÕ giíi vµ vÒ b¶n th©n con ng−êi, mµ cßn chøng minh c¸c quan ®iÓm, quan niÖm ®ã b»ng lý luËn. 5.1.2. ThÕ giíi quan duy vËt vµ lÞch sö ph¸t triÓn thÕ giíi quan duy vËt 5.1.2.1. ThÕ giíi quan duy t©m vµ thÕ giíi quan duy vËt. - ThÕ giíi quan duy t©m lµ thÕ giíi quan thõa nhËn b¶n chÊt cña thÕ giíi lµ tinh thÇn vµ thõa nhËn vai trß quyÕt ®Þnh cña c¸c yÕu tè tinh thÇn ®èi víi thÕ giíi vËt chÊt nãi chung, ®èi víi con ng−êi, x· héi loµi ng−êi nãi riªng. - ThÕ giíi quan duy vËt lµ thÕ giíi quan thõa nhËn b¶n chÊt cña thÕ giíi lµ vËt chÊt, thõa nhËn vai trß quyÕt ®Þnh cña vËt chÊt ®èi víi c¸c biÓu hiÖn cña ®êi sèng tinh thÇn vµ thõa nhËn vÞ trÝ, vai trß cña con ng−êi trong cuéc sèng hiÖn thùc. 5.1.2.2. LÞch sö ph¸t triÓn cña thÕ giíi quan duy vËt. - ThÕ giíi quan duy vËt chÊt ph¸c, lµ thÕ giíi quan thÓ hiÖn tr×nh ®é nhËn thøc ng©y th¬, chÊt ph¸c cña nh÷ng nhµ duy vËt thêi cæ ®¹i. - ThÕ giíi quan duy vËt siªu h×nh biÓu hiÖn râ nÐt vµo thÕ kû thø XVIIXVIII ë c¸c n−íc T©y ¢u. - ThÕ giíi quan duy vËt biÖn chøng ®−îc M¸c vµ ¡ngghen x©y dùng vµo gi÷a thÕ kû XIX, Lªnin vµ nh÷ng ng−êi kÕ tôc «ng ph¸t triÓn. 5.2. néi dung, b¶n chÊt cña chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng víi t− c¸ch lµ thÕ giíi quan khoa häc. 5.2.1. Néi dung cña chñ nghÜa duy vËt vÒ thÕ giíi. 5.2.1.1)Quan ®iÓm cña chñ nghÜa duy vËt vÒ thÕ giíi. KÕ thõa t− t−ëng cña c¸c nhµ triÕt häc duy vËt vµ c¨n cø vµo c¸c thµnh tùu cña khoa häc tù nhiªn, chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng ®i ®Õn kh¼ng ®Þnh r»ng: b¶n chÊt cña thÕ giíi lµ vËt chÊt; thÕ giíi thèng nhÊt ë tÝnh vËt chÊt vµ vËt chÊt lµ thùc t¹i kh¸ch quan, tån t¹i ®éc lËp víi ý thøc, quyÕt ®Þnh ý thøc vµ đ−îc ý thøc ph¶n ¸nh. TÝnh thèng nhÊt ®ã cña thÕ giíi ®−îc thÓ hiÖn: 64 §Ò c−¬ng bµi gi¶ng triÕt häc T.s Vò Minh Tuyªn - ChØ cã mét thÕ giíi duy nhÊt vµ thèng nhÊt lµ thÕ giíi vËt chÊt. ThÕ giíi vËt chÊt tån t¹i kh¸ch quan, tån t¹i vÜnh viÔn, v« tËn, v« h¹n, kh«ng sinh ra vµ kh«ng mÊt ®i. - TÊt c¶ c¸c sù vËt hiÖn t−îng trªn thÕ giíi ®Òu lµ nh÷ng d¹ng tån t¹i cô thÓ cña vËt chÊt hay lµ thuéc tÝnh cña vËt chÊt. ThÕ giíi kh«ng cã g× kh¸c ngoµi vËt chÊt ®ang vËn ®éng. - C¸c sù vËt hiÖn t−îng trong thÕ giíi vËt chÊt thèng nhÊt chÆt chÏ víi nhau, vËn ®éng ph¸t triÓn theo c¸c quy luËt kh¸ch quan, chuyÓn ho¸ lÉn nhau, lµ nguån gèc, lµ nguyªn nh©n vµ kÕt qu¶ cña nhau. - ý thøc lµ mét ®Æc tÝnh cña bé n·o ng−êi, lµ sù ph¶n ¸nh hiÖn thùc kh¸ch quan vµo bé n·o ng−êi. Nh÷ng néi dung trªn kh«ng ph¶i lµ s¸ng t¹o thuÇn tuý t− duy cña c¸c nhµ DVBC mµ nã lµ sù kh¸i qu¸t c¸c thµnh tùu cña KHTN. Nh− vËy, ®óng nh− c¸c nhµ DVBC ®· tæng kÕt, b¶n chÊt vËt chÊt vµ tÝnh thèng nhÊt vËt chÊt cña thÕ giíi ®−îc chøng minh kh«ng chØ b»ng vµi ba lêi lÏ khÐo lÐo cña kÎ lµm trß ¶o thuËt, mµ b»ng mét sù ph¸t triÓn l©u dµi, khã kh¨n cña triÕt häc vµ khoa häc tù nhiªn. 5.2.1.2 Quan ®iÓm cña chñ nghÜa duy vËt vÒ x∙ héi - X· héi lµ mét bé phËn ®Æc thï cña tù nhiªn Qu¸n triÖt quan ®iÓm duy vËt vµo lÜnh vùc x· héi, CN DVBC kh¼ng ®Þnh x· héi lµ mét bé phËn ®Æc thï cña giíi tù nhiªn. ChÝnh sù ph¸t triÓn l©u dµi cña giíi tù nhiªn ®· dÉn ®Õn sù ra ®êi cña con ng−êi vµ x· héi loµi ng−êi. X· héi lµ s¶n phÈm ph¸t triÓn cao nhÊt vµ lµ bé phËn ®Æc thï cña giíi tù nhiªn. TÝnh ®Æc thï cña x· héi thÓ hiÖn ë chç x· héi cã nh÷ng quy luËt vËn ®éng, ph¸t triÓn riªng vµ sù vËn ®éng, ph¸t triÓn cña x· héi ph¶i th«ng qua ho¹t ®éng cã ý thøc cña con ng−êi ®ang theo ®uæi nh÷ng môc ®Ých nhÊt ®Þnh. - S¶n xuÊt vËt chÊt lµ c¬ së cña ®êi sèng x· héi; ph−¬ng thøc s¶n xuÊt quyÕt ®Þnh qu¸ tr×nh sinh ho¹t x· héi, chÝnh trÞ vµ tinh thÇn nãi chung; tån t¹i x· héi quyÕt ®Þnh ý thøc x· héi. 65 §Ò c−¬ng bµi gi¶ng triÕt häc T.s Vò Minh Tuyªn - Sù ph¸t triÓn cña x· héi lµ mét qu¸ tr×nh lÞch sö- tù nhiªn. Nh− vËy, víi t− c¸ch lµ bé phËn ®Æc thï cña thÕ giíi vËt chÊt, sù vËn ®éng, ph¸t triÓn cña x· héi võa chÞu sù chi phèi cña quy luËt chung nhÊt chi phèi toµn bé thÕ giíi vËt chÊt, võa chÞu sù chi phèi cña c¸c quy luËt riªng cã cña m×nh; tr−íc hÕt vµ quan träng nhÊt lµ quy luËt vÒ LLSX- QHSX, quy luËt vÒ CSHT- KTTT. Nh÷ng quy luËt nµy lµm sù vËn ®éng vµ ph¸t triÓn cña x· héi loµi ng−êi biÓu hiÖn lµ mét qu¸ tr×nh lÞch sö tù nhiªn trªn nÒn t¶ng s¶n xuÊt ra cña c¶i vËt chÊt. - QuÇn chóng nh©n d©n lµ chñ thÓ ch©n chÝnh s¸ng t¹o ra lÞch sö. Nh− vËy quan niÖm duy vËt vÒ x· héi lµ mét hÖ thèng quan ®iÓm thèng nhÊt chÆt chÏ víi nhau, vÒ sù ra ®êi, tån t¹i, vËn ®éng ph¸t triÓn cña x· héi vµ c¸c lùc l−îng thùc hiÖn nh÷ng nhiÖm vô lÞch sö ®Æt ra trong sù vËn ®éng vµ ph¸t triÓn Êy. 5.2.2. B¶n chÊt cña CN DVBC B¶n chÊt cña CN DVBC ®−îc thÓ hiÖn ë viÖc gi¶i quyÕt ®óng ®¾n vÊn ®Ò c¬ b¶n cña triÕt häc trªn quan ®iÓm thùc tiÔn, sù thèng nhÊt h÷u c¬ gi÷a thÕ giíi quan duy vËt víi phÐp biÖn chøng, ë quan niÖm duy vËt triÖt ®Ó vµ tÝnh thùc tiÔn- c¸ch m¹ng cña nã. 5.2.2.1. Gi¶i quyÕt ®óng ®¾n vÊn ®Ò c¬ b¶n cña triÕt häc trªn quan ®iÓm thùc tiÔn Th«ng qua thùc tiÔn, ý thøc con ng−êi ®−îc vËt chÊt ho¸, t− t−ëng trë thµnh hiÖn thùc. Th«ng qua thùc tiÔn ý thøc con ng−êi ®· kh«ng chØ ph¶n ¸nh thÕ giíi mµ cßn “s¸ng t¹o ra thÕ giíi”. C.M¸c cho r»ng thùc tiÔn lµ n¬i con ng−êi chøng minh søc m¹nh, chøng minh tÝnh hiÖn thùc vµ tÝnh trÇn tôc cña t− duy. B»ng viÖc ®−a quan ®iÓm thùc tiÔn vµo ho¹t ®éng nhËn thøc, ®Æc biÖt viÖc thÊy vai trß quyÕt ®Þnh cña ho¹t ®éng s¶n xuÊt vËt chÊt ®èi víi sù tån t¹i vµ ph¸t triÓn cña x· héi, c¸c nhµ DVBC ®· kh¾c phôc ®−îc h¹n chÕ cña CN DV tr−íc ®ã ®Ó gi¶i quyÕt tho¶ ®¸ng vÊn ®Ò c¬ b¶n cña triÕt häc. ë ®©y, trong 66 §Ò c−¬ng bµi gi¶ng triÕt häc T.s Vò Minh Tuyªn khi kh¼ng ®Þnh vai trß quyÕt ®Þnh cña c¸c yÕu tè vËt chÊt, c¸c nhµ DV BC ®· “kh«ng lo¹i trõ viÖc c¸c lÜnh vùc t− t−ëng, ®Õn l−ît chóng, l¹i cã t¸c ®éng ng−îc trë l¹i, nh−ng lµ t¸c ®éng cÊp hai lªn nh÷ng ®iÒu kiÖn vËt chÊt Êy…”; kh«ng ngo¹i trõ viÖc c¸c lÜnh vùc t− t−ëng “… còng sÏ trë thµnh lùc l−îng vËt chÊt, mét khi nã th©m nhËp vµo quÇn chóng”. 5.2.2.2. Sù thèng nhÊt h÷u c¬ gi÷a thÕ giíi quan duy vËt víi phÐp biÖn chøng Víi viÖc thõa kÕ nh÷ng t− t−ëng hîp lÝ cña c¸c häc thuyÕt tr−íc ®ã, víi viÖc tæng kÕt c¸c thµnh tùu khoa häc cña x· héi ®−¬ng thêi, C.M¸c vµ Ph. ¨ngghen ®· gi¶i tho¸t thÕ giíi quan duy vËt khái h¹n chÕ siªu h×nh vµ cøu phÐp biÖn chøng khái tÝnh chÊt duy t©m thÇn bÝ ®Ó h×nh thµnh nªn CNDVBC víi sù thèng nhÊt h÷u c¬ gi÷a thÕ giíi quan duy vËt víi phÐp biÖn chøng. Sù thèng nhÊt nµy ®· ®em l¹i cho con ng−êi mét quan niÖm hoµn toµn míi vÒ thÕ giíi- quan niÖm thÕ giíi lµ mét qu¸ tr×nh víi tÝnh c¸ch lµ vËt chÊt kh«ng ngõng vËn ®éng chuyÓn ho¸ vµ ph¸t triÓn. 5.2.2.3. Quan niÖm duy vËt triÖt ®Ó Khi gi¶i quyÕt nh÷ng vÊn ®Ò tù nhiªn, CN DV tr−íc M¸c ®øng trªn quan ®iÓm duy vËt v× c¸c nhµ DV ®Òu kh¼ng ®Þnh sù tån t¹i c¶ thÕ giíi vËt chÊt vµ thõa nhËn tÝnh thø nhÊt cña vËt chÊt. Song, v× kh«ng hiÓu ®óng vÒ vËt chÊt, kh«ng hiÓu ®óng nguån gèc, b¶n chÊt cña ý thøc, thiÕu quan ®iÓm thùc tiÔn, thiÕu ph−¬ng ph¸p t− duy biÖn chøng vµ mét sè h¹n chÕ kh¸c vÒ nhËn thøc, vÒ lÞch sö nªn khi gi¶i quyÕt nh÷ng vÊn ®Ò vÒ x· héi c¸c nhµ DV tr−íc M¸c ®· lÊy c¸c yÕu tè tinh thÇn nh− t×nh c¶m, ý chÝ, nguyÖn väng,…lµm nÒn t¶ng. V× vËy, CN DV tr−íc M¸c lµ CN DV kh«ng triÖt ®Ó. Kh¼ng ®Þnh nguån gèc vËt chÊt cña x· héi; kh¼ng ®Þnh s¶n xuÊt vËt chÊt lµ c¬ së cña ®êi sèng x· héi, ph−¬ng thøc s¶n xuÊt quyÕt ®Þnh qu¸ tr×nh sinh ho¹t x· héi, chÝnh trÞ vµ tinh thÇn nãi chung; tån t¹i x· héi quyÕt ®Þnh ý thøc x· héi vµ coi sù ph¸t trtiÓn cña x· héi loµi ng−êi lµ mét qu¸ tr×nh lÞch sö- tù nhiªn, CN DV BC ®· kh¾c phôc ®−îc tÝnh kh«ng triÖt ®Ó cña CN DV cò. 5.2.2.4. TÝnh thùc tiÔn - c¸ch m¹ng. 67 §Ò c−¬ng bµi gi¶ng triÕt häc T.s Vò Minh Tuyªn - Chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng lµ vò khÝ lý luËn cña giai cÊp v« s¶n. - Chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng kh«ng chØ gi¶i thÝch thÕ giíi mµ cßn ®ãng vai trß c¶i t¹o thÕ giíi BÊt kú häc thuyÕt nµo còng ph¶i gi¶i thÝch thÕ giíi, song ®Ó thùc hiÖn ®−îc vai trß c¶i t¹o thÕ giíi häc thuyÕt ph¶i ph¶n ¸nh ®óng thÕ giíi, ph¶i ®Þnh h−íng ho¹t ®éng cho con ng−êi phï hîp víi quy luËt, ph¶i ®−îc quÇn chóng nh©n d©n tin vµ hµnh ®éng theo. Néi dung vµ b¶n chÊt cña chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng ®¸p øng ®−îc nh÷ng yªu cÇu nµy. Søc m¹nh c¶i t¹o thÕ giíi cña chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng thÓ hiÖn ë mèi quan hÖ mËt thiÕt víi ho¹t ®éng thùc tiÔn cña quÇn chóng nh©n d©n, víi cuéc ®Êu tranh cña giai cÊp v« s¶n trªn mäi lÜnh vùc. - Chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng kh¼ng ®Þnh sù tÊt th¾ng cña c¸i míi. TÝnh c¸ch m¹ng s©u s¾c cña chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng thÓ hiÖn qua viÖc nã ph¶n ¸nh ®óng ®¾n c¸c quy luËt chi phèi sù vËn ®éng vµ ph¸t triÓn; qua ®ã, qu¸ tr×nh xo¸ bá c¸i cò, c¸i lçi thêi ®Ó x¸c lËp c¸i míi, c¸i tiÕn bé h¬n lµ tÊt yÕu. ChØ cã mét thÕ giíi duy nhÊt vµ thèng nhÊt lµ thÕ giíi vËt chÊt; trong thÕ giíi vËt chÊt, vËt chÊt lµ nguån gèc cña ý thøc, quyÕt ®Þnh ý thøc song ý thøc cã thÓ t¸c ®éng trë l¹i vËt chÊt th«ng qua ho¹t ®éng thùc tiÔn cña con ng−êi. Chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng kh«ng ph¶i lµ gi¸o ®iÒu mµ lµ kim chØ nam cho hµnh ®éng, nã ®Æt ra nh÷ng yªu cÇu cã tÝnh nguyªn t¾c ph−¬ng ph¸p luËn mµ tõ nh÷ng nguyªn t¾c Êy con ng−êi ph¶i vËn dông s¸ng t¹o sao cho phï hîp víi tõng hoµn c¶nh lÞch sö cô thÓ. 5.3. Nh÷ng nguyªn t¾c ph−¬ng ph¸p luËn cña chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng vµ viÖc vËn dông nã vµo sù nghiÖp c¸ch m¹ng ë ViÖt Nam giai ®o¹n hiÖn nay ` 5.3.1. T«n träng kh¸ch quan 68 §Ò c−¬ng bµi gi¶ng triÕt häc T.s Vò Minh Tuyªn T«n träng kh¸ch quan lµ t«n träng vai trß quyÕt ®Þnh cña vËt chÊt. §iÒu nµy ®ßi hái trong nhËn thøc vµ hµnh ®éng con ng−êi ph¶i xuÊt ph¸t tõ thùc tÕ kh¸ch quan, lÊy kh¸ch quan lµm c¬ së, ph−¬ng tiÖn cho hµnh ®éng cña m×nh. - Môc ®Ých, ®−êng lèi, chñ tr−¬ng con ng−êi ®Æt ra kh«ng ®−îc xuÊt ph¸t tõ ý muèn chñ quan mµ ph¶i xuÊt ph¸t tõ hiÖn thùc, ph¶n ¸nh nhu cÇu chÝn muåi vµ tÝnh tÊt yÕu ®êi sèng vËt chÊt trong tõng giai ®o¹n cô thÓ. - Khi ®· cã môc ®Ých, ®−êng lèi, chñ tr−¬ng ®óng, ph¶i tæ chøc ®−îc lùc l−îng vËt chÊt ®Ó thùc hiÖn nã. Môc ®Ých, ®−êng lèi, chñ tr−¬ng thuéc vÒ lÜnh vùc t− t−ëng. Tù b¶n th©n t− t−ëng kh«ng thÓ trë thµnh hiÖn thùc mµ ph¶i th«ng qua ho¹t ®éng cña con ng−êi. 5.3.2. Ph¸t huy tÝnh n¨ng ®éng chñ quan Ph¸t huy tÝnh n¨ng ®éng chñ quan lµ ph¸t huy tÝnh tÝch cùc, n¨ng ®éng, s¸ng t¹o cña ý thøc vµ ph¸t huy vai trß nh©n tè con ng−êi trong viÖc vËt chÊt ho¸ nh÷ng tÝnh chÊt Êy. Ph¸t huy tÝnh n¨ng ®éng chñ quan thÓ hiÖn rÊt phong phó, ®a d¹ng, trong ®ã mét sè biÓu hiÖn c¬ b¶n cña nã lµ: - Ph¶i t«n träng tri thøc khoa häc. Tri thøc khoa häc lµ tri thøc ch©n thùc vÒ thÕ giíi, ®−îc kh¸i qu¸t tõ thùc tiÔn vµ ®−îc thùc tiÔn kiÓm nghiÖm. Tri thøc khoa häc gi÷ vÞ trÝ ®Æc biÖt quan träng trong cuéc sèng cña con ng−êi v× nã lµ mét trong nh÷ng ®éng lùc ph¸t triÓn cña x· héi. Mäi b−íc tiÕn trong lÞch sö nh©n lo¹i ®Òu g¾n liÒn víi nh÷ng thµnh tùu míi cña tri thøc khoa häc. - Ph¶i lµm chñ tri thøc khoa häc vµ truyÒn b¸ tri thøc khoa häc vµo quÇn chóng ®Ó nã trë thµnh tri thøc, niÒm tin ®Þnh h−íng cho quÇn chóng hµnh ®éng. ë n−íc ta hiÖn nay, viÖc "kh¬i dËy trong nh©n d©n lßng yªu n−íc, ý chÝ quËt c−êng, ph¸t huy tµi trÝ cña ng−êi ViÖt Nam, quyÕt t©m ®−a n−íc nhµ ra khái nghÌo nµn vµ l¹c hËu",..mµ §¶ng, Nhµ n−íc vµ toµn d©n ®ang tiÕn hµnh 69 §Ò c−¬ng bµi gi¶ng triÕt häc T.s Vò Minh Tuyªn lµ nh÷ng ho¹t ®éng sèng ®éng vÒ viÖc ph¸t huy tÝnh n¨ng ®éng chñ quan phï hîp víi yªu cÇu vµ ®iÒu kiÖn cña x· héi hiÖn t¹i. T«n träng kh¸ch quan, ph¸t huy tÝnh n¨ng ®éng chñ quan võa lµ nh÷ng ý nghÜa ph−¬ng ph¸p luËn c¬ b¶n, võa lµ nh÷ng yªu cÇu cã tÝnh nguyªn t¾c trong ho¹t ®éng thùc tiÔn. Nh÷ng yªu cÇu nµy kh¸c nhau nh−ng thèng nhÊt vµ quan hÖ h÷u c¬ víi nhau nªn ho¹t ®éng cña con ng−êi chØ ®¹t hiÖu qu¶ tèi −u khi thùc hiÖn chóng ®ång bé vµ chèng l¹i nh÷ng quan ®iÓm, nh÷ng biÓu hiÖn ®èi lËp víi chóng C©u hái «n tËp: 1, Vai trß cña thÕ giíi quan triÕt häc trong ®êi sèng x· héi? 2, Ph©n biÖt thÕ giíi quan duy vËt cæ ®¹i, thÕ giíi quan duy vËt cËn ®¹i vµ thÕ giíi quan duy vËt biÖn chøng. 3, Néi dung cña thÕ giíi quan duy vËt biÖn chøng (quan niÖm vÒ vËt chÊt, vËn ®éng, kh«ng gian, thêi gian, tÝnh thèng nhÊt cña thÕ giíi, nguån gèc, b¶n chÊt, kÕt cÊu vµ vai trß cña ý thøc)? 4, B¶n chÊt cña thÕ giíi quan duy vËt biÖn chøng thÓ hiÖn ë nh÷ng ®iÓm nµo? 5, H·y tr×nh bµy c¸c nguyªn t¾c ph−¬ng ph¸p luËn cña thÕ giíi quan duy vËt biÖn chøng. 6, Chóng ta cÇn vËn dông c¸c nguyªn t¾c ph−¬ng ph¸p luËn cña TGQDVBC nh− thÕ nµo vµo thùc tiÔn c¸ch m¹ng ViÖt Nam? Tµi liÖu tham kh¶o 1. T¸c phÈm "Chèng §uyrinh" cña ¡ngghen. 2. T¸c phÈm Chñ nghÜa duy vËt vµ chñ nghÜa kinh nghiÖm phª ph¸n cña Lªnin. 3. T¸c phÈm LótvÝch Ph¬ b¸ch vµ sù c¸o chung cña triÕt häc cæ ®iÓn §øc cña ¡ngghen. 70 §Ò c−¬ng bµi gi¶ng triÕt häc T.s Vò Minh Tuyªn 4. V¡n kiÖn ®¹i héi ®¹i biÓu toµn quèc lÇn thø VI cña §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam. 5. S¸ch gi¸o khoa triÕt häc ch−¬ng tr×nh 90 tiÕt cho sinh viªn ®¹i häc, NXB ChÝnh trÞ quèc gia. 71 §Ò c−¬ng bµi gi¶ng triÕt häc T.s Vò Minh Tuyªn Ch−¬ng VI PhÐp biÖn chøng duy vËt - ph−¬ng ph¸p luËn nhËn thøc khoa häc vμ thùc tiÔn (8 tiÕt lý thuyÕt 4 tiÕt th¶o luËn 2 tiÕt tù nhiªn cøu) 6.1. Kh¸i qu¸t lÞch sö ph¸t triÓn cña phÐp biÖn chøng vµ néi dung c¬ b¶n cña phÐp biÖn chøng duy vËt. 6.1.1. Siªu h×nh vµ biÖn chøng; Kh¸i qu¸t lÞch sö ph¸t triÓn cña phÐp biÖn chøng 6.1.1.1. Siªu h×nh vµ biÖn chøng Theo Ph.¡ngghen kh¼ng ®Þnh, ph−¬ng ph¸p siªu h×nh “chØ nh×n thÊy nh÷ng sù vËt riªng biÖt mµ kh«ng chØ nh×n thÊy mçi liªn hÖ cña nh÷ng sù vËt Êy, chØ thÊy sù tån t¹i cña nh÷ng sù vËt Êy mµ kh«ng nh×n thÊy sù ph¸t sinh vµ suy vong cña nh÷ng sù vËt Êy, chØ nh×n thÊy tr¹ng th¸i tÜnh cña nh÷ng sù vËt Êy mµ quªn mÊt sù vËn ®éng cña nh÷ng sù vËt Êy, chØ nh×n thÊy c©y mµ kh«ng thÊy rõng”. 6.1.1.2. Kh¸i qu¸t lÞch sö ph¸t triÓn cña phÐp biÖn chøng. - PhÐp biÖn chøng méc m¹c chÊt ph¸c thêi cæ ®¹i. - PhÐp biÖn chøng duy t©m trong triÕt häc cæ ®iÓn §øc - PhÐp biÖn chøng duy vËt: Ph.¡ngghen ®Þnh nghÜa “PhÐp biÖn chøng duy vËt lµ m«n khoa häc vÒ nh÷ng quy luËt phæ biÕn cña sù vËn ®éng vµ sù ph¸t triÓn cña tù nhiªn, cña x· héi loµi ng−êi vµ cña t− duy”. V.I. Lªnin viÕt “PhÐp biÖn chøng tøc lµ häc thuyÕt vÒ sù ph¸t triÓn d−íi h×nh thøc hoµn bÞ nhÊt, s©u s¾c nhÊt vµ kh«ng phiÕn diÖn, häc thuyÕt vÒ tÝnh t−¬ng ®èi cña nhËn thøc cña con ng−êi, nhËn thøc nµy ph¶n ¸nh vËt chÊt lu«n lu«n ph¸t triÓn kh«ng ngõng”. Hå ChÝ Minh ®¸nh gi¸ “Chñ nghÜa M¸c cã −u ®iÓm lµ ph−¬ng ph¸p lµm viÖc biÖn chøng”. Cã thÓ hiÓu phÐp biÖn chøng duy vËt lµ khoa häc vÒ mèi liªn hÖ phæ biÕn vµ sù ph¸t triÓn; vÒ nh÷ng quy luËt chung nhÊt cña sù vËn ®éng, ph¸t triÓn cña tù nhiªn, x· héi vµ t− duy. 72 §Ò c−¬ng bµi gi¶ng triÕt häc T.s Vò Minh Tuyªn 6.1.2. Néi dung c¬ b¶n cña phÐp biÖn chøng duy vËt 6.1.2.1. Hai nguyªn lÝ cña phÐp biÖn chøng duy vËt - Nguyªn lÝ vÒ mèi liªn hÖ phæ biÕn: Trong phÐp BCDV, mèi liªn hÖphæ biÕn dïng ®Ó kh¸i qu¸t mèi liªn hÖ, sù t¸c ®éng qua l¹i, chuyÓn ho¸ lÉn nhau gi÷a c¸c sù vËt, hiÖn t−îng hay gi÷a c¸c mÆt, c¸c giai ®o¹n ph¸t triÓn cña sù vËt hiÖn t−îng. C¬ së cña mèi liªn hÖ phæ biÕn lµ tÝnh thèng nhÊt vËt chÊt cña thÕ giíi, theo ®ã, c¸c sù vËt, hiÖn t−îng trong thÕ giíi dï cã ®a d¹ng, cã kh¸c nhau ®Õn thÕ nµo ®i ch¨ng n÷a, th× còng chØ lµ nh÷ng d¹ng cô thÓ kh¸c nhau cña thÕ giíi vËt chÊt duy nhÊt. C¸c mèi liªn hÖ cã tÝnh kh¸ch quan, phæ biÕn vµ ®a d¹ng, chóng gi÷ nh÷ng vai trß kh¸c nhau quy ®Þnh sù vËn ®éng, ph¸t triÓn cña sù vËt, hiÖn t−îng. Trong ho¹t ®éng nhËn thøc vµ ho¹t ®éng thùc tiÔn, kh«ng nªn tuyÖt ®èi ho¸ mèi liªn hÖ nµo vµ còng kh«ng nªn t¸ch rêi mèi liªn hÖ nµy khái c¸c mèi liªn hÖ kh¸c bëi trªn thùc tÕ, c¸c mèi liªn hÖ cßn ph¶i ®−îc nghiªn cøu cô thÓ trong sù biÕn ®æi vµ ph¸t triÓn cña chóng. Nguyªn lÝ vÒ mèi liªn hÖ phæ biÕn kh¸i qu¸t bøc tranh toµn c¶nh vÒ thÕ giíi trong nh÷ng mèi liªn hÖ ch»ng chÞt gi÷a c¸c sù vËt, hiÖn t−îng cña nã. TÝnh v« h¹n cña thÕ giíi kh¸ch quan, tÝnh cã h¹n cña sù vËt, hiÖn t−îng trong thÕ giíi ®ã chØ cã thÓ gi¶i thÝch ®−îc trong mèi liªn hÖ phæ biÕn vµ ®−îc quy ®Þnh b»ng nhiÒu mèi liªn hÖ cã h×nh thøc, vai trß kh¸c nhau. Tõ nguyªn lÝ vÒ mèi liªn hÖ phæ biÕn, con ng−êi rót ra ®−îc nh÷ng quan ®iÓm, nguyªn t¾c chØ ®¹o ho¹t ®éng nhËn thøc vµ ho¹t ®éng thùc tiÔn. - Nguyªn lÝ vÒ sù ph¸t triÓn: Trong phÐp biÖn chøng duy vËt, ph¸t triÓn dïng ®Ó kh¸i qu¸t qu¸ tr×nh vËn ®éng ®i lªn tõ thÊp ®Õn cao, tõ ®¬n gi¶n ®Õn phøc t¹p, tõ kÐm hoµn thiÖn ®Õn hoµn thiÖn h¬n. Qu¸ tr×nh ®ã diÔn ra dÇn dÇn, võa nh¶y vät lµm cho sù vËt, hiÖn t−îng cò mÊt ®i, sù v©t, hiÖn t−îng míi vÒ chÊt ra ®êi. Ph¸t triÓn lµ tù th©n. §éng lùc cña sù ph¸t triÓn lµ m©u thuÉn gi÷a c¸c mÆt ®èi lËp bªn trong sù vËt, hiÖn t−îng. Ph¸t triÓn ®i theo ®−êng “xo¸y èc”, c¸i míi d−êng nh− lÆp l¹i mét sè ®Æc tr−ng, ®Æc tÝnh cña c¸i cò nh−ng 73 §Ò c−¬ng bµi gi¶ng triÕt häc T.s Vò Minh Tuyªn trªn c¬ së míi cao h¬n, thÓ hiÖn tÝnh quanh co, phøc t¹p, cã thÓ cã nh÷ng b−íc thôt lïi t−¬ng ®èi trong sù ph¸t triÓn. Ph¸t triÓn lµ mét tr−êng hîp ®Æc biÖt cña vËn ®éng. Trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn, sù vËt, hiÖn t−îng chuyÓn ho¸ sang chÊt míi, cao h¬n, phøc t¹p h¬n; lµm cho c¬ cÊu tæ chøc, ph−¬ng thøc vËn ®éng vµ chøc n¨ng cña sù vËt ngµy cµng hoµn thiÖn h¬n. Ph¸t triÓn cã tÝnh kh¸ch quan, phæ biÕn, ®a d¹ng. Tõ nguyªn lÝ vÒ sù ph¸t triÓn, con ng−êi rót ra nh÷ng quan ®iÓm, nguyªn t¾c chØ ®¹o ho¹t ®éng nhËn thøc vµ ho¹t ®éng thùc tiÔn. 6.1.2.2. C¸c cÆp ph¹m trï c¬ b¶n cña phÐp biÖn chøng duy vËt - C¸i riªng vµ c¸i chung. Theo quan niÖm cña PBCDV, nhËn thøc b¾t ®Çu tõ sù ph¶n ¸nh c¸c sù vËt, hiÖn t−îng cô thÓ cña thÕ giíi. Nh−ng trong qu¸ tr×nh so s¸nh gi÷a nh÷ng sù vËt, hiÖn t−îng nµy víi nh÷ng sù vËt, hiÖn t−îng kh¸c; ph©n biÖt chç gièng vµ kh¸c nhau gi÷a chóng, nhËn thøc ®i ®Õn sù ph©n biÖt c¸i riªng, c¸i chung. C¸i riªng lµ ph¹m trï dïng ®Ó chØ mét sù vËt. mét hiÖn t−îng nhÊt ®Þnh. C¸i chung lµ ph¹m trï dïng ®Ó chØ nh÷ng mÆt, nh÷ng thuéc tÝnh lÆp l¹i trong nhiÒu sù vËt, nhiÒu hiÖn t−îng. Gi÷a c¸i riªng vµ c¸i chung cã mèi liªn hÖ biÖn chøng víi nhau. C¸i chung chØ tån t¹i trong trong mèi liªn hÖ víi c¸i riªng, th«ng qua c¸i riªng mµ biÓu hiÖn sù tån t¹i cña m×nh; ng−îc l¹i, c¸i riªng chØ tån t¹i trong mèi liªn hÖ víi c¸i chung, bao hµm c¸i chung; c¸i riªng lµ c¸i toµn bé, phong phó h¬n c¸i chung, c¸i chung lµ bé phËn nh−ng s©u s¾c h¬n c¸i riªng; c¸i riªng vµ c¸i chung cã thÓ chuyÓn ho¸ lÉn nhau trong qu¸ tr×nh vËn ®éng, ph¸t triÓn cña sù vËt. - Nguyªn nh©n vµ kÕt qu¶. Nguyªn nh©n lµ sù t−¬ng t¸c qua l¹i gi÷a c¸c mÆt trong mét sù vËt, hiÖn t−îng hoÆc gi÷a c¸c sù vËt, hiÖn t−îng víi nhau g©y nªn biÕn ®æi nhÊt ®Þnh. KÕt qu¶ lµ nh÷ng biÕn ®æi xuÊt hiÖn do sù t−¬ng t¸c qua l¹i gi÷a c¸c mÆt trong mét sù vËt, hiÖn t−îng hoÆc gi÷a c¸c sù vËt, hiÖn t−îng víi nhau. 74 §Ò c−¬ng bµi gi¶ng triÕt häc T.s Vò Minh Tuyªn Mèi liªn hÖ biÖn chøng gi÷a nguyªn nh©n kÕt qu¶. Nguyªn nh©n sinh ra kÕt qu¶, nªn nguyªn nh©n lu«n cã tr−íc kÕt qña, cßn kÕt qu¶ chØ xuÊt hiÖn sau khi ®· cã nguyªn nh©n t¸c ®éng. Tuy nhiªn kh«ng ph¶i cø hai hiÖn t−îng nµo nèi tiÕp nhau vÒ thêi gian còng lµ quan hÖ nh©n qu¶. Do vËy, ®Ó x¸c ®Þnh quan hÖ nh©n qu¶, ph¶i chó ý tíi quan hÖ s¶n sinh . Mèi quan hÖ gi÷a nguyªn nh©n vµ kÕt qu¶ diÔn ra rÊt phøc t¹p: mét nguyªn nh©n sinh ra mét kÕt qu¶; mét nguyªn nh©n sinh ra nhiÒu kÕt qu¶; nhiÒu nguyªn nh©n sinh ra mét kÕt qu¶; nhiÒu nguyªn nh©n sinh ra nhiÒu kÕt qu¶. Trong tr−êng hîp nhiÒu nguyªn nh©n sinh ra kÕt qu¶ cã thÓ x¶y ra hai kh¶ n¨ng: NÕu c¸c nguyªn nh©n t¸c ®éng cïng chiÒu nhau, chóng sÏ ¶nh h−ëng tÝch cùc ®Õn sù h×nh thµnh kÕt qu¶; nÕu c¸c nguyªn nh©n t¸c ®éng ng−îc chiÒu nhau chóng sÏ lµm suy yÕu lÉn nhau vµ ¶nh h−ëng tiªu cùc ®Õn kÕt qu¶. Sau khi kÕt qu¶ ®· xuÊt hiÖn, nã cã thÓ t¸c ®éng trë l¹i nguyªn nh©n theo hai h−íng sau, hoÆc tÝch cùc , hoÆc tiªu cùc. Nguyªn nh©n vµ kÕt qu¶ cã thÓ thay ®æi vÞ trÝ cho nhau.Trong thÕ giíi, chuçi quan hÖ nh©n qu¶ lµ v« cïng, v« tËn kh«ng cã ®iÓm b¾t ®Çu vµ kh«ng cã ®iÓm kÕt thóc. Mét hiÖn t−îng nµo ®ã ®−îc coi lµ nguyªn nh©n hay kÕt qu¶ bao giê còng ®−îc xÐt trong mét mèi quan hÖ x¸c ®Þnh, ë mét kh«ng gian, thêi gian cô thÓ. - TÊt nhiªn vµ ngÉu nhiªn. TÊt nhiªn lµ c¸i do nh÷ng nguyªn nh©n c¬ b¶n, bªn trong cña sù vËt quyÕt ®Þnh vµ trong nh÷ng ®iÒu kiÖn nhÊt ®Þnh, nã ph¶i xÈy ra ®óng nh− thÕ chø kh«ng thÓ kh¸c. NgÉu nhiªn lµ c¸i kh«ng ph¶i do nguyªn nh©n bªn trong c¬ b¶n cña sù vËt quyÕt ®Þnh mµ lµ do nh÷ng nh©n tè bªn ngoµi, do sù ngÉu hîp nµo ®ã cña 75 §Ò c−¬ng bµi gi¶ng triÕt häc T.s Vò Minh Tuyªn hoµn c¶nh t¹o ra; do vËy nã cã thÓ x¶y ra, hoÆc kh«ng x¶y ra, x¶y ra nh− thÕ nµy hoÆc nh− thÕ kh¸c. Gi÷a tÊt nhiªn vµ ngÉu nhiªn cã mèi liªn hÖ biÖn chøng víi nhau. TÊt nhiªn bao giê còng tù v¹ch ®−êng ®i cho m×nh th«ng qua v« sè ngÉu nhiªn, cßn ngÉu nhiªn lµ h×nh thøc biÓu hiÖn cña tÊt nhiªn, bæ sung cho tÊt nhiªn. TÊt nhiªn ®ãng vai trß chi phèi sù ph¸t triÓn, cßn ngÉu nhiªn cã thÓ lµm cho sù ph¸t triÓn diÔn ra nhanh hoÆc chËm, trong h×nh thøc nµy hay h×nh thøc kh¸c. Sù ph©n biÖt ngÉu nhiªn, tÊt nhiªn cã tÝnh t−¬ng ®èi: trong nh÷ng ®iÒu kiÖn nhÊt ®Þnh chóng chuyÓn ho¸ lÉn nhau. - Néi dung vµ h×nh thøc Néi dung lµ tæng hîp tÊt c¶ nh÷ng mÆt, nh÷ng yÕu tè, nh÷ng qu¸ tr×nh t¹o nªn sù vËt. Cßn h×nh thøc lµ ph−¬ng thøc tån t¹i, ph¸t triÓn cña sù vËt, lµ hÖ thèng c¸c mèi liªn hÖ t−¬ng ®èi bÒn v÷ng gi÷a c¸c yÕu tè cña sù vËt ®ã. H×nh thøc nãi ë ®©y trong quan hÖ víi néi dung kh«ng ph¶i lµ h×nh thøc bªn ngoµi mµ h×nh thøc bªn trong, tøc lµ c¸ch thøc kÕt cÊu cña c¸c yÕu tè t¹o thµnh néi dung. Gi÷a néi dung vµ h×nh thøc cã mèi liªn hÖ qua l¹i, quy ®Þnh lÉn nhau, trong ®ã néi dung gi÷ vai trß quyÕt ®Þnh. Néi dung ®ßi hái ph¶i cã h×nh thøc phï hîp víi nã. Khi néi dung thay ®æi th× h×nh thøc còng ph¶i thay ®æi theo. Tuy nhiªn, h×nh thøc còng cã tÝnh ®éc lËp t−¬ng ®èi vµ t¸c ®éng tÝch cùc trá l¹i víi néi dung. Khi h×nh thøc phï hîp víi néi dung, nã lµ ®éng lùc thóc ®Èy néi dung ph¸t triÓn, cßn khi kh«ng phï hîp, h×nh thøc c¶n trë sù ph¸t triÓn cña néi dung. Cïng mét néi dung, trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn, cã thÓ thÓ hiÖn d−íi nhiÒu h×nh thøc vµ ng−îc l¹i, cïng mét h×nh thøc cã thÓ phï hîp víi nh÷ng néi dung kh¸c nhau. - B¶n chÊt vµ hiÖn t−îng B¶n chÊt lµ tæng hîp tÊt c¶ nh÷ng mÆt, nh÷ng mèi liªn hÖ tÊt nhiªn, t−¬ng ®èi æn ®Þnh ë bªn trong sù vËt vµ quy ®Þnh sù vËn ®éng, ph¸t triÓn cña sù vËt. HiÖn t−îng lµ nh÷ng biÓu hiÖn bÒ ngoµi, bªn ngoµi cña sù vËt. 76 §Ò c−¬ng bµi gi¶ng triÕt häc T.s Vò Minh Tuyªn Gi÷a b¶n chÊt vµ hiÖn t−îng cã mèi liªn hÖ biÖn chøng víi nhau. Sù thèng nhÊt ®ã thÓ hiÖn ë chç: b¶n chÊt thÓ hiÖn th«ng qua hiÖn t−îng, cßn hiÖn t−îng lµ sù thÓ hiÖn cña b¶n chÊt; b¶n chÊt “®−îc ¸nh lªn” th«ng qua hiÖn t−îng (Hªghen). Tuy vËy, “nÕu nh− h×nh th¸i biÓu hiÖn vµ b¶n chÊt sù vËt phï hîp trùc tiÕp víi nhau, th× mäi khoa häc sÏ trë nªn thõa”. HiÖn t−îng thÓ hiÖn b¶n chÊt trong h×nh thøc ®· ®−îc c¶i biÕn, nhiÒu khi xuyªn t¹c néi dông thùc sù cña b¶n chÊt b»ng c¸ch bæ sung vµo b¶n chÊt mét vµi tÝnh chÊt, yÕu tè do hoµn c¶nh cô thÓ quy ®Þnh, lµm hiÖn t−îng phong phó h¬n b¶n chÊt. B¶n chÊt t−¬ng ®èi æn ®Þnh, Ýt biÕn ®æi h¬n cßn hiÖn t−îng “®éng” h¬n, th−êng xuyªn biÕn ®æi h¬n. - Kh¶ n¨ng vµ hiÖn thùc: Kh¶ n¨ng lµ c¸i hiÖn ch−a cã, ch−a tíi nh−ng sÏ cã sÏ tíi khi gÆp c¸c ®iÒu kiÖn tÝch hîp. HiÖn thùc lµ tÊt c¶ nh÷ng g× hiÖn ®ang cã, ®ang tån t¹i thùc sù. Kh¶ n¨ng vµ hiÖn thùc tån t¹i trong mèi quan hÖ biÖn chøng chÆt chÏ víi nhau trong qu¸ tr×nh vËn ®éng ph¸t triÓn cña sù vËt. Trong hiÖn thùc bao giê còng chøa ®ùng kh¶ n¨ng nhÊt ®Þnh; ng−îc l¹i kh¶ n¨ng l¹i n»m trong hiÖn thùc vµ khi ®ñ ®iÒu kiÖn sÏ biÕn thµnh hiÖn thùc míi. Mèi quan hÖ gi÷a kh¶ n¨ng vµ hiÖn thùc diÔn ra rÊt phøc t¹p. Trong tõng giai ®o¹n ph¸t triÓn cña sù vËt th−êng xuÊt hiÖn nhiÒu kh¶ n¨ng. Kh¶ n¨ng nµo biÕn thµnh hiÖn t−îng lµ tuú ®iÒu kiÖn cô thÓ. Trong ho¹t ®éng thùc tiÔn ph¶i dù b¸o c¸c kh¶ n¨ng vµ t¹o ®iÒu kiÖn cho kh¶ n¨ng tèt thµnh hiÖn thùc ng¨n ngõa kh¶ n¨ng xÊu. C¸c cÆp ph¹m trï cña PBCDV kh«ng ph¶i lµ hÖ thèng bÊt biÕn, mµ ph¸t trØªn cïng víi sù ph¸t triÓn cña khoa häc vµ thùc tiÔn. Mèi quan hÖ gi÷a c¸c ph¹m trï vµ c¸c ngµnh khoa häc víi c¸c ph¹m trï cña PBCDV lµ mèi quan hÖ gi÷a c¸i chung víi c¸i riªng. Do vËy, khi nghiªn cøu c¸c ph¹m trï cÇn liªn hÖ chóng víi nhau vµ víi c¸c quy luËt c¬ b¶n cña PBCDV, bëi dï quan träng ®Õn mÊy, chØ riªng c¸c ph¹m trï vµ hoÆc c¸c quy luËt c¬ b¶n cña PBCDV còng kh«ng ph¶n ¸nh ®Çy ®ñ c¸c mèi liªn hÖ cña thÕ giíi. 6.1.1.3. Mét sè quy luËt c¬ b¶n cña PBCDV 77 §Ò c−¬ng bµi gi¶ng triÕt häc T.s Vò Minh Tuyªn - Quy luËt chuyÓn ho¸ tõ nh÷ng sù thay ®æi vÒ l−îng dÉn ®Õn sù thay ®ái vÒ chÊt vµ ng−îc l¹i. Quy luËt nµy chØ ra c¸ch thøc vËn ®éng vµ ph¸t triÓn cña sù vËt, hiÖn t−îng. Trong ®ã, chÊt lµ mét ph¹m trï triÕt häc dïng ®Ó chØ tÝnh quy ®Þnh vèn cã cña sù vËt, lµ sù thèng nhÊt h÷u c¬ cña c¸c yÕu tè, c¸c thuéc tÝnh lµm cho sù vËt nã lµ nã, chø kh«ng ph¶i c¸i kh¸c. L−îng lµ ph¹m trï triÕt häc dïng ®Ó chØ tÝnh quy ®Þnh vèn cã cña sù vËt vÒ mÆt sè l−îng, khèi l−îng, quy m«, tr×nh ®é, nhÞp ®iÖu cña sù vËn ®éng ph¸t triÓn cña sù vËt, còng nh− c¸c thuéc tÝnh cña sù vËt. Mçi sù vËt, hiÖn t−îng nµo còng ®Òu cã sù thèng nhÊt h÷u c¬ cña hai mÆt chÊt vµ l−îng, chóng t¸c ®éng qua l¹i lÉn nhau lµm cho sù vËt biÕn ®æi. Trong kho¶ng giíi h¹n nhÊt ®Þnh, sù thay ®æi vÒ l−îng ch−a dÉn ®Õn sù thay ®æi vÒ chÊt, sù vËt ®ang cßn lµ chÝnh nã gäi lµ ®é . Trong kho¶ng giíi h¹n cña ®é, hai mÆt l−îng vµ chÊt t¸c ®éng lÉn nhau lµm cho sù vËt thay ®æi. Sù thay ®æi vÒ l−îng ®Õn mét thêi ®iÓm nhÊt ®Þnh th× t¹o ra sù thay ®æi vÒ chÊt gäi lµ ®iÓm nót. §iÓm nót lµ mét ph¹m trï triÕt häc dïng ®Ó chØ thêi ®iÓm mµ ë ®ã sù thay ®æi vÒ l−îng ®· ®ñ lµm thay ®æi vÒ chÊt. ChÊt cña sù vËt thay ®æi do sù thay ®æi vÒ l−îng tr−íc ®ã t¹o ra gäi lµ b−íc nh¶y. B−íc nh¶y lµ mét ph¹m trï triÕt häc dïng ®Ó chØ sù chuyÓn ho¸ vÒ chÊt cña sù vËt do sù thay ®æi vÒ l−îng tr−íc ®ã t¹o ra. Mèi quan hÖ gi÷a sù thay ®æi vÒ l−îng vµ sù thay ®æi vÒ chÊt cßn cã chiÒu ng−îc l¹i. §Õn l−ît nã, sù thay ®æi vÒ chÊt l¹i t¸c ®éng ®Õn l−îng, thóc ®Èy l−îng tiÕp tôc ph¸t triÓn. N¾m ®−îc néi dung quy luËt nµy sÏ tr¸nh n«n nãng, chñ quan, duy ý chÝ, "®èt ch¸y giai ®o¹n" muèn t¹o nhanh sù chuyÓn ho¸ vÒ chÊt theo ý muèn chñ quan mµ ch−a cã sù tÝch luü ®ñ vÒ l−îng. T− t−ëng tr× trÖ, b¶o thñ, ng¹i ®æi míi coi sù ph¸t triÓn chØ lµ sù biÕn ®æi ®¬n thuÇn vÒ l−îng, chØ nhÊn m¹nh qu¸ 78 §Ò c−¬ng bµi gi¶ng triÕt häc T.s Vò Minh Tuyªn tr×nh biÕn ®æi vÒ l−îng mµ kh«ng chñ ®éng t¹o ra sù chuyÓn ho¸ vÒ chÊt khi cã ®iÒu kiÖn. Trong ho¹t ®éng thùc tiÔn cÇn vËn dông linh ho¹t c¸c h×nh thøc cña b−íc nh¶y ®Ó c¶i t¹o, biÕn ®æi sù vËt. Sù thay ®æi vÒ chÊt cßn phô thuéc vµo ph−¬ng thøc liªn kÕt gi÷a c¸c yÕu tè t¹o thµnh sù vËt, do ®ã, chóng ta còng ph¶i biÕt c¸ch t¸c ®éng vµo ph−¬ng thøc liªn kÕt c¸c yÕu tè ®ã ®Ó lµm thay ®æi chÊt sù vËt. - Quy luËt thèng nhÊt vµ ®Êu tranh cña c¸c mÆt ®èi lËp. Quy luËt nµy lµ “h¹t nh©n” cña PDVBC, nã chØ ra nguån gèc ®éng lùc cña sù vËn ®éng, ph¸t triÓn. Theo PBC, mÆt ®èi lËp lµ nh÷ng mÆt cã khuynh h−íng biÕn ®æi tr¸i ng−îc nhau. Mäi sù vËt ®Òu cã nh÷ng mÆt ®èi lËp. Sù t¸c ®éng gi÷a chóng t¹o thµnh m©u thuÉn bªn trong cña sù vËt. M©u thuÉn biÖn chøng lµ phæ biÕn, kh¸ch quan vèn cã cña sù vËt. C¸c mÆt ®èi lËp l¹i võa thèng nhÊt, ®Êu tranh víi nhau. Trong ®ã, thèng nhÊt lµ t−¬ng ®èi, t¹m thêi; ®Êu tranh lµ tuyÖt ®èi, vÜnh viÔn. Sù thèng nhÊt vµ ®Êu tranh cña c¸c mÆt ®èi lËp lµ nguån gèc, ®éng lùc cña sù vËn ®éng, sù ph¸t triÓn. Quy luËt nµy cã ý nghÜa ph−¬ng ph¸p luËn to lín trong viÖc ph¸t hiÖn vµ ph©n tÝch m©u thuÉn cña sù vËt còng nh− t×m ra con ®−êng ®óng ®¾n ®Ó gi¶i quyÕt m©u thuÉn nh»m thóc ®Èy sù vËt ph¸t triÓn. + §Ó hiÓu ®óng b¶n chÊt sù vËt vµ x¸c ®Þnh ®óng ph−¬ng thøc c¶i t¹o biÕn ®æi sù vËt, chóng ta ph¶i ph©n tÝch m©u thuÉn cña sù vËt, t×m ra nh÷ng mÆt ®èi lËp vµ khuynh h−íng t¸c ®éng cña chóng. Khi ph©n tÝch m©u thuÉn ph¶i xuÊt ph¸t tõ chÝnh b¶n th©n sù vËt tøc lµ qu¸n triÖt quan ®iÓm kh¸ch quan khi xem xÐt m©u thuÉn. + Khi ph©n tÝch m©u thuÉn ph¶i xem xÐt qu¸ tr×nh ph¸t sinh, ph¸t triÓn cña m©u thuÉn vµ vÞ trÝ, vai trß còng nh− xu h−íng t¸c ®éng cña c¸c mÆt ®èi 79 §Ò c−¬ng bµi gi¶ng triÕt häc T.s Vò Minh Tuyªn lËp, tøc lµ ph¶i qu¸n triÖt quan ®iÓm lÞch sö - cô thÓ trong viÖc xem xÐt m©u thuÉn. + Ph¶i x¸c ®Þnh ®óng ph−¬ng thøc, ph−¬ng tiÖn vµ lùc l−îng ®Ó gi¶i quyÕt m©u thuÉn phï hîp víi m©u thuÉn cña tõng sù vËt ë mçi giai ®o¹n cô thÓ, chèng c¶ hai biÓu hiÖn sai lÇm, nãng véi, chñ quan duy ý chÝ vµ tr× trÖ b¶o thñ trong viÖc gi¶i quyÕt m©u thuÉn. - Quy luËt phñ ®Þnh cña phñ ®Þnh. Quy luËt nµy chØ ra khuynh h−íng ph¸t triÓn cña sù vËt. Phñ ®Þnh biÖn chøng lµ qu¸ tr×nh kh¸ch quan, tù th©n, lµ qu¸ tr×nh kÕ thõa c¸i tÝch cùc ®· ®¹t ®−îc tõ c¸i cò, lµ m¾t kh©u trong qu¸ tr×nh dÉn ®Õn sù ra ®êi cña sù vËt, hiÖn t−îng míi cao h¬n, tiÕn bé h¬n. Trong qu¸ tr×nh vËn ®éng vÜnh viÔn cña thÕ giíi vËt chÊt, phñ ®Þnh biÖn chøng diÔn ra lµ mét chuçi v« tËn, lu«n cã sù ra ®êi cña c¸i míi thay thÕ c¸i cò. §Õn l−ît m×nh, trong qu¸ tr×nh tù th©n vËn ®éng ph¸t triÓn, míi nµy l¹i bÞ c¸i míi h¬n phñ ®Þnh. Sù ph¸t triÓn cña sù vËt th«ng qua nhiÒu lÇn phñ ®Þnh biÖn chøng nh− vËy t¹o ra mét khuynh h−íng tÊt yÕu lµ: lµm cho sù vËt biÕn ®æi tõ thÊp ®Õn cao, tõ kÐm hoµn thiÖn ®Õn hoµn thiÖn h¬n nh−ng kh«ng ph¶i diÔn ra theo ®−êng th¼ng mµ theo ®−êng xo¸y èc. §Æc ®iÓm quan träng nhÊt cña quy luËt nµy lµ: qua mçi chu kú ph¸t triÓn, sau mét sè lÇn phñ ®Þnh, sù vËt d−êng nh− lÆp l¹i c¸i cò nh−ng trªn c¬ së míi cao h¬n . Quy luËt nµy gióp chóng ta nhËn thøc ®óng vÒ xu h−íng ph¸t triÓn cña sù vËt, kh«ng bao giê diÔn ra ®−êng th¼ng, mµ quanh co, phøc t¹p ph¶i tr¶i qua nhiÒu lÇn phñ ®Þnh. Tr¸nh th¸i ®é phiÕn diÖn, ®¬n gi¶n trong nhËn thøc ®èi t−îng, ®Æc biÖt lµ c¸c hiÖn t−îng x· héi. Quy luËt nµy còng gióp chóng ta hiÓu ®óng vÒ c¸i míi. C¸i míi lµ c¸i ra ®êi tõ c¸i cò, nh−ng tiÕn bé h¬n c¸i cò. Tuy nhiªn, khi míi xuÊt hiÖn, c¸i míi tån t¹i d−íi d¹ng c¸i ®¬n nhÊt, nªn nã th−êng non yÕu thËm chÝ bÞ c¸i cò ®¸nh b¹i. V× vËy, ®Ó c¸i míi ra ®êi thay thÕ c¸i cò, chóng ta ph¶i ñng hé c¸i míi, 80 §Ò c−¬ng bµi gi¶ng triÕt häc T.s Vò Minh Tuyªn t¹o ®iÒu kiÖn cho c¸i míi ph¸t triÓn, chèng th¸i ®é b¶o thñ, tr× trÖ, muèn duy tr× c¸i cò lçi thêi. Khi phª ph¸n c¸i cò cÇn ph¶i biÕt sµng läc, kÕ thõa nh÷ng yÕu tè hîp lý, tr¸nh th¸i ®é phñ ®Þnh s¹ch tr¬n. 6.2. ph−¬ng ph¸p vµ ph−¬ng ph¸p luËn. mét sè nguyªn t¾c ph−¬ng ph¸p luËn c¬ b¶n cña pbcdv 6.2.1. Ph−¬ng ph¸p vµ ph−¬ng ph¸p luËn. 6.2.1.1. Kh¸i niÖm ph−¬ng ph¸p vµ c¸c cÊp ®é ph−¬ng ph¸p. “Ph−¬ng ph¸p lµ hÖ thèng nh÷ng nguyªn t¾c ®−îc rót ra tõ tri thøc vÒ c¸c quy luËt kh¸ch quan ®Ó ®iÒu chØnh ho¹t ®éng nhËn thøc vµ ho¹t ®éng thùc tiÔn nh»m thùc hiÖn môc tiªu nhÊt ®Þnh”. Ph−¬ng ph¸p ®−îc chia ra: ph−¬ng ph¸p riªng, ph−¬ng ph¸p chung, ph−¬ng ph¸p phæ biÕn, ph−¬ng ph¸p nhËn thøc, ph−¬ng ph¸p thùc tiÔn. Theo ¨ngghen: “PhÐp biÖn chøng lµ ph−¬ng ph¸p mµ ®iÒu c¨n b¶n cña nã lµ xem xÐt nh÷ng sù vËt vµ nh÷ng ph¶n ¸nh cña chóng trong t− t−ëng trong mèi liªn hÖ qua l¹i lÉn nhau cña chóng, trong sù rµng buéc, sù vËn ®éng, sù ph¸t sinh vµ sù tiªu vong cña chóng”. 6.2.1.2. Kh¸i niÖm ph−¬ng ph¸p luËn vµ c¸c cÊp ®é ph−¬ng ph¸p luËn “Ph−¬ng ph¸p luËn lµ mét hÖ thèng nh÷ng quan ®iÓm, nh÷ng nguyªn t¾c xuÊt ph¸t, nh÷ng c¸ch thøc chung ®Ó thùc hiÖn ho¹t ®éng nhËn thøc vµ thùc tiÔn. Ph−¬ng ph¸p luËn BCDV lµ hÖ thèng nh÷ng quan ®iÓm, nh÷ng nguyªn t¾c xuÊt ph¸t chØ ®¹o chñ thÓ trong viÖc x¸c ®Þnh ph−¬ng ph¸p còng nh− trong viÖc x¸c ®Þnh ph¹m vi, kh¶ n¨ng ¸p dông ph−¬ng ph¸p hîp lÝ, cã hiÖu qu¶ tèi ®a. 6.2.2. Mét sè nguyªn t¾c ph−¬ng ph¸p luËn c¬ b¶n cña phÐp biÖn chøng DV 81 §Ò c−¬ng bµi gi¶ng triÕt häc T.s Vò Minh Tuyªn 6.2.2.1. Nguyªn t¾c toµn diÖn trong nhËn thøc vµ thùc tiÔn C¬ së lý luËn cña nguyªn t¾c toµn diÖn lµ nguyªn lý vÒ mèi liªn hÖ phæ biÕn. Nguyªn t¾c toµn diÖn ®ßi hái muèn nhËn thøc ®−îc b¶n chÊt cña sù vËt, hiÖn t−îng chóng ta ph¶i xem xÐt sù tån t¹i cña nã trong mèi liªn hÖ qua l¹i gi÷a c¸c bé phËn, yÕu tè, thuéc tÝnh kh¸c nhau trong tÝnh chØnh thÓ cña sù vËt, hiÖn t−îng Êy vµ trong mèi liªn hÖ qua l¹i gi÷a sù vËt hiÖn t−îng ®ã víi sù vËt, hiÖn t−îng kh¸c. Nguyªn t¾c toµn diÖn ®èi lËp víi c¸ch nh×n phiÕn diÖn, mét chiÒu; ®èi lËp víi chñ nghÜa chiÕt trung vµ thuËt nguþ biÖn. 6.2.2.2. Nguyªn t¾c ph¸t triÓn trong nhËn thøc vµ thùc tiÔn C¬ së lý luËn cña nguyªn t¾c ph¸t triÓn lµ nguyªn lý vÒ sù ph¸t triÓn cña phÐp biÖn chøng duy vËt. Nguyªn t¾c ph¸t triÓn yªu cÇu, khi xem xÐt sù vËt, hiÖn t−îng, ph¶i ®Æt nã trong tr¹ng th¸i vËn ®éng, biÕn ®æi, chuyÓn hãa ®Ó kh«ng chØ nhËn thøc sù vËt, hiÖn t−îng trong tr¹ng th¸i hiÖn t¹i, mµ cßn thÊy ®−îc khuynh h−íng ph¸t triÓn cña nã trong t−¬ng lai, nghÜa lµ ph¶i ph©n tÝch ®Ó lµm râ nh÷ng biÕn ®æi cña sù vËt, hiÖn t−îng, kh¸i qu¸t nh÷ng h×nh thøc biÓu hiÖn cña sù biÕn ®æi ®ã ®Ó t×m ra khuynh h−íng biÕn ®æi chÝnh cña nã. Nguyªn t¾c ph¸t triÓn yªu cÇu, ph¶i nhËn thøc sù ph¸t triÓn lµ qu¸ tr×nh tr¶i qua nhiÒu giai ®o¹n, tõ thÊp ®Õn cao, tõ ®¬n gi¶n ®Õn phøc t¹p, tõ kÐm hoµn thiÖn ®Õn hoµn thiÖn h¬n. Nguyªn t¾c ph¸t triÓn ®ßi hái trong ho¹t ®éng nhËn thøc vµ ho¹t ®éng thùc tiÔn ph¶i nh¹y c¶m víi c¸i míi, ñng hé c¸i míi hîp quy luËt, t¹o ®iÒu kiÖn cho c¸i míi ®ã ph¸t triÓn thay thÕ c¸i cò; ph¶i chèng l¹i quan ®iÓm b¶o thñ, tr× trÖ. 6.2.2.3. Nguyªn t¾c lÞch sö- cô thÓ trong nhËn thøc vµ thùc tiÔn. §Æc tr−ng c¬ b¶n cña nguyªn t¾c nµy lµ xem sù h×nh thµnh, tån t¹i vµ ph¸t triÓn cña sù vËt, hiÖn t−îng trong ®iÒu kiÖn, m«i tr−êng cô thÓ, hoµn c¶nh lÞch sö- cô thÓ. §iÓm xuÊt ph¸t c¸c nguyªn t¾c lÞch sö- cô thÓ lµ sù tån t¹i, vËn 82 §Ò c−¬ng bµi gi¶ng triÕt häc T.s Vò Minh Tuyªn ®éng, ph¸t triÓn cña c¸c sù vËt, hiÖn t−îng diÔn ra trong kh«ng gian, thêi gian cô thÓ. Kh«ng gian, thêi gian, ®iÒu kiÖn hoµn c¶nh cô thÓ kh¸c nhau th× c¸c mèi liªn hÖ vµ h×nh thøc ph¸t triÓn cña sù vËt, hiÖn t−îng còng kh¸c nhau, bëi vËy kh«ng chØ nghiªn cøu chóng trong suèt qu¸ tr×nh, mµ cßn nghiªn cøu chóng trong c¸c kh«ng gian, thêi gian, ®iÒu kiÖn hoµn c¶nh lÞch sö- cô thÓ kh¸c nhau ®ã. Gi¸ trÞ cña nguyªn t¾c nµy lµ ë chç, nhê ®ã mµ cã thÓ ph¶n ¸nh ®−îc sù vËn ®éng lÞch sö phong phó vµ ®a d¹ng. Các nguyên tắc phương pháp luận của phép biện chứng duy vật là thống nhất chặt chẽ với nhau. Sự thống nhất giữa các nguyên tắc phương pháp luận của phép biện chứng duy vật là chúng đều được rút ra từ những nguyên lý, phạm trù, quy luật của phép biện chứng duy vật, phản ánh sự vận động, phát triển của tự nhiên, xã hội và tư duy. Sự khác nhau giữa chúng là mỗi nguyên tắc được rút ra từ sự phản ánh từng mặt nhất định của hiện thực. Mỗi một nguyên tắc có thể được xây dựng trên cơ sở không phải của một, mà có thể của vài nguyên lý, phạm trù, quy luật, nên khi vận dụng các nguyên tắc phương pháp luận cơ bản của phép biện chứng duy vật, điều quan trọng nhất là phải nhận thức được chúng trong mối liên hệ hữu cơ với nhau ở các giai đoạn phát triển của nhận thức và thực tiễn. C©u hái «n tËp 1. Kh¸I niÖm biÖn chøng vµ siªu h×nh, phÐp biÖn chøng vµ phÐp siªu h×nh, biÖn chøng kh¸ch quan vµ biÖn chøng chñ quan. 2. Tr×nh bµy nh÷ng néi dung c¬ b¶n cña phÐp biÖn chøng duy vËt. 3. TÝnh c¸ch m¹ng vµ tÝnh khoa häc cña phÐp biÖn chøng duy vËt thÓ hiÖn ë ng÷ng ®iÓm nµo? Ph−¬ng ph¸p vµ ph−¬ng ph¸p luËn lµ g×? Cã nh÷ng cÊp ®é nµo? 5. H·y tr×nh bµy c¸c nguyªn t¾c ph−¬ng ph¸p luËn c¬ b¶n cña phÐp biÖn chøng duy vËt. Tµi liÖu tham kh¶o 83 §Ò c−¬ng bµi gi¶ng triÕt häc T.s Vò Minh Tuyªn 1. T¸c phÈm chèng §uyrinh cña ¡ngghen 2. T¸c phÈm BiÖn chøng tù nhiªn cña ¡ngghen 3. T¸c phÈm Bót kÝ triÕt häc cña Lªnin 4. Gi¸o tr×nh triÕ häc M¸c-Lªnin 84 §Ò c−¬ng bµi gi¶ng triÕt häc T.s Vò Minh Tuyªn Ch−¬ng VII nguyªn t¾c thèng nhÊt gi÷a lý luËn vμ thùc tiÔn cña triÕt häc M¸c-lªnin (5 tiÕt lý thuyÕt 3 tiÕt th¶o luËn 2 tiÕt tù nhiªn cøu) 7.1. Ph¹m trï thùc tiÔn vµ ph¹m trï lý luËn 7.1.1. Ph¹m trï thùc tiÔn C¸c nhµ triÕt häc duy vËt tr−íc M¸c cho r»ng, qu¸ tr×nh h×nh thµnh ý thøc cña con ng−êi mang tÝnh thô ®éng. Do ®ã, nhËn thøc luËn cña hä cßn nhiÒu h¹n chÕ. ChÝnh v× vËy, C.M¸c ®· ®¸nh gi¸: “KhuyÕt ®iÓm chñ yÕu cña toµn bé chñ nghÜa duy vËt tõ tr−íc ®Õn nay – kÓ c¶ chñ nghÜa duy vËt cña Phoi ¬ b¾c – lµ sù vËt, hiÖn t−îng, c¸i c¶m gi¸c ®−îc, chØ ®−îc nhËn thøc d−íi h×nh thøc kh¸ch thÓ hay h×nh thøc trùc quan, chø kh«ng ®−îc nhËn thøc ho¹t ®éng c¶m gi¸c cña con ng−êi, lµ thùc tiÔn”. Theo triÕt häc M¸c-Lªnin, thùc tiÔn lµ toµn bé ho¹t ®éng vËt chÊt cã môc ®Ých mang tÝnh lÞch sö - x· héi cña con ng−êi nh»m c¶i t¹o tù nhiªn, x· héi vµ b¶n th©n con ng−êi. Ho¹t ®éng thùc tiÔn rÊt phong phó ®a d¹ng, song cã thÓ chia ra ba h×nh thøc c¬ b¶n lµ: ho¹t ®éng s¶n xuÊt vËt chÊt, ho¹t ®éng chÝnh trÞ – x· héi, ho¹t ®éng thùc nghiÖm khoa häc. 7.1.2. Ph¹m trï lý luËn Lý luËn lµ hÖ thèng nh÷ng tri thøc ®−îc kh¸i qu¸t tõ thùc tiÔn, ph¶n ¸nh nh÷ng mèi liªn hÖ b¶n chÊt, nh÷ng quy luËt cña c¸c sù vËt, hiÖn t−îng. Hå ChÝ Minh chØ râ: “ Lý luËn lµ sù tæng kÕt nh÷ng kinh nghiÖm cña loµi ng−êi, lµ tæng hîp nh÷ng tri thøc vÒ tù nhiªn vµ x· héi tÝch tr÷ l¹i trong qu¸ tr×nh lÞch sö". Lý luËn cã nh÷ng cÊp ®é kh¸c nhau tuú ph¹m vi ph¶n ¸nh vµ vai trß ph−¬ng ph¸p luËn cña nã. Cã thÓ ph©n chia lý luËn thµnh lý luËn ngµnh vµ lý luËn triÕt häc. 85 §Ò c−¬ng bµi gi¶ng triÕt häc T.s Vò Minh Tuyªn Lý luËn ngµnh lµ lý luËn kh¸i qu¸t nh÷ng quy luËt h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn cña mét ngµnh. Nã lµ c¬ së ®Ó s¸ng t¹o tri thøc còng nh− ph−¬ng ph¸p luËn cho ho¹t ®éng cña ngµnh ®ã, nh− lý luËn v¨n häc, lý luËn nghÖ thuËt v.v.. Lý luËn triÕt häc lµ hÖ thèng nh÷ng quan niÖm chung nhÊt vÒ thÕ giíi vµ con ng−êi, lµ thÕ giíi quan vµ ph−¬ng ph¸p luËn nhËn thøc vµ ho¹t ®éng cña con ng−êi. 7.2. nh÷ng yªu cÇu c¬ b¶n cña nguyªn t¾c thèng nhÊt gi÷a lý luËn vµ thùc tiÔn 7.2.1. Thùc tiÔn lµ c¬ së, lµ ®éng lùc, lµ môc ®Ých vµ tiªu chuÈn cña lý luËn; lý luËn h×nh thµnh, ph¸t triÓn ph¶i xuÊt ph¸t tõ thùc tiÔn, ®¸p øng yªu cÇu thùc tiÔn. Thùc tiÔn lµ c¬ së cña lý luËn. XÐt mét c¸ch trùc tiÕp, nh÷ng tri thøc ®−îc kh¸i qu¸t thµnh lý luËn lµ kÕt qu¶ cña qu¸ tr×nh ho¹t ®éng thùc tiÔn cña con ng−êi. Th«ng qua kÕt qu¶ ho¹t ®éng thùc tiÔn, kÓ c¶ thµnh c«ng còng nh− thÊt b¹i, con ng−êi ph©n tÝch cÊu tróc, tÝnh chÊt vµ c¸c mèi quan hÖ cña c¸c yÕu tè, c¸c ®iÒu kiÖn trong c¸c h×nh thøc thùc tiÔn ®Ó h×nh thµnh lý luËn. Thùc tiÔn lµ ®éng lùc cña lý luËn. Ho¹t ®éng cña con ng−êi kh«ng chØ lµ nguån gèc ®Ó hoµn thiÖn c¸c c¸ nh©n mµ cßn gãp phÇn hoµn thiÖn c¸c mèi quan hÖ cña con ng−¬× víi tù nhiªn, víi x· héi. Lý luËn ®−îc vËn dông lµm ph−¬ng ph¸p cho ho¹t ®éng thùc tiÔn, m¹ng l¹i lîi Ých cho con ng−êi cµng kÝch thÝch con ng−êi tÝch cùc b¸m s¸t thùc tiÔn ®Ó kh¸i qu¸t lý luËn. Qu¸ tr×nh ®ã diÔn ra kh«ng ngõng trong sù tån t¹i cña con ng−êi, lµm cho lý luËn ngµy cµng ®Çy ®ñ, phong phó vµ s©u s¾c h¬n. Nhê vËy, ho¹t ®éng cña con ng−êi kh«ng bÞ h¹n chÕ trong kh«ng gian vµ thêi gian. Th«ng qua ®ã, thùc tiÔn ®· thóc ®Èy mét ngµnh khoa häc míi ra ®êi – khoa häc lý luËn. Thùc tiÔn lµ môc ®Ých cña lý luËn. MÆc dï lý luËn cung cÊp nh÷ng tri thøc kh¸i qu¸t vÒ thÕ giíi ®Ó lµm tho¶ m·n nhu cÇu hiÓu biÕt cña con ng−êi nh−ng môc ®Ých chñ yÕu cña lý luËn lµ n©ng cao n¨ng lùc ho¹t ®éng cña con ng−êi tr−íc hiÖn thùc kh¸ch quan ®Ó ®−a l¹i lîi Ých cao h¬n, tho¶ m·n nhu cÇu 86 §Ò c−¬ng bµi gi¶ng triÕt häc T.s Vò Minh Tuyªn ngµy cµng t¨ng cña c¸ nh©n vµ x· héi. Tù th©n lý luËn kh«ng thÓ t¹o nªn nh÷ng s¶n phÈm ®¸p øng nhu cÇu cña con ng−êi. Nhu cÇu ®ã chØ ®−îc thùc hiÖn trong ho¹t ®éng thùc tiÔn. Ho¹t ®éng thùc tiÔn sÏ biÕn ®æi tù nhiªn vµ x· héi theo môc ®Ých cña con ng−êi. Thùc tiÔn lµ tiªu chuÈn ch©n lý cña lý luËn. TÝnh ch©n lý cña lý luËn chÝnh lµ sù phï hîp cña lý luËn víi hiÖn thùc kh¸ch quan vµ ®−îc thùc tiÔn kiÓm nghiÖm, lµ gi¸ trÞ ph−¬ng ph¸p cña lý luËn ®èi víi ho¹t ®éng thùc tiÔn cña con ng−êi. Do ®ã, mäi lý luËn ph¶i th«ng qua thùc tiÔn ®Ó kiÓm nghiÖm. 7.2.2. Thùc tiÔn ph¶i ®−îc chØ ®¹o bëi lý luËn; ng−îc l¹i, lý luËn ph¶i ®−îc vËn dông vµo thùc tiÔn, tiÕp tôc bæ sung vµ ph¸t triÓn trong thùc tiÔn. Ban ®Çu, ho¹t ®éng cña con ng−êi ch−a cã lý luËn chØ ®¹o, song con ng−êi ph¶i ho¹t ®éng ®Ó ®¸p øng nhu cÇu tån t¹i cña m×nh. Th«ng qua ®ã, con ng−êi kh¸i qu¸t thµnh lý luËn. Tõ ®ã, nh÷ng ho¹t ®éng cña con ng−êi muèn cã hiÖu qu¶ nhÊt thiÕt ph¶i cã lý luËn soi ®−êng. ChÝnh nhê cã lý luËn soi ®−êng mµ ho¹t ®éng thùc tiÔn cña con ng−êi míi trë thµnh tù gi¸c, cã hiÖu qu¶ vµ ®¹t ®−îc môc ®Ých mong muèn. Lý luËn ®ãng vai trß soi ®−êng cho thùc tiÔn v× lý luËn cã kh¶ n¨ng ®Þnh hø¬ng môc tiªu, x¸c ®Þnh lùc l−îng, ph−¬ng ph¸p, biÖn ph¸p thùc hiÖn. Lý luËn tuy lµ l«gÝc cña thùc tiÔn, song lý luËn cã thÓ l¹c hËu so víi thùc tiÔn. VËn dông lý luËn vµo thùc tiÔn ®ßi hái chóng ta ph¶i b¸m s¸t diÔn biÕn cña thùc tiÔn ®Ó kÞp thêi ®iÒu chØnh, bæ sung nh÷ng khiÕm khuyÕt cña lý luËn, hoÆc cã thÓ thay ®æi lý luËn cho phï hîp víi thùc tiÔn. Khi vËn dông lý luËn vµo thùc tiÔn, chóng cã thÓ mang l¹i hiÖu qu¶ hoÆc cã thÓ kh«ng, hoÆc kÕt qu¶ ch−a râ rµng. Trong tr−êng hîp ®ã, gi¸ trÞ cña lý luËn ph¶i do thùc tiÔn quy ®Þnh. TÝnh n¨ng ®éng cña lý luËn chÝnh lµ ®iÒu chØnh cho phï hîp víi thùc tiÔn. Lªnin nhËn xÐt r»ng: “Thùc tiÔn cao h¬n nhËn thøc (lý luËn), v× nã cã −u ®iÓm kh«ng nh÷ng cña tÝnh phæ biÕn, mµ c¶ cña tÝnh hiÖn thùc trùc tiÕp”. 87 §Ò c−¬ng bµi gi¶ng triÕt häc T.s Vò Minh Tuyªn 7.3. ý nghÜa ph−¬ng ph¸p luËn cña nguyªn t¾c thèng nhÊt gi÷a lý luËn vµ thùc tiÔn trong giai ®o¹n c¸ch m¹ng hiÖn nay ë n−íc ta. 7.3.1. Lý luËn ph¶i lu«n lu«n b¸m s¸t thùc tiÔn, ph¶n ¸nh ®−îc yªu cÇu cña thùc tiÔn, kh¸i qu¸t ®−îc nh÷ng kinh nghiÖm cña thùc tiÔn. Thùc tiÔn lµ c¸i ®−îc ph¶n ¸nh, lý luËn lµ c¸i ph¶n ¸nh. §Ó hiÓu ®−îc thùc tiÔn d−íi d¹ng h×nh t−îng l«gÝc nhÊt thiÕt ph¶i h×nh thµnh lý luËn. B¶n th©n thùc tiÔn lu«n lu«n vËn ®éng, ph¸t triÓn vµ biÕn ®æi. Qu¸ tr×nh ®ã diÔn ra cã lóc tu©n theo quy luËt, cã lóc kh«ng, cã lóc kh¸ phøc t¹p. §Ó h×nh thµnh lý luËn, nhËn thøc ph¶i b¸m s¸t qu¸ tr×nh ®ã. B¸m s¸t thùc tiÔn kh«ng chØ ®¬n gi¶n ph¶n ¸nh phï hîp thùc tiÔn ®−¬ng ®¹i mµ cßn ph¶i so s¸nh, ®èi chiÕu, ph©n tÝch ®Ó chän läc nh÷ng thùc tiÔn mang tÝnh kh¸ch quan, mang tÝnh quy luËt lµm c¬ së cho qu¸ tr×nh h×nh thµnh lý luËn. NÕu lý luËn nµo kh«ng ph¶n ¸nh ®óng nhu cÇu cña thùc tiÔn, kh«ng phï hîp víi thùc tiÔn th× sím hay muén, lý luËn ®ã sÏ bÞ b¸c bá. Nghiªn cøu tæng kÕt kinh nghiÖm thùc tiÔn ViÖt Nam vµ quèc tÕ ®Ó tiÕp tôc hoµn thiÖn lý luËn vÒ chñ nghÜa x· héi vµ con ®−êng ®i lªn chñ nghÜa x· héi ë ViÖt Nam chÝnh lµ thÓ hiÖn cô thÓ tÝnh thèng nhÊt gi÷a lý luËn vµ thùc tiÔn trong ho¹t ®éng c¸ch m¹ng cña §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam VÊn ®Ò nghiªn cøu, t×m tßi ®Ó luËn chøng cho lý luËn vÒ con ®−êng ®i lªn chñ nghÜa x· héi ë n−íc ta vÉn ®ang tiÕp tôc. Héi nghÞ lÇn thø N¨m Ban ChÊp hµnh Trung −¬ng §¶ng kho¸ IX ®¸nh gi¸: “C«ng t¸c lý luËn ch−a theo kÞp sù ph¸t triÓn vµ yªu cÇu cña c¸ch m¹ng” vµ nhÊn m¹nh: “§Èy m¹nh tæng kÕt thùc tiÔn, nghiªn cøu lý luËn, gãp phÇn lµm râ h¬n n÷a con ®−êng ®i lªn chñ nghÜa x· héi ë n−íc ta”. §óng nh− C.M¸c vµ Ph.¡ngghen ®· nhËn ®Þnh, chñ nghÜa céng s¶n, ë møc ®é nã lµ lý luËn, lµ sù biÓu hiÖn cña lËp tr−êng cña giai cÊp v« s¶n trong cuéc ®Êu tranh ®ã vµ sù kh¸i qu¸t lý luËn vÒ nh÷ng ®iÒu kiÖn gi¶i phãng cña giai cÊp v« s¶n. 88 §Ò c−¬ng bµi gi¶ng triÕt häc T.s Vò Minh Tuyªn 7.3.2. Ho¹t ®éng thùc tiÔn ph¶i lÊy lý luËn chØ ®¹o, khi vËn dông lý luËn ph¶i phï hîp víi ®iÒu kiÖn lÞch sö cô thÓ. Lý luËn ®−îc h×nh thµnh kh«ng chØ lµ sù tæng kÕt thùc tiÔn mµ cßn lµ môc ®Ých cho ho¹t ®éng thùc tiÔn tiÕp theo. Sù ph¸t triÓn cña thùc tiÔn trong lÞch sö lu«n ®−îc lý luËn kh¸i qu¸t. ChÝnh v× lý luËn ph¶n ¸nh thùc tiÔn d−íi d¹ng quy luËt mµ lý luËn cã kh¶ n¨ng trë thµnh ph−¬ng ph¸p luËn cho thùc tiÔn. Tõ khi ra ®êi ®Õn nay, §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam lÊy chñ nghÜa M¸cLªnin lµm nÒn t¶ng t− t−ëng vµ kim chØ nam cho hµnh ®éng c¸ch m¹ng cña m×nh. Kiªn ®Þnh lËp tr−êng ®ã, §¹i héi ®¹i biÓu toµn quèc lÇn thø IX §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam kh¼ng ®Þnh: “§¶ng vµ nh©n d©n ta quyÕt t©m x©y dùng ®Êt n−íc ViÖt Nam theo con ®−êng x· héi chñ nghÜa trªn nÒn t¶ng chñ nghÜa M¸c – Lªnin vµ t− t−ëng Hå ChÝ Minh”. Lý luËn M¸c-Lªnin kh«ng chØ cã tÝnh khoa häc mµ cßn cã tÝnh c¸ch m¹ng. §iÒu ®ã ®· ®−îc thùc tiÔn c¸ch m¹ng n−íc ta chøng minh. Nh−ng lý luËn chØ kh¸i qu¸t thùc tiÔn d−íi h×nh thøc khuynh h−íng. Sù ph¸t triÓn phong phó, ®a d¹ng, phøc t¹p cña thùc tiÔn, ®Æc biÖt lµ thùc tiÔn chÝnh trÞ – x· héi cµng ®ßi hái ph¶i dùa vµo khuynh h−íng c¬ b¶n cña lý luËn ®Ó bæ sung, hoµn thiÖn lý luËn vÒ chñ nghÜa x· héi phï hîp thùc tiÔn n−íc ta vµ xu h−íng cña thêi ®¹i. 7.3.3. Kh¾c phôc bÖnh kinh nghiÖm vµ bÖnh gi¸o ®iÒu. BÖnh kinh nghiÖm vµ bÖnh gi¸o ®iÒu lµ nh÷ng biÓu hiÖn kh¸c nhau cña sù vi ph¹m nguyªn t¾c thèng nhÊt gi÷a lý luËn vµ thùc tiÔn. BÖnh kinh nghiÖm lµ sù tuyÖt ®èi ho¸ nh÷ng kinh nghiÖm thùc tiÔn tr−íc ®©y vµ ¸p dông mét c¸ch m¸y mãc vµo hiÖn t¹i khi ®iÒu kiÖn ®· thay ®æi. BÖnh kinh nghiÖm xuÊt ph¸t tõ tri thøc kinh nghiÖm th«ng th−êng. Tri thøc kinh nghiÖm th«ng th−êng lµ tr×nh ®é thÊp nhÊt cña tri thøc. N−íc ta lµ n−íc n«ng nghiÖp l¹c hËu, tr×nh ®é khoa häc vµ c«ng nghÖ rÊt thÊp. §ã lµ thùc tr¹ng cña mét nÒn kinh tÕ truyÒn thèng – nÒn kinh tÕ chØ dùa vµo kinh nghiÖm ®−îc truyÒn tõ ®êi nµy sang ®êi kh¸c b»ng h×nh thøc d©n 89 §Ò c−¬ng bµi gi¶ng triÕt häc T.s Vò Minh Tuyªn gian. §iÒu ®ã dÉn ®Õn phong c¸ch t− duy, phong c¸ch ho¹t ®éng cña ng−êi ViÖt chñ yÕu dùa vµo kinh nghiÖm. TruyÒn thèng ®ã lµ mét trong nh÷ng nguyªn nh©n s©u xa cña bÖnh kinh nghiÖm. Kinh nghiÖm lµ rÊt quý, nã ®· gãp phÇn thµnh c«ng trong ®iÒu kiÖn, hoµn c¶nh nhÊt ®Þnh vµ lµ c¬ së ®Ó kh¸i qu¸t lý luËn. Tuy nhiªn, nÕu tuyÖt ®èi ho¸ kinh nghiÖm mét n¬i, mét lóc nµo ®ã, xem th−êng lý luËn sÏ r¬i vµo bÖnh kinh nghiÖm vµ sÏ thÊt b¹i trong thùc tiÔn khi ®iÒu kiÖn, hoµn c¶nh thay ®æi. V× vËy, chóng ta cÇn ph¶i kh¾c phôc bÖnh kinh nghiÖm. Tr¸i víi bÖnh kinh nghiÖm, bÖnh gi¸o ®iÒu l¹i tuyÖt ®èi ho¸ lý luËn, tuyÖt ®èi ho¸ kiÕn thøc ®· cã trong s¸ch vë, coi nhÑ kinh nghiÖm thùc tiÔn, vËn dông lý luËn mét c¸ch m¸y mãc, kh«ng tÝnh to¸n ®Õn ®iÒu kiÖn lÞch sö – cô thÓ mçi n¬i, mçi lóc. §Ó kh¾c phôc bÖnh gi¸o ®iÒu, chóng ta ph¶i qu¸n triÖt s©u s¾c nguyªn t¾c thèng nhÊt gi÷a lý luËn vµ thùc tiÔn. Lý luËn ph¶i lu«n lu«n g¾n liÒn víi thùc tiÔn, ph¶i kh¸i qu¸t tõ thùc tiÔn, vËn dông s¸ng t¹o vµo thùc tiÔn, kiÓm tra trong thùc tiÔn vµ kh«ng ngõng ph¸t triÓn s¸ng t¹o víi thùc tiÔn. Hå ChÝ Minh ®· nãi: “Thèng nhÊt gi÷a lý luËn vµ thùc tiÔn lµ mét nguyªn t¾c c¨n b¶n cña chñ nghÜa M¸c-Lªnin. Thùc tiÔn kh«ng cã lý luËn h−íng dÉn th× thµnh thùc tiÔn mï qu¸ng. Lý luËn mµ kh«ng liªn hÖ víi thùc tiÔn lµ lý luËn su«ng”. C©u hái th¶o luËn vµ «n tËp 1. Ph¹m trï thùc tiÔn vµ ph¹m trï lý luËn ®−îc hiÓu nh− thÕ nµo? 2. Ph©n tÝch nh÷ng yªu cÇu c¬ b¶n cña nguyªn t¾c thèng nhÊt gi÷a lý luËn vµ thùc tiÔn. 3.Ph©n tÝch ý nghÜa ph−¬ng ph¸p luËn cña nguyªn t¾c thèng nhÊt gi÷a lý luËn vµ thùc tiÔn trong giai ®o¹n c¸ch m¹ng hiÖn nay ë n−íc ta. 90 §Ò c−¬ng bµi gi¶ng triÕt häc T.s Vò Minh Tuyªn Ch−¬ng VIII lý luËn h×nh th¸i kinh tÕ- x∙ héi víi con ®−êng ®i lªn chñ nghÜa x∙ héi ë viÖt nam (8 tiÕt lý thuyÕt 4 tiÕt th¶o luËn 2 tiÕt tù nhiªn cøu) 8.1. Lý luËn h×nh th¸i kinh tÕ – x∙ héi vµ vai trß ph−¬ng ph¸p luËn cña lý luËn ®ã. 8.1.1. Nh÷ng tiÒn ®Ò xuÊt ph¸t ®Ó x©y dùng lý luËn h×nh th¸i kinh tÕ x· héi. Trong suèt qu¸ tr×nh lÞch sö l©u dµi tr−íc khi triÕt häc M¸c ra ®êi, chñ nghÜa duy t©m gi÷ vai trß chi phèi trong viÖc nhËn thøc vÒ ®êi sèng x· héi. XuÊt ph¸t tõ ®êi sèng hiÖn thùc cña con ng−êi, C.M¸c ®· ®i ®Õn x¸c ®Þnh tiÒn ®Ò cña mäi lÞch sö ®ã lµ: “ng−êi ta ph¶i cã kh¶ n¨ng sèng ®· råi míi cã thÓ “lµm ra lÞch sö”. Nh−ng muèn sèng ®−îc th× tr−íc hÕt cÇn ph¶i cã thøc ¨n, thøc uèng, nhµ ë, quÇn ¸o vµ mét vµi thø kh¸c n÷a. Nh− vËy, hµnh vi lÞch sö ®Çu tiªn lµ viÖc s¶n xuÊt ra nh÷ng vËt liÖu ®Ó tho¶ m·n nh÷ng nhu cÇu Êy, viÖc s¶n xuÊt ra b¶n th©n ®êi sèng vËt chÊt”. C.M¸c còng ph¸t hiÖn ra, c¸i quy ®Þnh hµnh vi lÞch sö ®Çu tiªn vµ còng lµ ®éng lùc thóc ®Èy con ng−êi ho¹t ®éng lµ nhu cÇu vµ lîi Ých. Tõ s¶n xuÊt, C.M¸c l¹i ph¸t hiÖn ra hai mÆt kh«ng t¸ch rêi nhau: Mét mÆt lµ quan hÖ gi÷a ng−êi víi tù nhiªn, mÆt kh¸c lµ quan hÖ gi÷a ng−êi víi ng−êi trong s¶n xuÊt (LLSX & QHSX). Tõ nghiªn cøu c¸c quan hÖ h×nh thµnh trong qu¸ tr×nh s¶n xuÊt ra cña c¶i vËt chÊt, C.M¸c ®i ®Õn nghiªn cøu c¸c mÆt kh¸c cña ®êi sèng x· héi nh− chÝnh trÞ, ph¸p quyÒn, ®¹o ®øc, t«n gi¸o. Trong khi chØ ra sù vËn ®éng, ph¸t triÓn cña x· héi diÔn ra theo c¸c quy luËt kh¸ch quan, triÕt häc M¸c ®ång thêi thõa nhËn vai trß to lín cña nh©n tè chñ quan. LÞch sö ph¸t triÓn cña x· héi ph¶i th«ng qua ho¹t ®éng cã môc ®Ých 91 §Ò c−¬ng bµi gi¶ng triÕt häc T.s Vò Minh Tuyªn cña con ng−êi. Sù ho¹t ®éng cña con ng−êi lµ sù thèng nhÊt gi÷a mÆt kh¸ch quan vµ mÆt chñ quan. Nh− vËy, xuÊt ph¸t tõ s¶n xuÊt, M¸c ®· ph©n tÝch mét c¸ch khoa häc mèi quan hÖ lÉn nhau gi÷a c¸c mÆt trong ®êi sèng x· héi vµ ph¸t hiÖn ra c¸c quy luËt vËn ®éng, ph¸t triÓn cña x· héi. Tõ ®ã, M¸c ®· ®i ®Õn kh¸i qu¸t khoa häc vÒ lý luËn h×nh th¸i kinh tÕ- x· héi. 8.1.2. CÊu tróc x· héi, ph¹m trï h×nh th¸i kinh tÕ x· héi. Theo quan ®iÓm triÕt häc M¸c, x· héi kh«ng ph¶i lµ sù kÕt hîp ngÉu nhiªn gi÷a c¸c c¸ nh©n, mµ lµ mét hÖ thèng cã cÊu tróc phøc t¹p gåm nhiÒu lÜnh vùc: lÜnh vùc kinh tÕ; lÜnh vùc chÝnh trÞ; lÜnh vùc ý thøc, t− t−ëng; lÜnh vùc c¸c quan hÖ x· héi vÒ gia ®×nh, giai cÊp, d©n téc. C¸c lÜnh vùc trong x· héi liªn hÖ chÆt chÏ víi nhau, thèng nhÊt biÖn chøng víi nhau. Trong hÖ thèng c¸c quan hÖ x· héi hÕt søc phøc t¹p, C.M¸c ®· v¹ch ra quan hÖ s¶n xuÊt ®−îc h×nh thµnh mét c¸ch kh¸ch quan trong qu¸ tr×nh s¶n xuÊt, lµ quan hÖ c¬ b¶n cña x· héi, lµ c¬ së cña c¸c quan hÖ x· héi kh¸c; nã quy ®Þnh tÝnh ®éc ®¸o riªng cña tõng x· héi trong lÞch sö. C¨n cø vµo t− t−ëng cña c¸c nhµ kinh ®iÓn chñ nghÜa M¸c-Lªnin vµ thùc tiÔn lÞch sö, chóng ta cã thÓ kh¸i qu¸t nh− sau: H×nh th¸i kinh tÕ x· héi lµ mét ph¹m trï cña chñ nghÜa duy vËt lÞch sö dïng ®Ó chØ x· héi ë tõng giai ®o¹n lÞch sö nhÊt ®Þnh, víi mét kiÓu quan hÖ s¶n xuÊt ®Æc tr−ng cho x· héi ®ã, phï hîp víi mét tr×nh ®é nhÊt ®Þnh cña lùc l−îng s¶n xuÊt, vµ víi mét kiÕn tróc th−îng tÇng t−¬ng øng ®−îc x©y dùng trªn nh÷ng quan hÖ s¶n xuÊt Êy. 8.1.3. PhÐp biÖn chøng trong sù vËn ®éng, ph¸t triÓn cña c¸c h×nh th¸i kinh tÕ x· héi. 8.1.3.1 BiÖn chøng gi÷a lùc l−îng s¶n xuÊt víi quan hÖ s¶n xuÊt. - S¶n xuÊt vËt chÊt lu«n lu«n ®−îc tiÕn hµnh b»ng mét ph−¬ng thøc s¶n xuÊt nhÊt ®Þnh. Ph−¬ng thøc s¶n xuÊt lµ c¸ch thøc con ng−êi thùc hiÖn qu¸ tr×nh s¶n xuÊt vËt chÊt ë tõng giai ®o¹n lÞch sö nhÊt ®Þnh cña x· héi loµi ng−êi. 92 §Ò c−¬ng bµi gi¶ng triÕt häc T.s Vò Minh Tuyªn Mçi x· héi ®−îc ®Æc tr−ng b»ng mét ph−¬ng thøc s¶n xuÊt nhÊt ®Þnh. Ph−¬ng thøc s¶n xuÊt quyÕt ®Þnh tÊt c¶ c¸c mÆt cña ®êi sèng x· héi. Sù vËn ®éng, ph¸t triÓn, thay thÕ lÉn nhau cña c¸c ph−¬ng thøc s¶n xuÊt quyÕt ®Þnh sù ph¸t triÓn cña x· héi tõ thÊp ®Õn cao. Ph−¬ng thøc s¶n xuÊt l¹i lµ sù thèng nhÊt gi÷a lùc l−îng s¶n xuÊt ë mét tr×nh ®é nhÊt ®Þnh vµ quan hÖ s¶n xuÊt t−¬ng øng: sù vËn ®éng, ph¸t triÓn cña ph−¬ng thøc s¶n xuÊt do sù t¸c ®éng qua l¹i mét c¸ch biÖn chøng gi÷a lùc l−îng s¶n xuÊt vµ quan hÖ s¶n xuÊt. - Lùc l−îng s¶n xuÊt lµ toµn bé c¸c lùc l−îng ®−îc con ng−êi sö dông trong qu¸ tr×nh s¶n xuÊt ra cña c¶i vËt chÊt. Nã bao gåm ng−êi lao ®éng víi mét thÓ lùc, tri thøc, kü n¨ng lao ®éng nhÊt ®Þnh vµ t− liÖu s¶n xuÊt, tr−íc hÕt lµ c«ng cô lao ®éng. Trong qu¸ tr×nh s¶n xuÊt, søc lao ®éng cña con ng−êi kÕt hîp víi t− liÖu s¶n xuÊt, tr−íc hÕt lµ c«ng cô lao ®éng, t¹o thµnh lùc l−îng s¶n xuÊt. Lùc l−îng s¶n xuÊt biÓu hiÖn mèi quan hÖ gi÷a con ng−êi víi tù nhiªn trong qu¸ tr×nh s¶n xuÊt. Nã thÓ hiÖn n¨ng lùc ho¹t ®éng thùc tiÔn cña con ng−êi trong qu¸ tr×nh s¶n xuÊt ra cña c¶i vËt chÊt. - Quan hÖ s¶n xuÊt lµ quan hÖ gi÷a ng−êi víi ng−êi trong qu¸ tr×nh s¶n xuÊt vËt chÊt (s¶n xuÊt vµ t¸i s¶n xuÊt x· héi). Quan hÖ s¶n xuÊt gåm ba mÆt: quan hÖ së h÷u vÒ t− liÖu s¶n xuÊt, quan hÖ trong tæ chøc vµ qu¶n lý s¶n xuÊt, quan hÖ trong ph©n phèi s¶n ph¶m s¶n xuÊt ra. - Lùc l−îng s¶n xuÊt vµ quan hÖ s¶n xuÊt tån t¹i kh«ng t¸ch rêi nhau, thèng nhÊt biÖn chøng víi nhau trong ph−¬ng thøc s¶n xuÊt nhÊt ®Þnh. Trong hai mÆt ®ã, lùc l−îng s¶n xuÊt lµ néi dung, th−êng xuyªn biÕn ®æi, ph¸t triÓn; quan hÖ s¶n xuÊt lµ h×nh thøc x· héi cña s¶n xuÊt, t−¬ng ®èi æn ®Þnh. Sù t¸c ®éng qua l¹i lÉn nhau mét c¸ch biÖn chøng gi÷a hai mÆt ®ã t¹o thµnh quy luËt vÒ sù phï hîp cña quan hÖ s¶n xuÊt víi tr×nh ®é ph¸t triÓn cña lùc l−îng s¶n xuÊt – quy luËt c¬ b¶n nhÊt cña sù vËn ®éng ph¸t triÓn x· héi. Sù ph¸t triÓn cña lùc l−îng s¶n xuÊt ®−îc ®¸nh dÊu b»ng tr×nh ®é cña lùc l−îng s¶n xuÊt. Tr×nh ®é cña lùc l−îng s¶n xuÊt biÓu hiÖn ë tr×nh ®é c«ng cô lao ®éng, tr×nh ®é cña ng−êi lao ®éng, tr×nh ®é tæ chøc vµ ph©n c«ng lao 93 §Ò c−¬ng bµi gi¶ng triÕt häc T.s Vò Minh Tuyªn ®éng x· héi, tr×nh ®é øng dông khoa häc vµo s¶n xuÊt. Tr×nh ®é lùc l−îng s¶n xuÊt trong tõng giai ®o¹n lÞch sö thÓ hiÖn tr×nh ®é chinh phôc tù nhiªn cña con ng−êi trong giai ®o¹n lÞch sö ®ã. Sù vËn ®éng, ph¸t triÓn cña lùc l−îng s¶n xuÊt quyÕt ®Þnh quan hÖ s¶n xuÊt, lµm cho quan hÖ s¶n xuÊt biÕn ®æi phï hîp víi nã. Khi ph−¬ng thøc s¶n xuÊt míi ra ®êi, th× quan hÖ s¶n xuÊt ph¶i phï hîp víi tr×nh ®é cña lùc l−îng s¶n xuÊt. Sù phï hîp cña quan hÖ s¶n xuÊt víi tr×nh ®é ph¸t triÓn cña lùc l−îng s¶n xuÊt lµ tr¹ng th¸i mµ trong ®ã, quan hÖ s¶n xuÊt lµ” h×nh thøc ph¸t triÓn” cña lùc l−îng s¶n xuÊt. Trong tr¹ng th¸i, tÊt c¶ c¸c mÆt cña quan hÖ s¶n xuÊt ®Òu “t¹o ®Þa bµn ®Çy ®ñ” cho lùc l−îng s¶n xuÊt ph¸t triÓn. §iÒu ®ã cã nghÜa lµ quan hÖ s¶n xuÊt t¹o ®iÒu kiÖn sö dông vµ kÕt hîp mét c¸ch tèi −u gi÷a ng−êi lao ®éng víi t− liÖu s¶n xuÊt, vµ do ®ã thóc ®Èy lùc l−îng s¶n xuÊt ph¸t triÓn. Song, sù ph¸t triÓn cña lùc l−îng s¶n xuÊt ®Õn mét tr×nh ®é nhÊt ®Þnh l¹i lµm cho quan hÖ s¶n xuÊt tõ chç phï hîp trë thµnh kh«ng phï hîp víi sù ph¸t triÓn cña lùc l−îng s¶n xuÊt. Khi ®ã quan hÖ s¶n xuÊt trë thµnh “xiÒng xÝch” cña lùc l−îng s¶n xuÊt, k×m h·m lùc l−îng s¶n xuÊt ph¸t triÓn. Yªu cÇu kh¸ch quan cña sù ph¸t triÓn lùc l−îng s¶n xuÊt tÊt yÕu sÏ dÉn ®Õn thay thÕ quan hÖ s¶n xuÊt cò b»ng quan hÖ s¶n xuÊt míi phï hîp víi tr×nh ®é ph¸t triÓn míi cña lùc l−îng s¶n xuÊt, thóc ®Èy lùc l−îng s¶n xuÊt tiÕp tôc ph¸t triÓn. Thay thÕ quan hÖ s¶n xuÊt cò b»ng quan hÖ s¶n xuÊt míi còng cã nghÜa lµ ph−¬ng thøc s¶n xuÊt cò mÊt ®i, ph−¬ng thøc s¶n xuÊt míi ra ®êi thay thÕ. Lùc l−îng s¶n xuÊt quyÕt ®Þnh quan hÖ s¶n xuÊt, nh−ng quan hÖ s¶n xuÊt còng cã tÝnh ®éc lËp t−¬ng ®èi vµ t¸c ®éng trë l¹i sù ph¸t triÓn cña lùc l−îng s¶n xuÊt. Quan hÖ s¶n xuÊt quy ®Þnh môc ®Ých cña s¶n xuÊt, t¸c ®éng ®Õn th¸i ®é cña con ng−êi trong lao ®éng s¶n xuÊt, ®Õn tæ chøc ph©n c«ng lao ®éng x· héi, ®Õn ph¸t triÓn vµ øng dông khoa häc vµo s¶n xuÊt vµ do ®ã, t¸c ®éng ®Õn sù ph¸t triÓn cña lùc l−îng s¶n xuÊt. Quan hÖ s¶n xuÊt phï hîp víi tr×nh ®é ph¸t triÓn cña lùc l−îng s¶n xuÊt lµ ®éng lùc thóc ®Èy lùc l−îng s¶n xuÊt ph¸t triÓn. Ng−îc l¹i, quan hÖ s¶n xuÊt lçi thêi, l¹c hËu, hoÆc “tiªn tiÕn” h¬n mét 94 §Ò c−¬ng bµi gi¶ng triÕt häc T.s Vò Minh Tuyªn c¸ch gi¶ t¹o so víi tr×nh ®é ph¸t triÓn cña lùc l−îng s¶n xuÊt sÏ k×m h·m sù ph¸t triÓn cña lùc l−îng s¶n xuÊt. 8.1.3.2. BiÖn chøng gi÷a c¬ së h¹ tÇng vµ kiÕn tróc th−îng tÇng. - C¬ së h¹ tÇng lµ toµn bé nh÷ng quan hÖ s¶n xuÊt hîp thµnh c¬ cÊu kinh tÕ cña mét x· héi nhÊt ®Þnh. - KiÕn tróc th−îng tÇng lµ toµn bé nh÷ng quan ®iÓm chÝnh trÞ, ph¸p quyÒn, triÕt häc, ®¹o ®øc, t«n gi¸o, nghÖ thuËtcïng víi nh÷ng thiÕt chÕ x· héi t−¬ng øng nh− nhµ n−íc, ®¶ng ph¸i, gi¸o héi, c¸c ®oµn thÓ x· héi ®−îc h×nh thµnh trªn c¬ së h¹ tÇng nhÊt ®Þnh. - C¬ së h¹ tÇng vµ kiÕn tróc th−îng tÇng lµ hai mÆt cÊu thµnh h×nh th¸i kinh tÕ – x· héi, chóng thèng nhÊt biÖn chøng víi nhau, t¸c ®éng qua l¹i lÉn nhau, trong ®ã, c¬ së h¹ tÇng quyÕt ®Þnh kiÕn tróc th−îng tÇng; song kiÕn tróc th−îng tÇng còng cã t¸c ®éng tÝch cùc trë l¹i c¬ së h¹ tÇng. Vai trß quyÕt ®Þnh cña c¬ së h¹ tÇng ®èi víi kiÕn tróc th−îng tÇng tr−íc hÕt thÓ hiÖn ë chç: mçi c¬ së h¹ tÇng sÏ h×nh thµnh nªn mét kiÕn tróc th−îng tÇng t−¬ng øng víi nã. TÝnh chÊt cña c¬ së h¹ tÇng quyÕt ®Þnh tÝnh chÊt cña kiÕn tróc th−îng tÇng. Trong x· héi cã giai cÊp, giai cÊp nµo thèng trÞ vÒ kinh tÕ th× còng gi÷ ®Þa vÞ thèng trÞ vÒ mÆt chÝnh trÞ vµ ®êi sèng tinh thÇn cña x· héi. C¸c m©u thuÉn trong lÜnh vùc kinh tÕ, xÐt ®Õn cïng, quyÕt ®Þnh c¸c m©u thuÉn trong lÜnh vùc chÝnh trÞ, t− t−ëng. Vai trß quyÕt ®Þnh cña c¬ së h¹ tÇng ®èi víi kiÕn tróc th−îng tÇng cßn thÓ hiÖn ë chç: c¬ së h¹ tÇng thay ®æi th× kiÕn tróc th−îng tÇng còng thay ®æi theo. C.M¸c viÕt : “C¬ së kinh tÕ thay ®æi th× toµn bé kiÕn tróc th−îng tÇng ®å sé còng bÞ ®¶o lén Ýt nhiÒu, nhanh chãng”. Trong c¸c yÕu tè cña kiÕn tróc th−îng tÇng, cã nh÷ng yÕu tè thay ®æi nhanh chãng cïng víi sù thay ®æi cña c¬ së h¹ tÇng nh− chÝnh trÞ, ph¸p quyÒn nh−ng còng cã nh÷ng yÕu tè thay ®æi chËm nh− t«n gi¸o, nghÖ thuËt. Trong x· héi cã giai cÊp, thay ®æi c¨n b¶n kiÕn tróc th−îng tÇng ph¶i th«ng qua ®Êu tranh giai cÊp, mµ ®Ønh cao lµ c¸ch m¹ng x· héi. 95 §Ò c−¬ng bµi gi¶ng triÕt häc T.s Vò Minh Tuyªn Tuy c¬ së h¹ tÇng quyÕt ®Þnh kiÕn tróc th−îng tÇng, kiÕn tróc th−îng tÇng ph¶i phï hîp víi c¬ së h¹ tÇng, nh−ng kiÕn tróc th−îng tÇng l¹i cã tÝnh ®éc lËp t−¬ng ®èi trong qu¸ tr×nh vËn ®éng, ph¸t triÓn vµ cã t¸c ®éng tÝch cùc trë l¹i c¬ së h¹ tÇng. Trong x· héi cã giai cÊp, nhµ n−íc lµ yÕu tè t¸c ®éng m¹nh nhÊt ®èi víi c¬ së h¹ tÇng v× nã lµ bé m¸y quyÒn lùc tËp trung cña giai cÊp thèng trÞ vÒ kinh tÕ. C¸c yÕu tè kh¸c cña kiÕn tróc th−îng tÇng nh− triÕt häc, ®¹o ®øc, t«n gi¸o còng ®Òu t¸c ®éng ®Õn c¬ së h¹ tÇng, nh−ng bÞ nhµ n−íc, ph¸p luËt chi phèi. Sù t¸c ®éng cña c¸c yÕu tè kiÕn tróc th−îng tÇng ®èi víi c¬ së h¹ tÇng th−êng diÔn ra theo nhiÒu xu h−íng kh¸c nhau. Trong ®ã, chøc n¨ng x· héi cña kiÕn tróc th−îng tÇng thèng trÞ lµ x©y dùng, cñng cè, ph¸t triÓn vµ b¶o vÖ c¬ së h¹ tÇng ®· sinh ra nã, chèng l¹i mäi nguy c¬ lµm suy yÕu hoÆc ph¸ ho¹i chÕ ®é kinh tÕ ®ã. Mçi giai cÊp chØ cã thÓ gi÷ v÷ng ®−îc sù thèng trÞ vÒ kinh tÕ chõng nµo x¸c lËp vµ cñng cè ®−îc sù thèng trÞ vÒ chÝnh trÞ, t− t−ëng. Sù t¸c ®éng cña kiÕn tróc th−îng tÇng ®èi víi c¬ së h¹ tÇng diÔn ra theo hai chiÒu. NÕu kiÕn tróc th−îng tÇng t¸c ®éng phï hîp víi c¸c quy luËt kinh tÕ kh¸ch quan th× nã lµ ®éng lùc m¹nh mÏ thóc ®Èy kinh tÕ ph¸t triÓn; nÕu t¸c ®éng ng−îc l¹i, sÏ k×m h·m ph¸t triÓn kinh tÕ, k×m h·m tiÕn bé x· héi. Tuy kiÕn tróc th−îng tÇng cã t¸c ®éng m¹nh mÏ ®èi víi sù ph¸t triÓn kinh tÕ, nh−ng kh«ng lµm thay ®æi ®−îc xu h−íng ph¸t triÓn kh¸ch quan cña x· héi. XÐt ®Õn cïng, nh©n tè kinh tÕ quyÕt ®Þnh kiÕn tróc th−îng tÇng, kinh tÕ quyÕt ®Þnh chÝnh trÞ. NÕu kiÕn tróc th−îng tÇng k×m h·m ph¸t triÓn kinh tÕ th× sím hay muén, b»ng c¸ch nµy hay c¸ch kh¸c, kiÕn tróc th−îng tÇng cò sÏ ®−îc thay thÕ b»ng kiÕn tróc th−îng tÇng míi tiÕn bé ®Ó thóc ®Èy kinh tÕ tiÕp tôc ph¸t triÓn. 8.1.3.3. Sù ph¸t triÓn cña c¸c h×nh th¸i kinh tÕ - x∙ héi lµ mét qu¸ tr×nh lÞch sö - tù nhiªn. Kh¼ng ®Þnh “sù ph¸t triÓn cña nh÷ng h×nh th¸i kinh tÕ – x· héi lµ mét qu¸ tr×nh lÞch sö – tù nhiªn” lµ kh¼ng ®Þnh: c¸c h×nh th¸i kinh tÕ - x· héi vËn 96 §Ò c−¬ng bµi gi¶ng triÕt häc T.s Vò Minh Tuyªn ®éng, ph¸t triÓn theo c¸c quy luËt kh¸ch quan, chø kh«ng ph¶i theo ý muèn chñ quan cña con ng−êi. Sù vËn ®éng, ph¸t triÓn cña c¸c h×nh th¸i kinh tÕ – x· héi võa bÞ chi phèi bëi c¸c quy luËt phæ biÕn, võa bÞ chi phèi bëi c¸c quy luËt riªng, ®Æc thï. C¸c quy luËt vËn ®éng ph¸t triÓn phæ biÕn cña x· héi lµ quy luËt vÒ sù phï hîp cña quan hÖ s¶n xuÊt víi tr×nh ®é ph¸t triÓn cña lùc l−îng s¶n xuÊt, quy luËt c¬ së h¹ tÇng quyÕt ®Þnh kiÕn tróc th−îng tÇng vµ c¸c quy luËt kh¸c. ChÝnh sù t¸c ®éng cña c¸c quy luËt kh¸ch quan ®ã mµ c¸c h×nh th¸i kinh tÕ – x· héi vËn ®éng, ph¸t triÓn tõ thÊp ®Õn cao. Nguån gèc s©u xa cña sù vËn ®éng, ph¸t triÓn cña c¸c h×nh th¸i kinh tÕ – x· héi lµ ë sù ph¸t triÓn cña lùc l−îng s¶n xuÊt. Tuy nhiªn, con ®−êng ph¸t triÓn cña mçi d©n téc kh«ng chØ bÞ chi phèi bëi c¸c quy luËt chung, mµ cßn bÞ t¸c ®éng bëi c¸c ®iÒu kiÖn ph¸t triÓn cô thÓ cña mçi d©n téc, nh− vÒ ®iÒu kiÖn tù nhiªn, vÒ chÝnh trÞ, vÒ truyÒn thèng v¨n ho¸, vÒ t¸c ®éng quèc tÕ .V× vËy, lÞch sö ph¸t triÓn nh©n lo¹i võa tu©n theo nh÷ng quy luËt chung, võa rÊt phong phó, ®a d¹ng. TÝnh phong phó ®a d¹ng, mét mÆt, thÓ hiÖn ë chç, còng mét h×nh th¸i kinh tÕ – x· héi nh−ng ë c¸c n−íc kh¸c nhau cã nh÷ng h×nh thøc cô thÓ kh¸c nhau; mÆt kh¸c ë chç, cã nh÷ng d©n téc lÇn l−ît tr¶i qua tÊt c¶ c¸c h×nh th¸i kinh tÕ – x· héi tõ thÊp ®Õn cao, nh−ng còng cã nh÷ng d©n téc bá qua mét hay mét sè h×nh th¸i kinh tÕ x· héi nµo ®ã. ViÖc bá qua ®ã còng diÔn ra theo mét qu¸ tr×nh lÞch sö – tù nhiªn chø kh«ng ph¶i theo ý muèn chñ quan. Nh− vËy, qu¸ tr×nh lÞch sö tù nhiªn cña sù ph¸t triÓn x· héi ch¼ng nh÷ng diÔn ra theo con ®−êng ph¸t triÓn tuÇn tù, mµ cßn bao hµm c¶ sù bá qua, trong nh÷ng ®iÒu kiÖn nhÊt ®Þnh, mét hoÆc mét sè h×nh th¸i kinh tÕ - x· héi nhÊt ®Þnh. 8.1.4. TÝnh khoa häc vµ vai trß ph−¬ng ph¸p luËn cña lý luËn h×nh th¸i kinh tÕ- x· héi 97 §Ò c−¬ng bµi gi¶ng triÕt häc T.s Vò Minh Tuyªn Tr−íc M¸c, CNDT gi÷ vai trß chi ph«Ý trong viÖc gi¶i thÝch vÒ ®êi sèng x· héi. Sù ra ®êi lÝ luËn h×nh th¸i kinh tÕ- x· héi lµ mét b−íc chuyÓn biÕn c¸ch m¹ng trong nhËn thøc vÒ ®êi sèng x· héi. Vai trß ph−¬ng ph¸p luËn cña lÝ luËn h×nh th¸i kinh tÕ- x· héi thÓ hiÖn ë chç: - Thø nhÊt, lÝ luËn h×nh th¸i kinh tÕ- x· héi chØ ra: s¶n xuÊt vËt chÊt lµ c¬ së cña ®êi sèng x· héi, ph−¬ng thøc s¶n xuÊt quyÕt ®Þnh qu¸ tr×nh sinh ho¹t x· héi, chÝnh trÞ vµ tinh thÇn nãi chung. §iÒu ®ã cho thÊy, kh«ng thÓ xuÊt ph¸t tõ ý thøc t− t−ëng, tõ ý chÝ cña con ng−êi ®Ó gi¶i thÝch vÒ ®êi sèng x· héi, mµ ng−îc l¹i ph¶i t×m c¬ së s©u xa cña c¸c hiÖn t−îng x· héi tõ trong s¶n xuÊt, tõ ph−¬ng thøc s¶n xuÊt. - Thø hai, lÝ luËn h×nh th¸i kinh tÕ- x· héi chØ ra x· héi kh«ng ph¶i lµ sù kÕt hîp ngÉu nhiªn, m¸y mãc gi÷a c¸c c¸ nh©n, mµ lµ mét c¬ thÓ sèng sinh ®éng, c¸c mÆt thèng nhÊt chÆt chÏ víi nhau, t¸c ®éng qua l¹i lÉn nhau. - Thø ba, lÝ luËn h×nh th¸i kinh tÕ- x· héi chØ ra r»ng, sù ph¸t triÓn cña c¸c h×nh th¸i kinh tÕ- x· héi lµ mét qu¸ tr×nh lÞch sö tù nhiªn, tøc diÔn ra theo quy luËt kh¸ch quan, chø kh«ng ph¶i theo ý muèn chñ quan. - Thø t−, lÝ luËn h×nh th¸i kinh tÕ- x· héi võa chØ ra quy luËt ph¸t triÓn chung cña nh©n lo¹i,võa chØ ra mçi d©n téc do ®iÒu kiÖn lÞch sö- cô thÓ mµ cã con ®−êng ph¸t triÓn riªng, ®Æc thï. Ngµy nay cã quan ®iÓm cho r»ng cÇn thay thÕ lÝ luËn ®ã b»ng c¸ch tiÕp cËn theo c¸c nÒn v¨n minh. Mét trong nh÷ng ®¹i biÓu xuÊt s¾c cña c¸ch tiÕp cËn nµy lµ «ng Alvin Toffer, nhµ t−¬ng lai häc næi tiÕng ng−êi Mü. T− t−ëng cña ba nÒn v¨n minh ®−îc thÓ hiÖn trong cuèn s¸ch Lµn sãng thø ba cña «ng. - Lµn sãng thø nhÊt: b¾t ®Çu tõ x· héi nguyªn thuû chuyÓn lªn v¨n minh n«ng nghiÖp - Lµn sãng thø hai: hay cßn gäi lµ v¨n minh c«ng nghiÖp. - Lµn sãng thø ba: v¨n minh hËu c«ng nghiÖp 98 §Ò c−¬ng bµi gi¶ng triÕt häc T.s Vò Minh Tuyªn C¸ch tiÕp cËn sù ph¸t triÓn x· héi theo ba nÒn v¨n minh cã ý nghÜa trong viÖc ph©n chia c¸c thêi ®¹i kinh tÕ cña mçi n−íc, còng nh− c¸c giai ®o¹n tÊt yÕu ph¶i tr¶i qua trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn kinh tÕ. Tuy nhiªn c¸ch tiÕp cËn ®ã cßn phiÕn diÖn, kh«ng nªu ra ®−îc c¬ së ph©n chia c¸c chÕ ®é x· héi, còng kh«ng chØ ra mèi liªn hÖ gi÷a c¸c mÆt trong ®êi sèng x· héi vµ quy luËt thay thÕ x· héi nµy b»ng x· héi kh¸c cao h¬n. ChÝnh v× vËy nã kh«ng thay thÕ ®−îc lÝ luËn h×nh th¸i kinh tÕ- x· héi. 8.2. nhËn thøc vÒ chñ nghÜa x∙ héi vµ con ®−êng ®i lªn chñ nghÜa x∙ héi ë viÖt nam 8.2.1. Dù b¸o cña C. M¸c vµ V.I. Lªnin vÒ chñ nghÜa x· héi C.M¸c vµ Ph.¡ngghen ®· vËn dông lÝ luËn h×nh th¸i kinh tÕ- x· héi ®Ó ph©n tÝch mét x· héi hiÖn thùc lµ x· héi t− b¶n. Hai «ng ®· t×m ra quy luËt ph¸t sinh, ph¸t triÓn vµ diÖt vong cña nã, ®ång thêi dù b¸o vÒ sù ra ®êi h×nh th¸i kinh tÕ- x· héi míi cao h¬n- h×nh th¸i céng s¶n chñ nghÜa- mµ giai ®o¹n ®Çu lµ CNXH. §Ó ®i lªn CNXH, CNCS, tÊt yÕu ph¶i th«ng qua c¸ch m¹ng v« s¶n. C.M¸c vµ Ph. ¡ngghen dù b¸o r»ng: “Cuéc c¸ch m¹ng CSCN kh«ng nh÷ng cã tÝnh chÊt d©n téc mµ sÏ ®ång thêi x¶y ra ë trong tÊt c¶ c¸c n−íc v¨n minh, tøc lµ Ýt nhÊt ë trong c¸c n−íc Anh, Mü, Ph¸p vµ §øc. Trong mçi mét n−íc ®ã, c¸ch m¹ng CSCN sÏ ph¸t triÓn nhanh hay chËm, lµ tuú ë chç nµo trong nh÷ng n−íc ®ã c«ng nghiÖp ph¸t triÓn h¬n, tÝch luü ®−îc nhiÒu cña c¶i h¬n vµ cã nhiÒu LLSX h¬n”. Cuèi thÕ kØ XIX ®Çu thÕ kØ XX, CNTB ®· chuyÓn tõ giai ®o¹n tù do c¹nh tranh sang giai ®o¹n ®éc quyÒn, giai ®o¹n ®Õ quèc chñ nghÜa V.I.Lªnin ph¸t hiÖn ra quy luËt ph¸t triÓn kh«ng ®Òu cña CNTB, tõ ®ã ®· ®i ®Õn kÕt luËn míi vÒ c¸ch m¹ng v« s¶n, vÒ sù th¾ng lîi cña CNXH. Theo V.I.Lªnin, sù ph¸t triÓn kh«ng ®ång ®Òu vÒ kinh tÕ vµ chÝnh trÞ lµ quy luËt tuyÖt ®èi cña CNTB. Do ®ã, chóng ta thÊy r»ng CNXH cã thÓ th¾ng lîi tr−íc hÕt lµ trong mét sè n−íc TBCN hoÆc thËm chÝ chØ trong mét sè n−íc TBCN t¸ch riªng ra mµ nãi. ¤ng ®· chØ ra hai con ®−êng c¬ b¶n qu¸ ®é lªn CNXH”: 99 §Ò c−¬ng bµi gi¶ng triÕt häc T.s Vò Minh Tuyªn - Con ®−êng thø nhÊt: qu¸ ®é trùc tiÕp lªn CNXH. §©y lµ con ®−êng tiÕn lªn CNXH ë c¸c n−íc t− b¶n ph¸t triÓn. - Con ®−êng thø hai: qu¸ ®é lªn CNXH th«ng qua nhiÒu kh©u trung gian, nhiÒu b−íc qu¸ ®é. §©y lµ con ®−êng tiÕn lªn CNXH cña c¸c n−íc l¹c hËu, kinh tÕ kÐm ph¸t triÓn. 8.2.2. Chñ nghÜa x· héi theo m« h×nh kÕ ho¹ch ho¸ tËp trung vµ vai trß lÞch sö cña m« h×nh ®ã. M« h×nh ®ã cã nh÷ng ®Æc tr−ng c¬ b¶n sau: + Dùa trªn chÕ ®é c«ng h÷u vÒ t− liÖu s¶n xuÊt chñ yÕu d−íi hai h×nh thøc: toµn d©n vµ tËp thÓ. + ViÖc s¶n xuÊt c¸i g×, nh− thÕ nµo, ph©n phèi cho ai, gi¸ c¶ nh− thÕ nµo ®−îc quyÕt ®Þnh tõ nhµ n−íc vµ mang tÝnh ph¸p lÖnh. + Ph©n phèi mang tÝnh chÊt b×nh qu©n vµ trùc tiÕp b»ng hiÖn vËt lµ chñ yÕu, xem nhÑ c¸c quan hÖ hµng ho¸ - tiÒn tÖ. + Nhµ n−íc qu¶n lý b»ng mÖnh lÖnh hµnh chÝnh lµ chñ yÕu, xem nhÑ c¸c biÖn ph¸p kinh tÕ. Trong ®iÒu kiÖn Liªn X« bÞ c¸c n−íc t− b¶n bao v©y, m« h×nh ®ã ®· cã vai trß to lín trong viÖc huy ®éng søc ng−êi, søc cña vµo sù nghiÖp x©y dùng ®Êt n−íc. ChØ trong mét thêi gian ng¾n, Liªn X« ®· thùc hiÖn th¾ng lîi sù nghiÖp c«ng nghiÖp ho¸ hiÖn ®¹i ho¸, t¹o ra ®−îc mét nÒn c«ng nghiÖp hiÖn ®¹i. §Õn khi ChiÕn tranh thÕ giíi thø hai næ ra, nh©n d©n Liªn X« ph¶i tiÕn hµnh cuéc chiÕn tranh b¶o vÖ tæ quèc vÜ ®¹i. Trong ®iÒu kiÖn ®ã, m« h×nh kÕ ho¹ch ho¸ tËp trung mét lÇn n÷a ph¸t huy vai trß tÝch cùc trong viÖc huy ®éng søc ng−êi, søc cña cho chiÕn tranh – mét trong nh÷ng nh©n tè quyÕt ®Þnh th¾ng lîi trong chiÕn tranh. Víi nh÷ng th¾ng lîi to lín mµ nh©n d©n Liªn X« ®¹t ®−îc vµ ®· dÉn ®Õn quan ®iÓm cho r»ng, m« h×nh kÕ ho¹ch ho¸ tËp trung lµ m« h×nh kinh tÕ cña chñ nghÜa x· héi, cßn kinh tÕ thÞ tr−êng lµ m« h×nh kinh tÕ cña chñ nghÜa t− b¶n. Tõ ®ã, sau ChiÕn tranh thÕ giíi thø hai, tÊt c¶ c¸c n−íc lùa chän con 100 §Ò c−¬ng bµi gi¶ng triÕt häc T.s Vò Minh Tuyªn ®−êng x· héi chñ nghÜa ®Òu theo m« h×nh kÕ ho¹ch ho¸ tËp trung. Song, m« h×nh ®ã ®· dÇn dÇn bé lé nh÷ng h¹n chÕ cña nã, nh− kh«ng khai th¸c ®−îc c¸c n¨ng lùc s¶n xuÊt trong n−íc, kh«ng ph¸t huy ®−îc nhiÖt t×nh vµ tÝnh chñ ®éng s¸ng t¹o cña con ng−êi trong qu¸ tr×nh lao ®éng s¶n xuÊt, kh«ng ®Èy nhanh ®−îc sù tiÕn bé khoa häc vµ c«ng nghÖ, kh«ng më réng ®−îc quan hÖ kinh tÕ quèc tÕ. Tõ ®ã, n¨ng suÊt lao ®éng x· héi thÊp, hµng ho¸ nghÌo nµn vµ chÊt l−îng kÐm. §ång thêi còng ®Î ra bé m¸y hµnh chÝnh quan liªu, chñ quan duy ý chÝ. §iÒu ®ã chøng tá m« h×nh ®ã kh«ng ®¸p øng ®−îc yªu cÇu ph¸t triÓn cña lùc l−îng s¶n xuÊt hiÖn ®¹i, nhÊt lµ khi cuéc c¸ch m¹ng khoa häc vµ c«ng nghÖ ®ang ph¸t triÓn m¹nh mÏ. M« h×nh ®ã kh«ng cßn thÝch hîp n÷a, nh−ng do chËm nhËn thøc vµ ®æi míi ®· dÉn ®Õn khñng ho¶ng kinh tÕ - x· héi trong hÖ thèng x· héi chñ nghÜa ®−îc x¸c lËp sau C¸ch m¹ng Th¸ng M−êi Nga. §øng tr−íc khñng ho¶ng, Liªn X« ®· tiÕn hµnh c¶i tæ vµ do sai lÇm trong c¶i tæ ®· dÉn ®Õn sù sôp ®æ chñ nghÜa x· héi ë Liªn X« vµ c¸c n−íc §«ng ¢u. Thùc chÊt sù sôp ®æ ®ã lµ sôp ®æ cña m« h×nh chñ nghÜa x· héi tËp trung, quan liªu, bao cÊp. 8.2.3. Nh÷ng biÕn ®æi cña thêi ®¹i vµ vÊn ®Ò qu¸ ®é lªn chñ nghÜa x· héi. Trong lóc chñ nghÜa x· héi bÞ khñng ho¶ng trÇm träng dÉn ®Õn sù sôp ®æ ë Liªn X« vµ §«ng ¢u, th× chñ nghÜa t− b¶n l¹i ®¹t ®−îc nhiÒu thµnh tùu to lín vÒ kinh tÕ, khoa häc vµ c«ng nghÖ, còng nh− nhiÒu mÆt kh¸c cña ®êi sèng x· héi. Tõ ®ã, cã quan ®iÓm phñ nhËn chñ nghÜa x· héi, lý t−ëng ho¸ chñ nghÜa t− b¶n. Thùc chÊt quan ®iÓm ®ã ®· ®ång nhÊt chñ nghÜa x· héi víi m« h×nh chñ nghÜa x· héi tËp trung, quan liªu, bao cÊp; ®ång nhÊt nh÷ng thµnh tùu ®¹t ®−îc cña nh©n lo¹i víi chñ nghÜa t− b¶n. NhËn thøc vÒ chñ nghÜa x· héi l¹i kh«ng thÓ t¸ch rêi nhËn thøc mét c¸ch ®óng ®¾n vÒ sù vËn ®éng, ph¸t triÓn vµ diÖt vong cña chñ nghÜa t− b¶n. Nh÷ng thµnh tùu mµ chñ nghÜa t− b¶n ®¹t ®−îc trong thêi gian qua chøng tá vai trß lÞch sö cña nã ch−a chÊm døt. Song, chÝnh nh÷ng thµnh tùu ®ã l¹i trë thµnh c¸i ®èi lËp víi chñ nghÜa t− b¶n, thµnh nh÷ng tiÒn ®Ò vËt chÊt cho sù ra 101 §Ò c−¬ng bµi gi¶ng triÕt häc T.s Vò Minh Tuyªn ®êi chñ nghÜa x· héi. C¸c dù b¸o vÒ chñ nghÜa x· héi ph¶i dùa trªn nh÷ng tiÒn ®Ò hiÖn thùc ®ã. ViÖc ph©n tÝch mét c¸ch kh¸ch quan c¸c ®Æc ®iÓm, c¸c xu h−íng vËn ®éng ph¸t triÓn cña x· héi loµi ng−êi hiÖn nay lµ c¬ së cña c¸c dù ®o¸n khoa häc vÒ chñ nghÜa x· héi. Sù ph¸t triÓn cña lùc l−îng s¶n xuÊt hiÖn ®¹i g¾n liÒn víi qu¸ tr×nh ph©n c«ng lao ®éng diÔn ra ngµy cµng s©u s¾c. Qu¸ tr×nh ph©n c«ng lao ®éng trong thêi ®¹i hiÖn nay kh«ng chØ diÔn ra trong ph¹m vi mét n−íc, mµ cßn trªn ph¹m vi quèc tÕ vµ khu vùc. §iÒu ®ã ®· lµm cho lùc l−îng s¶n xuÊt mang tÝnh quèc tÕ. Qu¸ tr×nh toµn cÇu ho¸ lµ mét xu h−íng ph¸t triÓn tÊt yÕu cña nh©n lo¹i vµ héi nhËp kinh tÕ quèc tÕ còng ®−îc ®Æt ra ®èi víi tÊt c¶ c¸c n−íc. Sù ra ®êi chñ nghÜa x· héi lµ kÕt qu¶ hîp quy luËt do sù ph¸t triÓn cña chñ nghÜa t− b¶n t¹o ra. Cho nªn, vÊn ®Ò qu¸ ®é lªn chñ nghÜa x· héi vÉn lµ xu h−íng víi nh÷ng møc ®é kh¸c nhau vµ sÏ ®−îc gi¶i quyÕt phï hîp víi ®iÒu kiÖn cô thÓ cña mçi n−íc. 8.2.4. VÒ con ®−êng ®i lªn chñ nghÜa x· héi ë ViÖt Nam 8.2.4.1. Qu¸ ®é lªn chñ nghÜa x· héi bá qua chÕ ®é t− b¶n chñ nghÜa ë ViÖt Nam. VËn dông s¸ng t¹o chñ nghÜa M¸c – Lªnin vµo ®iÒu kiÖn cô thÓ cña n−íc ta, §¶ng ta kh¼ng ®Þnh: ®éc lËp d©n téc vµ chñ nghÜa x· héi kh«ng t¸ch rêi nhau - ®ã lµ quy luËt ph¸t triÓn cña c¸ch m¹ng ViÖt Nam, lµ sîi chØ ®á xuyªn suèt ®−êng lèi c¸ch m¹ng cña §¶ng. ViÖc §¶ng ta lu«n lu«n kiªn ®Þnh con ®−êng tiÕn lªn chñ nghÜa x· héi lµ phï hîp víi xu thÕ cña thêi ®¹i vµ ®iÒu kiÖn cô thÓ ë n−íc ta. ®iÒu ®ã thÓ hiÖn ë chç: Thø nhÊt, mÆc dÇu chñ nghÜa x· héi bÞ khñng ho¶ng vµ sôp ®æ, nh−ng ®ã lµ sôp ®æ m« h×nh chñ nghÜa x· héi tËp trung, quan liªu, bao cÊp, chø kh«ng ph¶i chñ nghÜa x· héi víi tÝnh c¸ch lµ mét x· héi cao h¬n chñ nghÜa t− b¶n. Chñ nghÜa t− b¶n mÆc dÇu ch−a hÕt vai trß lÞch sö vµ ®ang ®¹t ®−îc nhiÒu thµnh tùu to lín, nhÊt lµ khoa häc vµ c«ng nghÖ, nh−ng nh÷ng thµnh tùu chñ nghÜa t− b¶n t¹o ra, ®Õn l−ît nã l¹i trë thµnh c¸i phñ ®Þnh cña chñ nghÜa t− b¶n vµ thay thÕ nã b»ng x· héi kh¸c cao h¬n - chñ nghÜa x· héi, chñ nghÜa céng 102 §Ò c−¬ng bµi gi¶ng triÕt häc T.s Vò Minh Tuyªn s¶n. Vµ v× vËy, lùa chän con ®−êng tiÕn lªn chñ nghÜa x· héi lµ phï hîp víi xu h−íng cña thêi ®¹i. Thø hai, ®éc lËp d©n téc g¾n liÒn víi chñ nghÜa x· héi lµ con ®−êng mµ §¶ng, B¸c Hå vµ nh©n d©n ta ®· lùa chän tõ n¨m 1930. Víi thö th¸ch cña thêi gian, con ®−êng ®ã ®· tõng b−íc ®−îc hiÖn thùc ho¸ trªn ®Êt n−íc ViÖt Nam. X©y dùng chñ nghÜa x· héi bá qua chÕ ®é t− b¶n chñ nghÜa, t¹o ra sù biÕn ®æi vÒ chÊt cña x· héi lªn trªn tÊt c¶ c¸c lÜnh vùc lµ sù nghiÖp rÊt khã kh¨n, phøc t¹p, cho nªn ph¶i tr¶i qua mét thêi kú qu¸ ®é l©u dµi víi nhiÒu chÆng ®−êng, nhiÒu h×nh thøc tæ chøc kinh tÕ, x· héi cã tÝnh chÊt qu¸ ®é. Trong c¸ch lÜnh vùc cña ®êi sèng x· héi diÔn ra sù ®an xen vµ ®Êu tranh gi÷a c¸i míi vµ c¸i cò”. 8.2.4.1. C«ng nghiÖp ho¸, hiÖn ®¹i ho¸ lµ nhiÖm vô trung t©m cña thêi kú qu¸ ®é tiÕn lªn chñ nghÜa x· héi ë ViÖt Nam §Ó cã chñ nghÜa x· héi ph¶i cã c¬ së vËt chÊt kü thuËt hiÖn ®¹i do cuéc c¸ch m¹ng khoa häc vµ c«ng nghÖ mang l¹i. Song, n−íc ta tiÕn lªn chñ nghÜa x· héi tõ mét nÒn kinh tÕ phæ biÕn lµ s¶n xuÊt nhá, lao ®éng thñ c«ng lµ chñ yÕu, c¸i thiÕu thèn nhÊt cña chóng ta chÝnh lµ ch−a cã nÒn ®¹i c«ng nghiÖp. V× vËy, chóng ta ph¶i tiÕn hµnh c«ng nghiÖp ho¸, hiÖn ®¹i ho¸. Trong thêi ®¹i ngµy nay, c«ng nghiÖp ho¸ ph¶i g¾n liÒn víi hiÖn ®¹i ho¸ ®Ó ®¹t tíi tr×nh ®é c«ng nghÖ hiÖn ®¹i mµ nh©n lo¹i ®· t¹o ra. C«ng nghiÖp ho¸, hiÖn ®¹i ho¸ ë n−íc ta lµ nh»m x©y dùng c¬ së vËt chÊt – kü thuËt cho chñ nghÜa x· héi. §ã lµ nhiÖm vô trung t©m trong suèt thêi kú qu¸ ®é tiÕn lªn chñ nghÜa x· héi ë n−íc ta. §©y còng lµ yÕu tè cã ý nghÜa quyÕt ®Þnh chèng l¹i nguy c¬ tôt hËu xa h¬n vÒ kinh tÕ so víi nhiÒu n−íc trong khu vùc vµ trªn thÕ giíi. Thùc hiÖn th¾ng lîi sù nghiÖp c«ng nghiÖp ho¸, hiÖn ®¹i ho¸ lµ mét trong nh÷ng nh©n tè cã ý nghÜa quyÕt ®Þnh th¾ng lîi sù nghiÖp x©y dùng chñ nghÜa x· héi ë n−íc ta. 103 §Ò c−¬ng bµi gi¶ng triÕt häc T.s Vò Minh Tuyªn 8.2.4.3. KÕt hîp gi÷a ph¸t triÓn lùc l−îng s¶n xuÊt víi x©y dùng quan hÖ s¶n xuÊt phï hîp trong thêi kú qu¸ ®é tiÕn lªn chñ nghÜa x· héi ë ViÖt Nam. Trong khi kh¼ng ®Þnh vai trß cña lùc l−îng s¶n xuÊt, lý luËn h×nh th¸i kinh tÕ – x· héi cßn chØ ra, sù ph¸t triÓn cña lùc l−îng s¶n xuÊt ph¶i g¾n liÒn víi sù viÖc x¸c lËp quan hÖ s¶n xuÊt phï hîp. §Ó phï hîp víi sù ph¸t triÓn lùc l−îng s¶n xuÊt ë n−íc ta, §¶ng ta chñ tr−¬ng sö dông “nhiÒu h×nh thøc së h÷u vÒ t− liÖu s¶n xuÊt, nhiÒu thµnh phÇn kinh tÕ”. §ång thêi, “thùc hiÖn nhÊt qu¸n vµ l©u dµi chÝnh s¸ch ph¸t triÓn nÒn kinh tÕ hµng ho¸ nhiÒu thµnh phÇn vËn ®éng theo c¬ chÕ thÞ tr−êng, cã sù qu¶n lý cña Nhµ n−íc theo ®Þnh h−íng x· héi chñ nghÜa; ®ã chÝnh lµ nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng ®Þnh h−íng x· héi chñ nghÜa”. 8.2.4.4. KÕt hîp gi÷a kinh tÕ víi chÝnh trÞ vµ c¸c mÆt kh¸c cña ®êi sèng x· héi trong thêi kú qu¸ ®é tiÕn lªn chñ nghÜa x· héi ë ViÖt Nam XuÊt ph¸t tõ mèi quan hÖ gi÷a kinh tÕ víi chÝnh trÞ vµ c¸c mÆt kh¸c cña ®êi sèng x· héi mµ lý luËn h×nh th¸i kinh tÕ – x· héi ®· chØ ra, trong qu¸ tr×nh x©y dùng chñ nghÜa x· héi ë n−íc ta, g¾n liÒn víi ph¸t triÓn kinh tÕ, x©y dùng nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng ®Þnh h−íng x· héi chñ nghÜa, ®Èy m¹nh c«ng nghiÖp ho¸, hiÖn ®¹i ho¸ ®Êt n−íc, ph¶i kh«ng ngõng ®æi míi hÖ thèng chÝnh trÞ, n©ng cao vai trß l·nh ®¹o vµ søc chiÕn ®Êu cña §¶ng x©y dùng nhµ n−íc ph¸p quyÒn x· héi chñ nghÜa cña d©n do d©n vµ v× d©n; n©ng cao vai trß cña c¸c tæ chøc quÇn chóng trong sù nghiÖp x©y dùng vµ b¶o vÖ Tæ Quèc. §ång thêi víi ph¸t triÓn kinh tÕ, ph¶i ph¸t triÓn v¨n ho¸, x©y dùng nÒn v¨n ho¸ tiªn tiÕn ®Ëm ®µ b¶n s¾c d©n téc nh»m kh«ng ngõng n©ng cao ®êi sèng tinh thÇn cña nh©n d©n; ph¸t triÓn gi¸o dôc , ®µo t¹o nh»m n©ng cao d©n trÝ, ®µo t¹o nh©n lùc vµ båi d−ìng nh©n tµi, vµ theo quan ®iÓm cña §¶ng ta, ®ã lµ “quèc s¸ch hµng ®Çu”; gi¶i quyÕt tèt c¸c vÊn ®Ò x· héi, thùc hiÖn c«ng b»ng vµ d©n chñ trong ®êi sèng x· héi. C©u hái th¶o luËn vµ «n tËp 104 §Ò c−¬ng bµi gi¶ng triÕt häc T.s Vò Minh Tuyªn 1. Lý luËn h×nh th¸i kinh tÕ – x· héi vµ vai trß ph−¬ng ph¸p luËn cña lý luËn ®ã. 2. Ph©n tÝch nhËn thøc vÒ chñ nghÜa x· héi vµ con ®−êng ®i lªn chñ nghÜa x· héi ë viÖt nam 105 §Ò c−¬ng bµi gi¶ng triÕt häc T.s Vò Minh Tuyªn Ch−¬ng IX Giai cÊp, d©n téc, nh©n lo¹i trong thêi ®¹i hiÖn nay vμ vËn dông vμo sù nghiÖp x©y dùng chñ nghÜa x∙ héi ë viÖt nam (5 tiÕt lý thuyÕt 3 tiÕt th¶o luËn 2 tiÕt tù nhiªn cøu) 9.1. giai cÊp vµ ®Êu tranh giai cÊp 9.1.1. Kh¸i qu¸t c¸c quan ®iÓm ngoµi m¸c xÝt vÒ giai cÊp vµ ®Êu tranh giai cÊp. 9.1.1.1. Quan ®iÓm cña c¸c nhµ t− t−ëng tr−íc M¸c vÒ giai cÊp vµ ®Êu tranh giai cÊp. Ngay tõ thêi kú cæ ®¹i, trong häc thuyÕt cña m×nh, c¸c nhµ t− t−ëng ®· ph¶n ¸nh t×nh tr¹ng x· héi ph©n chia thµnh giai cÊp vµ ®Êu tranh giai cÊp. ë Trung Quèc, tõ thiªn niªn kû II tr. CN ®· h×nh thµnh x· héi chiÕm h÷u n« lÖ. LÞch sö x· héi chiÕm h÷u n« lÖ Trung Quèc cæ ®¹i lµ lÞch sö ®Êu tranh tµn khèc gi÷a c¸c giai cÊp, c¸c tÇng líp x· héi ®· t¹o ®iÒu kiÖn cho viÖc h×nh thµnh c¸c tr−êng ph¸i t− t−ëng chÝnh trÞ kh¸c nhau ra ®êi. ë Ên §é cæ ®¹i, nh÷ng tµi liÖu lÞch sö ®Òu chøng minh r»ng trong x· héi ®· tån t¹i c¸c ®¼ng cÊp Vacna. §ã lµ nh÷ng nhãm x· héi kh¸c nhau cña nh÷ng ng−êi tù do kh«ng b×nh ®¼ng vÒ quyÒn h¹n, tr¸ch nhiÖm vµ vÞ trÝ x· héi. ë Hy L¹p cæ ®¹i trong c¸c häc thuyÕt vÒ chÝnh trÞ x· héi cña c¸c nhµ t− t−ëng nh− HªraclÝt, §ªm«crÝt, X«cr¸t, Plat«n ®Òu thõa nhËn x· héi ®· cã sù ph©n chia thµnh c¸c giai cÊp, c¸c tÇng líp x· héi ®èi lËp nhau vµ th−êng xuyªn ®Êu tranh víi nhau. Nh− vËy, ngay tõ thêi cæ ®¹i c¶ ë Trung Quèc, Ên §é, Hy L¹p ®Òu ®· xuÊt hiÖn nh÷ng t− t−ëng ph¶n ¸nh vÒ sù ph©n chia x· héi thµnh giai cÊp vµ cuéc ®Êu tranh gi÷a c¸c giai cÊp. C¸c t− t−ëng vÒ giai cÊp vµ ®Êu tranh giai cÊp ë thêi cæ ®¹i cßn ®¬n gi¶n vµ méc m¹c, ch−a ®−a ra ®−îc mét ®Þnh nghÜa 106 §Ò c−¬ng bµi gi¶ng triÕt häc T.s Vò Minh Tuyªn kh¸i qu¸t vÒ giai cÊp, mµ chØ thõa nhËn giai cÊp lµ nh÷ng lo¹i ng−êi cã quyÒn lùc, cã ®Þa vÞ vµ chøc n¨ng kh¸c nhau trong x· héi. Khi chñ nghÜa t− b¶n h×nh thµnh, cuéc ®Êu tranh gi÷a giai cÊp t− s¶n vµ giai cÊp ®Þa chñ quý téc xuÊt hiÖn, quan niÖm vÒ giai cÊp vµ ®Êu tranh giai cÊp trë nªn râ rµng h¬n. Tãm l¹i, c¸c nhµ t− t−ëng tr−íc M¸c ®· nªu lªn ®−îc nhiÒu t− t−ëng cã gi¸ trÞ vÒ vÊn ®Ò giai cÊp vµ ®Êu tranh giai cÊp. Nh÷ng t− t−ëng ®ã lµ tiÒn ®Ò cho sù ra ®êi lý luËn cña chñ nghÜa M¸c vÒ giai cÊp vµ ®Êu tranh giai cÊp sau nµy. 9.1.1.2. Quan ®iÓm cña c¸c nhµ t− t−ëng t− s¶n hiÖn nay vÒ giai cÊp vµ ®Êu tranh giai cÊp. C¸c nhµ t− t−ëng cña giai cÊp t− s¶n lu«n t×m c¸ch phñ nhËn häc thuyÕt giai cÊp vµ ®Êu tranh giai cÊp cña chñ nghÜa M¸c – Lªnin b»ng nhiÒu c¸ch kh¸c nhau. Mét sè häc gi¶ t− s¶n phñ nhËn hoµn toµn häc thuyÕt giai cÊp vµ ®Êu tranh giai cÊp. Hä cho r»ng M¸c ®· qu¸ nhÊn m¹nh ®Õn sù ®èi lËp gi÷a giai cÊp t− s¶n vµ giai cÊp v« s¶n khi x©y dùng häc thuyÕt vÒ giai cÊp. Theo hä, giai cÊp kh«ng ph¶i lµ hiÖn t−îng phæ biÕn, quy luËt ®Êu tranh giai cÊp kh«ng ph¶i lµ quy luËt chung cho mäi x· héi. Do vËy, kh«ng thÓ ¸p dông cho x· héi t− b¶n ®−îc. ë Mü cã quan ®iÓm coi lý luËn giai cÊp vµ ®Êu tranh giai cÊp kh«ng vËn dông vµo Mü ®−îc v× quan hÖ së h÷u ë Mü ®· thay ®æi, kh«ng cßn giai cÊp v« s¶n n÷a. C«ng nh©n ë Mü còng ®−îc h−ëng lîi nhuËn do mua cæ phiÕu vµ cã cæ phÇn trong c«ng ty. H¬n n÷a, hiÖn nay do kinh tÕ tri thøc ph¸t triÓn, së h÷u trÝ tuÖ ®−îc ®¶m b¶o, do vËy mäi ng−êi ®Òu cã së h÷u vµ ®Òu tù do, b×nh ®¼ng. Sù ph©n biÖt giai cÊp trë nªn v« nghÜa, m©u thuÉn gi÷a c¸c giai cÊp vµ ®Êu tranh giai cÊp còng kh«ng cßn. Hä gi¶i thÝch nguån gèc giai cÊp tõ c¬ së sinh häc nh− tè chÊt cÊu t¹o nªn c¬ thÓ, cÊu tróc hoµn thiÖn hay kh«ng hoµn thiÖn cña c¬ thÓ. HoÆc mét sè 107 §Ò c−¬ng bµi gi¶ng triÕt häc T.s Vò Minh Tuyªn ng−êi cßn lÊy c¸c tiªu chÝ nh− tr¹ng th¸i t©m lý, kh¶ n¨ng trÝ tuÖ, nghÒ nghiÖp lµm c¬ së ®Ó ph©n chia thµnh giai cÊp. Mét sè kh¸c l¹i chØ c¨n cø vµo thu nhËp ®Ó ph©n biÖt giai cÊp. Quan ®iÓm “h÷u khuynh” (nh− Cauxki vµ Becxtanh ë §øc tr−íc ®©y), tuy thõa nhËn c¬ së kinh tÕ cña giai cÊp, nh−ng l¹i muèn dïng ph−¬ng ph¸p c¶i l−¬ng ®Ó gi¶i quyÕt m©u thuÉn giai cÊp. Hä nhÊn m¹nh vµ tuyÖt ®èi ho¸ ®Êu tranh kinh tÕ, l¶ng tr¸nh c¸c môc tiªu chÝnh trÞ vµ c¸ch m¹ng x· héi. Nh÷ng ng−êi theo quan ®iÓm “t¶ khuynh” ®−a ra c¸c khÈu hiÖu c¸ch m¹ng cùc ®oan ®Ó lîi dông t×nh c¶m cña quÇn chóng nh©n d©n, che giÊu b¶n chÊt chñ nghÜa c¬ héi cña m×nh. Hä lu«n chñ quan trong viÖc ®¸nh gi¸ c¸c sù kiÖn, muèn bá qua nh÷ng b−íc qu¸ ®é, nh÷ng biÖn ph¸p mÒm dÎo, do vËy ®Èy phong trµo ®Õn chç phiªu l−u, m¹o hiÓm, dÔ bÞ tæn thÊt lín. 9.1.2. Quan ®iÓm m¸c xÝt vÒ giai cÊp vµ ®Êu tranh giai cÊp. 9.1.2.1. Quan niÖm khoa häc vÒ giai cÊp, nguån gèc vµ kÕt cÊu giai cÊp. C.M¸c, Ph.¡ngghen ®Òu kh¼ng ®Þnh giai cÊp kh«ng ph¶i lµ hiÖn t−îng bÈm sinh cña x· héi, kh«ng xuÊt hiÖn cïng víi sù xuÊt hiÖn x· héi. §· cã nh÷ng giai ®o¹n ph¸t triÓn cña x· héi, trong ®ã giai cÊp ch−a xuÊt hiÖn. Giai cÊp sÏ mÊt ®i khi ®iÒu kiÖn kinh tÕ – x· héi cho sù tån t¹i cña nã kh«ng cßn n÷a. T− t−ëng nµy ®−îc thÓ hiÖn trong bøc th− M¸c göi I«xÝp V©y®¬mai¬ ngµy 05-3-1852: "1) Sù tån t¹i cña c¸c giai cÊp chØ g¾n víi nh÷ng giai ®o¹n ph¸t triÓn lÞch sö nhÊt ®Þnh cña s¶n xuÊt. 2) §Êu tranh giai cÊp tÊt yÕu dÉn ®Õn chuyªn chÝnh v« s¶n, 3) B¶n th©n nÒn chuyªn chÝnh nµy chØ lµ b−íc qu¸ ®é tiÕn tíi thñ tiªu mäi giai cÊp vµ tiÕn tíi x· héi kh«ng cã giai cÊp. Trong t¸c phÈm Nguån gèc cña gia ®×nh, cña së h÷u t− nh©n vµ cña nhµ n−íc Ph.¡ngghen tr×nh bÇy tØ mØ quan ®iÓm m¸c-xÝt vÒ sù xuÊt hiÖn giai cÊp. Theo ®ã sù ph¸t triÓn cña lùc l−îng s¶n xuÊt dÉn ®Õn sù ph©n c«ng lao ®éng. Sù ph©n c«ng lao ®éng lµm cho lao ®éng ®−îc chuyªn m«n ho¸, ®−a ®Õn n¨ng 108 §Ò c−¬ng bµi gi¶ng triÕt häc T.s Vò Minh Tuyªn suÊt lao ®éng ®−îc n©ng cao. N¨ng suÊt lao ®éng n©ng cao dÉn ®Õn cña c¶i d− thõa t−¬ng ®èi. Do cã cña c¶i d− thõa t−¬ng ®èi ®· t¹o kh¶ n¨ng chiÕm ®o¹t cña c¶i d− thõa ®ã lµm cña riªng. §iÒu ®ã ®· t¹o ®iÒu kiÖn cho sù ph©n ho¸ x· héi thµnh giai cÊp cã lîi Ých ®èi kh¸ng nhau. Nh− vËy nguån gèc cña giai cÊp lµ tõ chÕ ®é kinh tÕ. §Þnh nghÜa giai cÊp cña Lªnin: Ng−êi ta gäi lµ giai cÊp, nh÷ng tËp ®oµn to lín gåm nh÷ng ng−êi kh¸c nhau vÒ ®Þa vÞ cña hä trong mét hÖ thèng s¶n xuÊt x· héi nhÊt ®Þnh trong lÞch sö, kh¸c nhau vÒ quan hÖ cña hä (th−êng th× nh÷ng quan hÖ nµy ®−îc ph¸p luËt quy ®Þnh vµ thõa nhËn), ®èi víi nh÷ng t− liÖu s¶n xuÊt, vÒ vai trß cña hä trong tæ chøc lao ®éng x· héi, vµ nh− vËy lµ kh¸c nhau vÒ c¸ch thøc h−ëng thô vµ vÒ phÇn cña c¶i x· héi Ýt hoÆc nhiÒu mµ hä ®−îc h−ëng. Giai cÊp lµ nh÷ng tËp ®oµn ng−êi, mµ tËp ®oµn nµy th× cã thÓ chiÕm ®o¹t lao ®éng cña tËp ®oµn kh¸c, do chç c¸c tËp ®oµn ®ã cã ®Þa vÞ kh¸c nhau trong mét chÕ ®é kinh tÕ x· héi nhÊt ®Þnh. §Þnh nghÜa ®ã cho thÊy, giai cÊp g¾n liÒn víi mét hÖ thèng s¶n xuÊt nhÊt ®Þnh vµ c¸c giai cÊp kh¸c nhau vÒ ®Þa vÞ trong hÖ thèng s¶n xuÊt ®ã. §Þa vÞ kh¸c nhau ®ã do c¸c quan hÖ sau quyÕt ®Þnh: Thø nhÊt, c¸c giai cÊp cã quan hÖ kh¸c nhau ®èi víi viÖc së h÷u t− liÖu s¶n xuÊt. Thø hai, c¸c giai cÊp cã vai trß kh¸c nhau trong viÖc tæ chøc, qu¶n lý lao ®éng x· héi. Thø ba, c¸c giai cÊp cã ph−¬ng thøc vµ quy m« thu nhËp cña c¶i x· héi kh¸c nhau. 9.1.2.2. Quan niÖm vÒ ®Êu tranh giai cÊp vµ vai trß cña nã ®èi víi sù ph¸t triÓn x∙ héi cã giai cÊp ®èi kh¸ng. Trªn c¬ së quan niÖm ®óng ®¾n vÒ giai cÊp, M¸c, ¡ngghen vµ Lªnin ®· ph©n tÝch nh÷ng cuéc ®Êu tranh giai cÊp trong lÞch sö. C¸c «ng cho r»ng lÞch sö loµi ng−êi tõ khi cã giai cÊp ®èi kh¸ng ®Õn nay lµ lÞch sö ®Êu tranh giai cÊp. 109 §Ò c−¬ng bµi gi¶ng triÕt häc T.s Vò Minh Tuyªn §©y lµ qu¸ tr×nh tÊt yÕu kh¸ch quan cña x· héi cã ¸p bøc giai cÊp, kh«ng do mét lý thuyÕt x· héi nµo t¹o ra. V.I.Lªnin ®Þnh nghÜa ®Êu tranh giai cÊp lµ cuéc ®Êu tranh cña quÇn chóng bÞ t−íc hÕt quyÒn, bÞ ¸p bøc vµ lao ®éng, chèng bän cã ®Æc quyÒn, ®Æc lîi, bän ¸p bøc vµ bän ¨n b¸m, cuéc ®Êu tranh cña nh÷ng ng−êi c«ng nh©n lµm thuª hay nh÷ng ng−êi v« s¶n chèng nh÷ng ng−êi h÷u s¶n hay giai cÊp t− s¶n. Víi ý nghÜa ®ã, ®Êu tranh giai cÊp lµ ph−¬ng thøc thay ®æi ph−¬ng thøc s¶n xuÊt cò b»ng ph−¬ng thøc s¶n xuÊt míi cao h¬n, ®ång thêi lµ mét trong nh÷ng ®éng lùc ph¸t triÓn quan träng cña lÞch sö x· héi. Quan ®iÓm m¸c xÝt cßn cho r»ng, giai cÊp kh«ng tån t¹i m·i m·i. Giai cÊp sÏ mÊt ®i khi ®iÒu kiÖn kinh tÕ, x· héi thay ®æi. NÕu do tr×nh ®é ph¸t triÓn cña s¶n xuÊt ®· dÉn ®Õn sù ra ®êi giai cÊp, th× ®Õn mét lóc nµo ®ã còng do sù ph¸t triÓn rÊt cao cña s¶n xuÊt (tÝnh chÊt x· héi ho¸ cao, cña c¶i s¶n xuÊt ra rÊt nhiÒu) sÏ t¹o ®iÒu kiÖn ®Ó giai cÊp mÊt ®i. Cuéc ®Êu tranh cña giai cÊp v« s¶n tÊt yÕu dÉn ®Õn cuéc c¸ch m¹ng x· héi ®Ó thay thÕ chñ nghÜa t− b¶n b»ng mét x· héi míi – x· héi chñ nghÜa, mµ viÖc ®Çu tiªn lµ thiÕt lËp nÒn chuyªn chÝnh v« s¶n, nghÜa lµ ph¶i thñ tiªu tr−íc hÕt quyÒn lùc chÝnh trÞ cña giai cÊp t− s¶n, thiÕt lËp quyÒn thèng trÞ chÝnh trÞ cña giai cÊp v« s¶n. Môc tiªu cña cuéc c¸ch m¹ng v« s¶n lµ ph¶i phãng con ng−êi khái mäi sù ¸p bøc bãc lét, x©y dùng chñ nghÜa x· héi vµ chñ nghÜa céng s¶n. Nh− vËy theo quan ®iÓm m¸c-xÝt, sù xuÊt hiÖn giai cÊp, ®Êu tranh giai cÊp vµ sù xo¸ bá giai cÊp ®Òu lµ tÊt yÕu kh¸ch quan, kh«ng phô thuéc vµo ý muèn chñ quan cña bÊt cø giai cÊp nµo. Khi ®iÒu kiÖn kh¸ch quan ch−a cho phÐp th× kh«ng giai cÊp nµo cã thÓ thùc hiÖn ®−îc nh÷ng môc tiªu cña m×nh. §iÒu kiÖn kh¸ch quan ®ã b¾t nguån tõ trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña nÒn s¶n xuÊt x· héi. 9.1.2.3. Cuéc ®Êu tranh cña giai cÊp v« s¶n trong ®iÒu kiÖn hiÖn nay. 110 §Ò c−¬ng bµi gi¶ng triÕt häc T.s Vò Minh Tuyªn Thø nhÊt, chñ nghÜa x· héi ë Liªn X« vµ §«ng ¢u sôp ®æ, so s¸nh lùc l−îng thay ®æi t¹m thêi cã lîi cho c¸c lùc l−îng ph¶n c¸ch m¹ng vµ bÊt lîi cho lùc l−îng c¸ch m¹ng. C¸c lùc l−îng ph¶n c¸ch m¹ng ®ang cã ®iÒu kiÖn thuËn lîi ®Ó tuyªn truyÒn xuyªn t¹c häc thuyÕt vÒ giai cÊp vµ ®Êu tranh giai cÊp cña chñ nghÜa M¸c – Lªnin, g©y chia rÏ mÊt ®oµn kÕt trong lùc l−îng c¸ch m¹ng, ®i ®Õn lµm suy yÕu lùc l−îng c¸ch m¹ng. Thø hai, CNTB vÉn cßn kh¶ n¨ng ph¸t triÓn, ®· cã nh÷ng ®iÒu chØnh, thay ®æi kh¸ s©u s¾c ®Ó thÝch nghi víi ®iÒu kiÖn míi, t¹m thêi xoa dÞu m©u thuÉn gi÷a t− b¶n vµ v« s¶n trong c¸c n−íc t− b¶n ph¸t triÓn. Thø ba, cuéc c¸ch m¹ng khoa häc- c«ng nghÖ ®ang ph¸t triÓn m¹nh lµm cho LLSX t¨ng nhanh, ®−a x· héi loµi ng−êi b−íc vµo thêi ®¹i kinh tÕ tri thøc vµ x· héi th«ng tin. M©u thuÉn gi÷a LLSX cã tÝnh chÊt x· héi ho¸ rÊt cao víi QHSX vÉn dùa trªn chÕ ®é së h÷u t− nh©n TBCN vÒ TLSX cã nhiÒu biÓu hiÖn míi rÊt gay g¾t, nh−ng phøc t¹p kh«ng dÔ nhËn thÊy nh− tr−íc ®©y. ChÝnh v× vËy §¹i héi ®¹i biÓu toµn quèc lÇn thø IX cña §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam ®· nhËn ®Þnh t×nh h×nh hiÖn nay nh− sau: - C¸c m©u thuÉn c¬ b¶n trªn thÕ giíi, biÓu hiÖn d−íi nh÷ng h×nh th¸i vµ møc ®é kh¸c nhau vÉn tån t¹i vµ ph¸t triÓn, cã mÆt s©u s¾c h¬n. - §Êu tranh d©n téc vµ ®Êu tranh giai cÊp tiÕp tôc diÔn ra nhiÒu h×nh thøc lóc hoµ ho·n, lóc gay g¾t. - CNTB cßn tiÕp tôc tù ®iÒu chØnh, n¾m vµ sö dông c¸c thµnh tùu khoa häc vµ c«ng nghÖ ®Ó ph¸t triÓn kinh tÕ, song vÉn lµ mét chÕ ®é ¸p bøc, bãc lét vµ bÊt c«ng, v× vËy kh«ng thÓ kh¾c phôc nh÷ng m©u thuÉn vèn cã cña nã. - C¸c quèc gia ®éc lËp sÏ ngµy cµng t¨ng c−êng ®Êu tranh ®Ó tù lùa chän vµ quyÕt ®Þnh con ®−êng ph¸t triÓn cña m×nh, chèng l¹i sù ¸p ®Æt, can thiÖp vµ x©m l−îc cña n−íc ngoµi, b¶o vÖ ®éc lËp, chñ quyÒn vµ nÒn v¨n ho¸ cña d©n téc. - CNXH thÕ giíi t¹m thêi l©m vµo tho¸i trµo nh−ng vÉn cã ®iÒu kiÖn vµ kh¶ n¨ng ®Ó phôc håi vµ ph¸t triÓn. 111 §Ò c−¬ng bµi gi¶ng triÕt häc T.s Vò Minh Tuyªn - TÝnh chÊt cña thêi ®¹i vÉn kh«ng thay ®æi- lµ thêi ®¹i qu¸ ®é tõ CNTB lªn CNXH. LÞch sö thÕ giíi ®·, ®ang vµ sÏ cßn tr¶i qua nh÷ng b−íc quanh co, song loµi ng−êi cuèi cïng nhÊt ®Þnh sÏ tiÕn tíi CNXH v× ®ã lµ quy luËt tiÕn ho¸ cña lÞch sö nh©n lo¹i. Cuéc ®Êu tranh cña giai cÊp v« s¶n hiÖn nay kh«ng hÒ mÊt ®i, mµ nã cã nh÷ng néi dung vµ h×nh thøc míi do thÕ giíi thay ®æi. MÆc dï vËy vÉn tån t¹i ba h×nh thøc c¬ b¶n lµ ®Êu tranh kinh tÕ, ®Êu tranh chÝnh trÞ vµ ®Êu tranh t− t−ëng. Träng t©m cña cuéc ®Êu tranh giai cÊp cña giai cÊp v« s¶n trªn thÕ giíi hiÖn nay, theo quan ®iÓm cña m¸c- xÝt, lµ ®Êu tranh v× ®éc lËp d©n téc vµ CNXH, chèng l¹i c¸c thÕ lùc ph¶n ®éng, ®Õ quèc chñ nghÜa ®ang r¸o riÕt thùc hiÖn chiÕn l−îc “diÔn hiÕn hoµ b×nh”. Cuéc ®Êu tranh giai cÊp cña giai cÊp c«ng nh©n vµ nh©n d©n lao ®éng chèng CNTB hiÖn nay diÔn ra trong bèi c¶nh quèc tÕ rÊt phøc t¹p, cÇn ph¶i cã th¸i ®é ®óng ®¾n víi vÊn ®Ò nµy. Trong giai ®o¹n hiÖn nay kh«ng nªn c−êng ®iÖu ho¸ vÊn ®Ò giai cÊp vµ ®Êu tranh giai cÊp, dÉn ®Õn th¸i ®é côc bé, thï ®Þch, kh«ng ®oµn kÕt ®−îc c¸c lùc l−îng d©n chñ, hoµ b×nh vµ tiÕn bé trªn thÕ giíi, ®ång thêi còng kh«ng ®−îc chñ quan, mÊt c¶nh gi¸c dÉn ®Õn sù tho¶ hiÖp v« nguyªn t¾c, lµm cho lùc l−îng c¸ch m¹ng r¬i vµo thÕ bÞ ®éng, kh«ng ph¸t triÓn ®−îc tr−íc ©m m−u diÔn biÕn hoµ b×nh cña CNTB hiÖn nay. 9.1.3. VÊn ®Ò giai cÊp vµ ®Êu tranh giai cÊp trong thêi k× qu¸ ®é tiÕn lªn CNXH ë n−íc ta. a) §Æc ®iÓm giai cÊp vµ quan hÖ giai cÊp trong thêi k× qu¸ ®é tiÕn lªn CNXH ë ViÖt Nam. §H §BTQ lÇn thø IX cña §¶ng kh¼ng ®Þnh r»ng hiÖn nay vµ c¶ trong thêi k× qu¸ ®é ë n−íc ta cßn tån t¹i mét c¸ch kh¸ch quan c¸c giai cÊp vµ ®Êu tranh giai cÊp, kh«ng thÓ phñ nhËn ®Êu tranh giai cÊp. Tuy nhiªn, ®Êu tranh giai cÊp ë n−íc ta hiÖn nay diÔn ra trong ®iÒu kiÖn míi víi nh÷ng néi dung vµ b»ng nh÷ng h×nh thøc míi. 112 §Ò c−¬ng bµi gi¶ng triÕt häc T.s Vò Minh Tuyªn §iÒu kiÖn míi cña cuéc ®Êu tranh giai cÊp ë n−íc ta hiÖn nay ë chç nh÷ng biÕn ®æi to lín vÒ kinh tÕ, x· h«i trong c«ng cuéc x©y dùng chñ nghÜa x· héi d−íi sù l·nh ®¹o cña §¶ng vµ qu¶n lý cña Nhµ n−íc lµm cho c¬ cÊu giai cÊp, vÞ trÝ, mèi quan hÖ gi÷a c¸c giai cÊp, c¸c tÇng líp x· héi ®· cã nhiÒu thay ®æi, kh«ng nh− trong thêi kú c¸ch m¹ng d©n téc d©n chñ, còng kh«ng nh− lóc míi b−íc vµo thêi kú qu¸ ®é lªn chñ nghÜa x· héi. Ngµy nay, lîi Ých c¬ b¶n l©u dµi cña giai cÊp thèng nhÊt víi lîi Ých d©n téc, cuéc ®Êu tranh giai cÊp, ®Êu tranh gi÷a hai con ®−êng vÉn cßn nh−ng g¾n víi cuéc ®Êu tranh b¶o vÖ ®éc lËp d©n téc, chèng nghÌo nµn l¹c hËu, kh¾c phôc t×nh tr¹ng n−íc nghÌo, chËm ph¸t triÓn. Nh−ng do ph¸t triÓn nÒn kinh tÕ nhiÒu thµnh phÇn, do më cöa, héi nhËp kinh tÕ thÕ giíi, nªn trong c¬ cÊu giai cÊp – x· héi ë n−íc ta hiÖn nay ngoµi giai cÊp c«ng nh©n, n«ng d©n, tÇng líp trÝ thøc vµ c¸c tÇng líp nh©n d©n lao ®éng kh¸c, cßn cã tÇng líp t− s¶n – tÇng líp cßn cã ®iÒu kiÖn ph¸t triÓn trong nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng. Lîi Ých hîp ph¸p cña c¸c nhµ t− s¶n thèng nhÊt víi lîi Ých chung cña c¶ céng ®ång d©n téc. §©y lµ mÆt thèng nhÊt gi÷a giai cÊp c«ng nh©n vµ tÇng líp t− s¶n . Nh− vËy quan hÖ gi÷a giai cÊp c«ng nh©n, nh©n d©n lao ®éng víi tÇng líp t− s¶n lµ quan hÖ võa hîp t¸c võa ®Êu tranh. Hîp t¸c cïng x©y dùng ®Êt n−íc giµu m¹nh, x· héi c«ng b»ng, d©n chñ, v¨n minh; ®Êu tranh chèng khuynh h−íng b¶o thñ l¹c hËu, tiªu cùc cña tÇng líp t− s¶n. §ã lµ qu¸ tr×nh tÊt yÕu trong suèt thêi kú qu¸ ®é lªn chñ nghÜa x· héi ë n−íc ta. 9.1.3.2. Néi dung vµ h×nh thøc ®Êu tranh giai cÊp trong thêi kú qu¸ ®é lªn chñ nghÜa x· héi ë ViÖt Nam. §Êu tranh giai cÊp trong thêi kú qu¸ ®é ë n−íc ta cã néi dung cô thÓ lµ ®Êu tranh nh»m thùc hiÖn môc tiªu c¸ch m¹ng, x©y dùng n−íc ta thµnh n−íc d©n giµu, n−íc m¹nh, x· héi c«ng b»ng, d©n chñ, v¨n minh. Nh÷ng môc tiªu cña cuéc ®Êu tranh giai cÊp trªn ®©y lµ rÊt lín lao vµ phøc t¹p. §Ó thùc hiÖn ®−îc nã ®ßi hái ph¶i sö dông nhiÒu h×nh thøc ®Êu tranh 113 §Ò c−¬ng bµi gi¶ng triÕt häc T.s Vò Minh Tuyªn kh¸c nhau, võa mÒm dÎo, võa kiªn quyÕt, bao gåm c¶ gi¸o dôc, tuyªn truyÒn vËn ®éng, c¶ hµnh chÝnh, thËm chÝ c¶ nh÷ng biÖn ph¸p b¹o lùc trÊn ¸p. Tãm l¹i, trong giai ®o¹n hiÖn nay cÇn nhËn thøc râ tÝnh chÊt gay go, phøc t¹p cña cuéc ®Êu tranh giai cÊp. CÇn n¾m v÷ng quan ®iÓm giai cÊp cña chñ nghÜa M¸c – Lªnin, tr¸nh r¬i vµo hai th¸i cùc sai lÇm : qu¸ c−êng ®iÖu ®Êu tranh giai cÊp ®i ®Õn rôt rÌ, kh«ng d¸m ®æi míi hoÆc m¬ hå mÊt c¶nh gi¸c ®i ®Õn phñ nhËn ®Êu tranh giai cÊp. 9.2. Quan hÖ giai cÊp víi d©n téc vμ nh©n lo¹i trong thêi ®¹i ngμy nay. 9.2.1. D©n téc vµ quan hÖ giai cÊp víi d©n téc 9.2.1.1. Kh¸i niÖm d©n téc vµ sù h×nh thµnh d©n téc. Theo nghÜa réng, d©n téc lµ kh¸i niÖm dïng ®Ó chØ hÇu nh− tÊt c¶ c¸c h×nh thøc céng ®ång ng−êi trong lÞch sö nh−: bé l¹c, bé téc,v.v.. Theo nghÜa ®ã, trªn thÕ giíi hiÖn nay cã kho¶ng trªn 3.000 d©n téc (téc ng−êi). Theo nghÜa khoa häc hiÖn ®¹i (quèc gia d©n téc) d©n téc lµ kh¸i niÖm dïng ®Ó chØ h×nh thøc céng ®ång ng−êi æn ®Þnh, h×nh thµnh trong lÞch sö, cã nh÷ng ®Æc tr−ng ph©n biÖt víi nh÷ng h×nh thøc céng ®ång tr−íc ®©y nh− bé téc bé l¹c. §Þnh nghÜa d©n téc (quèc gia d©n téc) lµ h×nh thøc céng ®ång ng−êi æn ®Þnh, bÒn v÷ng, ®−îc h×nh thµnh trong lÞch sö l©u dµi, trªn c¬ së céng ®ång vÒ ng«n ng÷, vÒ l·nh thæ, vÒ kinh tÕ vÒ v¨n ho¸ biÓu hiÖn trong t©m lý tÝnh c¸ch. D©n téc cã 4 ®Æc tr−ng quan träng chñ yÕu sau: Mét lµ: Céng ®ång vÒ ng«n ng÷- mét ph−¬ng tiÖn giao tiÕp chung thèng nhÊt cña c¸c thµnh viªn trong céng ®ång d©n téc Hai lµ: céng ®ång vÒ l·nh thæ- ®ã lµ vïng ®Êt, vïng trêi, vïng biÓn, thuéc chñ quyÒn quèc gia d©n téc Ba lµ: Céng ®ång vÒ kinh tÕ – Mét thÞ tr−êng thèng nhÊt ®Ó thùc hiÖn c¸c ho¹t ®éng kinh tÕ c¸c ho¹t ®éng nµy ®−îc cñng cè b»ng c¸c thÓ chÕ chÝnh trÞ 114 §Ò c−¬ng bµi gi¶ng triÕt häc T.s Vò Minh Tuyªn lµ nhµ n−íc tËp quyÒn. §©y lµ ®Æc tr−ng quan träng nhÊt ph©n biÖt víi bé téc , bé l¹c. ThiÕu sù céng ®ång chÆt chÏ, bÒn v÷ng vÒ kinh tÕ th× céng ®ång d©n téc kh«ng thÓ h×nh thµnh ®−îc. Bèn lµ: Céng ®ång vÒ v¨n ho¸, vÒ t©m lý, tÝnh c¸ch. §©y lµ yÕu tè ®Æc biÖt quan träng cña sù liªn kÕt céng ®ång. V¨n ho¸ d©n téc ®−îc h×nh thµnh trong qu¸ tr×nh lÞch sö l©u dµi, t¹o ra s¾c th¸i riªng cña d©n téc. V¨n ho¸ d©n téc mang nhiÒu s¾c th¸i cña c¸c ®Þa ph−¬ng, c¸c s¾c téc, c¸c tËp ®oµn ng−êi, nh−ng ®ã vÉn lµ mét nÒn v¨n ho¸ thèng nhÊt chø kh«ng ph¶i lµ bÞ chia c¾t, t¸ch rêi nhau. TÝnh thèng nhÊt trong ®a d¹ng lµ ®Æc tr−ng cña v¨n ho¸ d©n téc. 9.2.1.2. Quan hÖ gi÷a giai cÊp vµ d©n téc trong lÞch sö. Giai cÊp vµ d©n téc cã quan hÖ mËt thiÕt víi nhau, kh«ng thay thÕ ®−îc cho nhau, nh−ng còng kh«ng t¸ch rêi nhau. Sù tån t¹i cña céng ®ång d©n téc g¾n liÒn víi x· héi cã giai cÊp, cã nhµ n−íc vµ c¸c thÓ chÕ chÝnh trÞ. Mèi quan hÖ gi÷a giai cÊp vµ d©n téc trë thµnh mèi quan hÖ næi bËt trong x· héi. TÊt nhiªn, lîi Ých d©n téc vµ lîi Ých giai cÊp kh«ng ®ång nhÊt hoµn toµn víi nhau. Lîi Ých d©n téc h×nh thµnh mét c¸ch kh¸ch quan trong lÞch sö. C¸c giai cÊp, c¸c t©ng líp x· héi trong d©n téc kh«ng ®i theo giai cÊp thèng trÞ mét c¸ch mï qu¸ng. Khi giai cÊp thèng trÞ cßn lµ giai cÊp c¸ch m¹ng, lîi Ých cña nã cßn phï hîp víi lîi Ých chung, c¬ b¶n cña d©n téc, th× c¸c giai cÊp vµ c¸c tÇng líp x· héi cßn ®i theo giai cÊp thèng trÞ. Khi giai cÊp thèng trÞ ®· trë nªn ph¶n ®éng, nã th−êng ®i ng−îc l¹i lîi Ých chung cña d©n téc, ph¶n l¹i lîi Ých d©n téc. Khi ®ã c¸c giai cÊp vµ tÇng líp x· héi kh¸c trong d©n téc sÏ næi d¹y chèng l¹i giai cÊp thèng trÞ, b¶o vÖ lîi Ých chÝnh ®¸ng cña d©n téc. Giai cÊp thèng trÞ ph¶n ®éng th−êng l«i kÐo c¶ d©n téc vµo môc tiªu giai cÊp cña m×nh, do vËy, th−êng ®−a ®Õn c¸c cuéc chiÕn tranh th¶m khèc hoÆc ®−a ®Õn t×nh tr¹ng d©n téc nµy ®i ¸p bøc, bãc lét d©n téc kh¸c, nh− ®iÒu ®ã ®· x¶y ra trong x· héi phong kiÕn tr−íc ®©y, vµ trong x· héi t− s¶n sau nµy. Do vËy chñ nghÜa M¸c-Lªnin cho r»ng, ¸p bøc giai cÊp lµ nguyªn nh©n c¨n b¶n, s©u xa cña ¸p bøc d©n téc. 115 §Ò c−¬ng bµi gi¶ng triÕt häc T.s Vò Minh Tuyªn XÐt ®Õn cïng, gi¶i quyÕt vÊn ®Ò giai cÊp lµ c¬ së ®Ó gi¶i quyÕt vÊn ®Ò d©n téc. Muèn xo¸ bá t×nh tr¹ng d©n téc nµy ¸p bøc d©n téc kh¸c ph¶i xo¸ bá t×nh tr¹ng ¸p bøc giai cÊp. C¸c vÊn ®Ò giai cÊp l·nh ®¹o, liªn minh giai cÊp, quan hÖ giai cÊp lµ nh÷ng vÊn ®Ò träng yÕu cña c¸ch m¹ng gi¶i phãng d©n téc. Tãm l¹i, vÊn ®Ò giai cÊp vµ vÊn ®Ò d©n téc cã quan hÖ biÖn chøng víi nhau. §¶ng Céng s¶n cïng toµn thÓ nh©n d©n lao ®éng cÇn n¾m v÷ng vÊn ®Ò nµy ®Ó cã chÝnh s¸ch kinh tÕ, x· héi ®óng ®¾n nh»m ®oµn kÕt toµn thÓ nh©n d©n lao ®éng, ®−a sù nghiÖp c¸ch m¹ng tiÕn lªn. 9.2.1.3. VÊn ®Ò d©n téc vµ quan hÖ giai cÊp víi d©n téc trong thêi ®¹i hiÖn nay. Thø nhÊt, cuéc c¸ch m¹ng khoa häc – c«ng nghÖ hiÖn ®¹i ph¸t triÓn m¹nh mÏ t¹o ra b−íc nh¶y vät lín vÒ chÊt cña lùc l−îng s¶n xuÊt, thóc ®Èy nhanh chãng qu¸ tr×nh x· héi ho¸, quèc tÕ ho¸ c¸c kÕt cÊu giai cÊp, c¸c quan hÖ giai cÊp – d©n téc – nh©n lo¹i. Thø hai, sù sôp ®æ cña Liªn X« vµ c¸c n−íc x· héi chñ nghÜa ë §«ng ¢u lµm thay ®æi c¨n b¶n c¸n c©n lùc l−îng gi÷a chñ nghÜa x· héi vµ chñ nghÜa t− b¶n vµ b¶n ®å chÝnh trÞ thÕ giíi. Chñ nghÜa t− b¶n t¹m thêi ë thÕ cã lîi, cã −u thÕ h¬n chñ nghÜa x· héi. ý ®å ¸p ®Æt mét trËt tù thÕ giíi míi bÊt b×nh ®¼ng gi÷a c¸c d©n téc do c¸c c−êng quèc t− b¶n ®Æt ra ®−îc tuyªn bè c«ng khai. Thø ba, chÕ ®é x· héi chñ nghÜa tiÕp tôc tån t¹i, c¸c n−íc x· héi chñ nghÜa cßn l¹i tiÕp tôc ®Êu tranh, thÝch nghi, ®æi míi ®Ó ph¸t triÓn. Chñ nghÜa x· héi bÞ suy yÕu nh−ng kh«ng bÞ tiªu diÖt, mµ cã ®iÒu kiÖn, kh¶ n¨ng ®æi míi vµ ph¸t triÓn. Thø t−, −u thÕ cña c¬ chÕ thÞ tr−êng trªn toµn thÕ giíi vµ sù ph¸t triÓn v« cïng nhanh chãng qu¸ tr×nh toµn cÇu ho¸. C¸c quèc gia d©n téc hiÖn ®Òu trë thµnh yÕu tè thÞ tr−êng thÕ giíi thèng nhÊt vµ duy nhÊt. Tuy nhiªn, c¬ cÊu kinh tÕ toµn cÇu hiÖn nay lµ c¬ cÊu t− b¶n chñ nghÜa, do vËy lùc l−îng chi phèi c¬ cÊu kinh tÕ thÕ giíi hiÖn nay lµ c¸c c−êng quèc, c¸c trung t©m t− b¶n lín, c¸c c«ng ty xuyªn quèc gia. Lîi Ých mµ kinh tÕ thÞ tr−êng ®−a l¹i chñ yÕu lµ 116 §Ò c−¬ng bµi gi¶ng triÕt häc T.s Vò Minh Tuyªn cho c¸c c−êng quèc, c¸c c«ng ty t− b¶n lín. §iÒu ®ã lµm cho m©u thuÉn trong chñ nghÜa t− b¶n thªm trÇm träng. Néi dung vÊn ®Ò giai cÊp hiÖn nay quan hÖ chÆt chÏ víi vÊn ®Ò d©n téc ®éc lËp, thùc chÊt lµ ®Êu tranh gi¶i phãng d©n téc khái sù ¸p bøc bãc lét cña chñ nghÜa ®Õ quèc, cña c¸c tËp ®oµn t− b¶n lín. Trong thêi ®¹i ngµy nay, vai trß nh©n tè d©n téc trong sù ph¸t triÓn x· héi nãi chung vµ trong quan hÖ víi vÊn ®Ò giai cÊp vËn ®éng theo hai h−íng. Thø nhÊt, lµ xu h−íng gi¶m t−¬ng ®èi vai trß nh©n tè d©n téc vµ sù kh¸c biÖt gi÷a c¸c d©n téc, t¨ng sù phô thuéc lÉn nhau, sù giao l−u gi÷a c¸c d©n téc. Thø hai, lµ xu h−íng kh¼ng ®Þnh vµ t¨ng c−êng d©n téc, b¶n s¾c cña c¸c d©n téc. Tãm l¹i, trong giai ®o¹n hiÖn nay, quan hÖ gi÷a vÊn dÒ d©n téc vµ vÊn ®Ò giai cÊp cã nhiÒu biÓu hiÖn phøc t¹p. §Ó gi¶i quyÕt ®óng ®¾n mèi quan hÖ nµy, c¸c ®¶ng cña giai cÊp c«ng nh©n cÇn n¾m v÷ng quan ®iÓm cña chñ nghÜa M¸c-Lªnin, hiÓu râ xu h−íng vËn ®éng cña nh©n tè d©n téc trong sù ph¸t triÓn x· héi ®Ó vËn dông vµo ®iÒu kiÖn cô thÓ cho thÝch hîp, b¶o vÖ lîi Ých ch©n chÝnh cña d©n téc vµ cña giai cÊp c«ng nh©n, cña nh©n d©n lao ®éng. 9.2.2. Nh©n lo¹i vµ quan hÖ giai cÊp víi nh©n lo¹i. Nh©n lo¹i lµ kh¸i niÖm chØ toµn thÓ céng ®ång ng−êi sèng trªn tr¸i ®Êt tõ hµng triÖu n¨m nay, kh«ng ph©n biÖt d©n téc, chñng téc, giai cÊp, t«n gi¸o. Lîi Ých nh©n lo¹i vµ lîi Ých c¸ nh©n thèng nhÊt víi nhau, nh−ng kh«ng hoµn toµn ®ång nhÊt. Nh÷ng thêi tiÒn sö c¸c céng ®ång ng−êi víi quy m« nhá, sèng cßn biÖt lËp nhau, nªn ch−a h×nh thµnh nh÷ng mèi liªn hÖ toµn nh©n lo¹i, con ng−êi ch−a cã ý thøc vÒ loµi ng−êi cña m×nh. ChØ ®Õn giai ®o¹n ph¸t triÓn nhÊt ®Þnh cña x· héi con ng−êi míi ®Æt ra cho m×nh c©u hái con ng−êi lµ g×, mçi c¸ nh©n con ng−êi quan hÖ víi ®ång lo¹i, víi c¶ céng ®ång nh− thÕ nµo? Loµi ng−êi cã vËn mÖnh chung hay kh«ng? v.v.. §ã chÝnh lµ nh÷ng néi dung cña vÊn ®Ò nh©n lo¹i. Giai cÊp tiªn tiÕn, c¸ch m¹ng cã lîi Ých phï hîp víi lîi Ých nh©n lo¹i, do vËy gi¶i quyÕt vÊn ®Ò nh©n lo¹i theo xu h−íng tÝch cùc, tiÕn bé. Ng−îc l¹i, 117 §Ò c−¬ng bµi gi¶ng triÕt häc T.s Vò Minh Tuyªn giai cÊp b¶o thñ ph¶n ®éng cã lîi Ých ®èi lËp víi lîi Ých cña nh©n lo¹i sÏ k×m h·m sù ph¸t triÓn nh©n lo¹i Nh÷ng vÊn ®Ò cã tÝnh nh©n lo¹i liªn quan ®Õn sù tån t¹i cña c¶ loµi ng−êi vµ gi¶i quyÕt nh÷ng vÊn ®Ò ®ã ®ßi hái ph¶i cã sù hîp t¸c cña c¶ céng ®ång nh©n lo¹i, kh«ng mét c¸ nh©n, mét tËp ®oµn, mét quèc gia riªng lÎ nµo cã thÓ gi¶i quyÕt ®−îc. §ã lµ nh÷ng vÊn ®Ò nh−: b¶o vÖ m«i tr−êng, chèng chiÕn tranh h¹t nh©n, phßng chèng thiªn tai, dÞch bÖnh, ph¸t triÓn d©n sè, vÊn ®Ò gi¶i phãng con ng−êi, gi¶i phãng d©n téc, thùc hiÖn quyÒn b×nh ®¼ng gi÷a con ng−êi víi nhau v.v.. ®Òu lµ nh÷ng vÊn ®Ò cã tÝnh nh©n lo¹i hiÖn nay. Nh− vËy hiÖn nay vÊn ®Ò giai cÊp trë thµnh vÊn ®Ò nh©n lo¹i trùc tiÕp. Cuéc ®Êu tranh cña giai cÊp c«ng nh©n v× lîi Ých cña m×nh, g¾n liÒn víi cuéc ®Êu tranh v× d©n chñ vµ b×nh ®¼ng tù do, g¾n liÒn víi phong trµo gi¶i phãng d©n téc. Cuéc ®Êu tranh ®ã lµ nh©n tè quan träng nhÊt t¹o ra nh÷ng ®iÒu kiÖn ®¶m b¶o cho sù tån t¹i, ph¸t triÓn bÒn v÷ng cña nh©n lo¹i. 9.2.3. T− t−ëng Hå ChÝ Minh vÒ quan hÖ giai cÊp d©n téc, nh©n lo¹i trong c¸ch m¹ng ViÖt Nam. VËn dông s¸ng t¹o chñ nghÜa M¸c-Lªnin vµo ®iÒu kiÖn thùc tiÔn c¸ch m¹ng ViÖt Nam, Hå ChÝ Minh ®· ph¸t triÓn nhiÒu néi dung lý luËn rÊt ®Æc s¾c vÒ mèi quan hÖ giai cÊp, d©n téc, nh©n lo¹i, ®¸p øng yªu cÇu míi cña thùc tiÔn c¸ch m¹ng trong thêi ®¹i hiÖn nay. Nh÷ng néi dung ®ã cã thÓ kh¸i qu¸t ë khÝa c¹nh sau: Thø nhÊt, Hå ChÝ Minh ®· cã sù nh×n nhËn s©u s¾c vµ toµn diÖn vÒ t×nh h×nh cña thêi ®¹i vµ t×nh h×nh ViÖt Nam, ®· x¸c ®Þnh ®óng vÞ trÝ cña c¸ch m¹ng ViÖt Nam trong mèi quan hÖ víi c¸ch m¹ng thÕ giíi. Ng−êi chØ râ c¸ch m¹ng ViÖt Nam lµ mét bé phËn kh«ng thÓ t¸ch rêi cña c¸ch m¹ng thÕ giíi. Tõ quan niÖm cho c¸ch m¹ng ViÖt Nam lµ mét bé phËn cña c¸ch m¹ng v« s¶n trªn thÕ giíi, Hå ChÝ Minh ®· t×m ra lèi ®i ®óng ®¾n, chÊm døt t×nh tr¹ng bÕ t¾c vÒ ®−êng lèi. §©y còng lµ quy luËt kh¸ch quan, lµ xu h−íng tÊt yÕu cña thêi ®¹i. Do vËy, c¸ch m¹ng ViÖt Nam ph¶i liªn hÖ chÆt chÏ víi c¸ch m¹ng thÕ giíi, ph¶i nhËn ®−îc sù ñng hé, gióp ®ì vÒ mäi mÆt cña phong trµo 118 §Ò c−¬ng bµi gi¶ng triÕt häc T.s Vò Minh Tuyªn c¸ch m¹ng cña giai cÊp c«ng nh©n vµ nh©n d©n lao ®éng c¸c n−íc trªn thÕ giíi míi t¹o ®−îc nguån søc m¹nh to lín cho c¸ch m¹ng ViÖt Nam giµnh th¾ng lîi. Lµ mét bé phËn cña c¸ch m¹ng thÕ giíi nªn th¾ng lîi cña c¸ch m¹ng ViÖt Nam còng ®ång thêi lµ th¾ng lîi cña c¸ch m¹ng thÕ giíi, trùc tiÕp thóc ®Èy c¸ch m¹ng thÕ giíi ph¸t triÓn. Thø hai, kh¸i qu¸t xu h−íng cña thêi ®¹i vµ t×nh h×nh thùc tiÔn ViÖt Nam, vËn dông s¸ng t¹o chñ nghÜa M¸c – Lªnin vµo ViÖt Nam Hå ChÝ Minh nªu quan ®iÓm: gi¶i phãng giai cÊp kÕt hîp chÆt chÏ víi gi¶i phãng d©n téc, ®éc lËp d©n téc ph¶i g¾n liÒn víi chñ nghÜa x· héi. Gi¶i phãng giai cÊp kÕt hîp víi gi¶i phãng d©n téc trong t− t−ëng Hå ChÝ Minh cßn cã nghÜa lµ ®éc lËp d©n téc lµ ®iÒu kiÖn cho gi¶i phãng giai cÊp. Muèn xo¸ bá ¸p bøc giai cÊp c¶ ®èi víi c¸c n−íc t− b¶n, c¶ ®èi víi c¸c n−íc phô thuéc, thuéc ®Þa ph¶i gi¶i phãng d©n téc. Kh«ng cã ®éc lËp d©n téc th× kh«ng thÓ gi¶i phãng con ng−êi ®−îc. V× vËy, nhiÖm vô gi¶i phãng d©n téc, ®Êu tranh giµnh ®éc lËp d©n téc ph¶i ®−îc ®Æt lªn hµng ®Çu. T− t−ëng ®ã ®−îc thÓ hiÖn trong luËn ®iÓm næi tiÕng cña Hå ChÝ Minh: “Kh«ng cã g× quý h¬n ®éc lËp tù do”. Nh−ng d©n téc ®éc lËp thùc sù l¹i ph¶i g¾n liÒn víi chñ nghÜa x· héi, v× chØ cã chñ nghÜa x· héi míi xo¸ bá triÖt ®Ó ¸p bøc giai cÊp. Nh− vËy, gi¶i phãng d©n téc ph¶i bao hµm néi dung gi¶i phãng giai cÊp. §©y lµ sù gi¶i quyÕt rÊt tµi t×nh vµ ®éc ®¸o mèi quan hÖ gi÷a giai cÊp vµ d©n téc trong ®iÒu kiÖn cô thÓ cña thêi ®¹i vµ cña ViÖt Nam. Ngay tõ ®Çu c¸ch m¹ng ViÖt Nam ®· x¸c ®Þnh con ®−êng ®i lªn chñ nghÜa x· héi vµ trªn thùc tÕ c¸ch m¹ng ViÖt Nam giµnh ®−îc th¾ng lîi kh«ng thÓ thiÕu sù gióp ®ì cña c¸c n−íc x· héi chñ nghÜa. Thø ba, trong chØ ®¹o c¸ch m¹ng Hå ChÝ Minh lu«n kh¼ng ®Þnh ®Ó ®−a c¸ch m¹ng ®Õn th¾ng lîi triÖt ®Ó tr−íc hÕt ph¶i cã §¶ng Céng s¶n - ®éi tiÒn phong cña giai cÊp c«ng nh©n – l·nh ®¹o. §iÒu ®ã kh¼ng ®Þnh c¸ch m¹ng gi¶i phãng d©n téc ViÖt Nam ph¶i do giai cÊp c«ng nh©n ViÖt Nam th«ng qua ®éi tiÒn phong cña m×nh l·nh ®¹o. §¶ng Céng s¶n kh«ng nh÷ng lµ ®éi tiÒn phong 119 §Ò c−¬ng bµi gi¶ng triÕt häc T.s Vò Minh Tuyªn cña giai cÊp c«ng nh©n, ng−êi ®¹i diÖn ch©n chÝnh cho lîi Ých cña giai cÊp c«ng nh©n, mµ cßn ®¹i diÖn cho lîi Ých d©n téc vµ lîi Ých cña toµn thÓ nh©n d©n ViÖt Nam. §¶ng ph¶i cã lý luËn c¸ch m¹ng soi ®−êng, ®ã lµ chñ nghÜa M¸c-Lªnin. Hå ChÝ Minh lu«n ch¨m lo x©y dùng vµ ph¸t triÓn søc m¹nh cña khèi ®oµn kÕt d©n téc. Ng−êi nªu khÈu hiÖu “®oµn kÕt, ®oµn kÕt, ®¹i ®oµn kÕt; thµnh c«ng, thµnh c«ng, ®¹i thµnh c«ng”. ë ®©y vÊn ®Ò giai cÊp, vÊn ®Ò d©n téc vµ nh©n lo¹i hoµ quyÖn vµo nhau rÊt chÆt chÏ vµ s¸ng râ. Hå ChÝ Minh kh«ng hÒ h¹ thÊp vÊn ®Ò gi¶i phãng giai cÊp, vÊn ®Ò gi¶i phãng con ng−êi, tuyÖt ®èi ho¸ vÊn ®Ò d©n téc, kh«ng hÒ xo¸ nhoµ vÞ trÝ vai trß cña vÊn ®Ò, mµ trong t− t−ëng cña Ng−êi “c¸i giai cÊp”, “c¸i d©n téc” vµ “c¸i nh©n lo¹i” ®Òu næi tréi trong sù g¾n bã chÆt chÏ víi nhau. Sù nghiÖp c¸ch m¹ng cña giai cÊp v« s¶n kh«ng thÓ thµnh c«ng nÕu kh«ng cã sù ®oµn kÕt c¸c lùc l−îng c¸ch m¹ng vµ tiÕn bé cña c¸c d©n téc. Sù nghiÖp gi¶i phãng d©n téc cña chóng ta kh«ng thÓ thµnh c«ng nÕu kh«ng ®Æt trong mèi liªn hÖ chÆt chÏ víi c¸ch m¹ng thÕ giíi. Cuéc c¸ch m¹ng gi¶i phãng d©n téc kh«ng thÓ ®i ®Õn th¾ng lîi triÖt ®Ó nÕu nã kh«ng g¾n víi môc tiªu ®Êu tranh giai cÊp cña giai cÊp v« s¶n víi chñ nghÜa x· héi. Sù kÕt hîp biÖn chøng nµy ®−îc Hå ChÝ Minh thùc hiÖn thµnh c«ng trong thùc tiÔn c¸ch m¹ng ViÖt Nam. §©y lµ mét sù ph¸t triÓn s¸ng t¹o, mét ®ãng gãp xuÊt s¾c vµo kho tµng lý luËn cña chñ nghÜa M¸c – Lªnin vÒ mèi quan hÖ gi÷a giai cÊp, d©n téc vµ nh©n lo¹i. 9.2.4. Quan hÖ giai cÊp, d©n téc, nh©n lo¹i trong c¸ch m¹ng ViÖt Nam hiÖn nay Nh©n tè quan träng ®· ®−a c¸ch m¹ng ViÖt Nam ®Õn th¾ng lîi vÎ vang ®ã lµ §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam ®øng ®Çu lµ Hå ChÝ Minh, ®· gi¶i quyÕt ®óng ®¾n mèi quan hÖ gi÷a giai cÊp, d©n téc vµ nh©n lo¹i trong tõng ®iÒu kiÖn lÞch sö cô thÓ. NÐt ®Æc biÖt nhÊt cña viÖc gi¶i quyÕt mèi quan hÖ ®ã lµ g¾n liÒn ®éc lËp d©n téc víi chñ nghÜa x· héi. Mèi quan hÖ nµy xuyªn suèt tiÕn tr×nh c¸ch m¹ng ViÖt Nam, chi phèi c¸c mÆt kh¸c cña cuéc c¸ch m¹ng. 120 §Ò c−¬ng bµi gi¶ng triÕt häc T.s Vò Minh Tuyªn §Ó tËn dông thêi c¬, ®Èy lïi th¸ch thøc, ®−a sù nghiÖp c¸ch m¹ng ViÖt Nam tiÕn lªn, vÊn ®Ò quan hÖ giai cÊp, d©n téc, nh©n lo¹i ë ViÖt Nam hiÖn nay cÇn ®¶m b¶o nh÷ng néi dung sau: Mét lµ, gi¶i quyÕt tèt mèi quan hÖ giai cÊp víi ®oµn kÕt d©n téc. Hai lµ, ph¶i gi¶i quyÕt mèi quan hÖ gi÷a x©y dùng vµ ph¸t triÓn kinh tÕ thÞ tr−êng víi ®oµn kÕt d©n téc. Ba lµ, ph¶i gi¶i quyÕt mèi quan hÖ hîp t¸c gi÷ v÷ng ®éc lËp tù chñ víi më réng quan hÖ hîp t¸c quèc tÕ, ph¸t huy søc m¹nh néi lùc cña d©n téc víi tranh thñ søc m¹nh cña thêi ®¹i. Tãm l¹i, quan hÖ giai cÊp, d©n téc vµ nh©n lo¹i lµ vÊn ®Ò cã ý nghÜa lý luËn vµ thùc tiÔn lín hiÖn nay. Gi¶i quyÕt ®óng ®¾n vÊn ®Ò nµy cã ¶nh h−ëng trùc tiÕp ®Õn sù ph¸t triÓn cña phong trµo c¸ch m¹ng trªn thÕ giíi. Tuy nhiªn, ®©y lµ vÊn ®Ò phøc t¹p ®ßi hái ph¶i ®−îc tiÕp tôc nghiªn cøu C©u hái th¶o luËn vµ «n tËp 1. Kh¸i qu¸t c¸c quan ®iÓm ngoµi m¸c xÝt vÒ giai cÊp vµ ®Êu tranh giai cÊp. 2. Quan ®iÓm m¸c xÝt vÒ giai cÊp vµ ®Êu tranh giai cÊp. 3. VÊn ®Ò giai cÊp vµ ®Êu tranh giai cÊp trong thêi k× qu¸ ®é tiÕn lªn CNXH ë n−íc ta. 4- Quan hÖ giai cÊp víi d©n téc vµ nh©n lo¹i trong thêi ®¹i ngµy nay. 5. T− t−ëng Hå ChÝ Minh vÒ quan hÖ giai cÊp d©n téc, nh©n lo¹i trong c¸ch m¹ng ViÖt Nam. 121 §Ò c−¬ng bµi gi¶ng triÕt häc T.s Vò Minh Tuyªn Ch−¬ng X Lý luËn vÒ nhμ n−íc vμ nhμ n−íc ph¸p quyÒn x∙ héi chñ nghÜa ViÖt Nam (6 tiÕt lý thuyÕt 3 tiÕt th¶o luËn 2 tiÕt tù nhiªn cøu) 10.1. Nh÷ng néi dung c¬ b¶n cña lý luËn vÒ nhµ n−íc 10.1.1. Nguån gèc, b¶n chÊt vµ ®Æc tr−ng cña nhµ n−íc 10.1.1.1. Nguån gèc nhµ n−íc. Trong t¸c phÈm Nguån gèc cña gia ®×nh, cña chÕ ®é t− h÷u vµ nhµ n−íc, Ph. ¡ngghen ®· chøng minh r»ng trong x· héi céng s¶n nguyªn thuû kh«ng cã nhµ n−íc Theo Ph.¡ngghen, sù ra ®êi cña nhµ n−íc lµ do bèn nguyªn nh©n: Mét lµ, do sù ph¸t triÓn cña s¶n xuÊt ë cuèi x· héi nguyªn thuû ®· dÉn tíi sù d− thõa t−¬ng ®èi cña c¶i x· héi. §©y lµ c¬ së kh¸ch quan lµm n¶y sinh kh¸t väng chiÕm ®o¹t s¶n phÈm lao ®éng cña nh©n d©n ë nh÷ng ng−êi ®øng ®Çu thÞ téc, bé l¹c, còng lµ sù xuÊt hiÖn cña së h÷u t− nh©n vÒ t− liÖu s¶n xuÊt vµ chÕ ®é ng−êi bãc lét ng−êi. Hai lµ, viÖc c¸c thñ lÜnh thÞ téc, bé l¹c sö dông quyÒn lùc chiÕm ®o¹t cña nh©n d©n ®· thóc ®Èy sù ph©n ho¸ giai cÊp trong x· héi. Sù ®èi kh¸ng giai cÊp ngµy cµng trë nªn s©u s¾c. Ba lµ, chiÕn tranh gi÷a c¸c thÞ téc, bé l¹c càng làm tăng quyền lực của thủ lĩnh quân sự, càng làm tăng thêm mâu thuẫn xã hội. Thø t−, c¸c tæ chøc l·nh ®¹o thÞ téc, bé l¹c dÇn dÇn tho¸t khái gèc rÔ trong nh©n d©n,tõ chç lµ c«ng cô nh©n d©n, ®· trë thµnh ®èi lËp víi nh©n d©n. Nh− vËy, theo Ph.¡ngghen, sù xuÊt hiÖn cña nhµ n−íc kh«ng ph¶i ®Ó gi¶i quyÕt c¸c m©u thuÉn giai cÊp trong x· héi, còng kh«ng ph¶i ®iÒu hoµ m©u thuÉn giai cÊp mµ lµ ®Ó duy tr× m©u thuÉn giai cÊp trong mét giíi h¹n trËt tù nh»m thùc hiÖn ®−îc sù bãc lét cña giai cÊp n¾m gi÷ t− liÖu s¶n xuÊt ®èi víi ng−êi lao ®éng. 122 §Ò c−¬ng bµi gi¶ng triÕt häc T.s Vò Minh Tuyªn Theo V.I.Lªnin, nhµ n−íc lµ s¶n phÈm vµ biÓu hiÖn cña nh÷ng m©u thuÉn giai cÊp kh«ng thÓ ®iÒu hoµ ®−îc. BÊt cø ë ®©u, hÔ lóc nµo vµ chõng nµo vÒ mÆt kh¸ch quan, nh÷ng m©u thuÉn giai cÊp kh«ng thÓ ®iÒu hoµ ®−îc th× nhµ n−íc xuÊt hiÖn. Vµ ng−îc l¹i, sù tån t¹i cña nhµ n−íc chøng tá nh÷ng m©u thuÉn giai cÊp lµ kh«ng thÓ ®iÒu hoµ ®−îc. 10.1.1.2. B¶n chÊt cña nhµ n−íc Theo quan niÖm cña triÕt häc M¸c-Lªnin, nhµ n−íc lµ mét yÕu tè ®Æc biÖt quan träng trong kiÕn tróc th−îng tÇng cña x· héi cã giai cÊp ®èi kh¸ng. Nã lµ mét hÖ thèng tæ chøc quyÒn lùc c«ng céng ®Æc biÖt mµ th«ng th−êng gåm ba bé phËn cÊu thµnh lµ bé phËn quyÒn lùc, thùc thi quyÒn lùc vµ gi¸m s¸t quyÒn lùc. 10.1.1.3 §Æc tr−ng cña Nhµ n−íc §Æc tr−ng thø nhÊt: Nhµ n−íc lµ mét bé m¸y tæ chøc quyÒn lùc thùc hiÖn viÖc qu¶n lý d©n c− theo l·nh thæ quèc gia, ®ång thêi trong ph¹m vi l·nh thæ ®ã nhµ n−íc qu¶n lý d©n c− theo c¸c khu vùc ®Þa lý hµnh chÝnh ®Ó thùc hiÖn sù thèng nhÊt quyÒn lùc cai trÞ VÒ nguyªn t¾c, quyÒn lùc nhµ n−íc cã hiÖu lùc b¾t buéc ®èi víi mäi c«ng d©n sinh sèng vµ ho¹t ®éng trªn ®Þa bµn l·nh thæ mµ nã qu¶n lý. ChÝnh tõ ®Êy xuÊt hiÖn biªn giíi quèc gia. §Æc tr−ng thø hai: Nhµ n−íc lµ mét bé m¸y tæ chøc quyÒn lùc ®Æc biÖt – ®ã lµ quyÒn lùc ®−îc ®¶m b¶o b»ng søc m¹nh cña nh÷ng ®éi vò trang chuyªn nghiÖp. Trong sè c¸c tæ chøc quyÒn lùc nhµ n−íc th× nh÷ng ®éi vò trang ®Æc biÖt nh− qu©n ®éi nhµ nghÒ, c¶nh s¸t vò trang, nhµ tï vµ nh÷ng c¬ quan hµnh chÝnh thùc hiÖn chøc n¨ng cai trÞ ®Ó buéc mäi c«ng d©n ph¶i phôc tïng ý chØ nhµ cÇm quyÒn cã vÞ trÝ quan träng bËc nhÊt. Giai cÊp thèng trÞ dïng c¸c thiÕt chÕ b¹o lùc ®Ó ph¸p luËt cña nã ®−îc thùc thi trong thùc tÕ. Còng v× vËy, mÆc dï c¸c c¬ quan quyÒn lùc nhµ n−íc 123 §Ò c−¬ng bµi gi¶ng triÕt häc T.s Vò Minh Tuyªn ®Òu tõ nhu cÇu cña x· héi mµ ra nh−ng chóng ngµy cµng tùa hå ®øng trªn x· héi vµ ®èi lËp víi nh©n d©n lao ®éng. §Æc tr−ng thø ba: Nhµ n−íc x¸c lËp chÕ ®é thuÕ kho¸ ®Ó duy tr× vµ t¨ng c−êng bé m¸y cai trÞ cña nã. Mét chÕ ®é nh− vËy hoµn toµn kh«ng cã trong h×nh thøc tæ chøc x· héi thÞ téc, bé l¹c. 10.1.2. Chøc n¨ng vµ vai trß kinh tÕ cña nhµ n−íc 10.1.2.1. Chøc n¨ng c¬ b¶n cña nhµ n−íc. - Chøc n¨ng chÝnh trÞ vµ chøc n¨ng x· héi cña nhµ n−íc. Chøc n¨ng chÝnh trÞ cña cña nhµ n−íc lµ chøc n¨ng b¶o vÖ vµ thùc hiÖn lîi Ých cña giai cÊp thèng trÞ, cßn chøc n¨ng x· héi cña nhµ n−íc lµ chøc n¨ng b¶o vÖ vµ thùc hiÖn lîi Ých chung cña céng ®ång quèc gia trong ®ã cã lîi Ých cña giai cÊp thèng trÞ. Chøc n¨ng ®èi néi vµ ®èi ngo¹i cña nhµ n−íc lµ chøc n¨ng x©y dùng, cñng cè, ph¸t triÓn vµ b¶o vÖ mét chÕ ®é kinh tÕ – x· héi nhÊt ®Þnh phï hîp víi lîi Ých cña giai cÊp thèng trÞ. Chøc n¨ng ®èi ngo¹i cña nhµ n−íc lµ chøc n¨ng b¶o vÖ biªn giíi l·nh thæ quèc gia vµ thùc hiÖn c¸c mèi quan hÖ kinh tÕ, chÝnh trÞ, x· héi víi c¸c nhµ n−íc kh¸c, mµ thùc chÊt vµ c¬ b¶n lµ thùc hiÖn lîi Ých gi÷a c¸c giai cÊp thèng trÞ trong mèi quan hÖ víi c¸c quèc gia kh¸c nhau. 10.1.2.2. Vai trß kinh tÕ cña nhµ n−íc Nhµ n−íc víi t− c¸ch lµ mét yÕu tè c¬ b¶n cña kiÕn tróc th−îng tÇng, lu«n cã t¸c ®éng toµn diÖn tíi mäi lÜnh vùc cña ®êi sèng kinh tÕ – x· héi. Thùc tÕ hiÖn nay cho thÊy trong c¸c x· héi cã nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng ph¸t triÓn ë tr×nh ®é hiÖn ®¹i th× vai trß cña nhµ n−íc ngµy cµng gi÷ mét vÞ trÝ ®Æc biÖt quan träng. XÐt trong tÝnh tæng thÓ cña cÊu tróc h×nh th¸i kinh tÕ – x· héi, vai trß t¸c ®éng cña nhµ n−íc ®èi víi kinh tÕ thuéc ph¹m vi mèi quan hÖ biÖn chøng gi÷a c¬ së h¹ tÇng vµ thiÕt chÕ chÝnh trÞ, ph¸p luËt cña kiÕn tróc th−îng tÇng. 124 §Ò c−¬ng bµi gi¶ng triÕt häc T.s Vò Minh Tuyªn Theo lý luËn nh− vËy cã thÓ thÊy bÊt cø nhµ n−íc nµo trong lÞch sö còng ®Òu cã vai trß ®èi víi qu¸ tr×nh ph¸t triÓn kinh tÕ. Nh−ng khi nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng ®−îc x¸c lËp mµ tiªu biÓu lµ nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng t− b¶n chñ nghÜa th× vai trß cña nhµ n−íc ®èi víi ph¸t triÓn kinh tÕ cµng t¨ng vµ béc lé râ nÐt h¬n so víi c¸c nhµ n−íc phong kiÕn vµ chñ n« tr−íc ®©y. 10.1.3. C¸c kiÓu vµ h×nh thøc nhµ n−íc trong lÞch sö 10.1.3.1. C¸c kiÓu vµ h×nh thøc nhµ n−íc dùa trªn sù ®èi kh¸ng giai cÊp. Nhµ n−íc chñ n« lµ nhµ n−íc cña giai cÊp chñ n« nh»m thùc hiÖn sù chuyªn chÝnh ®èi víi giai cÊp n« lÖ vµ tÇng líp d©n tù do. Nhµ n−íc chñ n« l¹i ®−îc tæ chøc theo nhiÒu h×nh thøc kh¸c nhau, trong ®ã cã hai h×nh thøc c¬ b¶n lµ qu©n chñ vµ céng hoµ. Nhµ n−íc phong kiÕn lµ kiÓu nhµ n−íc cña giai cÊp ®Þa chñ phong kiÕn nh»m thèng trÞ giai cÊp n«ng d©n vµ nh÷ng ng−êi lao ®éng kh¸c. KiÓu nhµ n−íc phong kiÕn còng ®−îc tæ chøc d−íi nhiÒu h×nh thøc kh¸c nhau. Nãi chung, víi lÞch sö thêi Trung cæ ë c¸c n−íc ph−¬ng T©y, h×nh thøc nhµ n−íc qu©n chñ ph©n quyÒn lµ h×nh thøc phæ biÕn §èi víi c¸c n−íc ph−¬ng §«ng, h×nh thøc tiªu biÓu lµ nhµ n−íc qu©n chñ tËp quyÒn dùa trªn chÕ ®é së h÷u nhµ n−íc vÒ ruéng ®Êt KiÓu nhµ n−íc t− b¶n lµ kiÓu nhµ n−íc thÝch øng víi h×nh th¸i kinh tÕ – x· héi t− b¶n chñ nghÜa, nã lµ kiÓu nhµ n−íc mang b¶n chÊt thèng trÞ cña giai cÊp t− s¶n ®èi víi giai cÊp c«ng nh©n vµ nh©n d©n lao ®éng nãi chung. KiÓu nhµ n−íc t− b¶n còng ®−îc tæ chøc d−íi nhiÒu h×nh thøc kh¸c nhau ë c¸c quèc gia t− b¶n chñ nghÜa trong suèt chiÒu dµi lÞch sö. Nãi chung cã hai h×nh thøc c¬ b¶n cña kiÓu nhµ n−íc t− b¶n lµ h×nh thøc céng hoµ vµ h×nh thøc qu©n chñ lËp hiÕn, trong ®ã h×nh thøc céng hoµ ®¹i nghÞ lµ h×nh thøc ®iÓn h×nh vµ phæ biÕn nhÊt. 10.1.3.2. KiÓu nhµ n−íc chuyªn chÝnh v« s¶n trong thêi kú qu¸ ®é lªn chñ nghÜa x· héi. 125 §Ò c−¬ng bµi gi¶ng triÕt häc T.s Vò Minh Tuyªn KiÓu nhµ n−íc chuyªn chÝnh v« s¶n lµ mét kiÓu nhµ n−íc ®Æc biÖt. Theo Ph.¡ngghen, ®ã lµ nhµ n−íc kh«ng cßn ®óng theo nguyªn nghÜa ®en cña nã mµ lµ “nöa nhµ n−íc”. V.I.Lªnin ®· ph©n tÝch hÕt søc s©u s¾c vÒ kiÓu nhµ n−íc chuyªn chÝnh v« s¶n, nhÊt lµ tõ gi¸c ®é c¬ së kinh tÕ cña nã trong t¸c phÈm Nhµ n−íc vµ c¸ch m¹ng. Mét lµ, ®©y lµ kiÓu nhµ n−íc thÝch øng víi thêi kú qu¸ ®é tõ chñ nghÜa t− b¶n lªn chñ nghÜa x· héi. Nã ®−îc x¸c lËp sau khi giai cÊp v« s¶n vµ nh©n d©n lao ®éng lµm c¸ch m¹ng xo¸ bá nhµ n−íc cña c¸c giai cÊp bãc lét vµ nã tù tiªu vong khi x©y dùng thµnh c«ng chñ nghÜa céng s¶n. Hai lµ, ®©y lµ kiÓu nhµ n−íc mang b¶n chÊt giai cÊp v« s¶n, ®−îc x©y dùng vµ hoµn thiÖn theo môc tiªu x©y dùng vµ qu¶n lý kinh tÕ – x· héi; tæ chøc nh©n d©n lao ®éng x©y dùng thµnh c«ng x· héi míi x· héi chñ nghÜa; trªn c¬ së liªn minh c«ng n«ng vµ trÝ thøc, ®Æt d−íi sù l·nh ®¹o cña chÝnh ®¶ng cña giai cÊp v« s¶n. Ba lµ, ®©y lµ kiÓu nhµ n−íc kh«ng chØ cã chøc n¨ng trÊn ¸p mäi thÕ lùc chèng ®èi c«ng cuéc x©y dùng chñ nghÜa x· héi mµ quan träng h¬n lµ tæ chøc x©y dùng mét nÒn kinh tÕ míi, x· héi míi, x· héi chñ nghÜa. 10.2.-Nhµ n−íc ph¸p quyÒn vµ nhµ n−íc ph¸p quyÒn x∙ héi chñ nghÜa ViÖt Nam 10.2.1. Kh¸i niÖm nhµ n−íc ph¸p quyÒn vµ lÞch sö t− t−ëng triÕt häc vÒ nhµ n−íc ph¸p quyÒn. 10.2.1.1. Kh¸i niÖm nhµ n−íc ph¸p quyÒn Nhµ n−íc ph¸p quyÒn lµ mét h×nh thøc tæ chøc nhµ n−íc ®Æc biÖt mµ ë ®ã cã sù ngù trÞ cao nhÊt cña ph¸p luËt, víi néi dung thùc hiÖn quyÒn lùc cña nh©n d©n. Nhµ n−íc ph¸p quyÒn cã nh÷ng ®Æc ®iÓm tiªu biÓu sau ®©y: Thø nhÊt, nhµ n−íc mµ ë ®ã cã sù ngù trÞ cao nhÊt, tuyÖt ®èi cña ph¸p luËt. 126 §Ò c−¬ng bµi gi¶ng triÕt häc T.s Vò Minh Tuyªn Thø hai, nhµ n−íc ë ®ã quyÒn nhµ n−íc thÓ hiÖn ®−îc lîi Ých vµ ý chÝ cña ®¹i ®a sè nh©n d©n. Thø ba, nhµ n−íc mµ cã sù b¶o ®¶m thùc tÕ mèi quan hÖ h÷u c¬ vÒ quyÒn vµ tr¸ch nhiÖm gi÷a nhµ n−íc vµ c«ng d©n. Ngoµi ba ®Æc tr−ng chung cña mét nhµ n−íc ph¸p quyÒn ®· nªu ë trªn còng cã quan niÖm cho r»ng nguyªn t¾c “Tam quyÒn ph©n lËp” còng lµ nguyªn t¾c ®Æc tr−ng cña mäi nhµ n−íc ph¸p quyÒn. 10.2.1.2 T− t−ëng triÕt häc vÒ nhµ n−íc ph¸p quyÒn trong lÞch sö. Nh÷ng t− t−ëng coi träng ph¸p luËt trong cai trÞ vµ qu¶n lý x· héi ®· xuÊt hiÖn tõ thêi cæ ®¹i ph−¬ng §«ng (Trung Hoa) vµ ph−¬ng T©y (Hy L¹p). §ã lµ Tu©n Tö, Hµn Phi Tö… HªraclÝt, Plat«n, Arixtèt. MÆc dï c¸c t− t−ëng triÕt häc vÒ nhµ n−íc vµ ph¸p quyÒn ®· cã tõ rÊt sím trong lÞch sö nh−ng lý thuyÕt triÕt häc vÒ nhµ n−íc vµ ph¸p quyÒn ®¹t tíi tr×nh ®é lµ lý thuyÕt vÒ nhµ n−íc ph¸p quyÒn hoµn chØnh th× chØ b¾t ®Çu tõ thêi cËn ®¹i T©y ¢u. §©y lµ thêi kú x¸c lËp vµ ph¸t triÓn nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng t− b¶n chñ nghÜa trong ph¹m vÞ c¸c quèc gia d©n téc t− s¶n. 10.2.2. Nhµ n−íc ph¸p quyÒn x· héi chñ nghÜa ViÖt Nam 10.2.2.1. B¶n ch©t nhµ n−íc ph¸p quyÒn x· héi chñ nghÜa ViÖt Nam Nhµ n−íc ph¸p quyÒn x· héi chñ nghÜa ViÖt Nam lµ Nhµ n−íc cña d©n, do d©n, v× d©n; ®Æt d−íi sù l·nh ®¹o tuyÖt ®èi cña mét ®¶ng duy nhÊt lµ §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam; trªn c¬ së liªn minh v÷ng ch¾c gi÷a giai cÊp c«ng nh©n víi giai cÊp n«ng d©n vµ ®éi ngò trÝ thøc; lµ c«ng cô quyÒn lùc chñ yÕu ®Ó nh©n d©n x©y dùng mét quèc gia d©n téc ®éc lËp x· héi chñ nghÜa theo môc tiªu d©n giµu, n−íc m¹nh, x· héi c«ng b»ng, d©n chñ vµ v¨n minh, gãp phÇn tÝch cùc vµo cuéc ®Êu tranh v× hoµ b×nh, ®éc lËp, d©n téc, d©n chñ tiÕn bé trªn thÕ giíi. Nhµ n−íc ph¸p quyªn lµ nhµ n−íc mang b¶n chÊt “cña d©n, do d©n vµ v× d©n”. Trong tæ chøc vµ ho¹t ®éng cña m×nh, quyÒn lùc Nhµ n−íc ®−îc tæ chøc theo nguyªn t¾c thèng nhÊt, nh−ng cã sù ph©n c«ng vµ phèi hîp chÆt chÏ gi÷a 127 §Ò c−¬ng bµi gi¶ng triÕt häc T.s Vò Minh Tuyªn c¸c c¬ quan nhµ n−íc trong viÖc thùc hiÖn quyÒn lËp ph¸p, hµnh ph¸p vµ t− ph¸p. Tæ chøc ho¹t ®éng cña Nhµ n−íc thùc hiÖn theo nguyªn t¾c tËp trung d©n chñ. TÊt c¶ quyÒn lùc nhµ n−íc thuéc vÒ nh©n d©n, b¶o ®¶m sù thèng nhÊt tæ chøc vµ hµnh ®éng, ph¸t huy ®ång bé vµ kÕt hîp chÆt chÏ søc m¹nh cña c¶ céng ®ång vµ tõng c¸ nh©n, cña c¶ n−íc vµ tõng ®¹i ph−¬ng, cña c¶ toµn bé hÖ thèng bé m¸y vµ tõng yÕu tè cÊu thµnh nã. TËp trung d©n chñ ®ßi hái ph¶i chèng l¹i tËp trung quan liªu vµ ph©n t¸n, côc bé. 10.2.2.2. X©y dùng vµ hoµn thiÖn nhµ n−íc ph¸p quyÒn x· héi chñ nghÜa ViÖt Nam trong ®iÒu kiÖn ph¸t triÓn kinh tÕ thÞ tr−êng ®Þnh h−íng x· héi chñ nghÜa. Thùc tiÔn ph¸t triÓn kinh tÕ thÞ tr−êng tÊt yÕu dÉn tíi nhu cÇu kh¸ch quan lµ ph¶i x©y dùng vµ hoµn thiÖn, t¨ng c−êng vai trß cña nhµ n−íc. H¬n n÷a ®ã ph¶i lµ nhµ n−íc ph¸p quyÒn, trong ®ã biÓu hiÖn ph¸p lý râ rÖt nhÊt cña nã lµ tÝnh tèi th−îng cña ph¸p luËt trong ®iÒu hµnh vµ qu¶n lý kinh tÕ – x· héi. Theo tinh thÇn vµ néi dung trong V¨n kiÖn §¹i héi IX vµ X cña §¶ng, viÖc x©y dùng vµ hoµn thiÖn nhµ n−íc ph¸p quyÒn x· héi chñ nghÜa ViÖt Nam trong ®iÒu kiÖn ph¸t triÓn kinh tÕ thÞ tr−êng vµ ®Èy m¹nh qu¸ tr×nh c«ng nghiÖp ho¸ hiÖn ®¹i ho¸ ®Êt n−íc hiÖn nay, cÇn thiÕt ph¶i thùc hiÖn n¨m ®iÓm c¬ b¶n sau ®©y. Mét lµ, tiÕp tôc x©y dùng vµ hoµn thiÖn nhµ n−íc ph¸p quyÒn d−íi sù l·nh ®¹o cña §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam, víi quan ®iÓm Nhµ n−íc lµ c«ng cô chñ yÕu ®Ó thùc hiÖn quyÒn lµm chñ cña nh©n d©n, lµ Nhµ n−íc ph¸p quyÒn cña d©n, do d©n, v× d©n. Hai lµ, tiÕn hµnh c¶i c¸ch thÓ chÕ vµ ph−¬ng thøc ho¹t ®éng cña Nhµ n−íc, theo h−íng kiÖn toµn tæ chøc ®æi míi ph−¬ng thøc vµ n©ng cao hiÖu qu¶ ho¹t ®éng cña Quèc héi, träng t©m lµ t¨ng c−êng c«ng t¸c lËp ph¸p, x©y dùng ch−¬ng tr×nh dµi h¹n vÒ lËp ph¸p, hoµn thiÖn hÖ thèng ph¸p luËt, ®æi míi quy tr×nh ban hµnh vµ h−íng dÉn thi hµnh ph¸p luËt. Ba lµ, tiÕp tôc ph¸t huy d©n chñ, gi÷ v÷ng kû luËt, kû c−¬ng t¨ng c−êng ph¸p chÕ, theo h−íng n©ng cao chÊt l−îng ®¹i biÓu Quèc héi, ®¹i biÓu héi 128 §Ò c−¬ng bµi gi¶ng triÕt häc T.s Vò Minh Tuyªn ®ång nh©n d©n, hoµn thiÖn nh÷ng quy ®Þnh vÒ bÇu cö, øng cö, vÒ tiªu chuÈn vµ c¬ cÊu c¸c ®¹i biÓu Quèc héi vµ Héi ®ång nh©n d©n. Bèn lµ, tiÕp tôc x©y dùng ®éi ngò c¸n bé, c«ng chøc trong s¹ch, cã n¨ng lùc; thùc hiÖn viÖc ®µo t¹o, båi d−ìng c¸n bé, tr−íc hÕt lµ c¸n bé l·nh ®¹o qu¶n lý. N¨m lµ, kiªn quyÕt, tiÕp tôc cuéc ®Êu tranh chèng tham nhòng trong bé m¸y nhµ n−íc vµ toµn bé hÖ thèng cai trÞ ë mäi cÊp, mäi ngµnh tõ Trung −¬ng ®Õn c¬ së; cïng víi viÖc chèng tham nhòng, ph¶i chèng tham « l·ng phÝ, quan liªu, bu«n lËu, ®Æc biÖt lµ c¸c hµnh vi lîi dông chøc quyÒn dÓ lµm giµu bÊt chÝnh C©u hái th¶o luËn vµ «n tËp 1. Nh÷ng néi dung c¬ b¶n cña lý luËn vÒ nhµ n−íc 2. Kh¸i niÖm nhµ n−íc ph¸p quyÒn vµ lÞch sö t− t−ëng triÕt häc vÒ nhµ n−íc ph¸p quyÒn. 3. Nhµ n−íc ph¸p quyÒn x· héi chñ nghÜa ViÖt Nam 4. So s¸nh nhµ n−íc ph¸p quyÒn vµ nhµ n−íc ph¸p quyÒn x· héi chñ nghÜa Ch−¬ng XI 129 §Ò c−¬ng bµi gi¶ng triÕt häc T.s Vò Minh Tuyªn quan ®iÓm cña triÕt häc m¸c -lªnin vÒ con ng−êi vμ vÊn ®Ò x©y dùng con ng−êi viÖt nam hiÖn nay (6 tiÕt lý thuyÕt 3 tiÕt th¶o luËn 2 tiÕt tù nhiªn cøu) 11.1. mét sè quan ®iÓm triÕt häc phi m¸cxÝt vÒ con ng−êi 11.1.1. Quan ®iÓm vÒ con ng−êi trong triÕt häc ph−¬ng §«ng Trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn, c¸c quèc gia ë ph−¬ng §«ng ®· h×nh thµnh hÖ thèng c¸c quan ®iÓm vÒ thÕ giíi tõ thÕ kû thø VI tr.CN. Néi dung rÊt phong phó ®a d¹ng - Quan ®iÓm vÒ con ng−êi trong triÕt häc PhËt gi¸o: Quan niÖm thÕ giíi tù t¹i, gåm nhiÒu yÕu tè trong ®ã cã s¾c vµ danh. S¾c, danh héi tô t¹o nªn con ng−êi song b¶n chÊt cña thÕ giíi lµ v« th−êng nªn sù héi tô cña s¾c ,danh còng chØ diÔn ra trong mét thêi gian nhÊt ®Þnh. §iÒu nµy chøng tá kh«ng cã c¸i t«i vÜnh h»ng. - Quan ®iÓm vÒ con ng−êi trong triÕt häc Nho gia: TriÕt häc Nho gia chÞu ¶nh h−ëng nhiÒu t− t−ëng cña Kinh dÞch. Theo t− t−ëng nµy, lóc ©m-d−¬ng ph©n ®Þnh, thanh khÝ lµm trêi, trêi lµ chóa tÓ cña vò trô; träng khÝ lµm ®Êt; con ng−êi vµ v¹n vËt ®−îc t¹o thµnh tõ sù hçn hîp gi÷a khÝ thanh vµ khÝ träng trong kho¶ng gi÷a ©m- d−¬ng nh−ng con ng−êi bÈm thô tÝnh trêi nªn b¶n tÝnh con ng−êi lµ thiÖn. Nh×n chung, quan ®iÓm vÒ con ng−êi trong c¸c häc thuyÕt triÕt häc ph−¬ng §«ng thÓ hiÖn rÊt phong phó, nh−ng ®Òu mang nÆng tÝnh duy t©m. VÒ c¬ b¶n c¸c häc thuyÕt ®· lÊy ®¹o ®øc lµm nÒn t¶ng ®Ó gi¶i quyÕt nh÷ng vÊn ®Ò trong cuéc sèng; song néi dung c¸c nguyªn t¾c, c¸c chuÈn mùc ®¹o døc, quan ®iÓm vÒ b¶n tÝnh con ng−êi, ®¹o lµm ng−êi vµ h×nh mÉu con ng−êi l¹i rÊt ®a d¹ng chøa ®ùng nh÷ng t− t−ëng gièng nhau, kh¸c nhau vµ thËm chÝ ®èi lËp nhau. TÊt c¶ c¸c t− t−ëng nµy ®Òu tån t¹i l©u dµi trong lÞch sö vµ gi÷ vai trß 130 §Ò c−¬ng bµi gi¶ng triÕt häc T.s Vò Minh Tuyªn nÒn t¶ng mµ trªn ®ã c¸c thÕ hÖ tiÕp tôc hoµn thiÖn ®Ó thÓ hiÖn quan ®iÓm cña m×nh. 11.1.2. Quan ®iÓm vÒ con ng−êi trong triÕt häc ph−¬ng T©y 11.1.2.1, Thêi cæ ®¹i Tiªu biÓu cho quan ®iÓm vÒ con ng−êi ë ph−¬ng T©y cæ ®¹i lµ nh÷ng t− t−ëng cña ng−êi Hy L¹p. ë Hy L¹p, c¸c nhµ duy vËt ®Çu tiªn lµ c¸c nhµ triÕt häc tù nhiªn ®· coi con ng−êi nh− mét bé phËn cÊu thµnh thÕ giíi. §èi lËp víi quan ®iÓm cña c¸c nhµ triÕt häc duy vËt, nh÷ng ng−êi theo chñ nghÜa duy t©m l¹i truy t×m nguån gèc vµ b¶n chÊt cña con ng−êi tõ nh÷ng lùc l−îng siªu tù nhiªn. Tiªu biÓu lµ X«cr¸t vµ Plat«n Theo X«cr¸t, thÕ giíi do thÇn t¹o ra vµ thÇn ®· an bµi cho thÕ giíi. Con ng−êi kh«ng nªn t×m hiÓu thÕ giíi v× nh− thÕ lµ xóc ph¹m thÇn. Con ng−êi gåm hai phÇn ®éc lËp víi nhau lµ thÓ x¸c vµ linh hån. ThÓ x¸c ®−îc t¹o thµnh tõ ®Êt, n−íc, löa, kh«ng khÝ nªn cã thÓ mÊt ®i. Khi con ng−êi chÕt, linh hån tho¸t khái thÓ x¸c vÒ víi thÕ giíi ý niÖm cña m×nh ®Ó ®Õn mét lóc nµo ®Êy linh hån l¹i nhËp vµo mét thÓ x¸c míi t¹o ra mét ng−êi míi. NhËn thøc cña con ng−êi lµ sù håi t−ëng l¹i nh÷ng g× mµ ý niÖm ®· cã. 11.1.2.2. Thêi trung cæ Thêi trung cæ lµ thêi hÖ t− t−ëng C¬ ®èc gi¸o gi÷ vai trß thèng trÞ nªn quan ®iÓm vÒ vai trß toµn n¨ng cña Chóa Trêi còng gi÷ vai trß thèng trÞ. Tiªu biÓu cho t− t−ëng ë thêi k× nµy lµ quan ®iÓm cña T«m¸t §acanh. 11.1.2.3. Thêi Phôc h−ng vµ cËn ®¹i NÐt næi bËt trong triÕt häc thêi Phôc h−ng vµ cËn ®¹i lµ sù phñ nhËn quyÒn lùc cña §Êng s¸ng t¹o, ®Ò cao søc m¹nh cña con ng−êi, ®Ò cao vai trß cña lÝ trÝ, ®Ò cao c¸c gi¸ trÞ vµ ®Ò cao t− t−ëng v× con ng−êi. 11.1.2.4. Thêi hiÖn ®¹i VÊn ®Ò con ng−êi trong triÕt häc ph−¬ng T©y hiÖn ®¹i thÓ hiÖn râ nÐt qua c¸c quan ®iÓm cña ph©n t©m häc, chñ nghÜa nh©n vÞ, chñ nghÜa thùc dông, 131 §Ò c−¬ng bµi gi¶ng triÕt häc T.s Vò Minh Tuyªn chñ nghÜa phª ph¸n, hiÖn t−îng häc, chó gi¶i häc, chñ nghÜa hiÖn sinh, chñ nghÜa cÊu tróc, T− t−ëng vµ nh÷ng häc thuyÕt nµy t¹o nªn trµo l−u triÕt häc nh©n b¶n phi lÝ tÝnh trong ®ã chñ nghÜa hiÖn sinh gi÷ vai trß träng yÕu. 11.2. quan ®iÓm cña triÕt häc m¸c- lªnin vÒ vÊn ®Ò con ng−êi 11.2.1. Quan ®iÓm cña triÕt häc M¸c- Lªnin vÒ b¶n chÊt cña con ng−êi 11.2.1.1. Con ng−êi lµ thùc thÓ sinh vËt - x∙ héi Lµ thùc thÓ sinh vËt, v× con ng−êi cho dï ph¸t triÓn ®Õn ®©u còng lµ mét ®éng vËt. Ph.¡ngghen kh¼ng ®Þnh: “B¶n th©n c¸i sù kiÖn lµ con ng−êi tõ loµi ®éng vËt mµ ra, còng ®· quyÕt ®Þnh con ng−êi kh«ng bao giê hoµn toµn tho¸t li khái nh÷ng ®Æc tÝnh vèn cã cña con vËt”. Còng nh− nh÷ng ®éng vËt kh¸c, con ng−êi lµ mét bé phËn cña tù nhiªn, “Giíi tù nhiªn lµ th©n thÓ v« c¬ cña con ng−êi ®êi sèng thÓ x¸c vµ ®êi sèng tinh thÇn cña con ng−êi lu«n g¾n liÒn víi giíi tù nhiªn”, nh−ng con ng−êi kh¸c víi ®éng vËt v× con ng−êi cßn lµ mét thùc thÓ x· héi. Lµ thùc thÓ x· héi v× c¸c ho¹t ®éng x· héi, tr−íc hÕt vµ quan träng nhÊt lµ ho¹t ®éng s¶n xuÊt, ®· lµm cho con ng−êi trë thµnh con ng−êi víi ®óng nghÜa cña nã. “Ng−êi lµ gièng vËt duy nhÊt cã thÓ b»ng lao ®éng mµ cã thÓ tho¸t khái tr¹ng th¸i thuÇn tuý lµ loµi vËt”. Nh− vËy, con ng−êi kh«ng ph¶i lµ mét ®éng vËt thuÇn tuý mµ lµ mét “®éng vËt x· héi”- mét thùc thÓ sinh vËt- x· héi; con ng−êi “bÈm sinh ®· lµ sinh vËt cã tÝnh x· héi”.Thùc thÓ sinh vËt vµ thùc thÓ x· héi ë con ng−êi kh«ng t¸ch khái nhau, trong ®ã thùc thÓ sinh vËt lµ tiÒn ®Ò mµ trªn c¸i tiÒn ®Ò ®ã thùc thÓ x· héi tån t¹i vµ ph¸t triÓn. Tãm l¹i, víi t− c¸ch lµ s¶n phÈm cña tù nhiªn vµ x· héi, qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña con ng−êi lu«n bÞ quy ®Þnh bëi 3 hÖ thèng quy luËt: + HÖ thèng quy luËt sinh häc (trao ®æi chÊt, biÕn dÞ, di truyÒn…) quy ®Þnh mÆt sinh häc cña con ng−êi. 132 §Ò c−¬ng bµi gi¶ng triÕt häc T.s Vò Minh Tuyªn + HÖ thèng quy luËt t©m lý - ý thøc (sù h×nh thµnh t×nh c¶m, kh¸t väng, niÒm tin, lý t−ëng) ®−îc t¹o thµnh trªn nÒn t¶ng sinh häc. + HÖ thèng quy luËt x· héi quy ®Þnh nh÷ng mèi quan hÖ gi÷a ng−êi víi ng−êi trong x· héi. Ba hÖ thèng quy luËt trªn cã mèi quan hÖ h÷u c¬ t¸c ®éng lÉn nhau t¹o nªn b¶n chÊt con ng−êi hiÖn thùc cã sù thèng nhÊt gi÷a mÆt sinh vËt vµ mÆt x· héi. 11.2.1.2. Con ng−êi võa lµ chñ thÓ, võa lµ s¶n phÈm cña lÞch sö Con ng−êi kh«ng chØ lµ s¶n phÈm cña lÞch sö víi t− c¸ch lµ s¶n phÈm cña qu¸ tr×nh tiÕn ho¸ l©u dµi cña tù nhiªn, mµ con ng−êi cßn lµ chñ thÓ cña lÞch sö. Ho¹t ®éng cña con ng−êi lµm ra lÞch sö nªn ®Ó cã lÞch sö tr−íc hÕt ph¶i cã con ng−êi. TiÒn ®Ò ®Çu tiªn cña lÞch sö lµ sù tån t¹i cña nh÷ng c¸ nh©n con ng−êi sèng, v× vËy, hµnh ®éng lÞch sö ®Çu tiªn lµ hµnh ®éng lao ®éng s¶n xuÊt ®Ó con ng−êi t¸ch khái ®éng vËt. Con ng−êi t¸ch khái ®éng vËt nh− thÕ nµo th× hä b−íc vµo lÞch sö nh− thÕ vËy. Nh− v©y, trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña thÕ giíi nãi chung vµ qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña con ng−êi nãi riªng, th× tõ khi con ng−êi ra ®êi cho ®Õn lóc con ng−êi cßn tån t¹i, con ng−êi vÉn lu«n võa lµ s¶n phÈm cña lÞch sö, võa lµ chñ thÓ cña lÞch sö. Trong khi kh¼ng ®Þnh: “Con ng−êi lµ thùc thÓ sinh vËt- x· héi vµ lµ chñ thÓ cña lÞch sö, C.M¸c ®ång thêi kh¼ng ®Þnh: “B¶n chÊt con ng−êi kh«ng ph¶i lµ mét c¸i trõu t−îng cè h÷u cña c¸ nh©n riªng biÖt. Trong tÝnh hiÖn thùc cña nã, b¶n chÊt con ng−êi lµ tæng hoµ nh÷ng quan hÖ x· héi. - B¶n chÊt con ng−êi h×nh thµnh vµ thÓ hiÖn ë nh÷ng con ng−êi hiÖn thùc. §Êy lµ nh÷ng con ng−êi cô thÓ, sèng trong nh÷ng ®iÒu kiÖn cô thÓ mµ ë ®ã nh÷ng mÆt kh¸c nhau t¹o nªn b¶n chÊt con ng−êi sÏ ®−îc béc lé ë nh÷ng møc ®é cô thÓ. 133 §Ò c−¬ng bµi gi¶ng triÕt häc T.s Vò Minh Tuyªn - TÊt c¶ nh÷ng quan hÖ x· héi ®Òu gãp phÇn h×nh thµnh nªn b¶n chÊt cña con ng−êi. C¸c quan hÖ nµy kh«ng kÕt hîp theo phÐp tÝnh céng mµ chóng tæng hoµ, nghÜa lµ chóng cã vÞ trÝ, vai trß kh¸c nhau nh−ng chóng kh«ng t¸ch rêi nhau, mµ t¸c ®éng qua l¹i lÉn nhau, th©m nhËp lÉn nhau. Nh− vËy, b¶n chÊt cña con ng−êi kh«ng ph¶i ®−îc sinh ra mµ ®−îc sinh thµnh, nã h×nh thµnh vµ thay ®æi theo sù h×nh thµnh vµ thay ®æi cña c¸c quan hÖ x· héi, trong ®ã tr−íc hÕt vµ quan träng nhÊt lµ c¸c quan hÖ thuéc lÜnh vùc kinh tÕ. 11.2.2. Quan niÖm cña triÕt häc M¸c- Lªnin vÒ gi¶i phãng con ng−êi Cèt lâi cña triÕt häc M¸c- Lªnin nãi chung, cña triÕt häc vÒ con ng−êi trong triÕt häc M¸c- Lªnin nãi riªng lµ vÊn ®Ò gi¶i phãng con ng−êi, tõ gi¶i phãng nh÷ng con ng−êi cô thÓ tiÕn tíi gi¶i phãng nh©n lo¹i. Toµn bé nh÷ng néi dung tr¶ lêi cho c¸c c©u hái nh−: Con ng−êi lµ g×? Nguån gèc con ng−êi? B¶n chÊt con ng−êi?... ®Òu nh»m môc ®Ých hiÓu ®èi t−îng gi¶i phãng ®Ó x¸c ®Þnh ®óng ®¾n nh÷ng vÊn ®Ò liªn quan ®Õn vÊn ®Ò gi¶i phãng. Trong c¸c t¸c phÈm cña m×nh, C.M¸c ®· chØ râ nh÷ng biÓu hiÖn cña lao ®éngbÞ tha ho¸, nguyªn nh©n dÉn ®Õn sù tha ho¸; trªn c¬ së ®ã, C.M¸c ®· x¸c ®Þnh ph−¬ng thøc vµ nh÷ng lùc l−îng cã thÓ thùc hiÖn sù nghiÖp gi¶i phãng con ng−êi tho¸t khái tha ho¸ ®Ó tiÕn tíi mét x· héi mµ “sù ph¸t triÓn tù do cña mçi ng−êi lµ ®iÒu kiÖn cho sù ph¸t triÓn tù do cña tÊt c¶ mäi ng−êi. Theo C.M¸c: - Lao ®éng bÞ tha ho¸ lµ lao ®éng lµm cho ng−êi lao ®éng ®¸nh mÊt m×nh trong ho¹t ®éng ng−êi nh−ng l¹i t×m thÊy m×nh trong ho¹t ®éng vËt. - Lao ®éng bÞ tha ho¸ lµ lao ®éng lµm ®¶o lén c¸c quan hÖ cña ng−êi lao ®éng Nh− vËy, quan hÖ gi÷a con ng−êi víi ®å vËt (trùc tiÕp lµ quan hÖ víi TLSX, víi s¶n phÈm cña qu¸ tr×nh s¶n xuÊt) ®· trë thµnh quan hÖ gi÷a con ng−êi víi kÎ thèng trÞ xa l¹. 134 §Ò c−¬ng bµi gi¶ng triÕt häc T.s Vò Minh Tuyªn Cïng víi qu¸ tr×nh trªn lµ ng−êi lao ®éng ph¶i thùc hiÖn quan hÖ víi ng−êi chñ. §©y lµ quan hÖ gi÷a ng−êi víi ng−êi. Song, ng−êi lao ®éng quan hÖ víi chñ qua sè s¶n phÈm ng−êi chñ thu ®−îc vµ sè tiÒn thï lao mµ ng−êi lao ®éng ®−îc tr¶. Cho nªn, vÒ b¶n chÊt quan hÖ gi÷a ng−êi víi ng−êi ®· trë thµnh quan hÖ gi÷a ng−êi víi ®å vËt. - Lao ®éng bÞ tha ho¸ lµ lao ®éng lµm cho ng−êi lao ®éng bÞ ph¸t triÓn quÌ quÆt. C.M¸c cho r»ng nguyªn nh©n trùc tiÕp dÉn ®Õn sù tha ho¸ lµ chÕ ®é t− h÷u vÒ TLSX. §èi víi ph−¬ng thøc vµ lùc l−îng gi¶i phãng con ng−êi, triÕt häc M¸cLªnin kh¼ng ®Þnh: Gi¶i phãng con ng−êi lµ xo¸ bá ng−êi bãc lét ng−êi, xo¸ bá tha ho¸ ®Ó con ng−êi vÒ víi chÝnh m×nh, ph¸t triÓn b¶n tÝnh ch©n chÝnh cña m×nh. Song “con ng−êi bÈm sinh ®· lµ sinh vËt cã tÝnh x· héi th× do ®ã con ng−êi chØ cã thÓ ph¸t triÓn b¶n tÝnh ch©n chÝnh cña m×nh trong x· héi”. ViÖc gi¶i phãng con ng−êi ph¶i ®−îc th−c hiÖn trong x· héi loµi ng−êi. Nguyªn nh©n s¶n sinh ra tha ho¸ lµ chÕ ®é t− h÷u vÒ TLSX nªn “xo¸ bá mét c¸ch tÝch cùc chÕ ®é t− h÷u víi tÝnh c¸ch lµ sù kh¼ng ®Þnh sinh ho¹t cña con ng−êi lµ sù xo¸ bá mét c¸ch tÝch cùc mäi sù tha ho¸”. 11.3. t− t−ëng hå chÝ minh vÒ con ng−êi trong sù nghiÖp c¸ch m¹ng do ®¶ng céng s¶n viÖt nam l∙nh ®¹o 11.3.1. C¬ së h×nh thµnh t− t−ëng Hå ChÝ Minh vÒ con ng−êi - Nhu cÇu kh¸ch quan cña lÞch sö- x· héi Cuèi thÕ kØ XIX, dÇu thÕ kØ XX CNTB ®· ph¸t triÓn thµnh CN§Q. Cïng víi m©u thuÉn giai cÊp v« s¶n vµ giai cÊp t− s¶n, CN§Q ra ®êi ®· xuÊt hiÖn thªm nhiÒu m©u thuÉn míi: m©u thuÉn gi÷a c¸c d©n téc thuéc ®Þa víi CN§Q, thùc d©n. 135 §Ò c−¬ng bµi gi¶ng triÕt häc T.s Vò Minh Tuyªn ë Ph¸p tõ gi÷a thÕ kØ XIX, ViÖt Nam bÞ thùc d©n Ph¸p x©m l−îc. ViÖt Nam trë thµnh n−íc thuéc ®Þa nöa phong kiÕn d−íi ¸ch thèng trÞ cña thùc d©n Ph¸p. C¸c cuéc kh¸ng chiÕn gi¶i phãng d©n téc ®Òu thÊt b¹i. Cuéc sèng cña ng−êi ViÖt Nam ch×m trong ®au khæ tñi nhôc v× mÊt n−íc. Nhu cÇu ph¶i t×m ra con ®−êng gi¶i phãng ®Ó cøu d©n, cøu n−íc trë thµnh mét ®ßi hái kh¸ch quan ®èi víi mçi ng−êi vµ ®èi víi c¶ d©n téc. Trong ®iÒu kiÖn Êy, t− t−ëng Hå ChÝ Minh nãi chung vµ t− t−ëng Hå ChÝ Minh vÒ con ng−êi nãi riªng tõng b−íc ®−îc h×nh thµnh. - V¨n ho¸ vµ truyÒn thèng cña ng−êi ViÖt Nam Sinh ra vµ lín lªn trong mét d©n téc cã tinh thÇn yªu n−íc, ý chÝ ®Êu tranh ®Ó dùng n−íc, gi÷ n−íc, tinh thÇn nh©n nghÜa, truyÒn thèng t−¬ng ¸i t−¬ng th©n, l¹c quan, yªu ®êi, cÇn cï th«ng minh, s¸ng t¹o, Hå ChÝ Minh ®· hÊp thô ngay tõ nÒn gi¸o dôc cña gia ®×nh vµ ngµy cµng ®−îc cñng cè trong cuéc ®êi ho¹t ®éng. - Tinh hoa v¨n ho¸ nh©n lo¹i Hå ChÝ Minh chÞu ¶nh h−ëng nhiÒu tinh hoa v¨n ho¸ cña c¶ ph−¬ng §«ng lÉn ph−¬ng T©y. §èi víi v¨n ho¸ ph−¬ng §«ng, Hå ChÝ Minh ®· ch¾t läc nh÷ng t− t−ëng cña Nho gi¸o vµ PhËt gi¸o nh− th−¬ng yªu con ng−êi, t− t−ëng tu th©n d−ìng tÝnh, hµnh ®¹o cøu ng−êi, ®Ò cao v¨n ho¸, ®¹o ®øc, hiÕu häc. §èi víi v¨n ho¸ ph−¬ng T©y, qu¸ tr×nh b«n ba t×m ®−êng cøu nø¬c ®· gióp Hå ChÝ Minh tiÕp cËn vµ chÞu ¶nh h−ëng cña nhiÒu nÒn v¨n ho¸ d©n chñ vµ c¸ch m¹ng ph−¬ng T©y. Gi÷ vai trß quyÕt ®Þnh vÒ mÆt thÕ giíi quan vµ ph−¬ng ph¸p luËn ®èi víi viÖc h×nh thµnh t− t−ëng Hå ChÝ Minh vÒ con ng−êi vµ quan niÖm vÒ con ng−êi cña chñ nghÜa M¸c- Lªnin. Tõ ®©y toµn bé nh÷ng t− t−ëng vÒ con ng−êi cña Hå ChÝ Minh tiÕp tôc ®−îc bæ sung, hoµn thiÖn trªn nÒn t¶ng t− t−ëng vÒ con ng−êi cña chñ nghÜa M¸c- Lªnin vµ bèi c¶nh thùc tÕ cña ViÖt Nam. 136 §Ò c−¬ng bµi gi¶ng triÕt häc T.s Vò Minh Tuyªn 11.3.2. Néi dung c¬ b¶n cña t− t−ëng Hå ChÝ Minh vÒ con ng−êi Hå ChÝ Minh quan niÖm “ ch÷ ng−êi, nghÜa hÑp lµ gia ®×nh, anh em, hä hµng, bÇu b¹n. NghÜa réng lµ ®ång bµo c¶ n−íc. Réng h¬n n÷a lµ c¶ loµi ng−êi”. Nh− vËy, t− t−ëng Hå ChÝ minh vÒ con ng−êi lµ t− t−ëng c¸ nh©n, céng ®ång, giai cÊp,d©n téc vµ c¶ nh©n lo¹i. §èi víi c¸ch m¹ng ViÖt Nam, mét sè néi dung c¬ b¶n nhÊt vÒ con ng−êi trong t− t−ëng Hå ChÝ Minh ®−îc thÓ hiÖn qua t− t−ëng vÒ gi¶i phãng d©n téc, gi¶i phãng giai cÊp, gi¶i phãng nh©n d©n lao ®éng; t− t−ëng vÒ con ng−êi võa lµ ®éng lùc cña c¸ch m¹ng; t− t−ëng vÒ ph¸t triÓn con ng−êi toµn diÖn. 11.3.2.1. T− t−ëng Hå ChÝ Minh vÒ gi¶i phãng d©n téc, gi¶i phãng giai cÊp, gi¶i phãng nh©n d©n lao ®éng -§éc lËp tù do lµ quyÒn bÊt kh¶ x©m ph¹m cña c¸c d©n téc Cã thÓ nãi “ ®éc lËp, tù do lµ quyÒn bÊt kh¶ x©m ph¹m cña c¸c d©n téc” lµ ®iÓm xuÊt ph¸t cho nh÷ng t− t−ëng kh¸c vÒ gi¶i phãng d©n téc, gi¶i phãng giai cÊp, gi¶i phãng nh©n d©n lao ®éng cña Hå ChÝ Minh. - Gi¶i phãng d©n téc tr−íc hÕt ph¶i do chÝnh c¸c d©n téc thùc hiÖn. Tõ viÖc nghiªn cøu c¸ch m¹ng d©n téc trªn thÕ giíi, Hå ChÝ Minh rót ra kÕt luËn: gi¶i phãng d©n téc tr−íc hÕt lµ qu¸ tr×nh tù gi¶i phãng, lµ nhiÖm vô cña chÝnh b¶n th©n c¸c d©n téc. N¨m 1921, trong Tuyªn ng«n cña Héi liªn hiÖp thuéc ®Þa Hå ChÝ Minh viÕt: Hìi anh em ë c¸c n−íc thuéc ®Þa. -Gi¶i phãng d©n téc ph¶i g¾n liÒn víi gi¶i phãng giai cÊp, gi¶i phãng nh©n d©n lao ®éng. T− t−ëng Hå ChÝ Minh thÓ hiÖn s©u s¾c r»ng quyÒn lîi d©n téc, quyÒn lîi giai cÊp vµ quyÒn lîi cña nh©n d©n lao ®éng thèng nhÊt, g¾n bã chÆt trÏ víi nhau nªn gi¶i phãng d©n téc, gi¶i phãng giai cÊp, gi¶i phãng nh©n d©n lao ®éng kh«ng t¸ch rêi nhau. Trong cuéc ®Êu tranh gi¶i phãng nµy giai cÊp c«ng nh©n ch¼ng nh÷ng ®Êu tranh gi¶i phãng m×nh, mµ cßn gi¶i phãng c¶ loµi 137 §Ò c−¬ng bµi gi¶ng triÕt häc T.s Vò Minh Tuyªn ng−êi khái ¸p bøc, bãc lét ( c¸ch m¹ng ViÖt Nam còng kh«ng n»m ngoµi mèi liªn hÖ Êy) Tãm l¹i t− t−ëng Hå ChÝ Minh vÒ gi¶i phãng d©n téc, gi¶i phãng giai cÊp, gi¶i phãng nh©n d©n lao ®éng lµ t− t−ëng vÒ sù kÕt hîp gi÷a d©n téc víi giai cÊp, d©n téc víi quèc tÕ, ®éc lËp d©n téc víi chñ nghÜa x· héi. 11.3.2.2.T− t−ëng Hå ChÝ Minh vÒ con ng−êi võa lµ môc tiªu, võa lµ ®éng lùc cña c¸ch m¹ng Hå ChÝ Minh lu«n lu«n coi con ng−êi võa lµ môc tiªu, v−µ lµ ®éng lùc cña c¸ch m¹ng. Tõ nhËn thøc “ tÊt c¶ nh÷ng ng−êi lao ®éng trªn thÕ giíi ®Òu cã môc ®Ých chung lµ tho¸t khái ¸p bøc bãc lét, ®−îc sèng sung s−íng tù do, tøc lµ thùc hiÖn chÕ ®é céng s¶n”, Hå ChÝ Minh quan niÖm cuéc sèng cña nh©n d©n lµ môc tiªu cña mäi ho¹t ®éng c¸ch m¹ng; ngay c¶ “n−íc ®éc lËp mµ d©n kh«ng ®−îc h−ëng h¹nh phóc tù do, th× ®éc lËp còng ch¼ng cã nghÜa lÝ g×”, lîi Ých ph¶i lµ cña d©n, h¹nh phóc ph¶i lµ cña d©n. Nh− vËy, x¸c ®Þnh nh©n d©n lao ®éng lµ nôc tiªu cña sù nghiÖp c¸ch m¹nh vµ h−íng toµn bé ho¹t ®éng cña m×nh nh»m ®¹t ®Õn môc tiªu ®ã lµ tiªu chuÈn hµng ®Çu ®Ó ®¸nh gi¸ võa ë gãc ®é chÝnh trÞ, t− t−ëng, võa ë gãc ®é ®¹o ®øc ®èi víi ®êi sèng cña mçi c¸ nh©n, mçi tæ chøc x· héi. G¾n bã víi t− t−ëng “con ng−êi lµ môc tiªu cña c¸ch m¹ng” lµ t− t−ëng “con ng−êi lµ ®éng lùc cña c¸ch m¹ng”, Hå ChÝ Minh quan niÖm “v« luËn viÖc g×, ®Òu do ng−êi lµm ra, vµ tõ nhá ®Õn to, tõ gÇn ®Õn xa, ®Òu thÕ c¶”. " C«ng cuéc ®æi míi, x©y dùng lµ tr¸ch nhiÖm cña d©n. Sù nghiÖp kh¸ng chiÕn, kiÕn quèc lµ c«ng viÖc cña d©n. ChÝnh quyÒn tõ x· ®Õn ChÝnh phñ Trung −¬ng do d©n cö ra. §oµn thÓ tõ Trung −¬ng ®Õn x· do d©n tæ chøc nªn. Nãi tãm l¹i, quyÒn hµnh vµ lùc l−îng ®Òu ë n¬i d©n”. Cã thÓ nãi t− t−ëng “con ng−êi võa lµ môc ®Ých võa lµ môc tiªu cña c¸ch m¹ng” lµ t− t−ëng sù nghiÖp c¸ch m¹ng, thµnh qu¶ c¸ch m¹ng cña d©n, do d©n vµ v× d©n. 138 §Ò c−¬ng bµi gi¶ng triÕt häc T.s Vò Minh Tuyªn 11.3.2.3. T− t−ëng Hå ChÝ Minh vÒ ph¸t triÓn con ng−êi toµn diÖn. Ph¸t triÓn con ng−êi toµn diÖn lµ vÊn ®Ò cã ý nghÜa chiÕn l−îc trong t− t−ëng Hå ChÝ Minh. Sù h−ng hay suy cña mét d©n téc, mét quèc gia kh«ng chØ lµ d©n téc Êy, quèc gia Êy ®· tõng gi¶i quyÕt nhiÖm vô lÞch sö ®Æt ra cho hä nh− thÕ nµo mµ cßn lµ hä chuÈn bÞ con ng−êi cho t−¬ng lai ra sao. Nh− vËy, mçi cuéc c¸ch m¹ng, mçi mét chÕ ®é x· héi sÏ cã nh÷ng tiªu chuÈn riªng, nh÷ng mÉu h×nh riªng vÒ con ng−êi toµn diÖn. C¸ch m¹ng ViÖt Nam lµ c¸ch m¹ng x· héi chñ nghÜa nh»m thùc hiÖn chÕ ®é d©n chñ, x· héi d©n chñ nªn nh÷ng néi dung vÒ ph¸t triÓn con ng−êi toµn diÖn trong t− t−ëng Hå ChÝ Minh còng h−íng ®Õn môc ®Ých nµy. Néi dung ph¸t triÓn con ng−êi toµn diÖn ®−îc Hå CHÝ Minh ®Ò cËp rÊt cô thÓ. Nh÷ng néi dung c¬ b¶n trong t− t−ëng ®ã lµ: - Tiªu chuÈn c¬ b¶n hµng ®Çu cña con ng−êi toµn diÖn lµ ®øc vµ tµi, trong ®ã ®øc lµ gèc. Theo Hå CHÝ Minh, nh÷ng yªu cÇu c¬ b¶n cña ®øc lµ: trung víi n−íc, hiÕu víi d©n; yªu th−¬ng con ng−êi; cÇn, kiÖm, liªm, chÝnh, chÝ c«ng, v« t−; cã tinh thÇn quèc tÕ v« s¶n. Tµi ®−îc hiÓu lµ n¨ng lùc cña con ng−êi ®Ó gi¶i quyÕt nhiÖm vô ®−îc giao phã. N¨ng lùc Êy thÓ hiÖn tËp trung ë tr×nh ®é v¨n ho¸, khoa häc, kü thuËt vµ lý luËn. - Nguyªn t¾c c¬ b¶n ®Ó x©y dùng con ng−êi toµn diÖn lµ tu d−ìng, rÌn luyÖn trong ho¹t ®éng thùc tiÔn, thùc hiÖn ®ång bé qu¸ tr×nh gi¸o dôc vµ tù gi¸o dôc. Hå ChÝ Minh quan niÖm phÈm chÊt, n¨ng lùc cña con ng−êi kh«ng ph¶i cã s½n, còng kh«ng ph¶i “tõ trªn trêi sa xuèng” mµ “nã do ®Êu tranh, rÌn luyÖn bÒn bØ h»ng ngµy mµ ph¸t triÓn vµ cñng cè”. Qu¸ tr×nh ®Êu tranh, rÌn luyÖn Êy còng chÝnh lµ qu¸ tr×nh gi¸o dôc, tù gi¸o dôc trong ho¹t ®éng thùc tiÔn. 139 §Ò c−¬ng bµi gi¶ng triÕt häc T.s Vò Minh Tuyªn 11.4. VÊn ®Ò x©y dùng con ng−êi ViÖt Nam giai ®o¹n hiÖn nay. 11.4.1. Con ng−êi ViÖt Nam trong lÞch sö. 11.4.1.1. §iÒu kiÖn lÞch sö h×nh thµnh con ng−êi ViÖt Nam. Con ng−êi ViÖt Nam h×nh thµnh d−íi sù t¸c ®éng ®a d¹ng cña c¸c ®iÒu kiÖn tù nhiªn vµ x· héi, song tr−íc hÕt ph¶i kÓ ®Õn: sù t¸c ®éng cña m«i tr−êng - ®Þa lý; ®êi sèng kinh tÕ; lÞch sö gi÷ n−íc; sù t¸c ®éng cña m«i tr−êng v¨n ho¸. N¬i khai sinh lËp nghiÖp cña tæ tiªn ng−êi ViÖt lµ vïng ®Êt míi ®−îc båi ®¾p, n»m gi÷a mét bªn lµ nói vµ mét bªn lµ biÓn nªn hÖ thèng s«ng ngßi tho¸t n−íc ch»ng chÞt. NhiÒu ngh×n n¨m sèng trªn vïng ®Êt nµy, dÊu vÕt s«ng n−íc ®· in ®Ëm nÐt trong c¸ch t− duy vµ v¨n ho¸ ng−êi ViÖt. VÒ ®Þa lý, ViÖt Nam n»m ë §«ng Nam ch©u ¸ - khu vùc võa cã vÞ trÝ chiÕn l−îc, võa lµ n¬i giao thoa cña nhiÒu nÒn v¨n ho¸ nªn ng−êi ViÖt Nam chÞu ¶nh h−ëng cña nhiÒu nÒn v¨n ho¸ kh¸c nhau. NÒn kinh tÕ tiÓu n«ng ®· t¸c ®éng m¹nh mÏ ®Õn ng−êi ViÖt trong lÞch sö. ThÝch øng víi nÒn s¶n xuÊt nµy lµ nh÷ng ®¬n vÞ s¶n xuÊt gia ®×nh vµ nh÷ng céng ®ång lµng x· ®Ó hîp lùc chèng thiªn tai, gióp nhau trong s¶n xuÊt còng nh− trong c¬n ho¹n n¹n. NÒn kinh tÕ tiÓu n«ng vµ kÕt cÊu kinh tÕ, tæ chøc hµnh chÝnh lµng x· ®· h×nh thµnh ë ng−êi ViÖt Nam nhiÒu phÈm chÊt ®¹o ®øc, n¨ng lùc, quan ®iÓm, quan niÖm vµ tÇm nh×n t−¬ng øng. - LÞch sö gi÷ n−íc ViÖt Nam lµ mét trong nh÷ng quèc gia bÞ nhiÒu thÕ lùc lín, m¹nh h¬n vÒ tiÒm lùc kinh tÕ vµ qu©n sù x©m chiÕm, ®« hé, cã thêi gian sù ®« hé kÐo dµi liªn tôc h¬n m−êi thÕ kû. LÞch sö d©n téc ViÖt Nam ®· h×nh thµnh nªn nh÷ng phÈm chÊt vµ n¨ng lùc cña nh÷ng con ng−êi th−êng xuyªn ph¶i chiÕn ®Êu trong thÕ trËn kh«ng c©n søc ®Ó b¶o vÖ chñ quyÒn l·nh thæ vµ sù sèng cña m×nh. 140 §Ò c−¬ng bµi gi¶ng triÕt häc T.s Vò Minh Tuyªn - M«i tr−êng v¨n ho¸. Tõ hoµn c¶nh ®Þa lý vµ lÞch sö gi÷ n−íc, ng−êi ViÖt chÞu ¶nh h−ëng nhiÒu nÒn v¨n ho¸ cña d©n téc kh¸c nhau trªn thÕ giíi trong ®ã næi lªn lµ Trung Quèc, Ên §é, Ph¸p. Cã nh÷ng hÖ t− t−ëng cña c¸c d©n téc nµy ®· tõng lµ quèc gi¸o ë ViÖt Nam nh− PhËt gi¸o, Nho gi¸o. §Çu thÕ kû XX, qua ho¹t ®éng cña NguyÔn ¸i Quèc, ng−êi ViÖt Nam tiÕp cËn víi chñ nghÜa M¸c – Lªnin vµ tõ khi §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam ®−îc thµnh lËp th× chñ nghÜa M¸c – Lªnin ®· trë thµnh hÖ t− t−ëng ®Þnh h−íng cho c¸ch m¹ng ViÖt Nam. M«i tr−êng v¨n ho¸ ®a d¹ng ®· ®em ®Õn sù ®a d¹ng trong ®êi sèng tinh thÇn cña ng−êi ViÖt Nam nãi riªng, toµn bé ®êi sèng cña ng−êi ViÖt Nam nãi chung trªn nÒn kinh tÕ – v¨n ho¸ tiÓu n«ng lóa n−íc 11.4.1.2. MÆt tÝch cùc vµ h¹n chÕ cña ng−êi ViÖt Nam trong lÞch sö. Nh÷ng mÆt tÝch cùc cña ng−êi ViÖt Nam trong lÞch sö ®−îc §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam coi lµ mét phÇn b¶n s¾c cña d©n téc bao gåm nh÷ng gi¸ trÞ bÒn v÷ng, nh÷ng tinh hoa cña céng ®ång c¸c d©n téc ViÖt Nam ®−îc vun ®¾p nªn qua hµng ngµn n¨m ®Êu tranh dùng n−íc vµ gi÷ n−íc. §ã lµ: lßng yªu n−íc nång nµn, ý chÝ tù c−êng d©n téc ; tinh thÇn ®oµn kÕt, ý thøc céng ®ång g¾n kÕt c¸ nh©n – gia ®×nh – lµng x· - Tæ quèc; lßng nh©n ¸i, khoan dung, träng nghÜa t×nh, ®¹o lý; ®øc tÝnh cÇn cï, s¸ng t¹o trong lao ®éng; tinh tÕ trong øng xö, gi¶n dÞ trong lèi sèng. Nh÷ng mÆt h¹n chÕ cña ng−êi ViÖt Nam trong lÞch sö béc lé qua: + Nh÷ng h¹n chÕ cña truyÒn thèng d©n chñ lµng x· TruyÒn thèng d©n chñ lµng x· lµ s¶n phÈm tÊt yÕu cña céng ®ång lµng x· mµ cuéc sèng tiÓu n«ng tù cung, tù cÊp ®· t¹o ra. Cïng víi viÖc h×nh thµnh tinh thÇn ®oµn kÕt, t−¬ng trî gióp ®ì nhau trong cuéc sèng, céng ®ång lµng x· ®· s¶n sinh d©n chñ lµng x·. §©y lµ h×nh thøc d©n chñ s¬ khai thÓ hiÖn h×nh thøc tù qu¶n, c¸c thµnh viªn trong céng ®ång gi¸m s¸t nhau chñ yÕu qua d− luËn cña céng ®ång. §iÒu nµy th−êng dÉn ®Õn t− t−ëng côc bé dßng hä, lµng 141 §Ò c−¬ng bµi gi¶ng triÕt häc T.s Vò Minh Tuyªn x·; t− t−ëng b×nh quan chñ nghÜa; hay can thiÖp vµo cuéc sèng riªng t−, can thiÖp vµo qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña c¸ thÓ; thiÕu tinh thÇn tù gi¸c khi d− luËn céng ®ång kh«ng cßn coi träng nªn dÔ hµnh ®éng tù do, tuú tiÖn; coi th−êng luËt ph¸p, bëi “phÐp vua thua lÖ lµng” v.v. + TËp qu¸n s¶n xuÊt tiÓu n«ng TËp qu¸n s¶n xuÊt tiÓu n«ng lµ s¶n phÈm cña nÒn s¶n xuÊt tiÓu n«ng tån t¹i l©u dµi. TËp qu¸n nµy dÉn ®Õn kh¶ n¨ng h¹ch to¸n kinh tÕ kÐm cái, nÆng nÒ vÒ lîi Ých tr−íc m¾t nªn dÔ bá qua lîi Ých l©u dµi; thiÕu chuÈn x¸c vÒ thêi gian, kü thuËt; t©m lý cÇu an, cÇu may; thÝch b×nh qu©n, kh«ng chÊp nhËn sù ph©n ho¸ trong cuéc sèng; v.v.. + §Ò cao th¸i qu¸ kinh nghiÖm §Ò cao ®Õn møc gÇn nh− tuyÖt ®èi ho¸ vai trß cña kinh nghiÖm lµ s¶n phÈm cña nÒn s¶n xuÊt n«ng nghiÖp lóa n−íc, ®Æc biÖt lµ nÒn s¶n xuÊt nhá, manh món. NÒn s¶n xuÊt nµy cã quy tr×nh æn ®Þnh vµ chñ yÕu chÞu sù chi phèi cã tÝnh æn ®Þnh cña tù nhiªn nªn kinh nghiÖm ®−îc ®¸nh gi¸ rÊt cao. §iÒu nµy dÉn ®Õn viÖc xem th−êng lý luËn; xem th−êng tuæi trÎ; quyÒn lùc thuéc vÒ nh÷ng ng−êi l©u n¨m, nhiÒu tuæi,”sèng l©u lªn l·o lµng”; ... + TÝnh hai mÆt cña mét sè truyÒn thèng Mét sè truyÒn thèng cña ng−êi ViÖt Nam còng béc lé tÝnh hai mÆt cña nã nh− sèng gi¶n dÞ, ghÐt cÇu k×, xa hoa lµ phÈm chÊt tèt, song dÔ dÉn ®Õn sù h¹ thÊp nhu cÇu, trong khi nhu cÇu lµ mét trong nh÷ng ®éng lùc ph¸t triÓn cña x· héi; truyÒn thèng giái chÞu ®ùng gian khæ còng lµ mét truyÒn thèng tèt nh−ng còng dÔ dÉn ®Õn sù cam chÞu, tho¶ m·n, b»ng lßng víi c¸i hiÖn cã, 11.4.2. Con ng−êi ViÖt Nam trong giai ®o¹n hiÖn nay 11.4.2.1. C¸ch m¹ng ViÖt Nam giai ®o¹n hiÖn nay vµ nh÷ng vÊn ®Ò ®Æt ra ®èi víi con ng−êi ViÖt Nam C¸ch m¹ng ViÖt Nam ®ang diÔn ra nh÷ng biÕn ®æi s©u s¾c, phøc t¹p cña thÕ giíi, trªn nh÷ng thµnh tùu lín lao mµ d©n téc ViÖt Nam ®· ®¹t ®−îc vµ 142 §Ò c−¬ng bµi gi¶ng triÕt häc T.s Vò Minh Tuyªn tr−íc nh÷ng c¬ héi vµ th¸ch thøc mµ ng−êi ViÖt Nam ph¶i n¾m b¾t vµ ph¶i v−ît qua. Trªn thÕ giíi, c¸ch m¹ng khoa häc vµ c«ng nghÖ ph¸t triÓn m¹nh mÏ ®−a nh©n lo¹i vµo nÒn v¨n minh trÝ tuÖ víi hai ®Æc tr−ng c¬ b¶n lµ x· héi th«ng tin vµ kinh tÕ tri thøc ®· t¹o c¬ së vËt chÊt cho qu¸ tr×nh toµn cÇu ho¸ dÉn ®Õn xu h−íng liªn kÕt, hîp t¸c ngay c¶ gi÷a c¸c quèc gia cã chÕ ®é chÝnh trÞ kh¸c nhau trong cuéc c¹nh tranh ®Ó tån t¹i vµ ph¸t triÓn. Tõ t×nh h×nh thùc tÕ cña ®Êt n−íc vµ thÕ giíi, tõ môc tiªu chung lµ “®éc lËp d©n téc g¾n liÒn víi CNXH, d©n giµu, n−íc m¹nh, x· héi c«ng b»ng, d©n chñ, v¨n minh”, nhiÖm vô cña c¸ch m¹ng ViÖt Nam trong giai ®o¹n hiÖn nay lµ: “Ph¸t huy søc m¹nh toµn d©n téc, tiÕp tôc ®æi míi, ®Èym¹nh CNH,H§H, x©y dùng vµ b¶o vÖ Tæ quèc ViÖt Nam XHCN”. Thùc tiÔn ®ßi hái ng−êi ViÖt Nam ph¶i ®¹t ®−îc nh÷ng yªu cÇu míi ®Ó thùc hiÖn nhiÖm vô cña tõng giai ®o¹n c¸ch m¹ng trong môc tiªu chung tr−íc nh÷ng diÔn biÕn ®a d¹ng, phøc t¹p cña thÕ giíi, tr−íc nh÷ng c¬ héi vµ th¸ch thøc cña chÝnh m×nh. 11.4.2.2. X©y dùng con ng−êi ViÖt Nam ®¸p øng cña giai ®o¹n c¸ch m¹ng hiÖn nay §ång thêi víi viÖc kiªn tr× ®Êu tranh chèng tho¸i ho¸, biÕn chÊt, x©y dùng con ng−êi ViÖt Nam trong giai ®o¹n hiÖn nay lµ h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn ë con ng−êi nh÷ng ®øc tÝnh c¬ b¶n sau: - Cã tinh thÇn yªu n−íc, tù c−êng d©n téc phÊn ®Êu v× ®éc lËp d©n téc vµ CNXH, cã ý chÝ v−¬n lªn ®−a ®Êt n−íc tho¸t khái nghÌo nµn l¹c hËu, ®oµn kÕt víi nh©n d©n thÕ giíi trong sù nghiÖp ®Êu tranh v× hoµ b×nh ®éc lËp d©n téc, d©n chñ vµ tiÕn bé x· héi. - Cã ý thøc tËp thÓ, ®oµn kÕt, phÊn ®Êu v× lîi Ých chung. - Cã lèi sèng lµnh m¹nh, nÕp sèng v¨n minh, cÇn kiÖm, trung thùc, nh©n nghÜa t«n träng kû c−¬ng phÐp n−íc, quy −íc cña céng ®ång; cã ý thøc b¶o vÖ vµ c¶i thiÖn m«i tr−êng sinh th¸i. 143 §Ò c−¬ng bµi gi¶ng triÕt häc T.s Vò Minh Tuyªn - Lao ®éng ch¨m chØ víi l−¬ng t©m nghÒ nghiÖp, cã kü thuËt, s¸ng t¹o, n¨ng suÊt lao ®éng cao v× lîi Ých cña b¶n th©n, gia ®×nh, tËp thÓ vµ x· héi. - Th−êng xuyªn häc tËp, n©ng cao hiÓu biÕt, tr×nh ®é chuyªn m«n, tr×nh ®é thÈm mü vµ thÓ lùc. §Ó ®¹t ®−îc ®iÒu nµy ng−êi ViÖt Nam ®· vµ ®ang tËp trung ®Çu t− vµo nh÷ng lÜnh vùc chñ yÕu nhÊt cña x· héi nh−: - Trªn lÜnh vùc kinh tÕ, thùc hiÖn nhÊt qu¸n vµ l©u dµi chÝnh s¸ch ph¸t triÓn nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng ®Þnh h−íng x· héi chñ nghÜa - Trªn lÜnh vùc chÝnh trÞ, kh¼ng ®Þnh con ®−êng ®i lªn chñ nghÜa x· héi trªn nÒn t¶ng cña chñ nghÜa M¸c- Lªnin, t− t−ëng Hå ChÝ Minh, nh»m n©ng cao tÝnh tÝch cùc chÝnh trÞ cña nh©n d©n, t¹o ®iÒu kiÖn ®Ó nh©n d©n tham gia nhiÒu h¬n vµo qu¶n lý nhµ n−íc, qu¶n lý x· héi. - Trªn lÜnh vùc x· héi, gi¶i phãng con ng−êi khái sù thao tóng cña c¸c quan hÖ x· héi cò ®· lçi thêi, kÕ thõa truyÒn thèng tèt ®Ñp, x©y dùng hÖ thèng nh÷ng chuÈn mùc quan hÖ míi. - Trªn lÜnh vùc gi¸o dôc vµ ®µo t¹o, khoa häc, c«ng nghÖ, gi¸o dôc vµ ®µo t¹o – khoa häc, c«ng nghÖ ®−îc coi lµ “quèc s¸ch hµng ®Çu nh»m n©ng cao d©n trÝ, ®µo t¹o nh©n lùc, båi d−ìng nh©n tµi”, “lµ nÒn t¶ng vµ ®éng lùc ®Èy m¹nh c«ng nghiÖp ho¸, hiÖn ®¹i ho¸ ®Êt n−íc”. - Trªn lÜnh vùc v¨n ho¸: “X©y dùng nÒn v¨n ho¸ tiªn tiÕn, ®Ëm ®µ b¶n s¾c d©n téc ®−îc coi võa lµ môc tiªu, võa lµ ®éng lùc cua sù ph¸t triÓn kinh tÕ- x· héi. Mäi ho¹t ®éng cña v¨n ho¸ nh»m x©y dùng con ng−êi ViÖt Nam ph¸t triÓn toµn diÖn vÒ chÝnh trÞ, t− t−ëng trÝ tuÖ, ®¹o ®øc, thÓ chÊt, n¨ng lùc s¸ng t¹o, cã ý thøc céng ®ång, lßng nh©n ¸i, khoan dung, t«n träng nghÜa t×nh, quan hÖ hµi hoµ trong gia ®×nh, céng ®ång vµ x· héi”. Cã thÓ nãi x©y dùng con ng−êi ®ang ®−îc ng−êi ViÖt Nam thùc hiÖn trªn tÊt c¶ c¸c lÜnh vùc cña ®êi sèng x· héi. Nh÷ng lÜnh vùc kh¸c nhau cã nh÷ng träng t©m kh¸c nhau nh−ng ®Òu hç trî nhau ®Ó h×nh thµnh cuéc sèng míi víi con ng−êi míi. 144 §Ò c−¬ng bµi gi¶ng triÕt häc T.s Vò Minh Tuyªn C©u hái th¶o luËn vµ «n tËp 1. H·y tr×nh bµy mét sè quan ®iÓm triÕt häc phi m¸cxÝt vÒ con ng−êi 2. Quan ®iÓm cña triÕt häc m¸c- lªnin vÒ vÊn ®Ò con ng−êi nh− thÕ nµo? 3. Ph©n tÝch quan niÖm cña triÕt häc M¸c- Lªnin vÒ gi¶i phãng con ng−êi 4. H·y ph©n tÝch t− t−ëng hå chÝ minh vÒ con ng−êi trong sù nghiÖp c¸ch m¹ng do ®¶ng céng s¶n viÖt nam l·nh ®¹o 5- VÊn ®Ò x©y dùng con ng−êi ViÖt Nam giai ®o¹n hiÖn nay ®−îc thùc hiÖn nh− thÕ nµo? 145 §Ò c−¬ng bµi gi¶ng triÕt häc T.s Vò Minh Tuyªn môc lôc Ch−¬ng Trang 1. Ch−¬ng I: TriÕt häc vµ vai trß cña nã trong ®êi sèng x· héi 2 2. Ch−¬ng II: Kh¸i l−îc lÞch sö triÕt häc ph−¬ng T©y 10 3. Ch−¬ng III: Kh¸i l−îc lÞch sö triÕt häc ph−¬ng T©y 26 4. Ch−¬ng IV: Kh¸i l−îc lÞch sö triÕt häc M¸c - Lªnin 48 5. Ch−¬ng V: Chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng - c¬ së lý luËn cña 63 thÕ giíi quan khoa häc 6. Ch−¬ng VI: PhÐp biÖn chøng duy vËt - Ph−¬ng ph¸p luËn nhËn 72 thøc khoa häc vµ thùc tiÔn 7. Ch−¬ng VII: Nguyªn t¾c thèng nhÊt gi÷a lý luËn vµ thùc tiÔn 85 cña triÕt häc M¸c - Lªnin 8. Ch−¬ng VIII: Lý luËn h×nh th¸I kinh tÕ - x· héi vµ con ®−êng ®I lªn chñ nghÜa x· héi ë ViÖt Nam 91 9. Ch−¬ng IX: Giai cÊp, d©n téc, nh©n lo¹i trong thêi ®¹i hiÖn nay 106 vµ vËn dông vµo sù nghiÖp x©y dùng chñ nghÜa x· héi ë ViÖt Nam. 10. Ch−¬ng X: Lý luËn vÒ Nhµ n−íc vµ Nhµ n−íc ph¸p quyÒn x· 122 héi chñ nghÜa ViÖt Nam 11. Ch−¬ng XI: Quan ®iÓm cña triÕt häc M¸c - Lªnin vÒ con ng−êi 130 vµ x©y dùng con ng−êi ViÖt Nam hiÖn nay 146

Log In

bài giảng triết học

bài giảng triết học

Related Papers

RELATED PAPERS