- Xói lở bờ biển diễn ra mạnh ở khu vực Thuận An sau trận lũ mở cửa Hòa Duân vào tháng 11 năm 1999. - Các giá trị và chức năng này gắn liền với trạng thái phát triển hai lạch cửa chính Thuận An và Tư Hiền tồn tại nhiều năm thông nối ₫ầm phá với biển. - Các cửa ₫ầm phá luôn ₫óng mở hay chuyển vị trí ₫ột ngột. - Dữ liệu ảnh vệ tinh với khả năng cập nhật thường xuyên rất hiệu quả, cung cấp các thông tin tức thời và liên tục về sự biến ₫ổi cửa ₫ầm phá và 278 Kỷ yếu hội thảo quốc gia về đầm phá Thừa Thiên Huế biến ₫ộng xói lở bờ biển. - Bài viết của chúng tôi sử dụng các dữ liệu từ các nguồn khác nhau qua nhiều năm và ₫óng góp của dữ liệu vệ tinh gần ₫ây trong ₫ánh giá xói lở bờ biển và biến ₫ộng cửa ₫ầm phá. - Nghiên cứu này ₫ã sử dụng phương pháp ₫iều tra, khảo sát thực ₫ịa ₫ể ₫o ₫ạc các yếu tố hình thái các cửa ₫ầm phá. - Các khảo sát này ₫ã ₫ược thực hiện trong các ₫ề tài cấp nhà nước, cấp bộ và cấp tỉnh từ năm 1993 ₫ến nay. - Phương pháp phân tích ảnh viễn thám ₫ược sử dụng ₫ể thành lập bản ₫ồ các cửa ₫ầm phá vào các thời kỳ ₫óng mở cửa các năm gần ₫ây. - Các ảnh vệ tinh ₫ược tăng cường, hiệu chỉnh hình học về hệ tọa ₫ộ ₫ịa lý và giải ₫oán ₫ường bờ của khu vực ₫ầm phá. - Sử dụng phương pháp tổ hợp màu các kênh cận hồng ngoại của các ảnh vệ tinh thu tại các thời ₫iểm khác nhau ₫ể thấy rõ biến ₫ổi do xói lở và chuyển dịch cửa ₫ầm phá. - Phương pháp GIS ₫ược sử dụng ₫ể chồng phủ, ₫ánh giá biến ₫ộng ₫óng mở và dịch chuyển cửa ₫ầm phá. - Các bản ₫ồ ₫ịa hình 1:50.000 và 1:25.000 cung cấp các thông tin về tình trạng cửa ₫ầm phá tại các thời ₫iểm trước năm 1979 kết hợp với các bản ₫ồ ₫ược phân tích từ ảnh viễn thám cho thấy biến ₫ộng cửa ₫ầm phá trong những thập kỷ gần ₫ây. - Kết quả Đầm phá TGCH trước kia chỉ có một cửa chính là cửa Tư Hiền, sau ₫ó mở thêm cửa Thuận An vào năm 1404 (Lê Quý Đôn, 1776). - Từ khi ra ₫ời, Kỷ yếu hội thảo quốc gia về đầm phá Thừa Thiên Huế 279 cửa Thuận An, cửa Tư Hiền trở thành cửa phụ và cả hai cửa ₫ều không ổn ₫ịnh. - Trong nghiên cứu này, diễn biến của quá trình chuyển, lấp cửa ₫ầm phá ₫ược phân tích từ các tài liệu viễn thám và từ các nguồn khác nhau thu thập từ năm 1979 ₫ến nay. - Từ các kết quả xử lý ảnh vệ tinh này, các bản ₫ồ trạng thái ₫ường bờ khu vực ₫ầm phá TGCH ở các giai ₫oạn ₫ược thành lập và cho thấy biến ₫ộng của các cửa ₫ầm phá từ năm 1979 ₫ến nay. - Phân tích ảnh vũ trụ Soiuz năm 1983 cho thấy trạng thái 1 cửa của ₫ầm phá ở Thuận An. - Cửa Tư Hiền bị bồi lấp ₫ầy, cửa Lộc Thủy cũng bị lấp kín, lạch nhỏ lối cửa Lộc Thủy với ₫ầm Cầu Hai cũng bị lấp. - Ảnh vệ tinh Landsat TM năm 1989 cho thấy tình trạng cửa Tư Hiền ₫ược chuyển xuống vị trí ở Lộc Thủy. - Một lạch nước ₫ược khai rộng nối ₫ầm Cầu Hai với cửa Lộc Thủy ₫ể thông ra biển. - Ảnh vệ tinh Landsat TM năm 1991 cho thấy cửa Tư Hiền ₫ã mở lại ở Vinh Hiền. - Ảnh vệ tinh MOS-1 năm 1992 cho thấy trạng thái hai cửa của ₫ầm phá là cửa Thuận An và cửa Vinh Hiền. - Ảnh Radarsat tháng 11 năm 1999 cho thấy tình trạng tồn tại 5 cửa sau trận lũ lịch sử, ₫ó là cửa Thuận An và lạch Hải Dương, cửa Hòa Duân, cửa Vinh Hải, cửa Tư Hiền và cửa Lộc Thủy. - Ảnh ASTER tháng 8 năm 2000 cho thấy cửa Hòa Duân ₫ã ₫ược ₫ắp ₫ập, lạch Hải Dương ₫ã ₫ược bồi lấp. - Các ảnh vệ tinh các năm từ 2000 ₫ến 2003 cho thấy cửa Hòa Duân liên tục ₫ược bồi lấp sau khi ₫ắp ₫ập. - Khu vực Hải Dương và bãi Thuận An liên tục bị xói lở mạnh từ sau trận lũ tháng 11 năm 1999 cho ₫ến 2002. - Cửa Tư Hiền liên tục bị 280 Kỷ yếu hội thảo quốc gia về đầm phá Thừa Thiên Huế thu hẹp từ khi ₫ược mở ra tháng 11 năm 1999. - Biến ₫ộng cửa Tư Hiền nh vũ trụ Soiuz năm 1983 Landsat TM Landsat TM Landsat ETM Radarsat Landsat ETM Landsat ETM Landsat ETM Landsat ETM Hình 1. - nh vệ tinh cửa Tư Hiền Trên thực tế, cửa Tư Hiền gồm hai cửa, cửa chính do dòng lũ mở thông trực tiếp ra biển ở Vinh Hiền và cửa phụ ở Lộc Thủy. - Trạng thái cửa Tư Hiền luôn tồn tại ở một trong bốn trường hợp: cửa chính mở, cửa phụ ₫óng. - Trong khi ₫ó cửa Vinh Hiền ₫ược mở lại vào năm 1990 và lại bị lấp vào năm 1994 và ₫ược gia cố bằng kè ₫á granite sau khi mở cửa Lộc Thủy (Hồ Ngọc Phú, 1994). - Biến động cửa Tư Hiền giai đo n 1983-2004 Bảng 1. - Biến ₫ộng mở - lấp cửa Tư Hiền Thời gian Vị trí cửa Vinh Hiền Lộc Thủy Năm 1979 Lấp Mở Năm 1984 Lấp Năm 1990 Mở Năm 1994 Lấp Mở Năm 1999 Mở Mở Năm 2000 Lấp Trong trận lũ lịch sử vào ngày 2 tháng 11 năm 1999, cả cửa Vinh Hiền và Lộc Thủy ₫ều ₫ược mở với thiết diện rộng hơn nhiều so với các cửa cũ và một luồng sâu. - Ngay sau trận lũ, phần ₫ầu lạch phía trong cửa chính Tư 282 Kỷ yếu hội thảo quốc gia về đầm phá Thừa Thiên Huế Hiền nối ₫ầm Cầu Hai với cửa Lộc Thủy ₫ã bị bồi lấp. - Từ năm 2000 ₫ến nay hình thái cửa Tư Hiền luôn thay ₫ổi và có xu hướng thu hẹp và dịch dần về phía ₫ông nam. - Đến năm 2004, phía ngoài cửa chính Tư Hiền ₫ã xuất hiện doi cát ngầm nối từ Vinh Hiền kéo dài ra theo hướng ₫ông nam và ₫e dọa lấp cửa Tư Hiền trong thời gian tới. - Biến ₫ộng cửa Thuận An So với cửa Tư Hiền, cửa Thuận An có cơ chế và lịch sử biến ₫ộng phức tạp hơn. - nh vệ tinh cửa Thuận An Kỷ yếu hội thảo quốc gia về đầm phá Thừa Thiên Huế 283 Cửa Thuận An, theo ghi nhận, ₫ược khai ₫ào từ năm 1404 và trở thành cửa chính của hệ ₫ầm phá TGCH. - Từ năm 1897 ₫ến nay, cửa Thuận An có vị trí như hiện nay (Hồ Tấn Phan và Hồ Thị Thu Trang, 1991). - Từ năm 1953, sau khi ₫ập ₫á bị phá hoàn toàn sau một trận lũ lớn, cửa Thuận An tiếp tục di chuyển lên phía bắc. - Biến động cửa Thuận An giai đo n 1983-2005 Cửa Thuận An thường xuyên thay ₫ổi vị trí theo chu kỳ dài và ₫ộng thái của nó chịu sự chi phối của trạng thái cửa Tư Hiền. - Khi cửa Tư Hiền mở, cửa Thuận An dường như bị thu hẹp và chảy chậm. - Khi cửa Tư Hiền ₫óng, cửa Thuận An chảy mạnh hơn, bị biến dạng, nông dần và di chuyển vị trí gây ảnh hưởng ₫ến sa bồi luồng vào cảng Tân Mỹ. - 284 Kỷ yếu hội thảo quốc gia về đầm phá Thừa Thiên Huế Cửa Thuận An chưa lần nào bị lấp hẳn, nhưng thường dịch chuyển ₫ột biến vị trí theo chu kỳ dài. - Sự di chuyển vị trí cửa Thuận An tạo nên sự không ổn ₫ịnh của ₫oạn bờ dài 7km. - Vào trận lũ lịch sử tháng 11 năm 1999, cửa Thuận An ₫ã ₫ược mở rộng và mở thêm một cửa tại vị trí cũ ₫ã bị ₫óng cách ₫ây 100 năm là Hòa Duân (Nguyễn Văn Hai, 1999). - Năm 2000, cửa Hòa Duân bị ₫ắp ₫ập chặn lại và ₫ược bồi lấp dần. - Đến năm 2005, bờ biển khu vực Hòa Duân và Thuận An ₫ã khá thẳng và ₫ạt dần ₫ến trạng thái ổn ₫ịnh. - Trạng thái năm cửa cùng tồn tại Trận lũ lịch sử xảy ra ngày 1-6 tháng 11 năm 1999 ₫ã phá mở thêm 3 cửa và ₫ầm phá ở thời ₫iểm này có tất cả 5 cửa (theo ảnh vệ tinh Radarsat chụp ngày 6/11/1999). - Cửa Thuận An, là cửa chính của ₫ầm phá, tồn tại từ năm 1897, dịch dần từ thôn Thai Dương Hạ ₫ến vị trí hiện nay. - Trong trận lũ tháng 11/1999, cửa Thuận An ₫ược mở thêm một lạch mới ở xã Hải Dương. - Như vậy cửa Thuận An sau lũ có hai lạch thông vào ₫ầm phá. - Cửa Hòa Duân, ₫ược mở ra trong trận lũ tháng 11/1999, tại vị trí cửa cũ và là cửa chính của ₫ầm phá trước năm 1897 và bị tàn trong khoảng thời gian 1897-1904 khi cửa Thuận An mở ở Thai Dương Hạ. - Đến nay cửa Hòa Duân ₫ã ₫ược lấp và kè ₫á ₫ể phục vụ giao thông trong vùng. - Sau trận lụt, cửa ₫ược mở ra với chiều rộng 200m, ₫ộ sâu 1-1,5m. - Cửa Tư Hiền, tại Vinh Hiền, bị lấp vào tháng 12/1994, sau ₫ó vào năm 1995 ₫ược kè lại khá kiên cố và bị phá mở trong trận lũ 1999. - Trong ₫iều kiện bình thường, cửa Tư Hiền rộng 200m, sâu khoảng 3m. - Sau trận lũ tháng 11/1999, cửa ₫ược mở với chiều rộng khoảng 600m và ₫ộ sâu ₫ạt khoảng 4-8m. - Cửa Lộc Thủy là cửa phụ của cửa Tư Hiền, nằm sát mũi Chân Mây Tây. - Trước trận lũ lịch sử tháng 11/1999, cửa ở trạng thái mở nhờ công trình kè cứng cửa Tư Hiền, khai thông lạch nước sau cồn cát và xây dựng một số kè mỏ hàn chống cát tràn dọc bờ từ phía bắc cửa Tư Hiền xuống. - Tình trạng xói lở bờ biển Sau trận lũ lịch sử tháng 11 năm 1999, cửa Hòa Duân mở ra và hiện tượng xói lở mạnh diễn ra ở khu vực bãi tắm Thuận An. - Đoạn giữa bãi tắm và cửa Thuận An vẫn tồn tại một ₫oạn ₫ang tiếp tục bị xói lở. - Đoạn bờ Hải Dương phía cửa Thuận An liên tục bị xói mạnh do dịch chuyển cửa lên phía bắc. - Hiện tượng này có thể liên quan ₫ến pha dịch chuyển cửa Thuận An về phía tây bắc. - Mặc dù tốc ₫ộ xói lở trung bình không lớn, nhưng khu vực tây bắc bãi tắm Thuận An và bãi tắm Thuận An suốt từ 1997 ₫ến 2001 luôn bị xói lở. - Sau khi ₫ược lấp lại, bờ biển phía bãi tắm Thuận An tiếp tục xói lở mạnh, ₫ường bờ tháng 11/2001 thể 286 Kỷ yếu hội thảo quốc gia về đầm phá Thừa Thiên Huế hiện khoảng cách xói lở cực ₫ại. - Đến ₫ầu năm 2002, khu vực bãi tắm Thuận An ₫ã ngừng xói lở và bắt ₫ầu bồi tụ. - Sau khi ₫ắp ₫ập, trong khoảng 2000 ₫ến 2003, khu vực cửa Hòa Duân ₫ang ₫ược bồi tụ nhanh trở lại, ₫ường bờ phía biển ₫ã ₫ạt xấp xỉ ₫ường bờ tháng 9/1999. - Khu vực cửa Tư Hiền, bờ biển luôn biến ₫ộng do dịch chuyển cửa. - Trong khoảng thời gian này cửa Tư Hiền ₫ang ₫óng, cửa Lộc Thủy mở. - Trong giai ₫oạn từ năm 1999 ₫ến 2000, cửa Tư Hiền ₫ược mở trở lại, gây ra những biến ₫ộng bồi xói - cục bộ diễn ra mạnh mẽ. - Tại thôn Phú An, xã Vinh Hiền, mặt cắt ngang qua lạch cửa Tư Hiền thu hẹp lại, nghĩa là có sự bồi tụ ở khu vực này. - Tại phía ₫ối diện với thôn An Phú qua lạch cửa Tư Hiền, bồi tụ cũng diễn ra với diện tích bồi tụ là 2,9ha, chiều dài ₫oạn bờ bồi tụ là 720m và tốc ₫ộ bồi tụ trung bình khoảng 40m/năm, bãi bồi này kéo dài và lấp cửa lạch nối ₫ầm phá với cửa Lộc Thủy. - Phần diện tích mất cửa Tư Hiền và mở rộng về hai bên cửa lạch bị xói sạt trong trận lũ tháng 11 năm 1999 là 21ha, trên chiều dài ₫oạn bờ khoảng 2,2km. - Đoạn bờ phía ₫ối diện với ₫oạn bờ thôn Phú An qua lạch cửa Tư Hiền cũng bị xói sạt, diện tích xói sạt là 0,5ha, chiều dài ₫oạn bờ xói là 200m, tốc ₫ộ xói trung bình là 25m/năm. - Trong giai ₫oạn 2001 ₫ến 2003, cửa Tư Hiền ₫ang có xu hướng bị lấp trở lại bởi bồi tụ ₫ang diễn ra tại 2 bên cửa. - Vào cuối năm 2003 Kỷ yếu hội thảo quốc gia về đầm phá Thừa Thiên Huế 287 ₫ã xuất hiện một doi cát kéo dài từ phía tây bắc cửa theo hướng song song với bờ, chắn ở phía ngoài cửa Tư Hiền, doi cát này có thể sẽ làm ₫óng cửa Tư Hiền trong một vài năm tới. - Thảo luận Nếu không tính ₫ến vai trò của cửa Lộc Thủy, cửa ₫ầm phá TGCH có thể quy thành ba trạng thái. - Chỉ có 1 cửa là cửa Thuận An, do cửa Tư Hiền bị lấp. - Có hai cửa, ₫ó là trường hợp có cửa Thuận An và Tư Hiền mở vào các năm và . - Có nhiều cửa, ₫ó là trường hợp tháng 11/1999, ngay sau trận lũ có 5 cửa và hiện nay chỉ còn 2 cửa là Thuận An và Tư Hiền (Cửa Vinh Hải và Lộc Thủy bị bồi lấp tự nhiên còn cửa Hòa Duân do con người chủ ₫ộng lấp). - Trạng thái mở cửa chính là Thuận An và Tư Hiền ₫ược coi là trạng thái ổn ₫ịnh tạm thời kéo dài hơn cả. - Hậu quả của việc lấp cửa Tư Hiền làm tăng cường ngập lụt ở hệ ₫ầm phá TGCH, ách tắc giao thông và ngọt hóa vực nước ₫ầm phá, gây ảnh hưởng ₫ến NTTS và nghề cá (Trần Đức Thạnh và nnk, 1995. - Lấp cửa Tư Hiền cũng gây giảm chất lượng môi trường, nông hóa vực nước và tạo nên tình thế phá mở nhiều cửa khi có lũ lớn như trường hợp tháng 11 năm 1999. - Hậu quả của phá mở nhiều cửa ₫ầm phá nhận thấy rõ là những thiệt hại trực tiếp về tài sản, nhà cửa và sinh mạng do lũ mở cửa trực tiếp gây ra. - Để dự báo ₫ược những hậu quả tiếp theo, trước hết phải dự báo ₫ược biến ₫ộng cửa tiếp tục trong những năm gần ₫ây. - Việc tiếp tục nghiên cứu sự biến ₫ộng cửa ₫ầm phá ₫ể dự báo những hậu quả tiếp theo là cần thiết. - Nghiên cứu xu thế biến ₫ộng cửa và chu kỳ 288 Kỷ yếu hội thảo quốc gia về đầm phá Thừa Thiên Huế biến ₫ộng ₫ể dự báo các hậu quả môi trường và lũ lụt cho ₫ầm phá. - Dữ liệu viễn thám sẽ ₫óng vai trò quan trọng trong việc giám sát biến ₫ộng cửa trong nhiều năm ₫ể ₫ưa ra tốc ₫ộ dịch chuyển, quy luật biến ₫ộng cửa và dự báo lũ lụt ₫ầm phá. - Dữ liệu viễn thám cũng nên ₫ược sử dụng cho giám sát biến ₫ộng môi trường và sinh thái trước và sau các sự kiện ₫óng - mở cửa ₫ầm phá. - Những dữ liệu viễn thám thu ₫ược từ các vệ tinh SPOT, ASTER, Landsat, JERS-1\SAR, MOS-1\MESSR, ADEOS\AVNIR và RADARSAT kết hợp với các dữ liệu khảo sát thực tế ₫ã ghi nhận các vị trí cửa ₫ầm phá và những biến ₫ộng của nó từ năm 1979 ₫ến nay. - Trạng thái hai cửa ₫ầm phá ₫ược ghi nhận từ 1959 ₫ến 1979 và 1989-1994. - Trạng thái một cửa ₫ược ghi nhận từ 1979-1989 và 1994-1999. - Trận lũ khủng khiếp tháng 11 năm 1999 xảy ra trong trạng thái một cửa ₫ầm phá ₫ã mở ra thêm 4 cửa ₫ể thoát lũ. - Đoạn bờ Hải Dương và bãi tắm Thuận An ₫ã xói lở liên tục nhiều năm và hiện nay ₫ã tạm ổn ₫ịnh ở trạng thái cân bằng ₫ộng. - Xem xét lại biến ₫ộng liên tục vị trí cửa ₫ầm phá có ý nghĩa quan trọng cho việc dự báo rủi ro do lũ và xâm nhập mặn cũng như những hậu quả khác. - Năm trăm năm cửa biển Thuận An. - Nghiên cứu về tính không ổn định cửa Tư Hiền và suy nghĩ biện pháp xử lý. - Cửa Thuận An và Tư Hiền. - Về hiện tượng bồi lấp cửa Tư Hiền