LCH S VN MINH TRUNG HOA

Tc gi: Will Durant

Ngi dch: Nguyn Hin L
Nh xut bn: Vn ha Thng tin
Nm xut bn: 2006
Chia s ebook : http://downloadsach.com/
Follow us on Facebook : https://www.facebook.com/caphebuoitoi
MC LC:
Vi li tha trc
Li nh xut bn
Gii thiu tc gi Will Durant v b lch s vn minh
Nin biu Lch s Trung Quc
I. THI I CC TRIT GIA
I. Bui u
1. Cc li ph phn v dn tc Trung Hoa
2. Trung Hoa
3. Nhng th k khuyt s
4. Bui u vn minh Trung Hoa
5. Cc trit gia trc Khng t
6. Lo t
II. Khng T
1. Mt bc hin trit i kim mt nc phc v
2. Ng kinh v{ t th
3. Ch trng bt kh tri ca Khng t
4. o ngi qun t
5. Nhng thuyt chnh tr ca Khng t
6. nh hng ca Khng t
III. Cc nh theo ch ngha x~ hi v cc nh ch trng v chnh ph
1. Mc ch, ngi v tha
2. Dng Chu, nh{ v k
3. Mnh t, bc thy ca cc vua cha
4. Tun t, nh thc t
5. Trang t, nh duy tm
II. THI I CC THI S
I. Bismarck ca Trung Hoa

II. Cc cuc th nghim ch ngha x~ hi

III. S vinh quang i ng
IV. V Trch Tin
V. Ci hay ca th Trung Hoa
VI. Ph
VII. Vn xui
VIII. Tung
III. THI I CC NGH S
I. Vn ngh Phc Hng: i Tng
1. Ch x hi ca Vng An Thch
2. Tri thc phc hng
3. Trit hc phc hng
II. C|c ng , sn, ngc
III. Cha chin v{ cung in
IV. Ho
1. Cc bc thy trong ngnh ho Trung Hoa
2. c tnh ca mn ho Trung Hoa
IV. s
IV. DN TC V QUC GIA
I. T i Nguyn n i Thanh
1. Marco Polo i thm Ht Tt Lit
2. i Minh v{ i Thanh
II. Dn tc v Ngn ng
III. i sng hng ngy
1. thn qu
2. Trong cc ca tim
3. c pht minh v khoa hc
IV. Mt tn gi|o khng c gi|o ng
V. S chi phi ca lun l
VI. Mt chnh th c Voltaire khen
V. CCH MNG V PHC SINH
I. Bch ho
II. Mt nn vn minh c|o chung
III. Bt u mt trt t mi
PH LC
Bo V
Tn An Li

Vi li tha trc
Trong thi gian thc hin ebook n v Pht Thch Ca, ti ~ c nh tip theo l g t
nht l{ chng I cun Lch s vn minh Trung Hoa, nn trong b{i V{i li tha trc, ti
vit: Ti chp trn chng I: Tng quan v n , cng v mt l do khc na. l{, nu
nh khng c iu kin c trn cun Lch s vn minh n , ch vi chng I v{ chng
II thi, chng ta cng tm hiu ti sao trong cun Lch s vn minh Trung Hoa, Will
Durant li vit c}u n{y: Trng tm ca t tng Trang t cng nh ca trit gia na thn
thoi, Lo t, m Trang t coi l su sc hn Khng t nhiu, l mt o tng huyn b v
mt ci v ng, rt gn vi o Pht v cc Upanishad trong cc kinh Veda, khin chng ta
phi ng rng cc thuyt siu hnh ca n ~ truyn qua Trung Quc t nht l bn th k
trc khi o Pht v Trung Quc.
Cun Lch s vn minh Trung Hoa l{ phn A: Trung Hoa ca cun III: Vin ng (Book
III: The Far East A: China) trong tp I: Di sn phng ng (Volume One: Our Oriental
Heritage[1] ca b Lch s vn minh (The Story of Civilization) ca Will Durant.
Trc khi dch cun Lch s vn minh Trung Hoa, c Nguyn Hin L ~ c kh| nhiu tc
phm vit hoc dch v trit hc v{ vn hc Trung Quc. Do vy, so vi cun Lch s vn
minh n , c c nhiu iu kin hn gip ngi c d hiu r v hiu ng nguyn
t|c hn. Nh v{i ch hoc mt cu ngn trong mch vn t trong du [ ] v nh phn ch
thch ca c, chng ta bit c rng c ~ nh chnh my ch sai, hoc chng ta thy
nhiu ch, thay v dch theo bn ch Php, c li dch theo bn ch Hn m c tm c,
cng c khi c dch trn mt on mc du trong nguyn tc, tc gi ch trch dn vi cu
ngn.
Ngc li, trong cc cun nh L~o t o c kinh, Khng t, S Trung Quc, chng ta
thy nhiu ch c Nguyn Hin L dn li ca Will Durant. V d, trong cun Khng T, c
vit: Durant, t|c gi b Lch s vn minh, ~ nhn nh o Khng rt ng: Ch trong o
Ki-t v{ o Pht, chng ta mi thy c s hng tm gng nhn ha ci bn cht con ngi
nh o Khng. Ng{y nay cng nh ng{y xa, d}n tc n{o cng b ci nn gio dc thin v
tr dc qu| m{ o l suy i, t c|ch c| nh}n cng nh tp th thy km qu th khng c
phng thuc no cng hiu hn l{ cho thanh nin c thm nhun o Khng.
Nhng ch mt trit l Khng hc thi, cha . N rt thch hp vi mt quc gia cn
thot khi cnh hn lon nhu nhc lp li trt t ly li sc mnh, nhng i vi mt
quc gia cn ci tin ho{i ganh ua trn trng quc t th trit l l{ mt tr ngi.
Chng ta ~ bit rng c Nguyn Hin L mua b Lch s vn minh ca Will Durant vo
khong 1969, v khong bn nm sau c vit b Trang t Nam Hoa kinh, nhng trong b
ny ti khng thy c dn li no ca Will Durant; hn na, c Nguyn Hin L li khng c
cht nghi ng no ging nh Will Durant rng thuyt lun hi trong cc kinh Veda ca n
~ nh hng n hc thuyt ca Trang t, nn c bo: Trang t khng phi l nh
khoa hc, m thi ng sng, o Pht cha truyn qua Trung Hoa, ng khng bit cc lut
khoa hc, v lun hi, nhng ng ~ cm thy mt cch su sc lut bin ho| trong v tr.
ng ngh rng chng ta cht ri c th bin thnh bt k mt vt n{o kh|c nh i cn nh{
(VI.6) m vt cng vy, cng c th bin th{nh ngi, v d bin thnh g th vt v ta rt

cuc cng tr v o, qui cn, hp nht vi o. l{ mt t tng c sc ca ng, lm

cn cho thuyt khng phn bit ta v vt, trng thin tnh v s t do ca vn vt.
Trong cun S Trung Quc, chng ta thy c Nguyn Hin L trch dn rt nhiu t b
Lch s vn minh, c bit l t cun Lch s vn minh Trung Hoa, v{ c l do chu nh ca
Will Durant, trong cun , c trnh by kh chi tit nn vn minh Trung Hoa. C bo: Ti
cho lch s Trung Hoa l lch s ca mt nn vn minh v cng c c, tuy ra i sau vi
nn vn minh kh|c: Ai Cp, Lng H{ nhng tn ti lu nht.
Trong c|c on trch dn m c Nguyn Hin L khng tm c nguyn tc, c phi dch
t bn ting Php nh trn ti ~ ni c kh nhiu b{i th; v{ trong nhng bi ny ti
tm c nguyn t|c v{i b{i (trong ch thch ti ~ chp nguyn vn v{ tm dch), s cn li
bn vvn tm c hai bi: Bo v v{ T}n An li. Hai b{i ti chp vo Ph lc. Ngoi ra, v
thy bn in ca nh{ Vn Ho| Thng tin c kh| nhiu ch sai st, nn bn Tuanz ~ dng
cun Lch s Vn minh Trung Quc ca Trung Tm Thng Tin i hc S phm 1990[2]
sa cc ch sai st v{ sa lun nhng li do ti g sai, ng thi gp ti chnh li
mt vi ch thch. Xin chn thnh cm n bn vvn, bn Tuanz, v xin trn trng gii thiu
cng cc bn.
Goldfish
Th|ng 8 nm 2010.

Bn Trung Hoa i Thanh

Li nh xut bn
Gia nhng nm 30 ca th k n{y, khi c|c quc ch}u u, ch}u M, ang { cng
thnh, khi bn Phi cn t mt mu thuc a xm xt, th Will Durant cho ra b LCH S
VN MINH TH GII vi phn M U l lch s vn minh c|c nc phng ng: Ai Cp,
Ty , n , Trung Hoa, Nht Bn
Hm nay, ta nghe }u c li d bo rng cn cn kinh t ca cc thp k sau s nghing
v ch}u . Nhng 55 nm trc, W. Durant ~ vit Tng lai pha Th|i Bnh Dng v{
chng ta phi hng cp mt v tr c v pha . Nh{ s hc, nh bc hc M gc Php ny
~ cng v b ra gn ba chc nm nghin cu cc dn tc ch}u v{ phng ng v{ ~
vit v cc quc gia ny vi th|i cng bng, trn trng. T khi s|ch ra i ~ my thp k,
nhng cng trnh nghin cu ny ta vn cha ph bin nhiu; trong lc h~y cn mt s
gi dy v mt s ti liu khc vn xem nn vn ha ch}u u m u vi Hi-LA l tt nh,
l khi nguyn ca mi nn vn ha. Quan nim n{y ~ b W. Durant ph phn ngay ti ni
n c pht sinh, l gii s gia phng T}y.
Trong phn vn minh phng ng, W. Durant vit kh| k v n v Trung Hoa. Hai
quc gia n{y l{ ni ph|t sinh hai nn vn minh ln c tc dng v nh hng n hai pha
ca lc a ch}u trong c Vit Nam.
S pht trin ca n v Trung Hoa trong thp k ny, tuy mi nc c mt c im
ring, nhng lun lun tp trung s ch ca c lo{i ngi, c bit ca vng ng Nam ,
do s chuyn mnh vn ln vi c qu trnh si ng v phc tp ca n. Nhng con rng
nh chung quanh ang trn { ph|t trin, con rng ln ang ng trc s thch thc ln
lao. Th i ngc li nhng thi k lch s trc }y ca Trung Hoa, n l{m c s,
tm hiu xu hng pht trin hin nay ca hai nc lng ging Vit Nam. l{ mc ch ca
chng ti khi xut bn tp LCH S VN MINH TRUNG QUC trong b sch ca W. Durant.
Vi c|c giai on lch s xa xa, c iu kin th th|ch, tham b|c c nhiu ti liu, tc
gi ~ trnh b{y mt cch uyn bc, dn chng cc ti liu phong ph, phn tch tnh th.
Vi vn ha v{ con ngi Trung Hoa, k c ngi lao ng, ngho kh, t hc t|c gi ~
dnh nhng li khen ngi, nhng cm tnh c bit. V{, ngc li, tc gi cng ~ ph ph|n
thng thn nhng t nn ca x hi phong kin, c t{i
Tuy nhin, vi thi cn i, c th v cha t liu, thi gian cha nhiu, tc gi i khi
ng nhn khi ph}n tch, |nh gi| mt s s kin, nhn vt lch s nh nhng phong tro ni
dy ca nng dn, k c Thi Bnh Thin Quc v{ Ngha Ho{ o{n, v vic lm ca nhng
nh truyn gio, v vai tr ca nh cch mng dn ch u t Tn Trung Sn, hay quan h
gia chnh ph Qung Chu vi chnh quyn X Vit
Nh}n }y chng ti ch}n th{nh cm n gia nh hc gi qu c NGUYN HIN L cho
php chng ti s dng bn dch ny.
NXB Vn Ho| Thng Tin.

Gii thiu tc gi Will Durant v b lch s vn minh[3]

Trong gii bin kho, s gia gi mt a v c bit, v sc lm vic phi thng ca h. H
kin nhn, cm ci hn ht thy cc nh khc, hi sinh sut i cho vn ho| khng m{ng
danh vng, li lc, b ra t ba n nm chc nm lp nn s nghip. H c sch nhiu,

du lch nhiu, suy t nhiu, v nu h c t thnh kin, th tc phm ca h c{ng l}u i cng
c gi tr, hin nay phng T}y, loi sch v s c ph bin rt rng, c c|i c mun ln
t tiu thuyt.
Ch tr n , dn tc ln n{o cng c mt s s gia ln. Trung Hoa c hai s gia h T
M~: T M~ Thin (145-? trc cng nguyn) vi b S k bt h gm 526.500 ch, chp
t i Ho{ng n i H|n V , v{ T M~ Quang (1019-1086) i Tng vi b T Tr
Thng Gim, chp t i Chin Quc ti ht i Ng i (gm 1362 nm), ng{y n{o cng
vit hng chc trang giy, ti khi ho{n th{nh sau hai mi lm nm l{m vic th nhng ti
liu chp tay cha y hai cn phng.
Rp c Abd-er-Rahman Ibn Khaldoun (th k XIV)[4] trong nm chc nm va lm quan
va vit b Th gii s m{ Toynbee khen l{ t|c phm ln nht trong loi bt k thi
i no, trong bt k x n{o.
Php c Augustin Thierry (1795-1856) nghin cu s 40 nm, ti lo mt m vn tip
tc lm vic, khng vit c th c cho ngi kh|c chp. ng thi vi ng c Michelet
b ra ba mi nm son b S Php gm 28 cun.
Anh c Gibbon (1737-1794) b ra 17 nm son b s danh ting Thi suy sp ca
quc La M~. c c Spengler (1880-1936) tc gi ca b Thi tn ca phng T}y. nc
ta cha c s gia no so snh vi nhng nh{ c, nhng L Qu n, Phan Huy Ch
vn cn |ng l{m gng cho chng ta v{ nu c sanh ra mt nc nh Trung Hoa
chng hn th s nghip hai v cha chc ~ km ai.
Hin nay hai s gia ni danh nht th gii l{ Toynbee (1889)[5] vi b A Study of
History (Kho lun v S) v Will Durant vi b The Story of Civillisation (Lch s Vn
minh). Toynbee l mt s trit gia, c phn su sc hn Durant, Durant c in hn, nhm
mc ch ph bin hn, nh H.G. Wells, t|c gi b Lch s Th gii, nhng cng trnh ca
ng ln lao hn ca Wells nhiu, v mc du tnh c|ch kh|c nhau, |ng c t ngang
hng vi cng trnh ca Toynbee.
William James Durant (thng gi l{ Will Durant) sanh nm 1885[6] (hn Toynbee 4 tui)
North Adams, tiu bang Massachusettes, trong mt gia nh gc Php Gia N~ i, u c
nhn trit trng Saint Peter, lm phng vin cho t New York Evening Journal, ri tun
theo li cha m v Chng vin Seton Hall hc thm bn nm na, nhng t xt khng hp
vi vi ngh mc s, ng thi hc, ra lm hiu trng trng Labor Temple School New
York, ti ng dy trit v s trong mi ba nm cho nhng ngi ln c ngh nghip
mun trau gii thm kin thc. Hng hc vin ch chu ngi nghe nu bi ging hp dn,
ng phi son bi tht k, b nhng chi tit rm, nhn mnh vo nhng im chnh, tng
hp li cho h nm c i cng, nh vy ng luyn c mt li trnh by sng sa,
gin d.
ng thi, ng hc thm v sinh l v trit hc i hc Columbia, u Tin s Trit nm
1917, ri dy Trit cng i hc mt nm.
Bi son ca ng rt c hoan nghnh; ng gom li mt s, in thnh cun The Story of
Philosophy (Lch s Trit hc) bn rt chy, ch trong ba nm, ni c|c nc ni ting Anh ~
tiu th c hai triu cun, ri sau c dch ra ting Ph|p, , c, Nht, Trung Hoa, Y

Pha Nho, B {o Nha, Ba Lan, an Mch, Do Th|i nc ta, nghe ni c ngi cng
ng dch[7]. Thy thnh cng, ng quyt tm chuyn sng bng cy vit.
T nm 1915, sau khi c cun Introduction to the History of Civilisation m s gia Anh
Buckle vit cha xong th cht, ng ~ c ho{i b~o tip tc cng vic , nn va son lun
n tin s i hc Columbia va kim ti liu cho b Lch s Vn minh ca ng.
Mi bn nm sau, nm 1929, ng v{ b{ (nh danh l{ Ariel, mt cu hc sinh ca ng)
mi em ht tm tr ra thc hin hoi bo chung.
Mc ch ca ng b l tm hiu xem t{i nng v{ sc lao ng ca con ngi ~ gip cho
vn ho| ca nhn loi c nhng g, c pht minh ny n v tin b ra sao, t c
nhng kt qu no trong mi khu vc: chnh tr, kinh t, tn gi|o, lu}n l, vn hc, khoa hc,
trit hc, ngh thut; tm li vch r nhng bc tin ca vn minh nh}n loi.
ng cho rng t trc cc s gia phng T}y rt t ch trng n vn minh phng
ng, l{ mt khuyt im ln:
Chng ta s ngc nhin nu c bit tt c cc mn n tinh thn ca chng ta i vi Ai
Cp v{ phng ng; n v cc pht minh hu ch cng nh v t chc chnh tr, kinh t, v
khoa hc, vn chng, trit hc, tn gio. Hin nay chu trn tr mt sinh lc mi, cng
ng{y c{ng mau ui kp chu u v chng ta c th o|n trc rng vn quan trng ca
th k XX s l s xung t gia ng v{ T}y; vy th vit s m hp hi, theo truyn thng
c, bt u bng s Hy Lp, ch chp vi hng v s ch}u () th l{ thin cn, thiu hiu
bit, hu qu c th tai hi. Tng lai pha Th|i Bnh Dng v{ chng ta phi hng cp
mt v tr c v pha .
Li vit nm 1935 trong khi c, ng cng thnh, Anh cha suy, m{ n v
Trung Hoa cn l thuc a hoc bn thuc a ca u, qu tht l mt nhn nh sng sut,
|ng coi l{ mt li tin tri.
V c ch trng , ng my ln du lch khp th gii (nm 1927 du lch chu u, nm
1930 i vng quanh th gii tm hiu Ai Cp, Ty , n , Trung Hoa, Nht Bn; nm
1932 li du lch Nht Bn, Mn Chu, Ty B Li , Nga v{ Ba Lan; nm 1948 du lch Th
Nh K, Irak, Ba T, Ai Cp, y l{ cha k nhiu cuc du lch khc , Php, Y Pha Nho), b
ra t|m nm nghin cu v phng ng v{ m u b s bng lch s phng ng.
B cc tc phm nh sau:
1. Di sn phng ng: vn minh Ai Cp v Cn ng (tc Ty ) cho ti khi i
Alexandre ca Hi Lp mt; s n , Trung Hoa, Nht Bn cho ti u th
chin va ri.
2. Di sn c in ca phng T}y: vn minh Hi Lp, La M v min Cn ng di
thi h ca Hi lp v La M.
3. Di sn thi Trung c: chu u theo Kit gio v chu u thi Trung c, vn minh
Byzane, vn minh Rp v Do Thi chu , chu Phi v Y Pha Nho, thi Phc
hng .
4. Di sn ca chu u: s vn minh c|c quc gia chu u t thi Ci cch ti thi
Cch mng Php.
5. Di sn ca chu u hin i: cc pht minh khoa hc, chnh tr, trit l, lun l,
vn hc, ngh thut t Napolon ti ngy nay.

Nhng ng b{ ch thc hin c bn phn trn, v ngng li ngy 14-7-1789, ngy

8.000 dn Paris ko nhau li ph ngc Bastille.
ng b bit rng ngng li lc nhn loi bt u vo mt giai on c rt nhiu bin c
ln lao v mi phng din: chnh tr, kinh t, khoa hc, trit hc, vn hc l{ iu v l;
nhng ng b{ nh rng mnh ~ qu| gi{ ri (ng ~ 80 tui), nn xin nhng cng vic vit
tip cho lp ngi tr hn, m{ ch son thm mt cun khong 200 trang thay phn kt,
gom nhng nhn xt cng suy t ca ng b v lch s vn minh. Cun nhan l Bi
hc ca lch s.
ng bit rng cng trnh phn tch v tng hp my ng{n nm lch s nhn loi ln lao
qu, mt ngi lm th th n{o cng lm ln nhiu m s tr thnh c|i ch cho c|c nh{
chuyn mn trong tng ngnh tha h ch trch. ng nh li khuyn ca Ptahhotep[8] nm
ng{n nm trc: Trong mt hi ngh, s c mt nh chuyn mn ch trch anh y. C in
th mi ni lan man v mi vn .
M thc vy, c ngi thy ng khi cng ~ cho ng l{ in, ng rng ng lm khng
xong hoc chng ra ci qui g c. Nhng ng c can m bc ti, tin chc rng phi c
mt cng trnh tng hp vn minh nhn loi hiu s qu bu ca vn minh, n l{ di sn
ca mi dn tc ch chng ca ring dn tc n{o. Lch s nhn loi nh mt dng sng i
khi y mu v xc nhng ngi chm git nhau, cp bc ln nhau; m cc s gia ch
thng chp nhng hnh ng thi. Nhng trn b cn c nhng ngi khc ct nh,
l{m vn, nui con, l{m th. C|c s gia khc bi quan v khng nhn ln b; ng s chp
cng vic ca nhng ngi xy ct trn b. Vic phi lm th lm, nu cu ton th khng
khi no nn vic v{ hai ng b{ hng h|i l{m vic mi ngy ti mi bn gi.
Nhng nh th khng c ngha rng ng khng thn trng. Tri li, nh trn ti ~ ni,
ng di du lch v nghin cu t|m nm tm hiu tm hn ngi phng ng; vit xong
v s phng ng ng li nh cc nh chuyn v phng ng coi li bn tho, chng hn
nh ng Ananda, Coomaraswamy Vin M thut Boston c phn v n , nh gi|o s
H.H. Gowen i hc Washington v ng Upton Close coi li hai phn v Trung Hoa v
Nht Bn.
Mc d vy, ng vn nhn rng tc phm khng th no ht li m ch mt mnh ng chu
trch nhim. V trong li M u ca ton b, ng xin li trc cc hc gi Do Thi, Rp,
n , Trung Hoa, Nht Bn nu nhng iu ng vit v Yahveh, Allah, v trit l n ,
Trung Hoa, v vn minh Nht Bn khng lm va h v s lc qu.
V con ng phi tip tay vi ng. Gia nh ng Los Angeles, trn mt ngn i cao nhn
xung Hollywood. Hai ng b, mi ngi c mt phng nghin cu ring v mt phng lm
vic chung. Ti liu n{o, ng c xong ri cng a b{ c, mi ngi cng ghi chp, suy
ngh, sau hp nhau so snh, bn bc ri mi vit. C theo cc bng Th mc ca ng th
ng b{ ~ tra cu khong 4000-5000 b s|ch gom gp ti liu. C con gi, Ethel, gip ng
b trong vic tm ti liu, ghi xut x v{ |nh m|y bn tho.
ng vch trc chng trnh cho my chc nm, gi ng c li ha vi nh xut bn,
c ng ng{y l{ giao bn tho, khng h tr. Tht |ng phc.

Bn ting Anh gm mi cun: cun u v di sn phng ng son xong nm 1935[9]

(mt 6 nm), cun th hai v Hi Lp xong nm 1939 (4 nm), t c 3 hay 4 nm xong
mt cun n nm 1965 trn b.
Cun u ra ri, khng ai cn nghi ng kh nng ca ng na, v khi cun cui in xong, ai
cng phi phc ng: s nghip ca ng ngang hng vi s nghip cc s gia danh ting ca
nhn loi; cun th ba: Csar v Ki T vit rt hay, tng hp rt kho; cc cun v vn minh
phng T}y thi Cn i, ti liu rt di do, son rt cng phu: i sng, h{nh vi cng t
tng v s nghip c|c danh nh}n nh Lonard de Vinci, Mozart, Voltaire, Rousseau,
Goethe c chp li rt y , mi nh t 30 n 100 trang.
Tc phm c hoan nghnh nhit lit, c|c trng i hc M u khuyn sinh vin
c m mang kin thc. Nh Payoy Ph|p ~ nh s|u ngi dch t mi lm nm
trc; nh Rencontre Lausanne (Thu S) cui nm 1970 mi in xong ton b bn ting
Php gm 33 cun[10], nh vy mi cun bn ting Anh gm ba hoc bn cun bn ting
Php.
Trc sau ng b{ ~ b ra 39 nm (1929-1967) thc hin cng trnh, khng k nhng
nm ng kim ti liu khi cn hc i hc Columbia.
Trong non bn chc nm , ng b{ ch mong n ngy vit xong c hng cui cng
c ngh ngi. Nhng khi ng{y ti th ng b li thy i nh trng rng: thiu mt
mc ch l{ i mt mt hng i, mt ngha. Ai ~ cm bt vit lun my chc nm u
c tm trng : b cy bt xung l thy bun. Ta thy ni bun ca ng b trong li
cho chng ta:
Chng ti xin cm n c|c v ~ theo di chng ti trong bao nhiu nm nay, cng i mt
khc ng hoc trn khc ng vi chng ti. Sut thi gian , khng lc n{o chng
ti qun cc v c. By gi th chng ti xin vnh bit.
NGUYN HIN L
Khi nh vua bit tr nc th thi s t do l{m th, kp h|t t do ng tr, c|c vin Th|i s
chp ng s thc, c|c i thn bit can gin, ngi ngho khng giu ni bt bnh v thu
m| qu| cao, th sinh hc bi ln ting, ngi lm th thch v tm kim cng vic, dn by
t kin v mi vic v ng gi, b c ph{n n{n th.
(Li Thiu Cng tu vi vua L Vng v{o khong nm 845 trc Ty lch)[11].

Nin biu Lch s Trung Quc

TRC TY LCH
2852-2205 Cc triu i hoang ng
2852-2737 Phc Hi
2737-2697 Thn Nng
2697-2597 Ho{ng
2356-2255 Nghiu
2255-2205 Thun
2205-1766 i H
2205-2197 V
1818-1766 Kit
1766-1123 i Thng (v{ n)
1766-1753 Thnh Thang
1198-1194 V t, v o khng tin tri [ging cung bn tri][12]
1154-1123 Tr, tn bo bc nht
1122-225 i Chu
1122-1115 V Vng
1223
Vn Vng, t|c gi (?) Kinh Dch
1115-1078 Th{nh Vng
770-225 Thi Xun Thu
683-640 Qun Trng, tng quc nc T
604-517 Lo t (?)[13]
551-478 Khng t
501
Khng t l{m Trung T
498
Khng t l{m T Khng [nh Cng b Thng th] L
497
Khng t l{m i T Khu [nh Thng th b Hnh]
496
Khng t t chc
496-483 Khng t bn ba c|c nc
Khong
Mc t sanh (?)
450
403-221 Thi Chin quc[14]
Khong
Dng Chu
390
372-289 Mnh t
370
Trang t sanh
350
Khut Nguyn cht
305
Tun t sanh
233
Hn Phi cht
230-222 Tn Thu Hong dp lc quc v thng nht Trung Quc.
255-206 i Tn
221-211 Tn Thu Ho{ng
206 tr.T.L
-221 sau i Hn
T.L

179-157
145
140-87

Vn
T M~ Thin (s gia) sanh
V , nh vua c tinh thn ci cch
SAU TY LCH
Vng M~ng, nh{ vua c tinh thn x hi
o Pht v Trung Quc

5-25
67
Khong
Ln u tin ch to ra c giy
100
200-400 Hung N x}m lng
211-264 Thi Tam Quc
365-427 {o Tim, thi s
Khong
C Khi Chi, ho s
364
490-640 Tc tng Pht
618-905 i ng
618-627 Cao T
627-650 Thi Tn
615-716 L T Hun, ho s
699-759 Vng Duy, ho s
Khong
Ng o t, ho s, sanh
700
705-762 L Bch
712-770 Ph
713-736 Huyn Tn (ng Minh Hong)
755
An Lc Sn ni lon
768-824 H{n D
770
Dng c in u tin c bit
722-846 Bch C D
868
Cun s|ch in u tin c bit
907-960 Thi Ng i
932-953 In c|c kinh, th Trung Hoa
950
Giy bc xut hin ln u tin
960-1127 i Bc Tng
960-976 Thi T
970
C b B|ch khoa to{n th u tin
1069-1076 Vng An Thch, t tng u tin p dng chnh sch x hi
1040-1106 L Long Min, ho s
1041
Pi Sheng [?][15] ch to hot t
1100
Quch Hi, ho s, sanh
1101-1126 Huy Tn, ng vua ngh s
R Kim t{n ph| kinh Bin Kinh ca Huy Tn, di xung Lm An (Hng
1126
Chu)
1127-1279 i Nam Tng
1130-1200 Chu Hi, trit gia

1161
Dng thuc sng ln u tin trong mt chit tranh
1162-1227 Th{nh C|t T H~n[16]
1212
Th{nh C|t T H~n chim Trung Quc
1260-1368 i Nguyn (Mng C)
1269-1295 Nguyn Th T (Ht Tt Lit)
1269
Marco Polo ri Venise qua Trung Quc
1295
Marco Polo tr v Venise
1368-1644 i Minh
1368-1399 Thi T
1403-1425 Thnh T (nin hiu Vnh Lc)
1517
Ngi B {o Nha ti Qung Chu
1571
B {o Nha chim Phi Lut Tn
1573-1620 Thn Tn (nin hiu Vn Lch)
1637
Thng nh}n Anh Quc ti Qung Chu
1644-1912 i Thanh (Mn Chu)
1622-1722 Khang Hi
1736-1796 Cn Long
1795
Ln u cm bn thuc phin
1800
Ln th nh cm bn thuc phin
1823-1901 Chnh tr gia L Hng Chng
1834-1908 T Hi Thi Hu
1839-1842 Chin tranh nha phin th nht
1850-1864 Lon Thi Bnh Thin Quc
1856-1860 Chin tranh nha phin th nh
1858-1860 Nga chim t Trung Hoa pha Bc Hc Long Giang
1860
Php chim Nam K (Vit Nam)[17]
1866-1925 Tn Dt Tin
1875-1908 Vua Quang T
1894
Chin tranh Trung Nht
1898
c chim Giao Chu ( Sn ng); Hoa K chim Phi Lut Tn
1898
Quang T bin ph|p [Nm n{y l{ nm Mu Tut]
1900
Ngha Ho{ o{n ni lon
1905
B ch thi c c
1911
Cch mng Tn Hi
(thng ging th|ng ba) Tn t Tin lm Lm thi Thng thng ca nc
1912
Trung Hoa Cng ho
1912-1916 Vin Th Khi lm Tng thng
1914
Nht Bn chim Giao Chu
1915
Nht a ra hai mi mt iu bt Trung Quc tha nhn
1920
B Gio dc ra thng co dng Bch thoi
1926
Tng Gii Thch v Borodine bc pht
1927
Phn ng chng Cng
1931
Nht chim Mn Chu
1937
Trung Nht chin tranh[18]

CHNG I.
THI I CC TRIT GIA
I. Bui u
1. Cc li ph phn v dn tc Trung Hoa
S pht kin ra vn minh Trung Hoa l{ cng ca th k XVIII, th k |nh s|ng. Diderot
vit v ngi Trung Hoa nh sau: Mi ngi u cng nhn rng dn tc y vn minh hn
ht thy cc dn tc khc chu : lch s h c hn, tinh thn, ngh thut tin b hn, h
minh trit hn, thch trit l, chnh tr ca h hon ho hn; v{ v{i t|c gi cn bo rng v
tt c c|c phng din y, h khng km cc x vn minh nht ch}u u[19]. V{ Voltaire cng
bo: Chng ta nhn thy rng quc gia y tn ti mt cch rc r t trn bn ng{n nm ri
m lut php, phong tc, ngn ng, c|ch n mc vn khng thay i bao nhiu[20] Ngi
Trung Hoa hn hn cc dn tc kh|c trong ho{n v. Khi ngi ta bit k Trung Hoa hn th
lng hm m y vn khng gim, v mt s nh quan st hin i cn t v cm phc, tn
knh dn tc na. Trong mt cun vo hng b ch nht, gi nht ca thi i chng ta,
Keyserling kt lun rng:
Chnh Trung Hoa thi thng c ngi ta ~ to ra c ci mu mc nhn loi thng
thng hon ton nht Trung Quc ~ to c mt nn vn ha cao nht t trc ti
nay Ti c{ng ng{y c{ng ngc nhin, cm kch v s cao qu ca Trung Quc. Nhng danh
nhn x c kin thc, gio dc hn danh nhn ca chng ta nhiu Nhng ng quan
[21] c t c|ch tht cao, khin chng ta phi phc Gii tr thc Trung Hoa tht l cc k
nh nhn, l ! Khng cn nghi ng g na, h hn ht thy cc dn tc khc v hnh
thc, l nghi Ngi Trung Hoa c l l{ ngi thm trm nht[22].
Ngi Trung Hoa khng mun t chi nhng li khen tng y v cho ti u th k hin
ti h vn ng thanh gi ngi u M l d man, chc hin nay mt s vn cn gi kin
y. Ti nm 1860, trong c|c cng vn, ngi Trung Hoa vn cn dng ch di (mi r)
tr ngoi nh}n, v{ c|c T}y di (r phng T}y) phi ghi r trong c|c ho{ c k nm y
rng Trung Hoa phi b li dch ngoi nh}n ra di i[23].
Nh hu ht cc dn tc kh|c, ngi Trung Hoa t cho mnh l dn tc thun phong m
tc nht, vn minh nht th gii. C l h c l, mc du tnh cch lc hu ca khoa hc,
cng cc thi t trong k ngh ca h, mc du cc th trn ca h hi h|m, ng rung y
r|c ri, mc du lt t{n ph| t ai, g}y nhng v i km, mc du h tn c, thn nhin
ti v tnh, sng cc kh, tin d oan, sanh sn nhiu, ni lon lm, i khi t{n s|t ln nhau,
m li hn nht, nhc nh~. V ngi ngoi quc ch thy b ngo{i thi, bit }u rng pha
sau l mt trong nhng nn vn minh c nht, phong ph pht m chng ta c bit, l
nhng truyn thng thi ca ~ c t 1.700 nm trc T.L., nhng trit thuyt c tnh cch
va l tng va thc t, thm thu m li d hiu; l ci ti sn v song trong ngh thut
ho v{ gm; ci thc to{n m trong c|c tiu ngh thut m ch c ngi Nht mi snh
c, l mt nn lun l hiu nghim nht th gii t trc ti nay, mt t chc x hi bn
vng nht kt hp c mt s d}n ng nht cha tng thy trong lch s, mt chnh th
m cc trit gia cho l{ l tng, cho ti khi b cch mng lt ; mt x hi ~ vn minh ri
khi m{ ngi Hy Lp cn d man, x hi ~ thy thi thnh ri suy ca Babylonie,
Assyrie, Ba T, Jude, Athne v{ Rome, Venice v{ Y Pha Nho, v{ cha bit chng n s cn

tn ti khi m{ c|i b|n o nh m chng ta gi l chu u kia tr v trng thi d man, ngu
n, ti tm. Vy }u l{ b quyt ca s bt bin v chnh th, s kho lo v tay chn v s
qun bnh, thm thu v tm hn ?

2. Trung Hoa
t ai Ni ging Thi tin s
Nu chng ta coi Nga l mt cng quc chu cho ti thi i Pierre [1672-1725],
n nh vy tht, v sau ny n c th li th{nh nh vy nu b Nga ra th chu u ch cn
l mt hi gic nh ra ca chu , l tin n k ngh ca mt ni a trng trt mnh mng,
l ci vi ca mt lc a khng l. Trung Quc ln v{ ng d}n bng chu u, chim u th
trn lc a y. Sut mt thi gian ln nht trong lch s ca n, Trung Quc sng c lp:
mt bn l bin c, mt bn l nhng dy ni rt cao v mt sa mc vo bc rng nht th
gii; nh vy n c an ton, n nh, thnh mt x khng c g thay i. Cho nn ngi
Trung Quc khng gi nc h l Tn (Chine) m gi l{ Thin h, hoc T hi hoc
Trung Quc, nc gia; hoc Trung Hoa quc, nc ti tt, n hoa[24], v t hi cch
mng Tn Hi, th gi l Trung Hoa dn quc. Hoa th rt nhiu m cnh th cng loi:
ni non him tr, sng nc mnh mng, ghnh thc o o, i o thm thm, nng sng
ho hp vi nhau t im thin nhin. Min Nam ph nhiu nh sng Dng T d{i nm
ngn cy s; min Bc c sng Hong H bi p bng ph sa khi chy qua nhng khu
hong th, cnh vt k d; dng sng thng i ch, xa ra Hong Hi nay ra Bt Hi,
v{ cha bit chng ri }y li ra Hong Hi na. Vn minh Trung Hoa ~ ph|t dc hai
con sng v{ v{i con sng ln kh|c nh sng V[25] khin cc loi th d v rng r phi
li dn vo trong xa, m cc dn tc d man chung quanh cng khng d|m bn mng li
gn; ngi ta ~ khai ph| c|c bi gai, dit cc cn trng nguy him, ra phn trong t, tho
nc trong m, chng li lt li v hn hn, tm c|ch ngn c|c dng sng ln khng cho
ph phch, kin nhn v kh nhc a nc vo c ngn con kinh nh ti rung, trong
hng th k lin tip xy ct chi, nh ca, n {i v{ trng hc, dng nn lng xm th
trn. Ngi xa ~ tn bit bao cng to lp nn vn minh ngi by gi tn ph
khng tic tay!
Khng ai bit dn tc Trung Hoa t }u ti, thuc ging ngi n{o, ~ vn minh t bao
lu ri. B xng ca Ngi Bc Kinh khai qut c my nm trc }y cho ta o|n
rng lo{i vn ln ging ngi ~ c Trung Hoa t thi thng c xa xm nht; mt khc,
cng trnh kho cu ca Andrews ~ a ti kt lun n{y l{ 20.000 nm trc T.L., x
Mng C ~ ng d}n c, kh c ca h thuc thi azilien, thi trung thch kh[26] chu
u, ri khi min Nam Mng C cng ngy cng kh nng, thnh sa mc Gobi th ging ngi
tr{n sang T}y B| Li v Trung Hoa. Nhng pht kin ca Anderson v vi nh bc hc
khc trong tnh H Nam v Nam Mn Chu cho thy rng ti nhng min y ~ c mt nn
vn minh t}n thch kh mt hay hai ng{n nm sau khi nn vn minh n{y xut hin Ai Cp
v Sumrie. Vi tn thch kh tm thy y, t hnh th cho ti cch khot l ging ht
nhng con dao bng st hin nay ngi Hoa Bc dng ct cy bo bo, v ch ni iu nh
nht, mi xt c v khng quan trng g , cng cho ta o|n rng nn vn minh Trung
Hoa ~ lin tc pht trin t nht l by ng{n nm ri, |ng phc tht!
Tuy nhin, v xa, chng ta c cm tng lm rng nn vn minh y hoc dn tc Trung
Hoa thun nht. Khng. Vi yu t ca ngh thut Trung Hoa thi nguyn thu hoc v{i
thng dng c h nh xut pht Msopotamie v Turkestan chng hn gm thi tn
thch kh H Nam gn y ht gm thi tn thch kh Suse hoc Anau[27]. Cng vy,
ging Mng C hin nay ~ lai rt nhiu ging ngi di tr t c|c ni kh|c li: Mng C,

Nam Nga (ngi Seythe?) Trung , sau my trm cuc x}m lng. Trung Hoa cng nh n
, phi em so s|nh vi c mt lc a, chng hn chu u, ch khng th em so s|nh vi
mt nc n{o chu u; n khng gm mt dn tc thun nht v duy nht, m l s
kt hp ca nhiu ging ngi khc nhau t ngun gc ti ngn ng, ngh thut, c tnh,
cn phong tc, lun l v ch chnh tr th ngc hn nhau.

3. Nhng th k khuyt s
Thi khai thin tch a theo quan nim Trung Hoa Vn ho| xut hin Ru v qun bt
C|c ng vua th|nh c Mt ng vua khng tin thn linh
Ngi ta bo Trung Hoa l{ Thin ng cc cc s gia. Thc vy, trong my ng{n nm,
n ~ c nhng vin thi s ghi chp tt c nhng g xy ra v nhiu iu khc na. Ch t
nm 776 trc T.L., nhng li ca h mi gn |ng tin[28], mc h chp k lch s ca h t
3.000 nm trc T.L. v nhiu nh khng do d g c, k cho ta nghe c thi khai thin tch
a na. H bo ng t ca lo{i ngi, Bn C, sau mi t|m ng{n nm gng sc, ~ to nn
th gii vo khong 2.299.000 nm trc T.L. Bn C th th thnh gi, my; ni th thnh
sm; mch mu ca ng l sng, tht ng l{ t, tc l c v{ c}y, xng l{ kim loi, m hi
ra th{nh ma; sau cng nhng con su b b|m v{o ngi ng th{nh lo{i ngi.
Chng ta khng c cch no chng minh c rng v tr lun t{i tnh ca h sai.
Theo truyn thuyt, c|c ng vua u tin tr v mi ng mi t|m ng{n nm. Kh khn
lm mi bin i loi ch rn trn mnh Bn C th{nh con ngi vn minh. Ngi ta k
rng trc khi c cc ng vua y, lo{i ngi nh lo{i th, che th}n bng da, n tht sng,
bit m m khng bit cha Stridberg cho rng ngay thi hin i, ngoi Trung Quc, cng
cn nhng dn tc d~ man nh vy.
Sau cng vua Phc Hi xut hin nm 2.852 trc T.L.; ng c mt b v ti gii, rt c
kin thc gip sc, dy cho dn tc hn l, m nhc, ch vit, cch v, cu bng li, nui
gia sc, nui tm ly kn. Khi cht, ng truyn ngi cho Thn Nng, ng t ngh nng,
ngi sng ch li cy bng g, t chc cc ch cho dn bun bn v tm ra nhiu th cy
cho dn tr bnh. Vy l truyn thuyt vn thch nhn vt hn tng, ~ qui cng lao kh
nhc ca bit bao th h vo vi nhn vt. Sau vua Thn Nng l{ Ho{ng , mt ng vua
hiu chin, ch gi ngi mt th k m{ ~ tng cho Trung Hoa kim ch nam v{ b|nh xe, t ra
chc thi s, xy ct nhng ngi nh{ u tin bng gch, dng mt thin vn {i quan
st nhng v sao, sa li lch, chia li t. Ri ti vua Nghiu tr dn mt trm nm na, rt
sng sut nhn t, ti ni Khng T, mt ng{n t|m trm nm sau gia mt thi nhiu
ngi cho l thi t gio, thch ci mi phn nn rng Trung Quc ~ suy i. V hin trit
gi y c ci thi khng ngi lm sai s thc i i cht lch s c mt ngha lu}n l, bo
rng thi vua Nghiu, dn chng ch nhn mt Ng{i m{ cng ho| ra o c ht. cng
vic ci c|ch c d dng, vua Nghiu cho treo ca cung in mt ci trng, dn c thnh
nguyn iu g th |nh trng cho triu nh bit, h cn c th ghi ln mt tm bng nhng
li ch trch chnh quyn. Kinh Th chp:
Vua Nghiu gi ngi mt trm nm, th mt trm mi su tui. ng nhn t nh
Thng , minh trit nh c|c v thn. xa thy ng to h{o quang nh mt |m m}y rc
r, li gn thy ng chi li nh mt tri. ng gi{u c m{ khng ph trng, uy nghi m{
khng xa hoa. ng i mt c|i m v{ng, bn mt chic o mu sm, ngi mt chic xe thng
hai con nga trng. Nc cung in ng khng trang sc, n tay khng b{o nhn, u c}y {
khng trm tr. Ba thng l mt mn canh nu sao cng c m khng dng thc
ngon. n trong mt ci chn snh bng mt ci mung g. Khng bao gi eo vng, ngc,
qun o khng thu tha, rt gin d m khng nhiu b. ng khng ch nhng c|i c
bit, nhng bin c l lng v khng thch nhng vt qu. Khng thch ni a, xe khng gn
huy hiu g c Ma h ng bn mt chic o vi, ma ng thm mt chic o cu bng da

hong. Vy m ng vn l ng vua giu nht, sng sut nht, c dn yu qu nht Trung

Quc, m triu i ng cng l{ triu i di nht[29].
ng cui cng trong s Ng l{ vua Thun, mt ngi con ch hiu, mt v anh hng
kin nhn tr nn lt ca sng Hong H, sa li lch, qui nh o lng, c hc sinh
mi thi nh ng v ng bt cc nh gio dng th roi nh hn trng tr hc tr. Theo
truyn thuyt th v gi vua Thun tin dng mt ng quan ti gii nht, tc ng V, ngi c
cng tr thu, c chn ngn ni, to chn ci h ngn lt. Ngi Trung Hoa bo: Khng
c ng V th chng ta ~ th{nh c| ht ri. Chnh trong triu i ng V c ngi ch to
c ru np, dng ln ng, ng ht xung t bo: Mt ngy kia s c k v th ru ny
m mt nc. ng {y ngi i xa v{ cm d}n dng ru. T ngi Trung Hoa mi
ung ru b {o. B nguyn tc truyn hin, vua V t ra qui tc truyn t, v sng lp ra
nh H, c li cho con chu ng, t nhng k ngu xun hoc tm thng c th ni ngi
cc v ti gii m tr dn. Cui i H l mt ng vua ngng cung, tn Kit; ng ta mt hm
cng vi b v ny ra bt ba ng{n ngi dn nhy xung mt h ru ri cht trong [30].
Chng ta khng c cch no ph phn cc truyn v i H do nhng s gia u tin ca
Trung Quc chp li. C nhng nh{ thin vn hc cho rng c s Trung Hoa ghi ng: nm
2165 trc T.L. c nht thc tht, nhng c nhng nh{ ph bnh |ng tin ph kt lun
. C|c gi|p ct {o c H Nam c khc tn nhng vua m truyn thuyt l{ vua i
Thng[31], cc nh kho c hc cng bo c nhng ci bnh bng ng thuc v thi
thng c y. Ngoi nhng iu ra th to{n l{ nhng truyn nn c cho vui thi ch
khng |ng tin. Cng theo truyn thuyt, mt ng vua i Thng tn l{ V t khng tin c
thn linh, ng ta khiu khch cc v thn, bng b Tri, chi c vi Tri, bo mt cn thn i
qun [thay Tri?] v khi thua th ku ngo Tri, ng ta tng Tri mt ci ti bng da cha
y mu ri ging cung nhm bn [bo l bn Tri]. Cc s gia bo rng sau V t b st
|nh cht.
Tr, ng vua ch to ra qun bt [?][32] m{ cng l{ ng vua cui i Thng (n), t{n bo
khng th tng tng c. Mt hm ng bo: Ta nghe ni tr|i tim con ngi c by l,
ta mun m tri tim ca T Can [mt thiu s] xem c ng vy khng. V ng ta tn l{ |t
K l mt con qu dm dc, tn bo, bt v n ma nhng iu tc tu triu nh, cn
trong vn Thng uyn th {n ng {n b{ ln qua ln li, hon ton kho thn. Khi
nghe dn chng ch bai, m cn trng tr tn nhn hn na bt ming dn: bt k no
ni lon phi cm mt ming kim thuc nung ; hoc bi m y mnh ngi ri bt i
trn b mt ci h cht y than hng, thy h t xung h, da tht chy xo xo, m thch
lm.
D}n trong nc ni lon, hp lc vi ngoi x}m lng T}y Chu, lt c vua Tr. T
bc qua i Chu, triu i cm quyn lu nht Trung Quc. Vua Chu thng ri, thng
cng nhng k gip sc mnh, cho h l{m vua c|c nc ch hu; do c ch phong
kin. Ch ny lm cho chnh quyn trung ng [tc ngi thin t ca nh Chu] lm nguy,
nhng li c li cho s tin b ca vn hc v trit hc Trung Hoa. Dn tc x}m lng kt hn
vi cc dn tc b tr, m to nn nn vn minh u tin c s ng .

4. Bui u vn minh Trung Hoa

Thi phong kin Mt v s biu Tc l v php lut chng i nhau Vn ho| v{ s hn
lon C|c b{i th tnh trong Kinh Thi
Cc tiu quc thi phong kin y trong gn mt ng{n nm to cho Trung Hoa c mt
t chc chnh tr c bit. Chng khng phi do nh Chu nht |n th{nh lp nn, m ln ln
thnh hnh t l}u i. Mi u trong nhng cng ng canh tc thi s khai, c k yu
ngi mnh, mt mt k mnh mun nut ln k yu, mt khc cc b lc phi hp nhau li
di s ch huy ca mt th l~nh, bo v ng rung, khi b cc r xung quanh xm
chim. C thi ngi ta m c mt ngn by trm nc nh nh vy, mi nc gm
mt vng thnh chung quanh c t trng trt, pha ngoi l mt vng lng xm c ho lu.
Ln ln nhng nc nh gom li, cn nm mi lm nc ch hu chim khu vc m ngy
nay l tnh H Nam v cc min ln cn thuc cc tnh Sn T}y, Thim T}y, Sn ng. Hai
nc ch hu mnh nht l T to c mt chnh th c bit cho Trung Hoa v Tn sau
ny chim tt c c|c nc ch hu khc, thng nht Trung Hoa, do m{ Trung Hoa c
phng T}y bit v gi l{ nc Tn (Chine, China)[33].
Nh t chc i ti ca T l Qun Trng, tng quc ca T Hon Cng. Mi u ng
theo cng t C, anh hay em ca Hon Cng. Hai anh em tranh ngi nhau, trong mt trn
|nh, Qun Trng sut git cht Ho{n Cng. Nhng sau Hon Cng thng, bt c Qun
Trng [tha ti cho], v{ phong l{m Tng quc. Qun Trng thay i cch ch to kh gii v
dng c, khng dng ng m dng st[34] ri ban lnh ch quc gia mi c khai thc
cc m st v lm mui [T gip bin, nn c mui], nh vy m{ nc T mnh ln. ng ta
li |nh thu c, mui, tin bc, c tin gip ngi ngho v{ thng nhng ngi c ti,
c cng. Trong thi gian cm quyn kh di ca ng, T thnh mt nc thnh tr, tin t
vng v{ng, vn ha ph|t trin. Khng t t khi khen cc chnh tr gia[35], m phi khen Qun
Trng: Cho n nay dn chng cn c hng }n c ca ng y. Khng c Qun Trng
th chng ta phi gic tc v ci o bn t [nh ngi mi r ri][36].
Chnh triu nh c|c nc t ra nhng thi l phong nh~ c bit ca hng tr thc
Trung Hoa, ln ln thnh mt th in chng, v tc l, l nghi, danh d rt nghim nht
c th thay th c tn gio trong gii thng lu. ng thi h li lp c s cho lut
php v t tc l trong dn chng v lut l ca triu nh bt u xung t nhau.
Nc Trnh v{ nc Tn (535 v 512 tr. T.L) ban b nhng b lut [thi gi l hnh
th] l{m cho d}n chng bt bnh, tr rng qu thn s trng tr chnh sch tn bo ; v{ s
thc kinh nc Trnh b mt ho hon thiu hu gn ht. Nhng b lut y c li cho
bn qu tc, khng bt h phi chu hnh pht, nu h bit t x ly; chng hn nu h git
ngi th h c quyn c t st[37], i kh|i cng nh hng Samourai (qu phi) ca Nht
Bn sau n{y. Nhng d}n chng bo mnh cng c th t x c, v{ c ao c mt v
bnh vc cho h, h khi chu s bt cng y. Sau cng ngi ta tm ra gii php dung
ho, ch p dng lut php trong nhng vic quan trng, lin quan ti quc gia, cn trong
nhng vic nh gia c nhn vi nhau th c theo tc l.
Quc gia c t chc ln ln v{ ngi ta cng ln ln tm ra c nhng th thc cho n
m ghi li trong b Chu L, tng truyn l ca Chu Cng, ch v ph chnh ca Thnh
Vng, ng vua th nh i Chu. B y thm nhun t tng Khng t, v Mnh t cho nn
c l c son vo cui ch khng phi u i Chu, n chi phi chnh th ca Trung Hoa

sut hai ng{n nm. Chnh th ny gm mt v Thin t thay Tri tr dn, uy quyn i vi
d}n do lng o c v lng knh Tri m c; mt gii qu tc gi nhng chc v quan
trng trong nc, m ch c mt l th tp, di na l dn chng ch lo cy rung chia
thnh nhiu gia nh ph quyn, c quyn cng d}n nhng khng c d vo vic nc;
sau cng mt ni cc gm su b[38] trng nom v: lo cho trai gi sm c v chng, v l, v
chin tranh, v t ph|p, v cc cng tc [tc b cng chnh ngy nay]. Tht l mt b lut
gn nh l tng, chc chn do mt trit gia v danh, khng c mt quyn h{nh n{o to
nn, ch khng do nhng suy t ca hng ngi cm quyn.
Nhng hin php hon ton ti my cng khng bao gi dit c ht ci xu, ci c
c, nn c lch s thi phong kin Trung Hoa chng ta thy nhiu c tp lng quyn v
c lu lu li phi ci cch. Bn qu tc cng giu c th cng ho ra tru lc, xa x, cung
bo; mi u l triu nh c|c vua ch hu ri sau ti c kinh Lc Dng ca thin t
na, y bn nhc s, thch kh|ch, k n v trit gia. Khng bao gi dn chng yn n lin
tip c mi nm m{ khng b cc r xm chim, |nh ph| bin gii. Th l phi chin
u t bo v, ln ln ngi ta ho| ra thch |nh nhau, m gii qu tc cng ngy cng
thch git ngi; c khi cht u c chc ng{n ngi. Trong mt thi gian cha y hai th
k, c ti ba mi s|u v git vua. X hi hn n, lon lc, khin cho cc trit gia tht vng.
Mc du lon lc, i sng vn tip tc. Nng dn gieo gt, hu ht l{ np cho lnh
cha v lnh cha lm ch c nng dn ln t ai; m~i ti gn cui i Chu, ngi ta mi
thy nng d}n c lm ch nhng khonh t nh. Quc gia ngha l{ mt nhm qu tc,
o{n kt vi nhau nhiu hay t, chung quanh mt v hu hay v b bt u l{m x}u, nh
{o kinh dn nc vo rung, c nhng quan chc chuyn mn dy dn lm rung, trng
cy, nui tm. Trong nhiu nc ch hu, triu nh gi c quyn |nh c|, khai th|c c|c
rung mui. Thng mi ~ ph|t trin mnh trong cc th trn, nui sng mt gii th dn
kh| phong lu, c hng nhiu tin nghi ca thi i chng ta, nh gi{y da, |o len, |o
la, i xe nga hoc xe b, i thuyn; trong nhng ngi nh xy ct p , ngi gh, ngi
bn, chn a l{ s{nh c hnh, c m{u p ; gii chc chn l sng sung sng hn
nhng ngi ng thi ca h th{nh Athne di thi Solon[39] hoc th{nh Rome di
thi Numa[40], sng hn nhiu.
Trong ci cnh b ngoi c v lon lc, ri ren khp ni , i sng tinh thn ca Trung
Hoa gi c mt sinh lc mnh m khin cho s gia no qu vi vng kt lun tt phi
ngc nhin. V chnh trong thi hn n y, dn tc Trung Hoa ~ dng c c s cho
ngn ng, vn hc, trit hc v ngh thut; nh mt ch kinh t sng sut, i sng c
d chu hn; vn ha cha b c khun v mt truyn thng nghim khc v mt chnh
quyn chuyn ch, cho nn tinh thn Trung Hoa gp c nhng iu kin rt c li cho ti
nng s|ng t|c. triu nh mi vua ch hu, trong v s th trn v lng mc, ngi ta thy
thi s ng}m th, th gm nn , th c c nhng bnh rt p, th li nn nt ch cho
tht tt, cc nh ngu bin dy cho thanh nin c ngn thut bin thuyt, cn cc trit gia
th than th v nhc im ca lo{i ngi, v s suy i ca dn tc[41].
Trong nhng chng sau, chng ti s nghin cu k ngn ng v ngh thut Trung Hoa.
Cn thi ca v trit l th c bit thuc v thi i Tin Tn ny, thi i c in ca t
tng Trung Hoa. Phn ln nhng b{i th l{m trc Khng t ~ tht truyn, ch cn li
nhng b{i chnh ng ~ la trong s nhng b{i lu h{nh thi ng. Nhng bi y gom li

trong b Kinh Thi, t nhng bi c nht ca i Thng ti nhng bi th k th VI trc

T.L., ngha l{ bao qu|t mt thi gian khong ng{n nm. Ba trm l nm b{i trong Kinh Thi
rt c ng, khng th dch c, dng nhng hnh nh linh ng, c |o din lng tn
sng Thng v thn linh, t nhng ni kh thi chin tranh v tnh u ym gia trai
g|i. }y, chng ta nghe li than th ca mt ngi lnh phi xa gia nh i tm c|i cht
khng hiu lm g:
Nhng con ngng tri u trn rng Yu kia,[42]
c t do bay ln, sung sng lm sao!
Cn chng ti phi phc v nh{ vua, khng lc n{o c ngh,
Ngay n k chng ti cng khng c gieo, la cng khng c cy na.
Cha m chng ti ri }y bit nng ta vo ai,
Hi tri xanh thm thm![43]
L| c}y ~ chng i ra m{u y ?
Chng xa v ~ chng t lu ri ?
Xin ngi ta thng bn lnh khn kh chng ti vi.
Chng ti cng l{ con ngi m!
Chng ta tng lm rng thi d}n tc Trung Hoa cn d~ man nhng trong Kinh Thi
chng ta thng gp nhng bi xun tnh din nhng cm xc rt m {, t nh. Trong mt
bi m ting than pht t nhng th k xa xi, gn nh khng ai nh ti na, nhng th k
Khng t khen l phong tc n hu, thun ph|c, chng ta ~ thy ti vn c bt dch
ny: s phn khng ca thanh nin v ta c cm tng rng s phn khng y l tnh cm
c nht ca nhn loi:
Hi chng Trng t,
Xin ch{ng ng leo qua xm em,
ng b cy k liu ca em.
Em }u tic g cy y,
Ch v em s cha m.
Chng Trng t |ng cho em thng nh lm ch[44],
Nhng li ry ca cha m,
Cng |ng s lm.
Hi chng Trng t,
Xin ch{ng ng leo qua tng nh em,
ng b cy du ca em.
Em }u tic g cy y,
Ch v em s cc anh.
Chng Trng t |ng cho em thng nh lm ch,
Nhng li ry ca cc anh,
Cng |ng s lm.
Hi chng Trng t,
Xin ch{ng ng leo qua vn nh em,
ng b c}y {n[45] ca em.
Em }u tic g cy y,
Ch v em s thin h lm li.
Chng Trng t |ng cho em thng nh lm ch,

Nhng li n ca thin h,
Cng |ng s lm.
[B{i Thng Trng t trong Trnh phong]
Mt b{i th na[46], nu khng phi l hon ton nht th cng l{ dch [ra ting Anh] kho
nht, cho chng ta thy rng nhiu tnh cm ~ c t thi thng c:
nh sng rc r ban mai ln dn dn trn u ti,
Chiu xung nhng hoa trng, , xanh, hng.
Lng em bn chn.
Trong c kh c ting lo xo;
Em tng l ting ch}n ch{ng bc ti.
Nhng ch l ting con co co.
Trng thng huyn lp l, em leo ln ngn i,
Thy chng t con ng pha Nam tin li.
Lng em thy nh nhng.[47]

5. Cc trit gia trc Khng t

Kinh Dch m v{ Dng Thi i rc r ca Trung Hoa ng Tch, Socrate ca Trung
Hoa
Nhng trit l mi chnh l s cng hin quan quan trng nht ca thi y. Chng ta c
th ni rng ci vinh d ca nhn loi l thi no c t m tm hiu vn vt s sng sut
v{ lun lun con ngi hoi bo nhng l tng cao hn kh nng ca mnh. Ngay t 1250
trc T.L, Yu Tseu[48] din mt t tng thi ~ c, s|o ri, nhng thi ny vn cn l
mi m, mt t tng m bn ham danh vng nn suy ngh: Ngi no khng mng ti
danh th vui v tm hn. Sung sng thay, con ngi khng c truyn k[49]. V t thi ,
Trung Hoa sn xut hoi cc trit gia.
n l x ca siu hnh hc v tn gio. Trung Hoa l x ca trit l nhn bn, khng
quan tm ti thn hc. Trong vn hc Trung Hoa ch c mi tc phm kh quan trng v
siu hnh hc, mt tc phm k d m u cho lch s t tng Trung Hoa, tc b Kinh Dch.
Theo truyn thuyt th cun y do mt ng vua sng lp nh Chu, tc Vn vng vit trong
khi b giam ngc [Diu L], m ngun gc kinh Dch th c t i Phc Hi, ng vua t ra
bt qui (tm qu)[50] biu th cc nguyn l v nguyn t thin nhin. Mi qu|i (qu)
gm ba ng[51], c ng lin biu th nguyn l dng v{ ng t biu th nguyn l
}m. Dng v{ }m tr|i ngc nhau: dng th tch cc, hot ng, sng tc, sng sa, nng,
sng ng, cm m th tiu cc, th ng, ti tm, lnh, cht; dng l{ tri, }m l{ t. Vn
vng lu danh thin c m{ cng l{m n|t c hng t ngi Trung Hoa nh ly mi qu
trong tm qu ln lt t chng ln nhau theo mi cch, thnh ra 64 qu[52]. Mi mt
qu ny biu th mt lut thin nhin. Tt c khoa hc, tt c lch s, tt c s minh trit
gm trong 64 qu ; rt cuc tt c v tr ch cn l s tng phn, hoc s ho hp ca
hai yu t cn bn l{ dng v{ }m. Ngi Trung Hoa dng kinh Dch lm sch bi v coi n
l mt b kinh quan trng nht ca h h tin rng ai hiu c ngha mi qu, mi ho
l hiu c tt c nhng lut thin nhin. Khng t gii ngha thm kinh Dch, t n trn
tt c c|c s|ch kh|c v{ c ao b ra nm chc nm nghin cu n[53].
Tc phm k d y mc du rt hp vi tm hn yu huyn b ca ngi Trung Hoa,
nhng li tri vi tinh thn thc t ca trit hc Trung Hoa. i ngc dng lch s Trung
Hoa, xa tht xa, thi n{o chng ta cng gp cc trit gia, nhng v nhng nh{ sinh trc Lo
t[54] th chng ta ch cn gi c v{i on ri r|c }y, c khi ch cn nh c ci tn.
Trung Hoa cng nh n , Ba T, Hi Lp, th k th VI v th V trc T.L, l thi trm
hoa ua n v trit hc v{ vn hc, v{ cng nh Hi Lp, m u phong tro l mt thuyt
duy l s|ng sut. Mt thi chin tranh lin min, cc k hn n, ~ ph|t sinh ra nhng ti
nng mi v dn cc th trn c ao c ngi m mang tr c cho h. Cc bc tn s ca
d}n thy ngay rng mn thn hc m h, lu}n l c tnh c|ch tng i, m chnh quyn
th tn bo, thi nt, bn dng nn nhiu thuyt khng tng, v vy m mt s ngi b
git: chnh quyn cho rng tr li h v ch. Theo truyn thuyt, chnh Khng t hi l{m i
T Khu nc L git mt vin quan phn lon, ly l rng hn c th t tp c nhiu
ngi, l lun ca hn lm m hoc ngi nghe, khin cho iu |c ho| ra |ng qu, m{
nhng ngu bin ca hn kh vng chng c l phi v s cng bng [C l Will
Durant mun tr quan i phu Thiu Chnh Mo, m s chp l{ ngi gian him, xo

quyt]. T M~ Thin cho rng truyn c thc, nhng nhiu s gia khc khng tin. Chng
ta mong rng n khng ng.
Trong s cc hc gi ni lon y, ngi c danh nht l{ ng Tch b vua nc Trnh ra
lnh git lc Khng t cn nh. Cun Lit t bo ng Tch dy rng thin v c l vn
tng i v{ a ra rt nhiu l l. K th ca ng bo ng sn sng bnh vc nhng thuyt
tr|i ngc hn nhau min l{ ngi ta chu tr tin ng, nhng k kin tng bt k phi tri
ng u ci cho ht, tht l v s bt vi. Mt s gia khng a ng, k chuyn l th di }y
v ng:
Mt ngi giu c cng mt x vi ng Tch cht ui sng V; mt ngi vt c
xc ln, bt gia nh k bt hnh phi np mt s tin ln, ri mi giao x|c cho em v chn.
H hi kin ng Tch, ng khuyn: Mc hn, c thng thng, cn c nh no khc li
chuc th}y }u. H lm theo. K vt c x|c i ho{i }m lo, li nh ng ch bo.
ng cng khuyn: Mc h, c thng thng, h cn c th chuc xc ni n{o na }u[55].
ng Tch son mt b hnh lut m chnh quyn nc Trnh cho l{ l tng qu, khng
thc h{nh c. Vin tng quc nc Trnh cm ng treo nhng b{i ng Tch phng
thch mnh, ng bn ch th}n i ph}n ph|t nhng bi y. Li b cm na. ng giu nhng
bi y di nhng vt khc ri gi cho tng nh. Chnh quyn cht u ng Tch cho yn
chuyn[56].

6. Lo t
Lo t o Cc nh tr thc ln cm quyn S phi l ca lut php Khng tng
theo kiu Rousseau, lun l Ki T gio Chn dung mt v hin trit Lo t v Khng t
gp nhau
Lo t l trit gia ln nht sinh trc Khng t, ng khn hn ng Tch, ng bit rng
l{m thinh l{ khn hn c, v{ ngi Trung Hoa tin rng ng sng rt l}u, nhng chng ta
khng chc ng ~ c sng thc khng. S gia T M Thin chp rng Lo t chn ngn v
t c|ch tin ca cc chnh khch, v chc th tng tht [cng nh qun th th vin ngy
nay] ca nh Chu, quyt tm ri Trung Quc, i tm mt ni ho l|nh, xa xi n dt. Khi
ng ti ca i [Hm Cc], Don H, vin quan gi i, bo ng: ng sp i n, vy xin ng v
ti m{ li mt b s|ch. Th l Lo t vit mt cun trn nm ng{n ch, gm hai phn
o v{ c. Vit xong ng ra i, v{ khng ai bit i }u v{ cht }u. Nhng truyn thuyt
th bit c ht v bo ta rng ng sng ti t|m mi by tui[57]. ng ch cn lu li tn
ng v b sch ca ng, nhng c l c hai u khng phi ca ng. Lo t ch l mt ting
t ng, ch khng phi tn, v{ c ngha l{ ng thy gi{; tn h ng l L, tc tr|i nho[58]
cn s xc thc ca cun o c kinh th kh nghi lm, cc hc gi by gi vn cn tranh
bin nhau v ngun gc ca n[59].
Nhng mi ngi u nhn rng o c kinh l tc phm quan trng nht ca ci trit l
m{ ngi ta gi l{ o Lo, v theo cc hc gi nghin cu v Trung Hoa ni danh nht th
trit l y ~ c t l}u trc Lo t, ri sau Lo t cng c nhiu nh theo, v t th{nh
mt tn gio ca mt thiu s quan trng ngi Trung Hoa. Tm ra tc gi ch thc ca
o c kinh l vn th yu, c iu ny khng ai chi c~i c, l nhng t tng trong
cun y thuc vo hng l th, hp dn nht trong lch s t tng nhn loi.
o chnh ngha l{ ng i, }y c ngha l{ ng thin nhin, o thin nhin, m
i khi cng c ngha l{ o minh trit theo Lo t na. Theo nguyn tc, n l mt cch suy
t hoc ng suy t, v i vi ngi theo o L~o, suy t l{ vic khng quan trng, ch
dng khi bin lun. Cn trong i sng th c hi hn c li, mun t ti o th phi b
c|i tr v{ thi ni nhm nh i, m{ sng khim tn, n dt mt cch qu ma, v ngm
thin nhin. Khng nn ln ln s hiu bit v{ o c, tri li cng truyn b gio dc, s
trm cp c{ng tng. Hiu bit cng khng phi l minh trit v khng g khc nhau xa bng
mt hin trit vi vi mt ngi tr [mt tr gi hay thc gi]. cho cc trit gia tr nc
th khng g tai hi bng, h trn ln l thuyt vi nhng ci gin d, tm thng nht; h
kho ni, kho a ra thuyt ny, thuyt n, iu chng t rng h bt lc trong hnh
ng.
Ngi thc c kinh nghim th khng bin bc; k bin bc th khng thc l c kinh
nghim[60].
Khi b c|i tr i ri, nc s yn n. Bc hin minh gi dn cho ngu dt, khng ham mun
g c, v{ ni n{o thy c k hc thc (k tr) th r|n ng cho h h{nh ng.
C nhn hiu r o th khng dy dn, m tri li h cht phc, ngu dt D}n m{ bit
nhiu qu th kh tr nc. K no rn tr nc bng tr th thnh ci ho cho nc; cn k
no khng tr nc bng tr th l{ c|i phc cho nc[61].

K tr l ci ho cho nc v h ngh c|ch ch nh php qui, rn xy dng mt x hi nh

mt hnh hnh hc, khng hiu rng ch nh th ch dit s t do linh ng v{ nng lc
h{nh ng thi. Cn ngi gin d, cht phc, do kinh nghin bn thn m thy c|i vui c
thc hin mt cng trnh t mnh ngh ra v{ l{m mt cch t do, con ngi y m cm
quyn th t nguy hi hn v{ hiu rng lut ph|p l{ con dao hai li, c th hi hn l{ li.
Mt nh ch huy nh vy t ra rt t lut l, c tm c|ch hng dn quc dn th ch cho
dn trnh s gio hot, rc ri, m quay v mt i sng gin d, hp vi lut thin nhin
trong i sng y, ngay ch vit cng phi b i v n l{ mt dng c u c dn. Khng b
g b v cc qui ch ca chnh quyn na, nhng bn nng c hu ca dn chng n ung
v tnh i s lm cho bnh xe sinh hot quay u, khng trc trc. Cc pht minh khng
ch li g my, ch lm cho k giu giu thm, k mnh mnh thm thi; khng cn ti sch
v, cc nh lm lut, khng cn ti k ngh na; cn bun bn th ch trong lng xm th
ri.
Trong nc cng cm k th dn cng ngho. Dn cng c nhiu phng tin kim li th
quc gia cng hn lon[62]. Ngi ta cng k xo th cc vt l cng pht sinh. Php lnh cng
nhiu th trm cp cng tng. Cho nn bc thnh nhn bo: Ta v vi m{ d}n t ci ho, ta
a tnh m{ d}n t sa i, ta khng lm g c m dn t giu, ta khng ham mun g c m
dn t ho ra cht phc[63].
Nc nh dn t, th ta s lm cho c mt s ngi kho m{ khng c g lm[64], lm cho
dn s cht m{ khng i xa ( khi cht), tuy c thuyn, c xe m{ khng dng n, c o
gi|p, binh kh m{ khng trng ra, khin dn chng dng li cch gt dy[65]. H thy mn n
[m bc] ca h l ngon, y phc [gin d] ca h l{ p, h tho mn v nh ca, vui v v
phng tin nh nhoi ca h[66]. Nhng nc lng ging trng thy nhau c, nghe ting
g ch ca nhau c m{ n gi{, n cht cng khng qua li[67] thm nhau[68].
Nhng c|i thin nhin m{ L~o t mun thun theo l{ c|i g? ng ph}n bit thin nhin
vi vn minh cng r r{ng nh Rousseau [trit gia Php th k XVIII] sau ny. Thin nhin
v hot ng t nhin, s m thm din tin ca cc bin c i i, kip kip, s tun hon
ca bn ma, s vn chuyn uy nghi ca tinh t, l{ c|i o m ta thy trong mi dng
sui, mi phin |, mi v sao, l{ ci lut ca v tr, v t, v ng~ m{ li hp l, v loi
ngi phi h{nh ng theo lut y nu mun sng mt cch khn ngoan v yn n. Ci lut
chi phi vn vt y l{ Thin o, cng nh lut c x, h{nh ng l{ Nh}n o; thc s Lo
t cho hai ci y ch l mt, m tit iu ca i ngi ch l mt phn ci tit iu ca v
tr. Trong c|i o ca v tr y, tt c cc lut thin nhin tp hp li thnh bn th theo
kiu Spinoza ca mi thc th, trong mi th thc t nhin u c mt v tr thch
hp v tt c cc d bit, mu thun b ngo{i u ho ln nhau; l{ c|i tuyt i trong
tt c cc c th tan ho thnh mt i th.
Theo Lo t, lo{i ngi thi s khai cht phc, hiu ho{, v{ i sng }u }u cng sung
sng. Ri lo{i ngi t ti c|i tr, ch to th ny th kh|c l{m cho i sng ho phc
tp, h sinh ra c c t}m, ri ng rung m ra thnh th, v bt u vit s|ch, do m{
h ho khn kh, khin cho cc trit gia pht ln li than th. Bc hin trit trn i sng
phin phc thnh th, trn s hn n bc mnh ca lut ph|p, vn minh sa o, m n
gia thin nhin, xa thnh th, xa sch v, lnh bn quan li tham nhng v{ bn ci c|ch m
mng ho huyn. Ch c s minh trit, an mnh mi to c hnh phc lu bn, m mun

vy phi kin nhn theo thin nhin, cng quyt b c|i tr, c tun mnh lnh ca thin
nhin, tc bn nng, v{ bt chc nhng ng li lng l ca thin nhin. Trong tt c vn
chng ca nhn loi, c l ti khng thy on no minh trit nh on ny:
Vn vt trong thin nhin u lng l lm vic. Chng sinh ra m chng c g c, lm trn
nhim v m chng i hi g c. Mi vt lm cng vic ca chng trong s tho mn. Khi
pht trin cng cc ri, chng tr v ci gc. Tr v ci gc l yn tnh, l{ tr li mnh. Tr
li mnh l lut thng (bt bin). Bit lut thng tc l sng sut[69].
Tm trng tnh y, trit l v vi, khng can thip vo dng bin chuyn t nhin ca vn
vt y, l du hiu minh trit v mi khu vc. Quc gia m hn lon th ng tm lp li trt
t bng cc ci cch, c mi ngi lm trn bn phn mnh l{ ri; nu gp s chng i,
th khn hn ht l{ ng gy ln, ng tn cng, ng gy chin m c lng l rt lui, ri s
nh s kin nhn, s an phn m thng c; th ng cng thng li nhiu bng hot
ng. C ch li ca Lo t khng khc li ca Ki T:
Ch v mnh khng tranh vi ai m khng ai tranh ni vi mnh[70] D c b|o o|n K
tt th mnh tt vi h, m k khng tt th mnh cng vn tt vi h, nh vy mi ngi s
tt[71] C|i rt mm trong thin h thng c ci rt cng trong thin h[72] Trong thin
h khng c g mm yu hn nc, m thng c ci cng ci mnh th khng g hn n,
khng g thay n c[73].
Tt c nhng thuyt y u thuc v quan nin bc hin minh ca Lo t. C im c
bit n{y l{ c|c t tng gia Trung Hoa khng ni ti th|nh (saint) m{ ch ni ti hin, t
ni n c (vertu) hn l{ ni n s thn trng[74], i vi ngi Trung Hoa, l tng
khng phi l hng ngi m o, m l hng ngi u c gi gin, bnh tnh, mc du bit
rng mnh c th gi mt a v quan trng trong x hi, m vn rt v sng gin d trong s
im lng. Im lng l bt u minh trit. Bc hin trit khng ni, mc du l ni v o, v
c, v o v{ c khng truyn c cho ngi khc bng li ni m bng s nu gng
v bng kinh nghim. Ngi bit [o] th khng ni, ngi ni th khng bit [o].
[Ngi bit th] ngm ming, bt mi[75]. Ngi hin gi th nhn nhn v khong nm chc
tui tt phi bit rng hiu bit ch l{ tng i, s sng sut rt mong manh; nu thy
mnh may mn m bit hn ngi, th r|n giu, ng l ra, ng cho c tnh mnh to
ra m cho n ho vi s ti tm ca ngi kh|c, ho{ ng vi hng ngi cht phc ch
khng phi vi hng ngi thng thi, trnh ci thi hay phn i ca bn non nt, cha c
kinh nghim. Bc hin gi khng mng ph qu, quyn th, tit dc ti a, gn nh o Pht:
Ti khng c g m ti coi trng c; ti c ao lng ti c yn n, h tnh Trng thi
h tnh y phi t ti mc tuyt cao v phi cng quyt gi ho{i Ngi n{o t c
ti mc th khng ai d|m coi thng, khng cn cho ci g l li hay hi, qu hay tin
na; ngi cao thng nht thin h[76].
Khi phi nhn mnh rng nhng rt hp vi ca Jean Jacques Rousseau, nh
cng mt khun ra, mc d hai nh{ sng c|ch nhau hn hai ng{n nm.
Th trit l v nhn sinh y c sau mt thi gian li xut hin trong lch s nhn loi v
mi th h c mt s ngi chn phn u, chn s tn bo, s phin toi, no nhit ca i
sng thnh th, t cnh nn th ca i sng thn qu m h tng tng nhiu hn l{ bit.
Thin nhin l{ mt danh t m h c th a ta ti bt k th lun l no, thn hc no; n
thch hp vi khoa hc ca Darwin vi thuyt phi o c ca Nietzsche cn cht ch hn

vi o ca Lo t, ca Ki T. Nu con ngi c theo thin nhin, h{nh ng theo lut thin

nhin th c nhiu phn chc chn rng ngi ta s n sng nut ti k th hn l{ thn
nhin l{m trit l, ngi ta s hung d ch chc g ~ khim tn, nht l lm thinh? Nai
lng ra c{y rung, vic tr|i hn vi bn nng ca lo{i ngi vn ham sn bn v chm
git, canh nng khng phi l{ c|i g hp thin nhin hn k ngh.
Vy m trong trit l y c mt yu t tr bnh ch; chng ti phi th thc rng c l
chnh chng ti na, ngy no thy nhit tm gim i ri, th s tm thy trong trit l y s
minh trit, v s tm kim s tnh mch ca ni s}u, ng rung cho tm hn c nh
nh{ng. i sng ong a nh qu lc, t Voltaire qua Rousseau, t Khng t qua Lo t,
t Socrate qua Ki T. Mi ngh x}m chim tm hn ta trong mt qung di hay ngn ca
i ta, chng ta bnh vc n nhiu hay t, thnh cng nhiu hay t, ri chng ta chn chin
u, giao li cho th h tr hn m tin tng ca ta lc chng cn c bao nhiu, v
rng sng vi Jean Jacques v Lo t; lm bn vi hu nai, sung sng khng km g
Machiavel[77] khi ni chuyn vi nng dn cht ph|c; chng ta mc cho th gii mun lm
tr ma m~nh g th l{m, khng ngh ti vic ci thin n na. Lc trc khi v ni c l
chng ta t ht sch v i, ch tr mt cun v vui v tm s minh trit trong o c kinh.
Chng ta c th o|n c trit l y l{m chng tai Khng t ra sao khi ng mi ba
mi bn tui li Lc Dng[78], kinh nh{ Chu, hi Lo t v s[79]. Tng truyn Lo
t tr li mt cch chua cht bng nhng li cc lc v ti ngha:
Ngi qun t gp thi th i xe, khng gp thi th i nn l| m{ i ch}n. Ta nghe ni
ngi bun bn gii kho cha ca, coi nh chng c g c; ngi qun t c c tt, coi b
ngo{i nh ngu n. Thy nn b c|i kh kiu cng lng ham mun cng sc dc v dm ch
i. Nhng c|i khng li g cho thy.
T M~ Thin chp rng Khng t hiu ngay s minh trit ca li khuyn , ~ khng bt
bnh m tri li v cn bo c|c t: Chim th ta bit n bay c, c th bit n li c,
th th bit n chy c. Chy, bay, li th ta c th ba li m bt c. Cn con rng th
ta khng bit n ci gi, ci my bay ln tri lc no. Hm nay ta thy Lo t nh con
rng vy[80]. Ri Khng t t r|n thc hin c|i o ca mnh, sau thnh trit gia c nh
hng ln nht trong lch s.

II. Khng T
1. Mt bc hin trit i kim mt nc phc v
Lc sanh v tui th Ci v ri li d Mn sinh v cch dy Hnh d|ng v{ c Mt
ngi {n b{ v{ con cp Th no l chnh quyn tt Khng t cm quyn Nhng nm
chu du thin h Nhng nim an i khi v gi
Khng Khu, m mn sinh gi l Khng phu t, sanh nm 551 tr. T.L. huyn Khc Ph,
thi trong nc L, by gi thuc tnh Sn ng. Truyn thuyt Trung Hoa cho bit
thn mu ng nm m thy g[81] trc khi sanh ra ng trong mt ci hang, c rng chu ra
sao, cc nng tin lm cho khng kh ngo ngt hng thm ra sao[82], nhng truyn ta
khng c cch no bc b c. Ngi ta bo lng ng nh lng rng, mi nh mi b [?],
ming rng nh bin. Ging h ng l}u i nht Trung Hoa, v t tin ng l{ Ho{ng , v
h Khng cn truyn li bt tuyt cho n ng{y nay. C|ch }y mt th k hu du ca ng,
phi nam, khng k phi n c mi mt ng{n ngi; qu hng ng ng{y nay a s
gm nhng ngi h Khng, m thi xa Khng t ch c mt ngi con trai [tc Khng
L]; mt ngi h Khng [Khng Tng Hi][83] lm b trng t{i ch|nh di thi Tng
Gii Thch Nam Kinh.
Khi Khng t ra i th thn ph ~ by mi tui; ba tui ng m ci cha. Ln ln, ngoi
nhng gi hc, ng phi gip m, v c l ngay t hi nh, ng ~ c c|i v nghim trang m
ng gi c sut i. Mc du vy ng vn c th gi hc mn bn cung v m nhc; ng
m nhc ti ni sau ny c ln [ T] nghe nhc [thiu] thch qu, sut ba th|ng khng n
tht [Lun ng Thut nhi -13]. Nietzche cho rng trit gia khng nn c v; Khng t mi
u khng ngh vy, cho nn mi chn tui lp gia nh, nhng hai mi ba tui li d, v
hnh nh sau khng tc huyn.
ng bt u dy hc hi hai mi hai tui, dng ngay nh{ ng l{m trng hc, cha m
hc tr mun tng l vt t nhiu g cng c. ng dy v ba mn chnh: s, th v{ nhng
qui tc v chnh sch (?)[84]. ng thng bo: T c|ch ngi ta pht ra nh thi, ch vng
vng nh l, c hnh thnh tu c nh nhc. Cng nh Socrate, ng dy bng li
ch khng bng sch v chng ta ch c bit hc thuyt ca ng nh mn ca ng
chp li. ng nu mt gng qu cho c|c trit gia nhng t ngi theo c l khng bao
gi ch trch c|c nh{ t tng khc, khng mt th gi vo vic tranh bin[85]. ng khng dy
mn l lun, nhng ng m{i gia tr tu ca mn sinh bng cch n tn ch cho h s suy
lun lm ln }u v{ lun lun phi c tinh thn mn nhu. Ngi no chng t hi: mnh
phi lm [ci ny] ra sao? Mnh phi l{m [c|i ] ra sao? th ta cng chng c cch no ch
bo cho c [Lun ng V Linh Cng 51]. K n{o khng hng h|i mun hiu th ta
khng th gip h hiu c, k no khng dm t kin th ta khng th gip cho pht
biu kin c. Ta vn cho mt gc m chng chu tm ba gc kia th ta khng ging thm
cho na [Lun ng Thut nhi 8]. ng tin chc rng ch bc i ngu th hc mi khng
ch li g, cn nhng ngi khc hc th th no tr tu v{ t c|ch cng c ci thin.
Khng c ngi no hc ba nm m{ khng thy kh| hn[86].
Mi u ng c t hc tr, nhng chng bao l}u ngi ta thy ng c cao, hc rng, nn
v cui i, ng c th t ho rng c ti ba ngn mn sinh nh ng dy d m thnh ti, c

a v rc r trong x hi. Mt s mn sinh c thi c ti by chc[87] sng vi ng

nh c|c mn sinh n sng vi guru (tn s), qu mn ng lm, ngn cn ng khi ng
mun lm ci g c hi cho ng, v phn i d di khi c ai ni xu ng. Mc du rt
nghim vi mn sinh, ng cng yu v{i ngi cn hn con ng na; khi mt mn sinh,
Nhan Hi cht, ng khc nc n. Khi L Ai Cng hi trong s mn sinh ca ng c ai hiu
hc, ng |p: C Nhan Hi hiu hc. Anh y khng gin ly, c lm l th khng ti phm.
Chng may anh y cht sm, nay th khng cn ai na, ti cha nghe ni c ai hiu hc na
[Lun ng Ung d 2]. Ln khc Khng t bo: Anh Hi khng gip cho ta c g c
[ngha l{ khng gip ta suy ngh, tm hiu thm]. V[88] chng c iu g ta ging m anh y
khng vui lng [ngha l{ hiu ngay, lm theo ngay] [Lun ng Tin tin 3]. K no lm
bing th trn ng v ng khng khoan hng vi h, c ln ng |nh mt tn bing nhc,
mng cho tn nhn ri ui i. K no c ngy ch n no ri khng, chng dng tm lm
vic g th kh m sa i c lm [Lun ng Dng Ho| 21]. Mt ln ng mng
Nguyn Nhng, mt ngi quen c: Hi nh khng bit knh trng bc huynh trng, ln
ln chng l{m c vic g |ng khen, gi{ ri m khng cht i, nh vy sng ch l ph hi
thi [Lun ng Hin vn 46]. c thy ng ng trong lp ng dy hc hoc va i
ngo{i ng va ging cho mn v thi, l, trit l, chc l{ iu th v lm. Cc ho s
Trung Hoa v ng lc v gi{: u gn hon ton hi, nt mt nh anh li v kinh nghim,
nghim trang mt c|ch |ng s, ch khng l mt cht h{i hc, u ym, hay tnh a
cm mn nhu, rt ngh s ca ng, m chnh nhng nt ny lm cho ng rt gn vi chng
ta, mc du c ng hn chng ta nhiu qu. Mt thy dy nhc cho ng ~ t ng nh
sau, khi ng mi ti tui trung nin:
Ti ~ thy Trng Ni c nhiu nt ca mt bc hin. Mt trong nh nc sng, tr|n nh
trn rng, khin chng ta nh ti vua Ho{ng . Tay d{i, lng cong nh lng ra, cao chn
thc[89] su tc. ng thng khen c|c tin vng[90]. ng theo c|i o khim nhng, l .
Nh c k tnh phi thng, ng c|i g cng bit, nghe ri l nh lin. Kin thc ca ng mnh
mng. Nh vy chng hin nhin l ng s thnh mt bc hin sao[91].
Theo truyn thuyt, ng c bn mi chn tng qu. Mt hm ng gp mt tai nn,
thy tr lc nhau. T Cng i tm ng. Mt ngi dn trng thy ng, mch rng mi thy
mt ngi tng rt k qui, coi v thm hi nh con ch hoang. Khi thy tr gp nhau,
T Cng k li li , Khng t thch lm, bo: L nh! L nh[92]!
ng dy theo li c, cho rng thy tr phi cch bit nhau, phi gi ng l[93]. ng ch
trng khc k, gi o cho nghim chng vi tnh ham hng lc ca con ngi. C hi
ng c v nh t c: Trong mt xm mi nh, tt c ngi tn nh Kh}u n{y, nhng
chng ai ham hc bng Kh}u [Lun ng Cng D Trng 27]. V vn chng, hc thut
th hoc gi ta cng bng ngi, nhng v o qun t th ta cha thi h{nh cho trn c
[Lun ng Thut nhi 32][94]. Nu c ng vua no dng ta th trong mt nm ~ kh| ri, s
th{nh cng [Lun ng T L 10]. Nhng xt chung th ng nhn nhn. C|c mn ng
bo khng h mc bn iu li ny: khng bao gi kt lun vi vng qu, khng quyt nh
trc mt c|ch c o|n, khng c chp, khng ch k[95]. [Lun ng T Hn 4]. ng t
cho mnh l ch truyn li o ca vua Nghiu vua Thun i xa ch khng sng tc g
mi[96] [Lun ng Thut nhi 1].

ng rt mong c ni danh v{ c l{m quan [ thi h{nh o ca ng], nhng ng gi

vng lp trng [v chnh tr] nn khng c cc vua cha dng hoc dng m khng
c lu. Nhiu ln ng t chi cc chc v cao v li tr dn ca cc vua cha mun dng
ng khng hp vi o ca ng. ng bo c|c mn sinh: ng lo mnh khng c chc v,
ch lo mnh khng t{i c lnh chc v; ng lo khng ai bit mnh, ch lo mnh khng
c g |ng cho ngi ta bit[97]. [Lun ng L Nhn 14].
Mt v i thn L, Mang He[98], c hai ngi con li hc ng. Do m{ ng c gii
thiu vi triu nh Chu Lc Dng; nhng ng l|nh xa ch cung in m{ thch i thm
Lo t lc ~ gn cht. Khi tr v L, thy t quc ng b tn ph v ni lon, ng cng
vi v{i mn sinh l|nh qua nc T. i qua mt min ni non him tr, hoang vu, ng ngc
nghin thy mt b lo, khc trn mt nm m. ng sai T L[99] li hi nguyn do. B lo
|p: Cha chng ti b cp v ni }y; ri ti chng ti cng vy, by gi con trai ti cng
mi b nn . Khng t hi ch nguy him nh vy, sao khng i ch khc, b lo
|p: V }y khng c bn quan li h khc. Khng t quay li bo mn sinh: C|c con
nh y: chnh sch h khc cn khc hi hn l{ h [L k].
Vua T [Cnh Cng] mi ng v triu, hi v cch cai tr. ng |p: Vua l{m ht phn vua,
ti lm ht phn ti; cha lm ht phn cha, con lm ht phn con [Lun ng Nhan Uyn
11]. Vua T khen l phi, mun phong cho ng p Lin Kew[100] nhng ng khng nhn, bo
khng c cng g |ng nhn. Nh vua li mun dng ng lm chc c vn, nhng t
tng l Gan Ying[101] can ngn: Hng s y khng c c thc t, khng th l{m gng mu
c. H kiu ngo, ch cho tng ca h mi ng, khng chu nhn nhng chc thp.
ng Khng l{ mt ngi k quc, cn lu mi chu b ci thi lm b lm tch ra
v[102]. Vy l Khng t tr v L, li tip tc dy hc mi lm nm na ri mi c vi
ra lm quan.
Qua u th k sau [tc u th k th V trc T.L, lc ny Khng t 51 tui], ng c
l{m Trung t L [tc nh chc kinh thnh ph don thi gn }y]. Theo truyn thuyt,
ng cm quyn th c kinh th{nh ua nhau lng thin: ca ri ngo{i ng khng mt m
c tr li cho ch. Ri vua nh cng nc L phong ng l{m T khng [nh Cng b
thng th], ng sai o nhng t thuc v Quc gia v lm cho canh nng pht trin. Sau
ng ci chc l{m i t khu [nh Hnh b thng th], c|c ti c bin mt. S chp khng
cn gian di tru lc na, {n ng th ngay thng, th{nh tn, {n b{ th trinh tit v nhu
thun. Ngi c|c nc kh|c x li L. Khng t c d}n chng ngng m[103].
Tht l tt p qu|, kh m{ tin c, hoc t nht th cng kh m{ l}u bn c. Nu qu
tht bn gian t trn ht th chc l{ }m mu a ng v{o by. S chp rng c|c nc
chung quanh ghen vi L, thy L thnh ln m lo s. Mt i phu qu quyt nc T dng
k phn gin. Vua T gi qua L mt o{n m n v 120 con nga tt. Vua L say m, khng
nghe li can gin ca Khng t () b b vic nc, l{m cho c|c quan i phu bt bnh. T
L tha vi Khng t: Lc n{y thy nn ra i. Bt c d ng phi t chc, ri nc L v
bn ba c|c nc ch hu trong mi ba nm, sau n{y ng nhn thy rng cha thy ai
hiu c bng hiu sc [Lun ng T Hn 17], m s thc, v mt v{i phng din no
, ho| cng ~ lm ln m{ cho c v sc rt t khi i i vi nhau.
Khng c trng dng trong nc mnh na, Khng t vi mt s mn sinh th}n tn i
lang thang t nc n{y qua nc kh|c, c khi c tip ~i trng hu, nhng cng c khi

long ong, sut nguy ti tnh mng, hoc b thiu thn. Hai ln ng v mn sinh b cp
|nh, v{ mt ln b i, ti ni T L phi phn nn rng bc qun t sao m b tri {y o
nh vy. Vua V mun giao quyn cho ng nhng ng t chi, khng chp nhn cch tr dn
ca nh vua[104].
Mt hm thy tr i ngang qua nc T, gp hai ng gi chn cnh sa o thi , t
quan v n sng gin d nh L~o t. Mt ng nhn ra c Khng t, trch T L sao m
theo Khng t, bo: a a nh nc chy mt chiu, thin h u nh vy c, ai m theo
mnh sa i lon ra tr? Anh ch theo mt bc s tr|nh ngi [m ch Khng t v Khng
t xa lnh bn vua quan v o], sao bng theo bc s l|nh i [ngha l{ bn n s nh
mnh]. [Lun ng Vi t 6]. Khng t suy ngh l}u v li y, nhng vn hi vng s gp mt
ng vua dng mnh ci t x hi cho ht lon lc[105].
Sau cng, ng ~ s|u mi chn tui, Ai Cng nc L ln ni ngi, phi ba vin quan
kim ng, tng ng l vt v mi ng v nc. Trong nm nm cui cng, ng sng gin d,
c mi ngi qu trng, thng c nh vua hi kin, nhng ng l|nh vic triu nh,
ch lo san li cc kinh v vit mt b s v nc ng [tc b Xun Thu].
Dip Cng c ln hi T L v Khng t. T L khng |p. Hay c Khng t bo T L:
Sao anh khng |p nh vy: ngi y c lc gng suy ngh v o l m ti qun n, tm ra
c o l th vui n qun ht lo bun, khng hay rng ci ci gi n sp n? [Lun ng
Thut nhi 18]. ng tiu khin bng th v{ trit l, mng rng c theo bn nng ca mnh
m{ cng khng tr|i vi o l. Ta mi lm tui ch vo vic hc, ba mi tui ~ vng
ch; bn mi tui tm tr sng sut, khng cn nghi hoc v o l na; nm mi tui bit
c mng Tri; s|u mi tui nghe iu g th hiu ngay, by mi tui lng ta mun g
th cng khng h sai php[106] [Lun ng Vi Chnh 4].
ng mt nm by mi hai tui [tnh theo phng ng, l{ by mi ba]. Mt bui sng,
ngi ta [T Cng] nghe thy ng ht:
Ni Th|i Sn sp sp.
C}y thng lng sp .
Bc trit nhn sp mt.
T Cng li gn ng, ng bo: Thin h lon t lu, m khng mt ng vua no chu theo
li khuyn ca thy. Thy sp i }y. ng nm xung v by ngy sau ng mt.
Mn sinh chn ct ng rt long trng, ai cng thng xt ng, h ct nh l chung
quanh m ng, tang ng ba nm, khc ng nh con khc cha. Khi h i ri, T Cng qu
ng nht, cn li gi m cho ng ba nm na.

2. Ng kinh v t th
Khng t lu li nm cun sch c v nh chnh tay ng vit hoc san nh m{ ngi
Trung Hoa gi l{ ng kinh. Trc ht l cun L k chp nhng l nghi thi trc hm
dng nhng tnh cm tt v gi trt t cng s an n trong x hi. Ri ti nhng thin gi
l Thp dc gii thch Kinh Dch, cun ny l s cng hin thm thu nht ca Trung Hoa
vo khu vc ti tm ca siu hnh hc m ng vn trnh xa trong hc thuyt ca ng. Cun
th ba l{ Kinh Thi trong ng tuyn nhng b{i ca, b{i dao, cho ngi ta bit bn th
ca i sng ra sao, v phi theo qui tc lu}n l n{o. Sau ti cun Xun Thu chp li mt
cch tht vn tt, gn nh khng th{nh c}u, nhng bin c quan trng trong lch s nc
L, qu hng ca ng. Tc phm chnh ca ng l cun th nm Kinh Th, ghi li nhng
bin c v truyn thuyt v cc thi vua c, thi m Trung Hoa cn thng nht mt phn
no v cc nh cm quyn l nhng v anh hng, nhng v hi sinh cho d}n, ng tin nh vy.
ng dng cun y {o to t c|ch cho mn sinh. Trong nm cun y ng khng mun
lm cng vic ca mt s gia m ch nhm vic dy d thanh nin, cho nn ng ch gi li
nhng truyn hoc nhng s kin c no c tnh cch lm cho tm hn mn sinh cao
thng ln; vy chng ta khng nn coi nhng cun l{ lch s ca Trung Hoa chp mt
c|ch v t, theo tinh thn khoa hc. C ch ng tng tng ra nhng truyn, nhng {m
thoi ch cho hp vi quan nim o c ca ng. L tng ho| d v~ng ca dn tc ng
nh vy, ng h{nh ng cng y ht nh ta ng{y nay khi chng ta cao nhng v quc
trng mi c|ch chng ta cha y mt th k khin trong khong ng{n nm na h cng
s thnh nhng v thnh minh trit nh Nghiu, Thun ht.
Ngi Trung Hoa thm v{o ng kinh bn cun na gi l T th, cng ht thy l chn
cun. Cun u v l cun quan trng nht trong t th l{ cun Lun ng khng do Khng
t vit, m{ do c|c mn ng vit t chc nm sau khi ng mt, ghi li bng mt ging
vn c ng v sng sa nhng kin ca ng, cng nhng li ng dy bo. Cun y l cun
|ng tin nht tm hiu trit l ca ng. Cun th nh l cun i hc. Chng th t v{
chng th nm[107] ca cun ny c nhng on hay nht v{ c bit nht trong cc kinh,
th ca Trung Hoa. Theo Chu Hi [trit gia i Tng] th hai chng y ca Khng t, cn
nhng chng kh|c l{ ca Tng S}m, mt mn tr nht ca Khng t. Theo Kea Kwei [?]
mt hc gi th k th nht sau T.L., th tc phm y ca Khng Cp [tc T T], ch|u ni
Khng t, nhng c|c hc gi ngy nay lun lun hoi nghi, bo khng bit chc ca ai vit.
Nhng tt c c|c nh{ chuyn mn u nhn rng cun th ba, Trung dung, l ca Khng
Cp. Cun cui, Mnh t, di }y chng ti s xt ti. Cc kinh tch ca o Khng ch gm
chn cun y, nhng t tng Trung Hoa trong thi i t hc[108] khng phi ch c by
nhiu[109]. Chng ta s thy cn nhng hc thuyt khc chng li tinh thn th cu trong
trit hc ca Khng t.

3. Ch trng bt kh tri ca Khng t

Mt on lun l Trit gia v{ hai a nh Mt qui tc minh trit
Phi cng tm m nhn rng nhn sinh quan trong trit l Khng t hp vi tui nm
mi ca chng ta v c l xt cho cng n hp l hn nhng t tng nn th ca tui tr.
Khi chng ta cn tr, chng ta nn dung ha trit l y vi trit l ca chng ta nu chng ta
mun cho ngi khc tha nhn nhng bn-chn l ca chng ta m chng ta ly lm t
ph.
Khng nn tm Khng t mt trit h, ngha l{ mt ton th c mch lc, h thng gm
lun l hc, siu hnh hc, o c hc v chnh tr hc, ht thy u qui vo mt chnh,
cn bn (nh nhng cung in ca Nebuchadrezzar m mi vin gch u c ghi tn nh
vua). Khi dy ngh thut l lun Khng t khng dng php tam on lun m lun lun
dng s bn nhy ca tr tu ng sa li t tng ca mn sinh; hc xong h khng bit
g v hnh-thc-lun-l-hc (logique formelle) m bit suy ngh s|ng sut v khng lc ra
ngoi vn . iu ng dy u tin l{ t tng cng ngn ng phi sng sa, thnh thc:
Li ni, min din ng tng l{ [Lun ng V Linh cng 40]; bi hc y, mn
trit hc khng lun lun theo ng.
Bit iu g th gi ng iu y[110], khng bit nhn l khng bit; nh vy l tht bit
[Lun ng Vi Chnh 17]. V thiu thnh thc m{ t tng ho ti tm, ngn ng thiu
chnh x|c, l{ c|i hi ln cho quc gia. Vua khng ra vua th ng gi l vua na, cha
khng ra cha th ng gi l cha na, con khng ra con th ng gi l con na, ch c nh
vy th ngi ta mi khng np sau danh t m lm by. Cho nn khi T L hi ng: Nu
vua nc T i Thy v gip ngi tr nc th Thy s l{m g trc ht?, ng |p: Tt
phi l{m cho chnh danh ~, khin T L rt i ngc nhin.
V ng ch ham p dng o ca ng vo vic c x v tr nc, cho nn ng lnh phn
siu hnh hc, rn gt cc thuyt ti tm, m m i, khng cho mn sinh ngh ti. Mc du
i khi ng cng ni n Tri v vic cng v|i [nh Lun ng Bt dt 13] v khuyn
mn sinh phi gi ng tc t l t tin v cc thn ca quc gia, nhng khi mn sinh hi v
thn hc th nhng cu tr li ca ng c tnh cch ph nhn, cho nn cc hc gi ngy nay
u coi ng l c ch trng bt kh tri [ngha l{ ch trng rng con ngi khng hiu ni
nhng ci tuyt i nh c Thng khng, c linh hn bt t khng, ai sinh ra loi
ngi]. Khi T Cng hi: Ngi cht, cn bit khng?, ng khng tr li mt cch qu
quyt[111]. Khi Qu L hi v o th qu thn, ng bo: o th ngi cn cha bit, sao
bit c o th qu thn. Qu L li hi thm: Xin thy cho bit v s cht, ng |p: S
sng cn cha bit, bit sao c s cht [Lun ng Tin tin 11]. Phn Tr hi th no
l{ tr [s|ng sut], Khng t |p: Chuyn l{m vic ngha gip ngi, knh trng qu thn,
nhng xa ra, nh vy c th gi l{ tr [Lun ng Ung d 20]. Mn sinh ca ng bo ng
khng thch ni ti nhng ci qui d, dng lc phn lon v qu thn [Lun ng Thut
nhi 20].
Th|i trit l khim nhng l{m cho mn sinh ngc nhin v chc chn l h mun
c ng vn cho t nhiu b mt ca Tri. Cun Lit t chp truyn hai a nh hi ng
mt tri gn tr|i t hn khi mi mc v lc n ln hn hay l khi gia tra v lc
n nng hn ng khng |p ni v{ chng ci ng: Vy m{ ngi ta bo rng ng bit
nhiu ch[112]. V siu hnh hc, Khng t ch khuyn chng ta tm mt s ng nht n{o

gia cc hin tng v gng sc pht kin c s ho hp v qun bnh gia o lm

ngi vi lut thin nhin, tc o tri[113]. Mt hm ng hi T Cng: N{y anh T, chc
anh cho rng thy mun hc cho tht nhiu m nh cho ht, phi khng?. T Cng |p:
D, nhng khng phi vy sao?. Khng, thy ch mun tm mt mi m thng sut ht
c [Lun ng V Linh cng 2]. Th tinh tu ca trit l chnh l vy.
ng ch trng nht ti lun l. ng cho rng thi lon lc l{ v o c suy vi; c th l
do c|c tin tng thi c ~ km ri, hoc do bn ngu bin v hoi nghi truyn b nhng
nim ca h v thin v c; c th vn hi c trt t, khng phi bng cch tr li nhng
nim tin thi xa, m{ bng cch thnh tm tm mt tri thc vin m~n hn [chc tc gi
mun ni: cch vt, tr tri] v phc hi li o c bng mt i sng gia nh c qui
nh cht ch, vng v{ng hn. Chng trnh v~n hi trt t c ng trnh by mt cch
mnh m v{ th}m thu trong on bt h di }y trong cun i hc:
i xa mun l{m s|ng c trong thin h th trc ht phi tr nc mnh [ngha l{ l{m
cho nc mnh c tr], mun tr nc mnh th trc ht phi sa thn mnh; mun sa
th}n mnh th trc ht phi t nh mnh, mun t nh{ mnh th trc ht phi chnh ci
tm ca mnh; mun chnh ci tm ca mnh th trc ht phi lm cho tinh thnh ci ca
mnh, mun lm cho tinh thnh ci ca mnh th trc ht phi c tri thc x|c |ng; tri
thc x|c |ng ch xt k mi vt.
Mi vt ~ xt k th tri thc mi x|c |ng; tri thc ~ x|c |ng th sau c|i mi tinh
th{nh; ~ chnh th sau c|i t}m mi chnh; c|i t}m ~ tinh th{nh th sau c|i th}n mi c
sa; c|i th}n ~ sa th sau nh mi t; nh{ ~ t th sau nc mi tr; nc ~ tr th sau
thin h mi bnh[114]. T thin t cho n th d}n u phi ly s sa mnh lm gc; gc
lon m ngn tr l{ cha h c; ci gc mnh |ng hu m li bc, ci ngn mnh |ng bc
m li hu l{ iu cha h c[115].
l{ c|i tinh tu m{ cng l{ cha kho| ca trit l Khng t. D chng ta khng cn gi
c tt c nhng li ging dy khc ca ng v{ c|c mn ng, th ch my hng y cng
cho ta c c|i ct yu ca vn v{ hng dn ta trong trn i ta ri. Khng t bo
thin h lon lc v c|c nc khng c kho tr, m{ nc khng c kho tr v lut
php d nhiu ti }u cng khng thay th c trt t t nhin trong x hi, trt t ny
t c s trn gia nh; gia nh b bi, khng l{m c nhim v duy tr trt t x hi k
trn l{ v ngi ta qun rng nu mnh khng sa c mnh [tu thn], khng th t gia
c; h khng tu th}n c v lng h bt chnh, khng gt c ht nhng dc vng hn
n trong tm hn; lng h bt ch|nh v t tng ca h khng ngay thng, khng tun
theo s thc m tm cch giu bn th thc ca h; t tng ca h khng ngay thng v h
cho dc vng lm sai s kin do m kt lun sai, ch khng chu pht trin kin thc
tht rng bng c|ch v t tm hiu bn th thc ca s vt. Vy chng ta c nn tm hiu s
vt mt cch bt v li th t tng s ngay thng; t tng ngay thng ri th lng khng
cn nhng dc vng hn n na; lng c gt nh vy ri, ci ng ca chng ta s thy
qui tc t nhin ca n[116], th}n ~ sa ri th t nhin nh{ c t khng do nhng li
ging lun l di dng hoc nhng cch trng tr nghim khc, tn bo, m ch do mnh im
lng l{m gng cho ngi nh{; khi nh{ c t bng s tr tri, thnh v s nu gng, th
trt t trong x hi s t nhin c tng cng rt mnh m nh cm quyn thnh cng

trong vic tr nc; khi trong nc c tr, cng bng v yn n, th thin h s sng sung
sng trong s thanh bnh.
Khng t khuyn chng ta phi r|n th{nh ngi hon thin; li khuyn rt qu, nhng
ng qun rng lo{i ngi l mt loi th d; cng nh Ki T sau ny, ng vch cho chng ta
mt mc ch, bc mt c|i thang cho chng ta leo. on l{ mt trang bt h trong lch s
trit hc.

4. o ngi qun t
Mt bc chn dung khc ca Khng t c ng Hong kim qui tc
Vy thc l{ bc u ca s minh trit, v x hi c trt t l nh c nhn c k lut
trong mt gia nh c k lut. Sau n{y Gothe cng nhn nh Khng t rng mun x hi
c tin b th trc ht phi {o luyn t c|ch con ngi ~. Khi T L hi lm sao thnh
ngi qun t, ng |p: Phi knh cn sa mnh ho{i ho{i [Lun ng Hin vn 45].
Trong cc cuc chuyn tr, khuyn bo mn sinh ca ng, ln ln ta thy hin ln tng
nt, tng nt mt, hnh nh con ngi m{ ng cho l{ l tng: bc hin minh, va l trit
gia, va l thnh. Bc siu nhn theo Khng t, c ba c|i c m Socrate, Nietzsche v Ki
T cao ring tng c mt: tr [Socrate], dng [Nietzsche] v{ nh}n[117] [Ki T]. Ngi
qun t ch lo o m{ khng lo ngho [Lun ng V Linh cng 31]. Ngi qun t
khng theo o n{o khng theo ng n{o nhng quan t}m ti mi ng[118] [Lun ng Vi
chnh 14]. Ngi qun t iu g chng bit th ng ni [Lun ng T L 3]. Nhng
ngi qun t khng phi ch l{ tr m{ thi, khng phi ch l mt hc gi, thch hiu bit,
m cn phi c t c|ch na. Ngi no cht phc tht th qu m km phn vn v th
thnh ra qu ma, th kch, ngi n{o vn v trau chut qu m km phn cht phc th
ging nh mt cng chc tt [ng ra l{: ging mt vin quan chp s v hng quan
thng t chut li vn, che bt s thc]. Vn v{ cht phi qun bnh nhau th mi l{ ngi
qun t [Lun ng Ung d 16][119]. Vy c th bo: tr tu ng b thc t th mi gi l
sng sut.
iu kin cn bn ca t c|ch l{ c thnh thc. Ngi qun t s d l{ qun t v hon
ton thnh thc. Mun dy ngi ta iu g th trc ht h~y l{m iu ~, ri sau c
theo m{ dy [Lun ng Vi chnh 3]. Ngi bn tn c im ging ngi qun t,
bn sai ch th tr li, t xt xem sao [Trung dung -14]. Ngi qun t trng cy mnh,
k tiu nhn cn ngi. Ngi qun t bun v mnh khng c t{i c, ch khng bun
v ngi ta chng bit mnh [Lun ng V Linh cng 20 v 8], mc du vy ngi qun
t cng bun rng cht ri khng ai nhc nh ti. Ngi qun t ni th nhn m{ l{m vic
th hng[120] [Lun ng Hin vn 29] rt t khi ni, nhng ni th trng [Lun ng
Tin tin 13], c ch m khng ai c th bng c ngi qun t l s nghip ca ngi
qun t khng ai thy c[121]. Ngi qun t gi o trung dung trong mi vic. V s
vt t n khng th lm hi vn mng con ngi; m nu mnh khng t ch, b n li cun
hay x y th tc l mnh t nhp vo bn th ca s vt, khi n xy ra[122]. Ngi qun t
c ng c th i i l{m o cho thin h, ni nng c th i i lm mc thc cho
thin h [Trung dung 29]. Ngi qun t cng ho{n to{n chp nhn hong kim qui tc
m Khng t ~ vch ra bn th k trc Hillel v{ nm th k trc Ki T. Trng Cung hi
th n{o l{ c nhn, Khng t |p: iu g mnh khng mun th ng l{m cho ngi
kh|c [Lun ng Nhan Uyn 2]. c trang n{o, ta cng gp li qui tc y di hnh thc
ny hoc hnh thc khc, c ln ch din bng mi mt ting. T Cng hi: C c}u n{o c
th lm qui tc theo sut i c khng?. Khng t |p: C l l ch th chng?[123]
[Lun ng V Linh cng 23]. Nhng tr|i hn Lo t, ng khng khuyn d c bo on,
khi mt mn sinh hi ng: Ly c bo on, Thy ngh sao v li ?. ng |p li lin,
ging c v hi bt bnh: Th th ly g b|o c? C ly s chnh trc m{ |p li s on
nghch, m ly }n c bo li }n c [Lun ng Hin vn 36].

c cn bn ca ngi qun t l c nhiu thin cm vi mi ngi. H thy ngi hin

th mnh phi ngh c|ch c gng cho bng ngi; thy ngi khng hin th t xt mnh
ng ging nh ngi ta [Lun ng L nhn 17], v c t tt m{ ta tr|nh c lm.
Khng nn ti li vu co ca s tn c [Lun ng Nhan Uyn 6]. Phi l , ho nh
vi mi ngi, nhng ng khen ai qu l[124] [Lun ng T L 23]. a v cao, khng
khinh khi ln lt ngi di, a v thp, khng cu cnh ngi trn [Trung dung 14].
Th|i phi nghim trang v nu mnh khng nghim trang vi ngi th ngi ta khinh
mnh [Lun ng Dng Ho| 6], li ni th t, chm, m{ h{nh ng th mau mn, sing
nng [Lun ng L nhn 23]. L , d dt vi c ngi thn, d l vi con trai mnh[125].
Khng t k di }y chn c ca ngi qun t, ging mt cch l lng vi on Aristote
t Ngi c tm hn ln (Mgalopsychos):
Ngi qun t c chn iu xt nt: 1- khi trng th phi ng thy r; 2- khi nghe th
phi lng tai nghe cho r; 3- sc mt gi cho n ho; 4- tng mo phi khim cung; 5- ni
th phi trung thc; 6- lm vic th phi nghim trang, knh cn; 7- c iu g nghi hoc th
phi hi han ngi khc; 8- khi gin th phi ngh n hu qu tai hi c th xy ra; 9- thy
mi li th phi nh n iu ngha. [Lun ng Qu th 10].

5. Nhng thuyt chnh tr ca Khng t

Dn l trng Cai tr th phi l{m gng cho d}n ng tp trung ti sn Nhc v l Ch
ngha x~ hi v cch mng
Theo Khng t ch nhng bc qun t mi t gia v tr quc c. Con phi tun li
cha m, v phi nghe li chng th x hi mi khng lon. [Coi Lun ng Hc nhi 2][126].
Ch c mi mt ci quan trng hn lut phc tng l{ o lu}n l. L{m con th cha m,
thy cha m lm li th nn can gin mt cch du dng, can m cha m khng nghe th c
mt lng cung knh m vn gi nh ca mnh [Lun ng L nhn 18] Nu lnh ban
xung tri vi o th con phi khng tun li cha, b ti phi khng tun li vua. Mnh t,
sau ny da v{o xc nhn quyn thing ling lm cch mng.
Thc ra, Khng t khng c v g l nh cch mng c; c l ng thy rng nhng k c
hng li trong mt cuc cch mng [tc c ln ngi] cng chng hn g nhng k b h
trut ngi. Nhng ng ~ vit trong kinh Thi: Khi nh{ n cha mt lng dn th cn phi
hp vi Thng . Nn coi gng nh{ n m{ suy. Khng d g gi c ci mnh ln ca
Tri [tc ngi vua] [i hc 10]. Chnh dn mi l ngun gc ca quyn ti cao v chnh
tr, v chnh quyn khng gi c lng tin ca dn th sm mun g cng .
T Cng hi v cch cai tr, ng |p: Cn lng thc cho , binh lc cho v dn tin
cy mnh. T Cng li hi: Nu bt c d phi b mt trong ba iu y th b iu no
trc?. B binh lc T Cng li hi: Nu bt c d phi b mt trong hai iu cn li
y th b iu n{o trc? B lng thc. T xa vn c nhng ngi cht, nhng nu
dn khng tin th chnh ph phi . [Lun ng Nhan Uyn 7].
Theo Khng t, qui tc u tin trong vic cai tr, cng nh trong vic tu thn, l phi
thnh thc. Vy phng tin u tin ca nh cm quyn l{ l{m gng, ng vua phi l mu
mc v o c c uy tn, d}n ngng m, bt chc m thnh nhng ngi lng
thin:
Qu Khng [mt quan i phu nc L] hi v cch cai tr: Ti mun git t a v o
cho dn chng s m{ ho| ra lng thin (hu o)[127] ng{i ngh nn khng?. Khng t |p:
ng mun cai tr th cn chi phi git ngi. ng hng v iu thin th dn s ho ra
thin. c ca ngi cm quyn cng nh gi, m{ tiu nh}n th nh c. Gi thi th c rp
[Lun ng Nhan Uyn 18]. Ngi no cm quyn m{ dng c th dn s theo, nh sao
bc u mt ch m cc sao khc chu v [Lun ng Vi chnh 1]. Qu Khng hi:
Mun cho dn cung knh mnh, trung thnh vi mnh, khuyn nhau l{m iu thin, th
mnh phi l{m sao?. Khng t |p: Nh{ cm quyn nghim trang vi dn th dn s cung
knh; i vi cha m nn hiu thun, i vi mi ngi nn t i th dn s trung thnh vi
mnh; dng nhng ngi c c c ti, k km c km ti th dy bo cho, nh vy dn s
khuyn nhau l{m iu thin [Lun ng Vi chnh 20].
Qui tc th nht l phi l{m gng cho d}n, qui tc th nh l dng nhng ngi tt.
Dng ngi chnh trc, b ht nhng k gian t th nhng k ny s ho ra chnh trc
[Lun ng Nhan Uyn 21]. Mt ni cc gm ton nhng ngi qun t, th d ch trong
mt th h, c g m{ l{m khng c? Trc ht s ht lon m dn s vn minh hn.
Trc ht phi trnh giao thip vi c|c nc ngoi, khng dng nhng ti nguyn ca h,
ng c lng ham gy chin hu chim nhng t{i nguyn . Triu nh phi bt xa hoa

i v{ r|n ph}n ph|t ca ci cng nhiu cng tt, v h tch tr ca ci th dn tn lc[128], cn

phn pht ca ci th dn t hp li [i hc 10]. Phi gim hnh pht m m mang gio
dc v s tin b v gio dc lm mt s phn bit giai cp[129]. Khng nn dy cho hng tr
c tm thng nhng mn hc cao nht, nhng nhc th phi dy cho mi ngi. Khi
ngi ta thy hiu thy c nhc dng tm tr th nhng c nh nhn, thnh thc s
pht trin d d{ng, v{ ngi ta thy rt vui thch C|ch hay nht ci thin phong tc l{
xt cho k nhng bn nhc trong nc Nhc d l{m cho ngi ta khoan dung, v s chnh
trc gn vi l.
Nh cm quyn phi dy cho dn gi l, khng vy th nc suy. L nghi ln ln lm thay
i t nht l ci b ngoi ca con ngi; bc hin nh}n ho| ra thanh nh~ hn, v{ chng ta
th{nh con ngi vn minh. V phng din chnh tr, l nghi nh con ngn nhng s
t{n |c qu| ; k no cho nhng con c l{ v ch m{ ph| b i th s b tai ho v lt
li[130]. Ngi ta tng chng c nghe ging nghim khc ca Phu t lp li nhng cu
y trong phng cha kinh ( Khng miu) m{ xa kia nhng li ca Ng{i c khc trn
|, nhng t hi cch mng ti gi ~ b tn ph, b hoang.
Vy m chnh Khng t cng c hi m mng, khng tng, c l c thin cm vi nhng
ngi tin rng nh{ Chu ~ b mt ci s mng Tri u th|c cho tr dn, nn mun lt
ch c xy dng mt ch tt hn. Sau cng ng hng v x hi ch ngha, tha h
tng tng:
thi i o th thin h l ca chung[131], ngi ta chn k hin nng, ging iu tn
thc, sa iu ho mc. Cho nn ngi ta khng ring thn cha m mnh, khng ring yu
con mnh, k gi{ c nui dng trn i, trai trng c ch dng, tr con c sn sc n
trng thnh; ngi ta thng k gi{ con ci, ngi gi{ c c ngi tn tn c chu cp,
con trai c phn, con g|i c ni chn nng ta[132]. Ngi ta ght ca ci b ph trn t
m{ lm ln, ch khng ch giu gim trong mnh, ght s khng dng sc nn lm vic,
ch khng ch lo li ring cho mnh. V vy m nhng ngn c mu khng thi th c,
k trm cp, lm lon, lm gic khng ni ln, cho nn ca ng khng cn ng. l{ thi
i ng[133].

6. nh hng ca Khng t
Nho gia H thng Php gia Nhc im ca o Khng o Khng cn hp vi thi
nay khng?
Khng t ch thnh cng khi ng mt ri, nhng s thnh cng y tht hon ton. Khi ng
khng cn sng tm cch thc h{nh o ca ng na, ngi Trung Hoa mi thy thch
th trit l c tnh cch chnh tr v thc t y. V c|c vn nh}n, hc gi, khng bao gi chu
ch l{m vn nh}n, hc gi cho nn nh nho cc th k sau c bm ly mt hc thuyt m h
tin rng c th a h ti mt a v cao sang, c uy quyn, nh hng, v h hp nhau
thnh mt gii k s ln ln mnh ln, t hn cc gii khc.
C|c trng dng ln khp ni dy c|i o ca Khng t m{ mn ng truyn li,
ri Mnh t bnh ging, v c ngn nh khc na trong hai ng{n nm ch gii, lm cho sai
lc i. Trong bao nhiu th k lon lc ca Trung Hoa, c|c trng y chnh l nhng trung
t}m vn ha duy tr vn minh, cng nh sau ny thi Trung c, chu u, cc tu vin duy
tr c vn ha Hi La, gi gn c mt trt t x hi sau khi La M sp .
Trong mt thi gian d{i, trn trng chnh tr, mt phi gi l{ Ph|p gia g}y c nh
hng ti cc vua cha ngang vi nh hng ca Khng gio. Cc Php gia bo rng tr
nc m trng vo tm gng tt ca nh cm quyn vi ci tnh thin bm sinh ca dn
th tht l di dt. Trong lch s c c my ln chnh sch y thnh cng. Phi dng php
tr, ch khng dng nhn tr c (ngha l{ lut php quan trng hn ngi cm quyn).
Phi dng lut php bt dn vo khun vo php, cho ti khi thnh mt bn tnh th nh, t
nhin d}n theo ng lut, khng phi trng tr na. D}n khng thng minh c x cho
phi php, nu h c t do. Di ch qu tc chnh tr d}n sung sng nht. Ngay
gii thng nh}n cng khng lun lun thng minh v h ch ngh ti t li m lm hi cho
quc gia. Mt s Php gia cn ni thm: c l tt hn ht l quc gia cng sn ho| t bn v
nm c quyn thng mi dn khi u c v gi c, tp trung ca ci. Ngi ta s thy
t|i hin nhiu ln trong lch s chnh tr Trung Hoa.
Rt cuc o Khng thng. Trong chng sau chng ta s thy Tn Thu Hong dng mt
t tng trong phi Php gia, ra lnh t s|ch dit nh hng ca Khng t. Nhng kinh
mnh hn kim[134]. C{ng t sch th cng lm cc kinh tch y ho ra qu v thing ling; c
nhng ngi chu cht c bo tn nhng sch y. Khi Tn Thu Hong v triu i ngn
ngi ca ng qua ri, mt v ho{ng sng sut, H|n V , li tn trng o Khng, cho
nh nho lm quan, dng nhng t tng cng phng ph|p ca Khng t trong s gio dc
thanh nin v vic tr nc, nh vy m nh Hn mnh ln. Nh vua ra lnh t Khng t,
khc kinh ca ng ln trn | v{ Khng gio thnh quc gi|o. Sau , c thi b Lo gio, ri
Pht gio ln lc, nhng ri ti i ng, Khng gio li c chn hng v{ ng Thi
Tn ra lnh mi tnh, mi lng phi dng mt Khng miu cc nh nho v cc quan ti t
l mi nm. Di i Tng, mt phi Tn Khng hc xut hin, kh th rt hng dng; v s
hc gi ch gii t th, ng kinh, truyn b| o Khng di mi hnh thc khp ng ,
g}y c c mt phong tro trit hc Nht Bn na. T u i H|n n cui i Thanh,
ngha l{ trong hai ng{n nm, Khng gi|o ~ {o to v ch huy tinh thn dn tc Trung Hoa.
C th ni rng lch s Trung Quc vi lch s nh hng Khng gio ch l mt. Lin tip
nhau bao nhiu th h ngi Trung Hoa dng t th, ng kinh dy hc trong c|c trng
ca quc gia v hu ht cc hc sinh u hc thuc lng li dy trong sch. Tinh thn khc

k, bo th ca v Th|nh , nh vy m ln ln thm vo mu dn tc, l}u i ri to ra

c nhng con ngi thm trm, c t c|ch cao, m{ trong khp lch s nhn loi, khng
nc no c, khng thi no c na. Nh trit l y dn tc Trung Hoa ~ tm c mt s
ho hp trong i sng x hi, trong li sng ca mi gii; bit ngng m s hc thc,
minh trit, v{ c c mt nn vn ha vnh cu, hiu ho, khin cho vn minh Trung Hoa
sc mnh tn ti sau tt c cc cuc x}m lng, khng nhng vy cn ng ho| c
k x}m lng na. Ch trong Ki T gio v Pht gio chng ta mi li thy mt s gng sc
y dng kh nh vy khai ho| con ngi, rn lm cho ci bn tnh tn bo ca con
ngi ho ra nhn t, thun hu. Ng{y nay cng nh ng{y xa, cho thanh nin hp th
nhiu t tng trong Khng hc, l phng thuc tt nht cho nhng dn tc no b nhim
ci hi ca mt nn gio dc qu thin v tr dc, lu}n l suy i, t c nhn ti ton th dn
tc u km t c|ch.
Nhng mt minh trit y cha bi dng. N rt thch hp vi mt nc cn ra
khi cnh hn lon, cn mnh ln lp li mt trt t, nhng n l{ mt s cn tr cho
nc no cn bin i, tng tin ho{i ganh ua trn trng quc t. Nhng l nghi
{o to t c|ch con ngi, duy tr trt t x hi s d thnh mt th o b cht ca ti
nhn, bt ngi ta nht c nht ng phi theo mt mu mc ~ qui nh, khng thay i
c. Trong o Khng c ci g c chp, nghim khc tri vi nhng xung ng t nhin
ca con ngi; nu ta c thi h{nh ng theo o y th tm hn s cn ci i. N khng
cha mt ch no cho th vui v tnh hiu k, b g b trong bn phn, i tnh v tnh bng
hu cng km nng nn. N lm cho ph n ho ra qu u m; cn quc gia th ho ra th
cu, tuy d duy tr trt t y, nhng ng thi cng rt ght s tin b.
Khng nn trch Khng t v tt c nhng nhc im y; khng ai li i mt trit gia
phi suy t cho hai chc th k. Trong mt i ngi lm sao c th tm c con ng
a ti tri thc cho ht thy c|c i sau. M rt t ngi lm nhim v y mt c|ch y
nh Khng t. Cng hiu r ng, chng ta cng ngc nhin rng ch c mt phn nh trong
o ca ng l khng hp vi khoa hc, vi nhng bin i do thi gian; khi ta nhn thy
rng ngay thi i chng ta, ng vn cn l{ ngi ch ng chc chn cho chng ta th
chng ta qun nhng li i khi hi nh{m ca ng v{ c qu hon ton ca ng lm
cho ta c lc chu khng ni, v ta phi ng vi chu ni ng khi nhc ti ng nh mt v
thnh, trong cun Trung dung:
c Trng Ni [Khng t] tip ni o vua Nghiu vua Thun m truyn li cho i, lm
cho r rng php tc vua Vn, vua V; trn th Ng{i thun theo s bin ho t nhin ca
thin thi, di th nng theo l nht nh ca thu th.
c ca Ng{i v nh Tri, t, khng g khng che ph, n}ng , nh mt tri, mt trng
thay phin nhau soi s|ng [chng 30].
o ca Ngi rng ln nh tri, su thm nh vc; Ngi hin ra th khng ai khng knh,
ni ra th khng ai khng tin, l{m iu g th khng ai khng vui.
V vy danh Ngi lan khp Trung Hoa, truyn ti c cc r Man, r Mch; ch no m xe
thuyn ti c, sc ngi ti c, ch no m c tri che, t ch, c mt tri mt trng
soi ti, c sng mc xung, h vt no c huyt khi, u thn knh Ngi, cho nn ni:
Ng{i s|nh c vi Tri [chng 31].

III. Cc nh theo ch ngha x hi v cc nh ch trng v

chnh ph
Hai th k sau khi Khng t mt l nhng th k tranh bin, t gio. Thy ci th ca trit
l ri, v{i nh{ nh Hu t v Cng Tn Long gin vi khoa lun l, ngh ra nhng iu nghch
l, ngu bin khng km g Znon[135]. Cc trit gia x li Lc Dng nh n v Hi
Lp, h x v Bnars v{ Athnes cng v{o thi i y. Lc Dng cng nh Athnes
ngi ta c t do t tng, t do ngn lun nh vy m{ Athnes th{nh trung t}m vn
ha ca min a Trung Hi. Cc nh ngu bin m{ ngi ta gi l{ tung ho{nh gia, a li
kinh , sn sng dy ngh thut thuyt phc v bt k ti g, cho bt k ai. Lc Dng
chng ta cng gp Mnh t, mn ca Khng t; Trang t, mn ni danh nht ca Lo
t; Tun t ngi ch trng thuyt tnh c; v Mc t ngi lp ra thuyt kim i.

1. Mc ch, ngi v tha

Mt nh lun l thi c C tinh thn Ki T v{ o chin tranh
Mnh t, k th ca Mc t, bo: Mc t ly kim i lm ch ngha, du nhn trn mn
gt[136] m li cho thin h th cng l{m [Tn t}m, thng 26]. Mc ch cng sanh L
nh Khng t v sau khi Khng mt c t lu th danh ca Mc ln ti tt nh. ng ch
o ca Khng t khng thi h{nh c v{ a ra thuyt kim i [yu mi ngi nh nhau,
khng k th}n s]. Trong s cc lun l gia Trung Quc, ng l{ ngi l s by nht. Theo
ng vn lun l rt gin d.
N phi c ba biu chun[137] [tam biu]. Th no l ba biu chun?
1. C biu chun cn c vo vic xem xt bn thu. Xt bn thu }u? Trn th
xt cng vic cc bc th|nh nh}n i xa.
2. C biu chun cn c vo vic quan st s c. Quan st s c }u? Di th
quan st s tnh ca trm h.
3. C biu chun cn c vo kt qu ng dng. Xem xt kt qu ng dng }u?
vic ng dng vo hnh chnh xem c ph hp vi quyn li ca trm h
nh}n d}n, nh{ nc khng. [Phi mnh, thng].
T php lun l , Mc ch rn chng thc rng ma qu c thc v nhiu ngi bo ~
trng thy chng. ng o quan nim ng Tri phi nhn cch ca Khng t v ng chng
thc rng Tri c nh}n c|ch. Cng nh Pascal, ng cho tn gi|o ch c li thi: chng ta
cng l t tin, nu cc ngi thc s nghe c chng ta th d nhin l{ c li ri; nu cc
ngi cht, khng cn bit g na, khng thy chng ta d}ng cng na th cng l{ mt dp
hp b con, lng ging n ung vui v[138].
Mc ch cng li l lun rng ch c thuyt kim i l gii quyt c vn x hi, v
nu em ra thc hnh th th n{o cng th{nh cng. Nu mi ngi yu nhau th khng hi
ln nhau, k giu sang khng khinh ngo k ngho hn, k lu lnh khng la k ngu di
[Kim i, trung]. ch k l nguyn nhn mi ti c, t tt ham hc [?] ham kim tin [?] ca
a tr[139] cho ti ci ti xm chim nc khc. ng ngc nhin rng ngi ta x ti mt
ngi n trm mt con heo, k i x}m chim nc ngi th li khen l anh hng, ghi cng
trn li i sau. T thuyt phi cng (mt st chin tranh) , Mc ch chuyn qua
o kch lit Quc gia, gn nh ch trng v chnh ph, khin cho nh cm quyn ng
thi kh chu Tng truyn Cng Thu Ban ch gip nc S mt ci thang my sp em
|nh nc Tng. Mc ch hay tin, i t nc T lun mi ng{y mi m ti t Dnh,
kinh S, ging thuyt kim |i can Cng Thu Ban. Cng Thu Ban nghe li |p:
Trc khi gp ng, ti mun chim nc Tng. Gp ng ri, ti cm thy rng, nu khng
c l do chnh |ng, d ngi ta c d}ng nc Tng cho ti, ti cng khng nhn. Mc ch
bo: Nh vy cng nh ti tng ng nc Tng ri. ng c theo chnh o y th ti s tng
ng c thin h.
C|c mn ph|i o Khng cng nh c|c chnh kh|ch Lc Dng u ma mai thuyt ca
Mc ch. Nhng ng cng c nhiu mn trung thnh v trong hai th k, mt nhm a
o ca ng ln thnh mt tn gi|o. Hai mn , Tng Khanh[140] v{ Cng Tn Long hng h|i
h h{o phi cng. H{n Phi, nh{ ph bnh ln nht thi y, theo mt quan im ti gi l
quan im Nietzche m ch trch h, bo rng trong khi ti i cho lo{i ngi ph|t ra c

c|i tnh kim |i, cng nh chim mc cnh, th chin tranh vn l{m trng t{i cho c|c quc
gia. V khi Tn Thu Hong ra lnh t sch th nhng sch ca Mc gia cng b t nh
sch ca Khng t, nhng tr|i hn vi Khng gio, th tn gio mi y t ln bi
lun[141].

2. Dng Chu, nh v k
Mt nh{ hng lc theo thuyt s mnh Trng hp tn bo
Trong khi , mt thuyt ho{n to{n ngc li cng xut hin Trung Hoa. Chng ta c
bit cht g v Dng Chu u l do li nhng k th ca ng ni v ng thi[142]. ng ni
hi ngc i rng sng l kh, vy th mc ch chnh ca cuc i ch l{ hng lc.
Khng c qu thn, cht ri l ht; con ngi bt lc, b nhng sc mnh thin nhin m
qu|ng {y o; mnh sinh ra khng do mnh mun, mnh khng c la chn cha m, ng
b, th cht, tinh thn, tnh tnh bm sinh ra sao th mnh phi chu vy. Bc hin nhn phi
nhn s phn ca mnh, ng than van, m{ cng ng Khng t, Mc t la gt bng
nhng thuyt ho huyn ca h v tnh thin, v kim i, v danh vng. Thuyt tnh thin l
do bn khn lanh ba ra gt bn cht phc; kim i l o tng ca bn con nt khng
hiu rng lut tn st ln nhau mi chnh l lut sinh tn; cn danh vng ch l{ mn chi.
Khi mnh cht ri, hng c g }u, k n{o in mi chu tr n mt gi| t. Trong i,
ngi thin cng au kh nh k c, m bn ny li c v c hng lc nhiu hn. C|c
thnh nhn thi c khng phi l{ c|c ng vua o c nh Khng t tng }u, chnh l{
bn ham khoi lc, chm m trong nhc dc, may mn c sng vo ci thi cha c
nhng ngi lp ph|p, cha c trit gia, v h nh vy c th tho tnh hnh lc. Ni cho
ngay, bn t{n |c lu li ting xu cho i sau tht y, nhng nh vy c hi g cho nm
xng kh ca h }u. Dng Chu bo ta th xt s phn ca ngi thin v{ ngi c ra
sao:
Mi ting tt p trong thin h u dn c cho vua Thun, vua V, Chu cng, Khng t;
cn mi ting xu qui c cho Kit v Tr. Vua Thun cy rung H{ Dng, l{m gm
Li Trch, chn tay khng lc no ngh, ming khng c n thc ngon, khng c cha
m yu, anh em qu mn ()[143], khi vua Nghiu truyn ngi cho th tui ~ cao, tr ~ suy.
Con trai ng ta l{ Thng Qu}n bt ti, ng phi nhng ngi cho ng V ri ru r cho ti
cht. ng ta l{ con ngi khn kh, c c nht i.
() ng V phi em ht sc ra khai hoang, c con m khng u ym, sn sc con, i qua
nh m khng v, thn th kh t, tay ch}n chai cm, n khi c vua Thun truyn ngi
cho, sng trong cung tht ti t{n, eo d}y thao, i m min p m ru r ti cht. ng ta l
con ngi lo lng, lao kh nht i.
[Vua V (nh{ Chu) khi mt con l{ Th{nh Vng cn nh, ng Chu cng[144], ng Thiu
cng[145] khng vui, khp bn phng }u }u cng ni ln li ch, nn phi b ra pha
ng ba nm, git anh, b t em t cu mnh, sau sng ru r ti cht. ng ta l{ ngi
khn n, lo s nht i][146].
Khng t hiu r c|i o vng, h vua no mi th sn sng ti gip, m khi nc
Tng c ln ngi ta tnh n c}y c}y xung bp ng, c hi phi trn khi nc
V, c hi b khn cng Thng, Chu [tc Tng v L], b vy Trn, Thi, b Qu th xc
phm, Dng H lm nhc, sau ru r cho ti cht. ng l{ ngi long ong b xua ui nht
i.
Bn ng Th|nh sng khng c mt ngy vui, m cht i lu danh li vn i. Danh
vn khng phi l thc m c th hng c[147], tuy c ngi ta khen thng th cng
khng bit, tr tr kh|c chi khc c}y cc t.

(Mt khc) Kit c hng kho tng my i tch lu, quay mt v phng Nam m{ gi
ngi ch tn, tr by ti khng dm nhn, uy khp nc phi run s, tha h
hng ci vui thanh sc, mun lm g th lm m sng tho thch cho ti cht. ng ta l
ngi phng ng nht thin h.
Tr cng c hng kho tng my i tch lu, cng quay mt v phng Nam m{ gi
ngi ch tn, uy lan ra khp ni, mun lm g th lm, phng tng trong Khuynh cung[148],
d}m ~ng trong cnh trng d[149], khng t lm kh mnh bng l ngha, vui v sng cho
ti khi b [vua Chu V vng] git. ng ta l{ ngi phng tng nht thin h.
Hai con ngi hung t{n sng th hng lc cho tho lng, cht mang ci tn xu l ngu
bo. Thc vn khng phi l{ c|i m{ danh c th tng c, tuy b ngi i ch hay
khen th cng khng bit, tr tr kh|c chi khc c}y, cc t.
Bn ng Th|nh kia tuy c dn cho mi ting tt, nhng chu kh cho ti ht i, ri
cng cht nh mi ngi vy. Hai k hung bo kia phi chu mi ting xu, nhng c vui
cho ti ht i, ri cng cht nh mi ngi vy[150].
Tht khc xa Khng t! Chng ta mun tng rng thi gian vn phn ng [?] ch lu li
cho chng ta nhng trit gia Trung Hoa |ng knh trng nht, cn nhng nh khc, th b
chn vi trong ci u minh khng ai nhc ti na. y vy m c l thi gian c l: nhn loi
khng th tn ti l}u c nu mn ca Dng Chu rt ng[151]. Chng ta ch c th |p
Dng Chu rng khng th c x hi c nu mi c nhn khng hp tc vi nhng ngi
ng thi v trong s trao i vi nhau nhng iu hay cch tt phi hi sinh cho nhau, chia
li cng nhau, m mun vy th cn c mt s cu thc v lun l; khng c x hi th c
nhn khng th pht trin c; i sng ca ta tu thuc nhng bc ro cn n bao vy ta
. V{i s gia cho rng x hi Trung Hoa tan r th k th IV v th III trc T.L., mt
phn ti thuyt v k ca Dng Chu c nhiu ngi theo qu.
Cho nn chng ta khng nn ly lm ngc nhin rng Mnh t cc phn n, ln ting
o c thuyt hng lc ca Dng Chu ln thuyt kim i duy tm ca Mc ch:
Hc thuyt ca Dng Chu v{ Mc ch lan trn thin h, khi bn bc ngi no khng
theo Dng th theo Mc. H Dng v ng~, nh vy l khng c vua; h Mc kim |i, nh
vy l khng c cha; khng vua, khng cha tc l cm th () Nu khng ngn chn hai o
y th o ca Khng t khng c sng t, t thuyt s di gt d}n, ngn lp ng nhn
ngha ().
Ta v lo s nh vy nn phi bnh vc o l ca ch th|nh thi xa, o hc thuyt
ca Dng v{ Mc, tr tuyt nhng li by b t thuyt khi khi ln (). Nu thnh
nhn c sng li, chc cng cho li ta l phi [ng Vn Cng, h 9].

3. Mnh t, bc thy ca cc vua cha

Mt hin mu Mt trit gia cc triu nh Bn tnh con ngi c thin khng? Mt
th thu duy nht Mnh t v cng sn S kch thch ca ci li Quyn lm cch mng.
Trong lch s trit l rt phong ph ca Trung Hoa, a v ca Mnh t ch km Khng t
thi. ng sinh trong mt qu tc c, h Mnh, tn Kha.
Chng ta bit v thn mu ng cng gn bng bit v ng v cc s gia coi c l mt b m
kiu mu, k nhiu truyn l th v c. H bo ba ln c v con m{ i ch ; v ln u
gn mt ngha a, cu con bt chc ngi ta {o huyt, lm l chn ct; ln th nh v
gn mt l st sinh, cu bt chc ting ku ca cc con vt b thc tit; ln th ba v gn
ch, cu cng bt chc thi con bun; sau cng kim c mt ni gn trng hc, c
mi yn tm. Khi cu lm bing hc, c ct si ch ci thoi cho c thy, cu hi ti sao, c
|p ng hc m b hc th cng nh ng dt m ct si ch. Sau cu thnh mt hc
sinh rt sing nng, lp gia nh, nh li d ri t ch c, li thi, m trng dy hc, mn
sinh ng, v{ c nhiu vua cha ng thi mi ti triu nh hi v cch tr nc.
ng do d, khng mun nhn li h v khng mun xa m, lc ~ gi{ lm, nhng c
khuyn ng c i. Li khuyn y chp li di }y lm cho mi ngi {n ng Trung
Hoa u ngng m c; nhng c l khng phi ca c m ca mt ngi {n ng n{o thi
sau ngu tc ri gn cho c:
{n b{ khng c t quyt nh mt iu g c, v phi theo o tam tng: ti gia tng
ph, xut gi tng phu, phu t tng t. Con ng tui cng trng m m th gi ri. Con
c theo iu ngha cn m th m theo o ca m, ch lo lng v m lm g?
Th l Mnh t ln ng, v s d ng dy hc ch l{ mong sau c cm quyn. Nh
Voltaire, ng thch ch qun ch hn ch dn ch, v di ch dn ch phi gio
dc ton dn ri chnh th mi tt c, cn di ch qun ch, ch cn c mt bc hin
nhn kho ci ho mt ng vua l chnh tr c th hon ton tt p ri. Kiu chnh nh vua
ri th nc s tr.
Mi u ng qua nc T, rn thuyt Tuyn vng, nhn mt chc danh d, nhng
khng nhn bng lc[152], chng bao lu thy nh{ vua khng theo o ng, ng b qua nc
ng, mt nc ch hu nh; vua ng thc tm mun theo o ng nhng li bt lc. ng
tr li T, v ln ny t v khn hn, nhn mt chc v c bng lc. Thn mu ng mt
trong khi ng bn ba nh vy; ng chn ct m rt long trng, khin mn sinh phi bt
bnh; ng |p nh vy l v lng hiu. V{i nm sau Tuyn vng dy binh x}m lng nc
khc, cho thuyt hiu ho ca Mnh t khng hp thi, nn khng dng ng na. Lc ,
nghe ni vua Tng c thin ch, ng li yt kin, nhng mi gp, ng ~ thy li ngi ta
n l sai. Tt c c|c nc ch hu u vin c ny c kh|c khng theo c|i o ng. ng
th bo: Qu nhn c tt, qu nhn hiu dng [ngha l{ hiu chin], ng th bo: Qu nhn
c tt, qu nhn hiu ho| [thch ca ci][153].
Sau cng Mnh t b lm chnh tr m lui v, trong my nm cng son chung vi mn
sinh mt cun trong chp li nhng cuc tip xc vi cc vua cha ng thi. S thc
chng ta khng bit r cun y do ng vit hay do mn sinh vit; c th do ngi khc vit
ch khng phi do thy tr ng. Chng ta ch bit rng cun Mnh t l mt trong nhng
cun ni danh nht ca trit hc Trung Hoa thi Tin Tn.

Mnh t cng nh Khng t khng quan tm ti tn gio, ti mn lun l, nhn thc hc

hay siu hnh hc; cc phi Khng gi|o nhng nhng vn t nh y cho mn Lo t
m ch bn v o c, chnh tr. Mnh t ch trng nht ti cch ci thin i sng, lp
mt chnh quyn gm ton nhng ngi tt nht. ng a ra qui tc n{y l{ con ngi bm
sinh ra thin, x hi lon khng phi do dn m do chnh quyn t hi, tn bo. Do ng
kt lun cc trit gia [tc bc hin nhn] phi lm vua, hoc t nht th c|c vua cha cng
phi c c mi c.
Nay nu nh vua mun bt u mt chnh tr tt, thi n cho mi ngi, th cc quan chc
trong thin h u mun li triu nh ca vua, c|c nh{ nng u mun cy cy rung t
ca vua, c|c thng nh}n u mun tr hng ho ch ba ca vua, c|c kh|ch phng xa
u mun i li trn ng s ca vua; lc trong thin h ai chn ght php cai tr v
o ca vua nc mnh, s ko nhau n t co vi nh{ vua. Khi ngi ta c nhng thi
quen ri th lm sao tr li nhng lm li c c[154].
Tuyn vng |p: Ta ti tm, chng th hiu iu c[155] [Lng Hu vng,
thng 7].
Mt ng vua nhn t th khng gy chin vi c|c nc khc, m tn cng k th chung
ca nhn loi l s ngho kh, v s ngho kh v s dt nt gy ra ti li m{ nc ho ra
lon. Dn ngho v khng c vic lm, ho ra by b, mc vng ti li, ri c chiu theo lut
php m trng tr, th tc l ba li bt d}n [ng Vn cng, h -3]. Chnh quyn phi lo s
n mc cho dn, phi |nh thu rung t ch khng |nh thu nh ca hoc cng vic lm
trn rung t y[156], phi b ht cc th thu khc m m trng cho tht nhiu, bt tr
n{o cng phi i hc, v cch y l cch chc chn nht pht trin vn minh. M mang
gio dc th c lng d}n hn l{ t ra php lut. Ch ngi ta khc vi cm th khng
c bao nhiu, k d}n thng b mt ch khc y cn ngi qun t th gi c [Li L}u, h
19].
Mnh t khng c cc vua cha dng v h cho l qu cp tin, m li b bn x hi v
bn cng sn ng thi khinh l bo th qu|; ngh ti iu y chng ta mi thy nhng
vn chnh tr v cc gii ph|p chng ta a ra ng{y nay, trong thi i chng ta gi l{ vn
minh ny, c g l mi }u, c nh}n cng ngh ti ri. Khi Ha H{nh con ngi mi r
phng Nam [S], ging lu lo nh chim ch{ng l{ng, mun lp ch cng sn chuyn
chnh, i cho th thuyn ln cm quyn, bo c|c i thn phi la trong |m lao ng, v{
mt s ng c|c nh{ tr thc thi cng nh thi nay, theo ng ta, th Mnh t khinh b,
mt st quan nim y, bo chnh quyn phi giao cho k s. Nhng ng ng thi cng
o thuyt cng li, trch Tng Khanh khuyn c|c vua ch hu ng gy chin vi nhau, v
nh ng{y nay chng ta ni: chin tranh khng c li:
Mc ch ca ng ln [|ng khen] y, nhng l do ng trng ra khng vng. Nu ng
em vic li ra thuyt vua Tn, vua S, m hai vua y nghe ng, b~i c|c s o{n trong tam
qu}n th c|c binh lnh trong qu}n i s vui lng ngh ngi v{ thch chy theo ci li; k lm
ti cng s v tham li m th vua, k lm con tham li m th cha, k lm em v tham li
m th anh; kt qu l{ vua ti, cha con, anh em u b ht nh}n v{ ngha, m{ giao tip vi
nhau v lng tham li m thi. X hi nh vy m khng dit vong, l{ iu cha tng thy
vy [Co t, h 4].

Mnh t tha nhn quyn lm cch mng v tuyn b ngay vo mt cc vua cha. ng
mt st chin tranh, coi phi bc tc: C k bo: Ti gii by binh b trn. H l
nhng k mc i ti. Khng c ngha chin[157], ngha l{ khng c chin tranh no chnh
|ng, hp o ngha c. ng ch trch thi xa hoa ca triu nh v{ mng thng cc vua cha
nui ch, heo m{ cho dn cht i[158] [Lng Hu vng, thng 3]. Mt ng vua[159]
tuyn b rng khng ngn c nn i, ng |p nu vy th nn nhng ngi i [Cng Tn
Su, h 4]. V d}n vi qu, qu}n vi khinh [Tn tm, h 14], cho nn dn c quyn trut
ngi vua v{ trong v{i trng hp, git vua na:
T Tuyn vng hi v o ngha ca quan khanh [nh th tng hay b trng ngy
nay] Mnh t |p: Nu vua c li ln th bn phi can gin, can gin nhiu ln m vua
khng nghe th tn ngi khc kn [Vn Chng, h 9].
[Ln khc] Mnh t bo: Nh c quan s s [u ti Hnh php] m khng cai qun ni
nhng quan di quyn mnh th vua x tr cch no?. T Tuyn vng |p: Th c|ch
chc. Mnh t li hi tip: Nu c mt ng vua m{ trong nc ri lon th nn x tr
c|ch n{o?. Tuyn vng ng qua bn t bn hu ri mi ni lng qua chuyn kh|c [Lng
Hu vng, h 6]. [Ln khc na] Tuyn vng hi: Vua Th{nh Thang ui vua Kit, vua
V vng |nh vua Tr, c tht vy khng? Mnh t |p: Trong s s|ch chp nh vy,
vua hi tip: B ti git vua, c nn chng?. Mnh t |p: K lm hi c nhn th gi l
tc [gic], k lm hi c ngha gi l{ t{n [bao ngc]. Hng tn, tc ch l{ ngi thng
m{ thi. Ti nghe ni vua V vng git mt ngi thng l Tr ch cha nghe ni git
vua [Lng Hu vng, h 8].
Tht l mt hc thuyt can m, n c cng ln nhi vo c cc vua cha v{ i chng
Trung Hoa tn nim n{y: Khi mt ng vua ~ tht nh}n t}m th cng mt lun ci mnh
Tri giao cho v{ phi b trut ngi. Vy ta khng thy ly lm l rng Minh Thi t, ngi
sng lp ra nh Minh [nin hiu l Hng V, tn l{ Chu Nguyn Chng] c nhng on
Mnh t ni chuyn vi T Tuyn vng, bt bnh lm, ra lnh dp ht nhng phin |
khc cc bi y m vua Thn tn nh Tng sai dng nm 1084 miu th Khng t. Nhng
nm sau, Th|i t li phi cho t li ch c, v{ cho ti cuc cch mng Tn Hi 1911. Mnh
t c coi l mt ng i trng phu ca Trung Hoa, mt thnh danh vng v nh
hng ch km Khng t trong lch s trit hc chnh thng. Chnh nh ng v{ Chu Hi i
Tng, m Khng t c coi l bc tn s v t tng Trung Hoa trn hai ng{n nm[160].

4. Tun t, nh thc t
Tnh c S cn thit ca lut php
Trit l ca Mnh t c nhc im v{ c|c nh{ ng thi vi ng hoan h |nh v{o ch
yu . Tnh con ngi c thc l thin khng, c thc l v ch xu xa nn con ngi
mi l{m iu c khng, hay tri li chnh v tnh con ngi vn c nn x hi mi xu xa? C
l ln ny l ln u s xung t d di t thi no ti gi gia hai phi canh tn v th cu
mi c nu ra mt cch minh bch nh vy. S pht trin gio dc c lm cho ti c bt
i, o c tng ln khng, v{ c gip cho nh{ cm quyn dt dn con ngi ti cnh cc
lc o tng, ti hong kim thi i khng? Bn hin trit c t c|ch cm quyn khng, hay
l tri li p dng l thuyt ca h th ch lm cho x hi hn lon thm thi, ch khng bt
i nh h tng?
Ngi phn i Mnh t, va cng quyt va ti gii nht l mt cng chc [quan lnh
Lan Lng, nc S], tn l Tun Hung, t l Khanh, sanh nc Triu, mt vo khong
235 trc T.L., hi by chc tui. Mnh t cho rng mi ngi sinh ra vn tnh thin, Tun
t tri li bo h vn tnh |c; ngay nh vua Nghiu, vua Thun sanh ra cng c nhng bn
nng xu xa.
Trong cun Tun t, chng ta thy ging ng khng khc g ging ca Hobbes sau ny:
Tnh con ngi vn c, ci g thin l{ do con ngi t ra[161]. Tnh con ngi sinh ra l
hiu li, thun theo tnh th th{nh ra tranh ot ln nhau m s t nhng khng c;
sinh ra l{ k, thun theo tnh th th{nh ra t{n tc, m lng trung tn khng c; sinh
ra c lng mun ca tai mt, c lng thch v thanh sc, thun theo tnh th thnh ra
dm lon m l ngha, vn l khng c. Nh th th theo ci tnh ca ngi ta, thun ci
tnh ca ngi ta, tt sinh ra tranh ot, phm vo quyn li ca nhau, lm lon ci l m
mc ci li tn bo. Cho nn phi c thy c php ci ho (c|i tnh) i, c l ngha
dt dn n, ri sau mi c t nhng, hp vn l v{ th{nh ra tr. [Tnh c].
i xa th|nh nh}n bit tnh ngi l{ |c cho nn khi xng ra l ngha v{ ch nh ra
ph|p un nn ci tnh ca ngi ta m chnh li nui ho ci tnh tnh ca ngi
ta m dt dn, khin cho theo ci tr, hp vi c|i o. [Tnh c].
Tun t kt lun nh Tourgueniev [mt vn s Nga th k XI] rng thin nhin khng
phi l mt n th m l mt c|i xng, n cho ta nguyn liu ri tr tu ca ta phi ch
to ra ht. ng ngh rng kho dy d th c th lm cho k c thnh ng thnh. V v ng
cng l{ mt thi s nn em t tng ca Francis Bacon[162] t thnh v[163]:
Tn trng tri [thin nhin] m mn tri th sau bng cho vt sc tch nhiu, ta ti ch
n m dng? Theo tri m ngi khen tri th sao bng ti ch ci mnh tri m dng?
Trong mong thi [tit] m{ i thi th sao bng ng thi m{ iu khin thi? Nhn
nhng vt ~ c sn m mong cho n nhiu ra th sao bng dng ti tr ca mnh m bin
ho ra cho nhiu? [Thin lun].

5. Trang t, nh duy tm
Tt v thin nhin Mt x hi khng c chnh quyn o tri Gii hn ca tri thc S
tin ho ca lo{i ngi Th c ln (tc to ho) nh hng trit hc Trung Hoa ti
chu u
Kh m t c ci tr v thin nhin, v thi cng nh mi thi khc, bao gi cng
c nhng ngi bnh vc n; v do mt s ngu nhin l lng, chnh trit gia bnh vc n
thi Chin Quc cng l{ nh{ vn c t{i nht ng thi.
Trang t yu thin nhin nh yu mt c tnh nhn duy nht vo tui v{ lc n{o cng sn
s{ng n ng d ng c lc tnh ph nng[164]; tc phm trit l ca ng c ci ging va lng
mng nn th nh Rousseau, va tr{o phng cay c nh Voltaire () Trang t va l mt
trit gia va l mt vn h{o.
ng sanh nc Tng, mi u lm mt chc li (quan nh) Tt Vin. ng cng li
triu nh c|c vua ch hu nh Mnh t nhng trong c|c t|c phm ca Mnh v{ Trang lu
li, khng thy ngi no nhc ti ngi kia; c l h qu nhau cng nh thi thng cc
ngi sng cng thi vy! [Trang t km Mnh t khong mi tui].
S chp ng hai ln t chi nhng chc v quan trng khi vua Ngu vi ng lm t
tng, ng ui s gi ca nh vua v m ging xng nh ging mt vn s b ngi ta quy
ry trong lc ang m mng: Dng i, ng lm bn mt ti na. Th ta lt trong mt ci
r~nh y bn v{ r|c; cn hn l{ chu nhng l nghi b buc ca triu nh[165].
Ln kh|c ng ng c}u c|, hai v i phu nc S em l vt mi ng ra lm quan.
Chnh ng k li[166] rng ng c thn nhin tip tc c}u, khng thm quay u li |p: Ta
nghe ni vua S c mt con ra thn cht ~ ba ng{n nm, vua qu n lm, ct n trong
miu ng, trong mt ci gi c ph tm la. Con ra y thch cht c|i mai c knh
trng nh vy hay thch sng lt c|i ui trong bn?. Hai v i phu kia |p: Sng m
lt c|i ui trong bn sng hn ch!. Trang t bn bo: Thi v i. Ta }y cng tip tc
lt c|i ui trong bn. [Thu Thu].
ng khng trng g quc gia hn v tn s ca ng, Lo t. ng thch vch ra cho ta thy
bn vua cha c nhng c tnh ging vi bn o chch. Nu trong mt lc mm lng m
mt hin trit chn chnh phi lnh nhim v cai tr dn th tt hn ht l{ ng lm g c [v
vi], c cho dn t chc ly nhng c quan a phng theo kinh nghim ca h. Phi
mc k thin h, ng can thip v{o, ng cai tr [Ti hu]. Trong hong kim thi i,
trc khi c nhng ng vua u tin, lm g c nhng chnh th n{o }u; t khi c Khng t
c Trung Quc tn th vua Nghiu, vua Thun; |ng l phi bu xu hai ng mi phi, v
h b{y t ra quc gia, dit mt ci hnh phc ca lo{i ngi thi nguyn thu. Thi rt c
c th lo{i ngi cng sng vi cm th, t hp vi mi lo{i nh cng mt h, }u c ph}n
bit qun t tiu nh}n [M~ ].
Trang t cho rng bc hin nhn phi trn ngay i khi ch mi ng rng c t chc chnh
quyn, v phi sng tht xa bn vua cha v trit gia. Phi tm cnh thanh tnh ( ti ny
c my ngn ho s Trung Hoa a ln tranh), b i sng gi to i, ng suy t na,
ho mnh vi c|i o, ngha l{ vi dng sng thm o ca thin nhin. Phi ni rt t, v li
ni c hi cng ngang vi c ch, m{ c|i o khng th ging c, cng khng th quan
nim c bng t tng thun tu, phi c n trong huyt qun ca mnh mi c. Ling

b c gii i, m{ dng nhng dng c cng nhng phng ph|p c khi mt sc hn ca

nhng ngi cht phc thi c, v c gii sinh ra c t}m, sinh ra giao ng trong lng, v
to ra s bt bnh ng, thnh th khng ai sng yn n gia c|c m|y mc c. Bc hin
nhn khng nn c ca ci g c, ng dng vng; phi nh Timon[167] th kim loi y
nm yn trong lng t, cn tr}n ch}u th yn chng di |y bin. Phi rn hiu rng
vn vt ch l mt, m sinh t cng nh nhau [Thin a], nh nhp tun hon ca thin
nhin, nh nhng t sng trn bin.
Trng t}m t tng ca Trang t cng nh ca trit gia na thn thoi, Lo t, m Trang
coi l su sc hn Khng t nhiu, l mt o tng huyn b v mt ci v ng, rt gn vi
o Pht v cc Upanishad trong cc kinh V {, khin chng ta phi ng rng cc thuyt
siu hnh ca n ~ truyn qua Trung Quc t nht l bn th k trc khi o Pht v
Trung Quc. {nh rng Trang T theo thuyt bt kh tri, thuyt nh mng li bi quan na,
nhng ng vn c coi l mt v thnh v ch ngha ho{i nghi, mt ngi say m c|i o.
Tinh thn hoi nghi ca ng hin r trong truyn di }y:
Ci bng l m ca ci bng hi c|i bng: Lc n~y anh i, b}y gi anh ngng, lc ny anh
ngi, by gi anh ng. Sao anh khng c mt th|i c lp?
C|i bng |p: Ti tu thuc mt c|i g chng? [c|i g l{ c|i hnh], c|i g li tu
thuc mt c|i kh|c chng? [T vt lun].
Lm sao ti c th cho anh bit c v l g ti lm vic ny m khng lm vic kia? Khi
c th tan r th ci thn cng ph}n t|n, iu chng bun ? Chng ta thy vn vt u
ln ln ri u tiu tan mt m chng ta khng bit ci g gy ra s bin i bt u
thnh hnh t lc no, cht v tiu tan vo lc n{o? Chng ta {nh phi i thi, khng cn
c|ch g kh|c [Sn mc].
Trang t bit rng nhng vn s d t ra, do bn th ca s vt th t m do s bt
nng ca tr c ta th nhiu. Chng ta ng nn ngc nhin rng b c b t hm ca chng
ta c c gng bao nhiu cng khng hiu c v tr; n ch l mt phn cc nh trong v
tr cho nn suy lun ch a ti mu thun ln ln. Gng ging ton th bng mt phn t
nh, l mt vic lm t ph v cng, ch c th tha th c v n g}y cho ta c mt nim
vui, v s h{i hc cng nh trit l, ch l nhn thy mt phn trong ci ton th, m ci ny
(trit l), th phi c c|i kia (h{i hc). Trang t bo c|i tr khng th gip ta hiu s sinh
trng ca a b. S d ngi ta tranh bin nhau v ngi ta khng hiu r, cho nn
mun hiu c|i o th phi b ht khng mt cht do d, nhng phng tin thng thng
ca tri thc i, phi qun tt c cc thuyt i, v{ phi cm thy s kin. Gio dc khng
gip ta c g trong s tm hiu, nm c s thc . iu quan trng nht l phi ho
mnh vo thin nhin.
Nhng c|i o m ch c mt s rt t ngi thn b c bit c thin t hiu c l{
ci g?[168] Khng th din t n bng li c. Chng ta mc bit bao nhiu mu thun khi
bo n l{ c|c n nguyn, hoc s sinh sinh ho ho ca vn vt, hoc ci lut tun hon chi
phi s sinh sinh ho ho y; nhng tt c c|c nh ngha y u thiu st. N ~ c t thi
no ti gi, t khi cha c tri c t na. Trong c|i hp nht y khng c nhng mu
thun, nhng s d bit, nhng s i lp na; trong c|i nht y khng c thin c, trng
en, p xu, ln nh. Ch khi n{o ngi ta hiu r rng Tri t ch nh nh ht thc m
ci my lng li ln nh hn ni, th mi bit r s tng i ca vn vt[169] [Thu thu].

Trong ci thc th m h y, khng hnh th g hng cu, khng hnh th n{o c t tnh
bin thnh mt hnh th khc trong cuc bin ho.
Phi chng nhiu v cng[170]. Th ny gp nc th thnh loi k[171], th kia gp nc
thnh ru. Nu trn cao th th{nh lng m~, nu n gp phn th thnh loi c}y ch}n
qu. R ca ch}n qu th{nh s}u, l| n th{nh bm. Nhng con ny lu lu bin thnh
trng sng bp, tnh trng nh x|c ve su. Sau ng{n ng{y n th{nh con chim T nhng
cy tre gi sinh ra mt con vt b st gi l{ con thanh ninh, con thanh ninh sinh ra con
trnh, con trnh sinh ra con nga, con nga sinh ra con ngi, ngi li tr v c|i c.
Vn vt sinh t c|i c ri li tr v c|i c[172] [Ch lc].
Thuyt khng s|ng sa bng thuyt Darwin, nhng khng phi l v ch. Trong ci chu
k bt tuyt y, lo{i ngi cng c th chu nhiu s bin i; ci hnh th ca chng ta ngy
nay ch l ph du, v nu ng v{o phng din vnh cu m xt, th hnh th ca ta ch l
mt thc th b ngoi thi, mt mnh ca ci mn o tng (Maya).
Mt hm Trang Chu chim bao thy mnh l{ bm, thch ch bay ln, qun mnh l Chu.
Cht tnh dy, ngc nhin thy mnh l Chu. Khng bit Trang Chu chim bao l{ bm hay
bm chim bao l Chu [T vt lun].
Vy cht l{ thay i hnh th, cha bit chng c mt kip tt hn. i d [ng Th
c ln] Ibsen[173] sau n{y cng gi to ho bng tn ling chng ta v{o c|i l c
to nn mt vt khc.
T Lai au nng th hn hn, gn cht; v con bao quanh m khc. T L li thm, thy
vy bo h: i ch kh|c i, ng lm rn s bin ho|. Ri ng ta ca, ni vi T Lai:
To ho ln lao thay! To ho sp l{m g anh }y? Sp a anh i }u? Bin anh thnh gan
con chut hay cnh con trng[174].
T Lai |p: Cha m bo con i }u, d ng t}y hay nam bc th con cng phi theo. m
dng i vi ta chng hn cha m i vi con ? Nu m dng a ta ti ch cht m
khng theo th ta l k ng nghch, ch m dng c li g vi ta }u. i khi cho ta mt
thn th, lm nhc ta bng cuc sng, ly tui gi{ cho ta c thnh thi v{ ly ci cht cho
ta ngh ngi. i khi kho nui ta th kho lo ci cht cho ta. Nay c mt th c ln (i
d), nu cht thanh gm Mc Da[175] th ngi th c ln tt cho l th kim thuc qui
g. Cng vy, nu mt ngi hp hi[176] bo: Ti ch mun l{m ngi, l{m ngi thi th
chc to ho s cho k l{ qu|i g. Nay Tri t l ci l ln m To ho l Th c ln;
d To ho| a chng ta ti }u th chng ta cng phi bng lng yn lng m ng, ri ht
nhin thc[177].
Khi Trang t gn mt, mn mun lm ma chay long trng, ng cn h: Ta c t tri
lm quan quch, mt tri mt trng l{m ngc bch, cc tinh t v sao Bc u lm ngc
chu, vn vt i a ma. |m tang nh vy chng sao, cn thm g na?.
Mn bo: Chng con s diu qu ra xc thy.
Trang t |p: trn t th b diu qu ra, di t th b gii kin n. Cp trn
m{ cho di, sao li t v th [Lit Ng Khu].

Chng ti s d vit hi d{i v cc trit gia Trung Hoa thi c trc ht v ngi no c c
t m cng thch bit v nhng vn khng sao gii quyt c y, tc vn sinh t v
thn phn con ngi; nhng cng v to{n th cc trit thuyt thi c l{ c|i phn di sn
qu nht ca Trung Hoa tng th gii. ~ l}u ri (v{o nm 1697), Leibnitz, con ngi ci g
cng mun bit y, sau khi nghin cu trit hc Trung Hoa, tuyn b cn kt hp, dung ho
t tng phng ng v{ phng T}y. ng vit on di }y m{ mi th h c th em
ra suy ngm mt cch hu ch: Chng ta qu| say m l{m n, lu}n l ~ suy i ti ci mc
ti ngh rng Trung Hoa phi phi cc nh truyn gi|o qua phng T}y chng ta dy cho
chng ta cch thc hnh mt thn gio quc gia [thologie nationale] V ti tin chc rng
nu ngi ta nh mt hin nhn ni ting l minh trit la xem dn tc n{o u t nht th
v tt tng gii nht cho ngi Trung Hoa. ng khn khon xin Nga ho{ng Pierre i
m mt con ng dt qua Trung Hoa, v{ thc y thnh lp Moscou v Berlin nhng hi
mc ch l{ ko Trung Hoa ra khi s c lp, Trung Hoa v{ u T}y trao i vn minh vi
nhau. Nm 1721, Christophe Wolff |p li ku gi y, din thuyt ti Halle v trit l thc
t ca ngi Trung Hoa. Ngi ta trch ng l v thn v ng phi ngng din ging,
nhng khi Frdric II ln ngi Prusse th nh vua vi Wolff li triu, tr ng ht chc
tc.
C|c ngi theo Phong tr{o |nh s|ng hm h c trit hc Trung Hoa; thi ngi ta
m kiu vn Trung Hoa v{ trong nh{ b{y c|c Trung Hoa. Hnh nh c|c nh{ theo ch
ngha trng nng, ~ chu nh hng ca Lo t v Trang t m{ a ra thuyt phng
nhim, khng can thip; v Rousseau c thi dng mt th ngn ng ging Lo t qu,
khin ai c ti cng ngh ngay ti Lo v Trang, cn Khng t v Mc t nu c c ma mai
th c th so snh vi Voltaire ti mt mc n{o . Ti ~ chm ch c nhng sch ca
ng y, ti ~ trch ra nhiu on, ti ch thy mt th lun l thun tu nht, khng c mt
cht mu sc phnh gt no ca[178].
Goethe bo rng t nm 1770, ng ~ d nh c cc trit gia thi c Trung Hoa, v mi
ti bn mi ba nm sau, ng gi hin minh mi chi u c sch Trung Hoa.
Ti mong rng chng qu| ngn v qu nng cn ny v trit hc Trung Hoa gi cho c
gi vi bt chc Goethe, Voltaire v{ Tolstoi m{ tm c thng cc tc phm trit hc .

CHNG II.
THI I CC THI S
I. Bismarck ca Trung Hoa
Thi Chin Quc Khut Bnh t t Tn Thu Hong thng nht Trung Quc Vn l
trng thnh t sch Tn Thy Hong tht bi
Chng ta c th tin rng Khng t m hn trong lng khi mt v trit gia n{o cng mun
thy quc gia thng nht m ng li mt vo lc quc gia hn lon, chia r v ni chin, suy
i v tham nhng. M~i sau n{y, ngi c cng thng nht Trung Quc mi xut hin, nh
ti cm qun v cai tr, dit ht c|c nc ch hu, hp nht li thnh mt quc gia, nhng
ng ta mi th{nh cng th ~ ra lnh t ht cc sch ca Khng t.
Truyn Khut Bnh [tc Khut Nguyn] cho ta c mt nim v khng kh Trung Hoa
thi c|c ch hu ganh ua, tranh gi{nh nhau. ~ bt u ni ting v thi ti, li c mt chc
v quan trng triu nh [nc S], Khut Bnh bng b phng trc [v c k gim pha],
rt lui v vn m{ suy t v l sng v cht[179] trn b mt con sng nh lng l.
ng hi mt quan thi bc [Trnh Thim Don]: Ti nn khn khn, khon khon, cht
pht m ht li trung chng? Hay nn a n theo i khi khn cng? Nn ba giy c
lao lm rung chng? Hay nn giao du vi k vinh hin cu danh? Nn ni thng
chng king n g nguy th}n chng? Hay nn theo thi tc cu gi{u sang sng cu th?
Nn siu nhin xut th gi thin ch}n chng? Hay nn nnh ht, khm nm, xum xoe,
gng ci th {n b{? Nn lim khit, chnh trc c trong sch chng? Hay nn
trn trnh, trn tru, nh m, nh da c nh c|i ct trn?[180]
gii tnh trng tin tho|i lng nan y, Khut Bnh }m u xung sng Mch La
(khong 350 trc T.L)[181] v cho ti ngy nay, dn Trung Hoa mi nm cn l{m l Thuyn
Rng k nim ci cht ; ng{y l, ngi ta lm b tm xc ng trn khp cc dng sng.
Con ngi thng nht c Trung Quc, [Tn Thu Hong] gc gc tht xu xa kh tng
tng c. Cc s gia cho rng ng l con hoang ca mt hong hu nc Tn vi mt t
tng h L tc gi b L th Xun Thu [thc ra b ny ca mn khch ca L Bt Vi vit],
m L cho treo ca dinh mt ng{n ng tin v{ng thng ngi no sa c d ch
mt ch thi trong b s|ch. Con trai ng khng c di truyn vn t{i ca ng. T M~ Thin
bo rng Tn Thu Hong bt cha phi t t, hnh h m v ln ngi Tn vng nm mi
hai tui. Nm hai mi t|m tui, ng ta bt u ln lt chim ht c|c nc ch hu khc:
chim nc H{n nm -230, nc Triu nm -228, nc Ngu nm -225, nc S nm -223,
nc Yn -222, sau cng nm -221 chim nc quan trng nht l T. Ln l{ ln u tin
Trung Hoa c thng nht, sau bao nhiu th k chia r, lon lc. ng ta ln ngi ly hiu l
Thu Ho{ng , v tc th to cho quc mt t chc vng bn.
Cc s gia Trung Hoa th ght ng nht i, t ng nh sau: Mi d ra, mt ln, u v
ngc nh chim ng, ging nh ging loi lang si, khng c cht t tm no c, lng d nh
cp. Tnh tnh cng cng, c chp, cho mnh l{ thng , dng st v{ m|u thng
nht Trung Hoa, nh mt Bismarck[182] kim mt Nietzsche. Mt trong nhng cng vic u
tin ca ng sau khi ln ngi Ho{ng , l xy ct thm ni nhng khc thnh lu ~ c
sn bin gii, hu che ch Trung Hoa khi b cc r phng Bc x}m lng; ng ta sai bt

khng bit bao nhiu k chng i ng, a ln x}y ct cng trnh v i, tng trng hng
tm v sc kin nhn ca dn tc Trung Hoa y. Vn l trng thnh di 2.400 cy s, c
c|ch qu~ng u u li c nhng ca i dy dn, to ln, kin trc nh kin trc Assyrie;
cng trnh l{ cng trnh x}y ct ln nht ca nhn loi t trc ti nay. Voltaire bo n
va ch li hn, va s hn c|c kim t thp Ai Cp. Phi mi nm mi xong v dng
khng bit bao nhiu l th. Ngi Trung Hoa bo: Trn mt th h ~ t{n mt cu
nhiu th h sau. mt on sau chng ta s thy n khng ngn chn cc r
phng Bc xm nhp Trung Hoa nhng t nht cng ~ l{m cho s x}m lng chm li, bt
i. R Hung N b y ra khi Trung Hoa trong mt thi gian, ~ tr{n qua chu u v sau
cng trn vo vo ; La M tht th v Trung Hoa ~ x}y Vn l trng thnh.
Nhng Tn Thu Ho{ng, cng nh Napolon sau n{y, sn sng t b chin tranh lo
vic cai tr, ng ta ~ to c nhng nt chnh cho Quc gia Trung Hoa sau ny. Nghe li t
tng L T, trong ph|i Ph|p gia, ng b ch t tr a phng thi trc m mun c
mt tp quyn trung ng mnh m, khng cai tr theo tc l c m{ theo mt b lut php
minh bch. ng dit uy quyn c|c ch hu, thay bng mt giai cp qu phi gm cc vin
quan do c|c thng th b nhim; ti mi qun huyn, ng t mt v quan khng l thuc
vin qun trng, huyn trng; ng in ch lut php, gin d ho l nghi, pht hnh mt
th tin t quc gia, chia ct c|c nc ch hu thnh nhng khu nh, to quyn t hu cho
nng d}n [ngha l{ cho nng d}n l{m ch rung h khai ph] nh vy m Trung Hoa sau
ny giu mnh ln; ng hon tt s thng nht quc gia bng cch m nhng con ng
rng ln t kinh H{m Dng i ti khp ni. Kinh n{y p ln nh c thm nhiu
dinh th mi, ng li bt 120.000 gia nh gi{u c nht, c quyn th nht trong ton quc
li H{m Dng va cho kinh thm lng ly, va ng d b coi chng h; ng
thch vi hnh, khng mang theo kh gii d xt nhng s nhng lm, nhng h{nh ng
no lon, ri v triu nh ban sc lnh tr tuyt: lnh ng, khng ai dm chng li. ng
khuyn khch c|c phng s m{ rt ght bn vn nh}n.
Bn sau ny thi s, ph bnh gia, trit gia, nht l{ mn Khng gio l k th ca ng.
H rn r di ch c ti ca ng, tic s t do t tng v sinh hot ~ l{m cho vn
hc pht trin mnh di i Chu, mc du x hi lon lc, chia r. Khi h phn nn vi ng
sao li b cc l nghi thi trc, ng xng ging ui h v. Mt u ban gm cc quan v cc
b|c s mt hm ng lng dng kin ngh ln ng xin lp li ch phong kin, phong t
cho k th}n thch lm vy cnh v theo h vic lm khng theo c nh}n m{ l}u d{i c,
l{ iu cha tng thy[183]. Tn Thu Hong giao cho qun thn hi ngh. Tha tng L T,
ngi thay i li ch vit, gn ging li ngy nay, dng mt bi s ni danh nhng tai hi
cho vn hc Trung Quc:
Nm i khng tr li, nm i Vng khng bt chc nhau, th m vn tr c
thin h ch v mi thi mt khc. Nay b h m nghip ln, dng cng mun i, k ngu
nho lm sao bit c, th m Thn Vu Vit ni nhng vic i Tam i th lm sao nghe
c Trc kia thin h tn lon khng thng nht nn ch nho dy ln, ng ni ci g l
khen i c lm hi i kim, trang sc nhng h ngn lm ri mt s tht. Ngi no
cng cho c|i hc ring mnh l phi, m ch bai nhng iu kin lp ca ngi trn. Nay b
h ~ gm c thin h, phn bit c|i en c|i trng m{ nh nht tn, th m nhng nh c
ci hc ring c cng nhau ch bai php gio ca nh vua. Mi khi nh vua ban hiu lnh g

xung th h c ly ci hc ca h ngh lun nu c nh th m khng cm th

trn th vua km i, m{ di ng phi thnh lp, vy xin cho cm ngay.
Vy ti xin pht lnh rng: S quan thy sch g khng phi l sch ca nh Tn th phi
t ht. Sch g khng phi l{ quan b|c s c php gi, m trong thin h ct giu, nh
Thi, Th, cng B|ch gia ng; phi em n quan Th u t ht. Ai dm ni thm vi nhau
v s|ch Thi, Th th chp b xc ngoi ch, ai em i xa m{ ch i nay th git c h. K
no thy hoc bit m khng t gic th cng chu mt ti. Lnh xung ba mi ng{y m{
khng chu t th gt u bi en, bt i l{m phu. Nhng s|ch li l sch thuc, sch bi,
sch trng cy. Ai mun hc php lnh th ly k li lm thy[184].
Tn Thu Ho{ng p lng, ban hnh lnh lin. gt b d v~ng i, ch k t hin ti
thi, cho lch s Trung Hoa bt u t Tn Thu Hong, bao nhiu b s c|c nc khc
u b t ht; hnh nh ch nhng sch v khoa hc v b Mnh t l{ tho|t c ho; tuy
nhin nhiu cun b cm cn c gi trong th vin ca nh vua, cc hc gi xin php th
c th c vo tra cu. Nhng sch y gm nhng th tre ghp vi nhau bng bn l, cho
nn ch mt cun thi cng nng lm ri, ai mun giu gim th tht l{ kh khn. Nhiu
ngi b t gic, v theo truyn thuyt, mt s ln b bt l{m phu a i x}y ct Vn l
trng thnh, v bn trm s|u chc ngi b x t (chn sng H{m Dng). Mc du vy,
mt s nh Nho hc thuc lng tt c nhng sch ca Khng t truyn ming li cho
nhng ngi cng cng k nh h. Tn Thu Hong va mi cht th cc sch b cm li
c t do lu h{nh, nhng chc c nhiu li. Rt cuc vic t s|ch ch c mi hu qu
ny l lu bn: nhng sch b cm thnh nhng b kinh thnh m tn Tn Thu Hong b
cc s gia mt s|t i i. Trong nhiu th h, dn chng v on ght m lm u lng tm
ca ng.
V dit cc qu tc (c|c ch hu) v bi b t do ngn lun, Tn Thu Ho{ng ho| ra c c
trong my nm cui i. C k }m mu |m s|t ng, nhng ng hay kp, ch th}n git h.
Mi khi ra triu, ng ngi ln ngai v{ng, t mt thanh gm tut trn trn i, v{ khng ai
bit c mi m ng s ng trong cung n{o. Cng nh vua Hi Lp Alexandre, cng c
triu i ng rn lm cho dn tin rng ng l{ Thng , l thn linh, nhng d}n }u c tin
v ng tht bi cng nh Alexandre. ng t cho mnh l{ Ho{ng th nht (Thu Hong
), c|c i sau phi theo th t, gi l Nh Th (i th nh), Tam Th (i th ba), vn
v}n cho ti vn th nhng ti Nh Th l nh Tn b dit. Theo cc s gia vn khng a
ng, th v gi ng tin d oan, chu tn khng bit bao nhiu tin tm thuc trng sinh
bt t. Khi ng cht, ngi ta phi ln lt a x|c ng v kinh , v{ |nh theo nhiu xe ch
c thi dn chng khng nhn ra mi hi pht ra t t thi ng. Tng truyn my trm
cung n tr p b chn sng hu h ng di sui vng. Con trai ng l H Hi mng r
c ln ngi, khng tic tin, x}y lng cc p cho ng. Trn ct theo hnh vm tri vi
c|c tinh t, cn s{n l|t ng th khc bng thu ngn bn ca quc. K no ln lt
v nh m th b nhng m|y t mt ch kn git tc th, ngi ta t nhng cy nn v
i, mong c th vnh vin chiu sng nhng hnh vi cng chin cng ca Tn Thu Hong.
Cn nhng phu khing quan t{i t v huyt th b nht sng trong huyt khi tit l
ng hm b mt a ti phng t quan ti.

II. Cc cuc th nghim ch ngha x hi

Hn lon v khn cng i Hn Cc ci cch ca V Thu li tc Kinh t ch huy
ca Vng M~ng Vng M~ng tht bi R H xm nhp
Tn Thu Hong nm xung l{ trong nc ni lon lin; trong lch s thng xy ra nh
vy mi khi mt k c ti tt th, ch mt ngi bt t mi c th nm ht quyn trong tay
c. Con ng l Nh Th git tha tng L T, d}n chng ni lon, git Nh Th[185] v nh
Tn chm dt ch nm nm sau khi Tn Thu Hong cht.
Hu du v{ tng su ca lc quc (s|u nc ch hu b Tn dit trc kia) cng ni dy
v Trung Hoa li lon lc hn bao gi na. Lc , mt con ngi khn lanh, to bo, Cao T
[tc Lu Bang] chim ngi, m sng lp nh Hn, lu bn ti bn th k mc du c vi ln
b t on v mt ln phi di [186]. H|n Vn (179 157 tr. TL) li cho t do ngn
lun, theo chnh sch hiu ho{. Chnh ng t ra ci l t lt c|c tng ch h lui binh.
ng vua ln nht i H|n l{ V , cm quyn trn na th k (140-87 tr. T.L), y lui
c r Hung N, m mang b ci ti Triu Tin, M~n Ch}u, T}n Cng, Nam Vit[187]. Ln
u tin quc Trung Hoa c rng ln nh vy.
V [188] th nghim ch ngha x~ hi, tuyn b rng bao nhiu t{i nguyn trong nc u
thuc v quc gia ht, nh vy t nh}n khng th chim cc ngun li ca ni, bin lm
ca ring m thao tng cc giai cp thp hn. Triu nh gi c quyn lm mui, khai thc
cc m st, ct v{ b|n ru. Theo s gia ng thi l{ T M~ Thin, dit bn trung gian
u c bn ngi vay tin hoc mua chu [?], cht cha hng ho ti cc th trn, gom gp
th vt[189] V t chc mt c quan chuyn ch v{ trao i thuc quyn quc
gia, kim sot cht ch thng mi gi c khi thnh lnh ln xung. Trong khp quc,
}u }u cng c nh}n vin ca triu nh lo vic chuyn ch v{ giao h{ng. Lc n{o d sn
phm th triu nh gi li, i lc gi| tng th em ra b|n (r cho dn) v h gi xung th
li mua v{o tr; nh vy bn ph thng khng u c m{ v c nhng mn li
ln v{ trong khp nc, gi| c bnh li. Ngi ta ghi s tt c nhng li tc thu
thu hng nm l{ 5%. hng ho d lu thng, V cho pht hnh mt th tin lm
bng hp kim bc v thic, nh vy m tr kim tng ln. ng li cho khi cng nhiu i
cng t|c cho hng triu th b cc x nghip t nh}n sa thi c cng n vic lm, khi tht
nghip; bc cu qua sng, {o v s kinh ni cc con sng vi nhau v{ dn nc v
rung[190].
Mi s hon ho trong mt thi gian. S thng thng tng ln, thng mi pht trin,
nhiu h{ng ho| c ch ti c nhng min xa xi T}y . D}n kinh ng hn, gi{u
hn, quc kh y tin bc, bo vt. Vn hc thnh vng, s thi s mi ngy mi nhiu, m
ngh gm bt u sn xut nhng s p . Th vin quc gia ~ c c 3.123 cun
kinh in, 2.705 cun trit, 1.318 cun th, 2.568 cun ton, 868 cun y hc, 790 cun binh
php. Ch nhng thanh nin trng tuyn trong mt vi k thi ca triu nh mi c b
dng lm quan, m nhng k thi y m cho mi ngi, ai cng c quyn ng th. Cha bao
gi Trung Hoa c thnh vng nh vy.
Nhng ri mt lot thin tai xy ra, thm ci bn tnh him c ca con ngi lm cho
cuc th nghim can m phi chm dt. My trn lt xen vi my cn i hn ko di
lm cho vt gi tng vt ln, khng ai o|n trc c. i rt v i sng t , dn

chng la , i tr li thi sung sng di ch c, v{ lut sng k n{o ~ b{y t ra ch

mi. Bn kinh doanh phn nn rng triu nh can thip vo mi cng vic l{m n, h
khng cn sng kin g c, khng cn ganh ua c na, m thu m nng qu, h khng
dm tip tc l{m n. Li thm bn cung phi c sng i, ln |t c|c i thn, m{ khi V
bng ri, nn tham nhng lan tr{n khp nc. ng thi bn lm bc gi c c nhng
ng tin y ht tin ca quc gia, khin triu nh phi thu hi th tin ny v. S bc lt k
ngho yu bt u tr li, trn nhng cn bn khc, v trong mt th k, nhng ci cch ca
V b ch bai hoc b mi ngi ng tnh qun i.
Ti u k nguyn Ty lch t|m mi bn nm sau khi V mt mt nh ci cch
na ln cm quyn, mi u t xng l{ thiu ph sau xng [191]. Vng M~ng ng l{ bc
qun t[192] Trung Hoa. ng giu c m sng gin d, c th ni l{ m bc na, c tin th
phn pht cho bn b v{ ngi ngho. Mc du cng vic ngp ti c, v phi t chc li
chnh tr v kinh t trong nc, ng vn c th gi khng nhng che ch cho c|c vn nh}n,
hc gi m cn t trao di thm kin thc thnh mt nh bc hc hon ton na. Khi ln
cm quyn, ng la nhng ngi ph t khng phi trong gii chnh tr gia nh ngh m
trong gii vn s v{ trit gia; k th ng cho rng v vy m ng tht bi, cn ngi yu ng
th li bo chnh nh vy m ng thnh cng.
Xc ng v ch n l pht trin mnh trong cc trang tri ln, mi ln ngi, ng ~
quc hu ho ngay rung t [gi l{ vng in], nh vy ng thi va dit ch nng
n, va dit cc ti sn ln. ng chia t thnh nhng l u nhau [theo php tnh in]
phn pht cho nng dn, v cm s mua b|n in th k giu khng lp li c nhng
in sn ln. ng duy tr s c quyn ca quc gia v vic bn mui, bn st; li quc hu
ho cc m, kim sot s b|n ru. Noi gng V , ng rn che ch nng d}n v{ ngi
tiu th, bng c|ch nh gi cc hng ho. Quc gia cho cc nh sn xut vay rt nh l~i
c vn l{m n. Vng M~ng ~ t chc chnh tr theo kinh t ch khng theo bn tnh con
ngi. ng lm vic ng{y m lp k hoch l{m cho nc gi{u, d}n sng; cho nn ng
tht nt lng khi phi nhn rng di triu i ng, x hi cn lon lc hn. Cng vn
nhng thin tai lt ri i hn lm hng chng trnh kinh t ca ng, v tt c nhng
k b cc ci cch ca ng nh ht nanh vut, hp nhau li }m mu lt ng. Nng dn
ni lon nhiu ni v{ ngi ta ng l do k quyn qu xi gic, gip tin; trong khi ng
ngc nhin, bt bnh v lng bc bo ca dn, tn lc dit nhng phin lon th c|c d}n
tc l thuc Trung Hoa cng ni ln g ci ch trng ln c h, m r Hung N th xm
chim pha Bc. Sau cng mt tn tht nh{ H|n [Lu T] cm u bn ni lon, chim kinh
Trng An, git Vng M~ng, dp ht cc ci cch, v mi s li tr li nh c.
Nh Hn kt thc bng mt lot cc vua bc nhc; tip theo l mt thi lon lc: bt
vng (t|m th}n vng) tranh gi{nh nhau. Mc du c Vn L trng thnh, nm r H
phng Bc (ng H) cng em qu}n v{o chim c ht lu vc sng Hong H. R Hung
N ph| tan t{nh quc La M, lm cho chu u chm trong cnh hc m thi Trung c; b
con ca h, nm r H cng vy, lm xo trn i sng dn tc Trung Hoa, m{ vn minh
Trung Hoa khng pht trin c trong mt thi gian. Cnh hn lon y Trung Hoa khng
ln lao, cng khng l}u d{i bng T}y u, iu cho ta thy dn tc Trung Hoa ~ c
c mt sc khng mnh v mt nn vn ha cao ra sao. Sau mt thi gian chin tranh,
hn n, vn minh Trung Hoa li hi sinh rc r. Ngi Trung Hoa ng ho k x}m lng,

g con g|i cho chng, l{m cho chng vn minh ln; v{ t l}u sau h t c tuyt nh
trong lch s ca h.

III. S vinh quang i ng

Triu i mi C|c c|ch vua Th|i tn dng gim s phm php Mt thi thnh tr
ng Minh Hong Truyn Dng Qu Phi Cuc ni lon ca An Lc Sn
i ng s d rc r nht trong lch s Trung Quc, mt phn nh lai ging huyt mi
y , mt phn na nh Pht gio truyn qua m kch thch tinh thn, mt phn nh thin
ti ca mt minh qun bc nht, tc vua Thi Tn gi t 627 ti 650. ng cm quyn hi
hai mi mt tui, sau khi c ph vng l{ ng Cao T ngi ~ khai s|ng nh{
ng chn nm trc truyn ngi cho m{ l{m Th|i Thng Hong. ng bt u bng
my h{nh ng |ng tm [nh Aoka n ], git nhng anh em rut[194] mun tranh
ngi vi ng; ri ng em t{i dng binh ra y lui cc r x}m lng v tn so huyt ca h,
ly li c ht nhng t bin gii ~ mt t hi nh Hn sp . Ri bng nhin ng
chn chin tranh, tr v kinh Trng An kin thit trong thi bnh. ng c i c li
cc sch ca Khng t, sai khc in mt bn rt p. ng thng ni: Soi tm gng bng
ng th c th sa li c m, tc; soi tm gng ca c nhn th c th o|n trc c
lc no quc gia thnh hay suy. ng b ht c|c xa hoa, ui ba ngn cung n v. Khi c|c i
thn tu vi ng nn t ra lut php tht nghim trng tr cc ti nng, ng |p: Gim
chi tiu i, gim thu cho d}n i, dng nhng quan li lim khit, lo cho d}n n mc,
nh vy dit c trm cp cng hiu hn l{ dng nhng hnh pht nghim khc nht.
[193]

Mt hm ng v thm ngc tht Trng An, thy 290 tn b t hnh. ng th cho h ra

ng lm vic min l h ha lm vic xong li tr v ngc. H tr v , khng thiu mt
ngi, ng mng qu, n x cho h ht. V ng ra lnh rng t , ng vua n{o cng phi
trai gii ba ng{y trc khi h bt ph chun mt n t hnh. ng sa sang, t im cho kinh
p ti ni cc du khch t n , ch}u u x li. Nhiu v tng t n qua, cn cc
v tng Trung Hoa, nh Huyn Trang, c t do qua n hc o Pht ti gc. C|c gi|o s
li Trng An truyn b Ho gi|o do Zoroastre [ngi Trung Hoa phin m l T L Chi]
sng lp, v Cnh gio, mt bit phi ca o Ki T (Christianisme Nestorien), do Nestorius
[ngi Trung Hoa phin m l Ni T Thot Li An] sng lp Tiu (Asie Mineure); cng
nh vua Akbar n , Thi Tn vui v tip ~i h, cho h t do i li trong nc, che ch
h, min thu cho c|c gi|o ng ca h, trong thi i m chu u sng c cc trong cnh
ngu dt, ti tm v{ tranh u nhau v thn hc. Chnh ng cng r|n l{m mt mn chn
chnh ca Khng gio, m khng c cht thnh kin no c. Mt s gia chp rng khi ng
bng, d}n chng au xt v cng, ngay ngoi nh}n cng c ngi chch huyt vy ln
quan ti ng.
ng ~ dn ng cho thi i m Trung Hoa pht hin c nhiu kh nng s|ng t|c
nht. Nh na th k tng i bnh an, chnh quyn vng vng, Trung Hoa mi xut cng
c go, bp, la, hng liu, kim c nhiu li, c th sng xa hoa hn tt c cc
thi trc. Trn h, cc du thuyn sn son thp vng, chm tr p , chen chc nhau
ln qua ln li; trn c|c con sng v{ kinh {o, c|c thuyn ch h{ng ho| nm np
ngc xui, v t cc hi cng, nhng chic tu bun nh neo qua n dng v{ vnh
Ba T. Cha bao gi Trung Hoa ph cng nh vy; cha bao gi c cc ca h{ng y nhc
thc phm nh vy, nhng ngi nh lng ly nh vy, v nhng hng gm vc p, mn nh
vy. H bn la cho chu u, c t ln bn cn, bao nhiu la l by nhiu vng na s
dn thnh th ca h bn t la, v ti kinh Trng An ca h th k VIII, o cu (o

lng) cn nhiu hn Paris hoc Londres gia th k XX ny na. Trong mt lng gn kinh
, c|c xng dt la dng trn 100.000 th. L Bch phi la ln: H ~i kh|ch long trng
lm sao, ph phm lm sao! Bn th nm ngc thch, b{y y chn bng hng ngc; thc n
u qu v him!. Ngi ta c chm nhng tng nh bng hng ngc, v c k lt quan
ti bng ngc. Ton dn bng nhin yu c|i p v tn trng hng ngh s. Mt nh ph bnh
Trung Hoa bo: Ngi n{o cng l{m th. C|c ho{ng sn sng ban nhng chc ln nht
cho c|c thi s v{ ho s, ti ni theo li John Mandeville[195] ch bn ht rong[196] l dm tu
thng vi nh{ vua thi. C|c vua nh{ Thanh th k XVIII, ra lnh thu thp c|c th thi
ng v{ ngi ta ~ gom c 30 cun gm 48.900 b{i th ca 2.300 thi s; y l tri qua
non mi th k, ~ mt m|t i nhiu ri y. Th vin ca nh vua c 54.000 cun.
Murdoch bo: Thi , hin nhin l{ Trung Hoa ng u cc dn tc vn minh trn th
gii. quc y hng cng nht, vn minh nht, thch s tin b nht v{ c cai tr mt
cch tt nht th gii. Cha bao gi nhn loi c thy mt nc khai ho, phong tc p
nh vy[197].
ng vua c ting nht thi l{ ng Minh Hong, gi ngi khong bn chc nm
(713-756), tr v{i lc gi|n on. Con ngi y mu thun nh chng ta, l{m th m{ li
chinh phc c|c nc xa, bt Th Nh K, Ba T, Turkestan phi np cng; ng bi b t hnh,
ci c|ch to{ |n v{ kh|m ng, |nh thu tht nng, che ch thi s, ngh s, hc gi, m mt
nhc ph trong L vin (vn l). Hi mi ln ngi, ng sng khc kh, dp c|c xng t
la, cm cung n bn gm vc, eo v{ng ngc. V cui i, ng sng nh hng ngi hng
lc, yu ngh thut v cc th xa hoa lng ly, sau cng ng hi sinh ngai vng v n ci ca
Dng Qu Phi.
Khi gp n{ng, th ng ~ lc tun m nng mi hai mi by tui; trc , n{ng ~ l{m
t thip trong mi nm ca ngi con trai th mi tm ca ng [Th vng tn Mo].
Nng mp, bng ph, qun tc mn, nhng ng yu n{ng v n{ng bng bnh, tnh tnh
tht thng, chuyn o|n v{ hn lo. Nng cho ng ci vinh d c yu nng, gii thiu
h hng ni ngoi ca nng vi ng v cho php ng phong cho mi ngi mt nhn chc
[chc v ngi m|t n b|t v{ng] ti triu nh[198]. ng Minh Hong gi nng l Th|i Ch}n,
hc c ca nng ngh thut huy hoc tin ca. T , c Thin t c{ng b b vic
nc, giao ht quyn hnh cho mt ngi anh h n{ng l{ Dng Quc Trung, mt k bt ti,
tham nhng; v{ trong khi dng t t li chung quanh th Thin t c truy hoan ht m li
ngy.
Mt tn cn thn gc Phin tn An Lc Sn cng yu Dng Qu Phi, c Minh Hong
tin cy, phong lm Tit S cc tnh min Bc, v cho ch huy o qun thin chin nht
ca Trung Hoa. Bng An Lc Sn t xng , ko qun v Trng An; by l}u ngi ta l l{
s phng v kinh . Minh Ho{ng phi b kinh chy v{o t Thc; n M Ngi, cc
tng s o|n hn git Dng Quc Trung v b con h hng ca Qu Phi, ri ging Qu Phi
khi tay nh vua, git n{ng trc mt ng[199]. Gi yu v b thua, nh vua truyn ngi cho
con l Tc Tn. Bn lnh Phin ca An Lc Sn cp ph| Trng An, git ht dn chng,
khng phn bit gi tr, trai gi[200]. Tng truyn, ba mi s|u triu ngi mt mng trong
v . Rt cuc, lon b dp: An Lc Sn b con l Khnh T git cp ngi; Khnh T
li b tng l S T Minh git, ri chnh S T Minh cng li b con l Triu Ngha git do
th ca chng yu i, v{ v{o khong nm 762, cuc ni lon t tn dn; Minh Ho{ng au

xt tr v kinh m{ nhn cnh tan hoang. t thng sau ng cht . Cha thi n{o th
pht trin mnh m bng thi bi thm, chm ni .

IV. V Trch Tin

Mt giai thoi v L Bch Tui thanh xu}n, t{i nng, c|c mi tnh ca ng Trn thuyn
rng Tu kinh Chin tranh Cc cuc ngao du, lang thang ca L Bch B nht ngc
Th bt h
Mt hm, trong thi thnh nht ca triu i, Minh Hong tip s thn Triu Tin; h
dng ng mt quc th rt quan trng nhng khng mt v i thn n{o c c. ng ni
gin: By nhiu i thn, hc s, tng qu}n m{ trm chu nhc nh vy sao? Ni trong
ba ng{y, ch khanh khng c ni bc th n{y th s b cch chc ht.
Trong hai mi bn gi, c|c i thn bn bc vi nhau, lo s cho a v v{ cho c|i u ca
mnh na. Sau cng, mt v tn l H Tri Chng t}u vi vua: Thn bit mt thi s rt c ti,
h L, hc rt rng v nhiu mn, xin b h ra lnh vi ng y li c th, chc c; khng
g l ng y khng bit. Minh Ho{ng ra lnh vi L Bch v ngay triu. Mi u L t chi,
bo khng c c th v mi b |nh hng k thi Hi va ri. Nh vua an i, ban ngay
cho L chc Trng Nguyn. L v triu, nhn ra c trong s c|c i thn nhng v gim
kho ~ |nh hng ng, bn bt h phi ci giy cho mnh. Ri ng dch bc quc th ca
Triu Tin i bo Triu Tin s chin u khi b nh{ ng h. c xong ri, L
tho ngay mt bc th rt hay, ging cng quyt |ng s |p; nh{ vua tin li H Tri
Chng rng L l mt v trch tin, nn k ngay bc th . Vua Triu Tin phi xin li v
dng nhiu cng phm, Minh Ho{ng thng mt phn cho L, L em tng li cho ch qun
ru v ng ch thch ru[201].
m sanh ra ng, c thn sinh nm m thy ngi sao Thi Bch m{ ngi phng T}y gi
l sao Vnus[202], v vy t tn l L Thi Bch. Mi tui L ~ thuc cc sch ca Khng t
v{ l{m c nhng b{i th bt h. Mi hai tui, ng v ni sng nh mt n s trong my
nm. ng ln ln, thn th cng trng, hc kim thut, khoe ti vi mi ngi: Tuy ch
cao by thc[203], Bch ny c th ch c vn ngi (Vn ngi ch c ngha l{ nhiu
ngi). Ri ng i ngao du hng i tnh vi nhiu m n. }y, nghe ng t mt c x Ng:
Ru b {o ng trong chn vng
Mt thiu n x Ng ci nga ti
Tui nng mi trng trn,
Lng m{y n{ng t m{u xanh en [m{u i]
Hi ca nng bng gm mu hng
Ging nng lu lo nghe khng r,
Nhng ting ht ca nng lm cho ta m hn.
Nng ngi bn khm xa c
Ung chung chn ru vi ta.
i, nhng vut ve sau bc mn thu bng hu.
L{m sao qun c em?[204]
ng ci v, nhng kim khng tin nui gia nh, b{ v phi b ng v dt con theo.
B{i th nng n{n di }y ng tng b hay mt c nhn tnh no trong cuc i lng t ca
ng:
Trng tng t
M nh}n hi hoa y vn
M nh}n i ri d ging

Ging trng, mn thu cun tr ,

~ ba nm cn phng pht hng
Hng kia cn lu luyn
M{ ngi li v tnh
Tng t l| v{ng rng
Sng trng im ru xanh[205].
ng ung ru tiu su v thnh mt trong trc kh lc dt[206], sng nhn tn, ca
h|t, l{m th, khng kim c n. Nghe ni Nianchung [?] c mt th ru rt ngon,
tc th ng li , mc du ng xa nm trm c}y s. Gia ng ng gp Ph, cng l{
thi ho bc nht ng thi nh ng; h ngm vnh vi nhau, nm tay nhau cng i, p
chung mn cng nm. Trong nc ai cng qu h, v h hin nh c|c ng th|nh, thng k
ngho m{ ngng nghnh coi thng vua cha[207]. Sau cng h ti Trng An. Quan thng
th H Tri Chng, tnh tnh vui v, thch th L ti ni bn cc bo vt bng v{ng mua
ru ~i ng. Ph tng L Bch bi th sau:
Ru nhiu, L Bch th c{ng hay
Tu qu|n Trng An chn ng say
Vua gi ln thuyn khng chu n,
T xng thn chnh tu tin }y[208].
(Bn dch ca Bi Kh|nh n v Bng o{n)
Thi l{ thi ng sung sng, c vua qu, tng vng bc rt hu, ng l{m th ca
tng sc p ca Dng Qu Ph.
Mt hm, trc nh Trm Hng, vua truyn m hi mng hoa mu n ri sai tm
L, dn v l{m th. L ti nh Trm hng m{ cn say ru, ng li b, cung n phi vy
nc lnh vo mt cho tnh li. L lm lun mt hi ba b{i [theo khc h|t Thanh bnh iu]:
I
o ta my bay, mt ta hoa,
Long lanh sng sm gi xun qua.
Nu khng ngi non Qun ngc,
Cng kh|ch Dao {i di bng nga
II
Sng ng u c{nh hng ng|t a
Vu Sn lung xt k m}y ma
Ng{y nay m hi ngi cung Hn,
Phi Yn tn trang d s|nh cha[209]
III
Kho thay sc nc snh hng tri
~ xng qu}n vng mt n ci
Tan trc gi xun nghn ni hn,
nh Trm mun v da hin chi[210].
(Bi Kh|nh n v{ Bng o{n dch)
c thi s vnh nh vy, ai m{ khng thch. Nhng Dng Qu Phi cho l{ L ma mnh,
tm cch gim pha L vi nh vua. Minh Hong bn tng L mt ti vng ri khng dng ng
na.

Mt ln na, thi s li ln ng ngao du, ung ru tiu su nhp bn vi b|t tu tin

Trng An. ng ng vi Lu Linh [mt trong Trc lm tht hin i Lc Triu, tc gi
bi Tu c tng ca tng c|i c ca ru]. Lu Linh i }u cng dt theo hai gia nhn,
mt ngi xch mt bu ru, mt ngi vc ci thung {o huyt chn ng lin nu
ng cht gia ng, v vic i khng quan trng g hn c|nh bo trn dng sng. Thi s
Trung Hoa thch sng ngc li li sng khc kh cng cc trit gia Trung Hoa. L Bch bo:
Chng ti ~ ung trm h ru tiu ci vn c su. V{ cng nh Omar [thi s Ba T
th k XII-XIII], ng tuyn b theo o ru:
Cng ung ru
Anh chng thy nc Hong H trn tri xung mi,
Chy tun ra b khng tr li?
Li khng thy gng s|ng nh{ cao thng m|i tc.
Sm nh t xanh, ti nh tuyt?
i c phi vui lung.
Ch chn v{ng khng i nguyt!
Tri sinh hu ti tt hu dng[211],
Ngn vng tn ht ri c li.
Git tru m b c mua vui!
Mt ln nn cn tam bch bi!
Sm phu t, an Kh}u Sinh.
No cng nhu, rt cho nhanh.
V anh ca mt khc.
Xin anh nghe r iu tn thanh:
Chung trng, ngc chng |ng qu.
Say hoi l thch tnh khng {nh.
Hin th|nh i xa u tch mch.
Ch c l{ng say cn lu danh.
Vua Trn tha trc yn Bnh Lc,
u ru mi ngn cho tho thch.
Ch nhn lm sao ni t tin?
Phi mua gp v ta cng nhu.
Nga nm sc, cu ngn vng.
Ku con em ra i ru nht,
Khi su vn c p tan hoang!
(V danh dch[212])
Ci su vn c y l ci su g? Phi l ci su tht tnh chng? Khng chc, v mc du
ngi Trung Hoa cng vui kh v tnh nh chng ta nhng thi s ca h t khi[213] din t ni
su tnh ca h trong th. Khng, c|i su vn c y l ci su v chin tranh, v lon lc, xa
nh; v An Lc Sn chim kinh , Minh Ho{ng phi {o tu, Dng Qu Phi b git, ri
Minh Hong tr v cung in b tn ph, nhng bin c y gi cho L thy bi kch ca nhn
loi. ng rn r: Chin tranh khng chu chm dt! v{ ng ngh ti tt c cc chinh ph
phi hi sinh chng cho thn chin tranh:
Thng chp ti ri! Thiu n Yu-chow [?] su mun,
Khng h|t, khng ci na; cp lng my rm en ca nng cau li.

Nng ta ca nhn kh|ch qua ng.

Ngh ti ngi ~ can m v|c gng ra chng bin cng,
Ngi ~ chu ci lnh but xng bn kia Vn L trng thnh,
Ngi ~ ng gc trn chin trng, khng bao gi tr v na.
Trong ci trp vng lt da h [?] nng cn gi
Hai mi tn c lng trng.
Gia |m mng nhn v bi bm
Chng gi cho nng ni su v hn: mng xun th l ht!
Nng ling tt c nhng di tch v{o la.
Ngi ta c th p ngn nc sng Hong H,
Nhng ai ngn c ni su khi dng ln trong lng khi tuyt ri v{ gi Bc thi[214]?
Chng ta c th tng tng ng lc ny lang thang t th trn ny ti th trn khc t
tnh ny sang tnh kh|c, nh Tsui Tsung-chi [?] ~ t: Vai mang mt tay ni y s|ch, ng i
hng ngn cy s nh mt o s, vi mt on ao giu trong tay o v mt tp th trong
ti. Trong nhng cuc vin du y, ng tm c nim an i v tm trng bnh tnh bn cnh
bn c tri ca ng l{ thin nhin; trong th ng ta thy li cnh hoa n y t v{ ng thi
ta cng cm c rng vn minh th{nh th hi ~ nng ln tm hn ngi Trung Hoa:
Li vn p trong ni
Hi ta sao chn thanh san?
Ci m chng |p, lng t nhn.
Hoa {o dng nc mng lung chy
Ring mt cn khn, khc th gian.
Hoc:
m nh
Bng trng gii trc ging
Ng l{ t c sng
Ngng u trng trng s|ng
Ci u nh c hng[215].
Nhng tc ng ~ bc, ng ch c ao c v thm ni ng sinh trng. Sau ln sng
cuc i gi to kinh , ng thm kh|t cuc i gin d t nhin gia v con, h hng!
t Ng, l| d}u ~ xanh li ri.
V tm ~ ba ln chui vo kn.
Ta khng bit ai gieo la.
qu ti, ti min ng Luh?[216]
Ti khng th v kp thi lm cng vic ma xun.
i trn sng nh vy, ti khng l{m c g c.
Di ngn gi Nm, lng ti nh qu.
M{ v vn ngh ti nh.
Ti thy tng ng mt c}y {o.
C{nh l| xum xu ong a trong sng m xanh xanh,
C}y ti ~ trng ba nm trc khi i.
By gi chc ~ ln, cao bng nc nh.
M ti vn cha v.

Ping-yang [?], con g|i xinh p ca cha, cha thy con

ng di gc {o, b mt c{nh y hoa
Con hi hoa m nh cha.
Nc mt chy rng rng.
Cn Po-chin [?], con trai cng ca cha, chc con ~ ng ti vai ch con.
Con cng vi chi con ta di gc {o.
M khng c cha v v nh ln lng con.
Ngh ti nng ni y, cha nh ngi mt hn,
V khng ngy no lng khng chua xt.
Cha va mi x mt mnh la trng vit bc th n{y,
M u ym gi cho c|c con theo con ng d{i i ngc dng sng[217].
Nhng nm cui cng ca ng, tht chua xt, v ng khng bao gi chu khom lng
kim tin, v{ trn bc ng chy lon, ng khng gp c mt v vng n{o ngh ti
vic cu ng khi i. M~i sau ng mi c L Ln [tc Vnh vng, con th 16 ca Minh
Hong] mi gip vic di trng, ng vui v nhn li[218], nhng sau Vnh vng khi
qun, tranh ngi vi Tc Tn [ca l con ca Minh Ho{ng, ~ c cha truyn ngi cho],
tht bi, L Bch b nht khm, ghp vo ti phn nghch, x t. Nguyn soi Quch T Nghi,
ngi ~ c cng dp lon An Lc Sn, em ht chc tc ra bo lnh cho, L Bch mi khi
cht, nhng b ph|t lu [ti Qu Chu]. t lu sau, gp k n x, L lo o tr v qu [c sch
chp khi c tha, L Bch th thuyn i chi trn ng nh H v tro khp cc ngn ni
Vu Sn, Tam Gi|p]. Ba nm sau, ng cht v bnh nhng truyn thuyt khng mun mt bc
v nh}n nh vy phi cht nh mt phm nhn, nn ghi li rng mt m, thy bng trng
p qu, ng nhy xung sng m, ri cht ui.
ng lu li ba chc quyn th thanh nh~, xng l{ nht thi ho Trung Hoa. Mt nh ph
bnh Trung Hoa bo: L Bch l ngn ni Th|i Sn vt ln hn nhng ngn ni khc, l
mt tri t hn nh sng ca hng triu c|c tinh t kh|c. Minh Ho{ng v{ Dng Qu Phi ~
cht nhng ging L Bch vn cn vng vng trong th ng:
Thuyn ca ti lm bng g thm v{ b|nh l|i bng g lan.
Nhc cng ngi u v cui thuyn, vi nhng ng tiu, ng ch nm ngc, nm vng.
Cn th g bng c bnh ru bn cnh, v cng vi ca nhi ln nh trn ngn sng!
Ti thy sng hn c|c v tin ci hc vng bay bng trn khng,
V t do nh con knh, con ngc chy theo nhng con hi u.
V cm hng ln, ti vung bt, lm rung chuyn ng nhc (nm ngn ni)
Th l{ xong b{i th.
Ti ci, nim vui mnh mng nh bin.
Ch th mi bt h! S t ca Khut Bnh cng vi nht nguyt rc r mun thu,
Trong khi cung in nh Chu khng cn cht di tch trn cc ngn i[219].

V. Ci hay ca th Trung Hoa

Th t do Hnh nh Thi trung hu ho v ho trung hu thi Tnh cm trong th Hnh
thc hon ho
Mi ch c th L Bch th cha th ph bnh th Trung Hoa c; mun cm cho thu
(nh vy hn l{ ph bnh) th Trung Hoa th phi ung dung c tc phm ca c|c thi s kh|c
na h rt nhiu v hiu k thut rt c bit ca h. Dch ra th mt ht ci hay t nh
nht ca h: chng ta khng thy c nt p ca ch Trung Hoa, mi ch ch c mt m,
vy m din c mt phc tp; li vit t trn xung di, t phi qua tr|i, i vi
chng ta khng c ngha g c; chng ta cng khng hiu c nim lut ca h ~ c t
thi c v{ c cc thi nhn tn trng, gi ng; chng ta khng o|n c ch m, khng
cm c ci nhc iu do cc m ngn v di, cc m bng v trc to nn; c th ni rng
i vi c gi ngoi quc, ci hay ca th Trung Hoa mt i mt na[220].
Mi coi chng ta ngc nhin rng th Trung Hoa ngn qu, khc xa s v i uy nghim
hay s phong ph ca th Milton hay Homre. Nhng theo ngi Trung Hoa, ~ l{ th th
phi ngn, mun cho th d{i tc l t mu thun vi mnh, v th ch din t mt lc
xut thn, v cm xc s bin mt lin khi ta rn chp n ln hng xp, hng xp giy. Th
phi cho ta thy c mt bc tranh trong mt nt, v phi din c mt trit l trong mi hai
hng, mt ngha s}u sc trong vi ch. V ho l tnh bn th ca th, m{ ch vit Trung
Hoa vn tng hnh, cho nn vn ngn Trung Hoa bn nhin ~ nn th ri, vit tc l v
nn phi trnh nhng ci tru tng, nhng ci ny khng th v c nh nhng vt ta
trng thy. Nhng c{ng vn minh th c{ng c nhiu nim tru tng, cho nn ngn ng
Trung Hoa, t nht l trong hnh thc ch vit, ~ th{nh mt th m hiu gi nhng t nh;
v c l cng do l y, th Trung Hoa va gi va c ng, ch mun dng ch nh nt
ho biu l mt ci g thm thu, v hnh. N khng bin lun, n gi cho ta hiu thi, n
ni t, lm thinh nhiu hn, v{ ch mt ngi phng ng mi b sung c vo ch thiu
thn tng i . Ngi Trung Hoa thng ni: C nhn cho rng th th phi ti ngn
ngoi, ngi c th phi t tm ra c|i .
Th Trung Hoa cng nh l nghi v ngh thut ca h c ci nt v cng thanh nh giu
kn di mt v gin d bnh tnh. N khng a t d, so snh, ni bng by m ch gi cho ta
v ti thi. N trnh s phng i, nhng cm xc nng n{n; ngi no c c gi gin
cng thch ging kn |o ca n, thch nhng ti ngn ngoi ca n; him thy ging lng
mn lm, nhng thng thy nhng tnh cm thm thu din t mt cch t tn, hon ton
c in:
Lo{i ngi sng cch bit nhau
nh nhng ngi sao cng vn chuyn
m khng bao gi gp nhau.
Cng mt ngn n m{ chiu sng c cho hai chng ta, nh vy chng l tuyt ?
Ngy xun ngn ngi.
Hai th|i dng[221] ca ta ~ nhc nh rng ta gi ri.
Ngay by gi }y, mt na s ngi chng ta quen bit ~ th{nh ma ri
Ta xc ng ti thm tm[222].
i khi ngi ta }m ch|n v gp li hoi ging su cm trong nhng th , phi nghe
hoi li than van v bng cu qua ca s, v xun bt ti lai. Chng ta thy rng vn minh

Trung Hoa i ng Minh Ho{ng ~ gi{ ci, nh suy nhc ri, v{ c|c thi s ca h nh
hu ht cc ngh s phng ng c bm ly nhng t{i ~ c, ch ua nhau dng t{i nng
to mt hnh thc thc hon ho thi. Nhng khp th gii khng }u thy c mt
th th n{o so s|nh c vi th th , v cch din t thanh nh, t nh, v nhng tnh
cm du d{ng, iu , v s bnh d v{ c ng ca mt cu ngn thi m{ bao trm c
mt t tng cn nhc k lng. Ngi ta bo rng thi nh}n i ng gi mt a v quan
trng trong s {o to thanh nin Trung Hoa v khng mt ngi Trung Hoa n{o hi c
hc thc m khng thuc nhiu th ca h. Nu qu vy th c th cng tm hiu t c|ch
ca L Bch v{ Ph, chng ta s hiu c ti sao a s gii tr thc Trung Hoa l ngh s
v trit nhn.

VI. Ph
{o Tim Bch C D Th tr bnh st rt Ph v L Bch Mt hnh nh v chin
tranh Thnh thi Suy yu Cht
L Bch l Keats[223] ca Trung Hoa, nhng nc ng, cn nhiu thi s kh|c cng c
qu trng nh ng. Chng hn {o Tim[224], mt thi s sng gin d, khc kh, t chc huyn
lnh v khng th v nm u go m{ khom lng c [ ra n mt vin c bu ti
huyn thu thu]. Nh nhiu ng quan khc tm ci thi lun ci, ng lui v vn c
sng lu v ung ru. Trong cnh rng sui, hnh nh ng ~ tm c s thanh thn,
vui tnh m cc ho s Trung Hoa sau n{y kho din t trn nhng bc tranh la.
Ung ru

H|i cc di giu ng,

Thm thm nhn ni nam
Kh ni v chiu p
{n chim cng v t.
Trong cnh c chn ,
Mun din t qun li.
V vn
L rt v{o li trn,
Thm tho|t mi ba nm[225].
T lu sng trong lng,
Nay c tr v vi t nhin.
Bch C D la mt gii php khc: lm quan kinh , ln ln ln ti chc th s Hng
Chu ri Binh b th lang. Mc du vy ng vn sng ti by mi hai tui, l{m c bn
ng{n b{i th, v{ trong nhng thi b {y, ng vn hng c ci th thin nhin. ng bit
c ci thut sng c c gia |m ng v{ ngh ngi trong mt cuc sng rt hot ng.
ng khng c nhiu bn, v ng t th rng ng rt d v nhng mn tiu khin x hi thch
nht: th (vit ch), ho, k (|nh c) v{ b|c. ng thch ni chuyn vi nhng ngi
cht ph|c v{ tng truyn, lm xong mt b{i th, ng thng c cho mt b gi qu ma
nghe, ch no b ta khng hiu th ng b ht. V vy ng th{nh thi s c bnh dn qu
mn nht; th ng c chp ln tng c|c trng hc, c|c n cha, c trong phng
di thuyn na. Mt ca nhi tr bo mt thuyn trng: ng ng tng ti l hng v n
tm thng, ti thuc b{i Trng hn ca ca Bch C D y[226].
Ti ti on cui bi ny mi gii thiu Ph, thi s s}u sc v{ a t{i. Arthur Waley
bo: Ngi Anh vit v vn hc Trung Hoa thng khen L Bch l{ nht thi ho ca
nc , nhng chnh ngi Trung Hoa th li thch Ph hn. Ln u tin chng ta gp
Ph l Trng An; ng ln kinh thi c l{m quan, nhng rt. Rt chnh v mn
th, nhng ng khng tht vng, tuyn b vi mi ngi rng th ng l{ mt phng thuc
hay tr bnh st rt, v{ ng ~ th nghim vo bn thn ri[227]. ng Minh Ho{ng c
c mt bi ph ca ng thch, ch th}n ra u bi cho ng thi li, chm u v b dng
l{m th k cho tng Tsoa [?][228]. Bc u th{nh cng nh vy, Ph thy hng h|i, qun
v con qu hng xa tp [Thim Ty], m li kinh , ng}m vnh vi L Bch, lui ti cc
tu qu|n, l{m th tr tin ru. ng vit v L Bch:

Ti qu phu t [L Bch] nh em qu anh c[229].

Ma thu, ng ng say ri, chng ti ng chung mn,
V{ ng{y n{o chng ti cng nm tay nhau do cnh.
Thi Minh Ho{ng ng m Dng Qu Phi; cng nh c|c thi s kh|c, l{m th vnh
mi tnh y, nhng khi lon An Lc Sn ni ln, Trung Hoa chm m trong cnh xng
mu th ng dng t{i t ni kh ca nhn dn trong chin tranh:
Hm qua triu nh ~ ra lnh
Bt lnh nhng thanh nin mi tm tui
bo v kinh
Thi, m v{ con, nn i!
Khc lc ch thm au kh.
L m cn ri th xng s tan tnh,
Tri t khng thng g chng ta }u[230]
Binh xa hnh
[231]
Anh c nghe ni khng, Sn ng hai trm ch}u qun,
Hng ngn lng xm ch cn gai gc mc y?
V phng cn nhng ph n mnh kho cy ba c
Th c ~ ph ht rung khng cn phn bit c b;
Hung h binh Tn [tc binh Quan Trung] kin nhn
Nn h b xua ui khng khc g g vi ch.
[232]
By gi ti mi bit r rng
C phc th sinh gi
C ti mi sinh trai.
Sinh g|i cn c g li xm,
Sinh trai n cht trong c gai.
Anh chng thy t Thanh Hi ?
T xa[233] xng trng c ai thu?
Qu mi su on, qu c khc,
Tri ti ma dm, ting hu hu!
[234]
Trong thi lon, ng cng vi v con lam l chy gic hai nm khp Trung Hoa, c lc c
cc ti ni phi i xin n, v{ qu xung khn vi Tri t ph h cho mt ngi ho t}m ~
em ng cng v con ng v nh nui trong mt thi gian. ng c mt vin tng tt,
Nghim V, cu mang, cho l{m mt ch}n th k. Nghim V chu c tnh tnh tht thng
ca ng, cho ng mt cn nh{ nh trn b sui C|n[235] hoa (Ra hoa) ng l{m th,
ch chng i hi g ng c. Thi ng sung sng, vui v vnh ma, hoa, trng v ni.
C ch g }u my vn th?
Trc mt ti ch c ni rng m u.
Ti mun bn ht bo vt v sch,
c sng gia cnh thin nhin.

Khi phong cnh p nh vy,

Th ti bc chm chm li, tm hn thm nhun c|i p.

Ti thch vut ve lng chim.
Ti thi v{o lng r lp ngo{i m{ lng t trong hin ra.
Ti thch m nhu hoa
V cm thy s nh nhng ca phn hoa vng.
Ngi trn c th cn g sng bng.
Ti khng thch ung ru v hoa lm cho ti say ri.
Ti yu c th lm sao!
Yu c nhng sng bin mu ngc bch[236].
Nghim V qu ng lm, vn ng cho ng chc Cng b vin ngoi lang Trng An,
thnh th v tnh lm ng mt c|i th . V khi Nghim V cht ri, ni lon tng ln,
Ph li c c vi thin ti ca mnh, li khng c mt ng dnh ti. Con ci nheo nhc,
phn nn rng cha khng nui ni mnh. V gi, ng sng ru r, b mi ngi b ri, th{nh
mt vt xu xa khng ai mun nhn; nc nh b gi thi tung, bn n trm v{o cp c ti
m rm ng lt ging, m ng yu qu|, khng ngn ni. Sau cng, tai nn ln nht xy ra:
ng ht thch ru, do m{ khng gii quyt c vn sinh sng theo li L Bch
[ngha l{ khng l{m c th mu sinh na]. ng quay v tn gio, tm s an i trong
o Pht. Mi nm mi lm tui m{ ng ~ gi{ khm, ng li mt ngi cha danh ting
trn ni thing Huen [H{nh sn?]. Mt ng quan ~ c th ng, gp ng, a ng v nh,
lm mt ba tic ~i ng. Tht b bc hi ln thm phc, ru ngon y bnh; ~ bao l}u
nay Ph cha c mt ba thnh son nh vy. V i, ng n ngu nghin. Ch nhn
xin ng mt b{i th, ng r|n l{m ri ng}m ln, nhng bi thc, ng t xung. Hm sau ng
tt th.

VII. Vn xui
Vn th Trung Quc nhiu v s k Lch s tiu thuyt S k T M~ Thin Cc nh
vit tu bt v tiu lun H{n D v{ Pht ct
ng thi ch l mt phn ca th Trung Hoa m{ to{n th th Trung Hoa ch l mt phn
nh ca vn hc Trung Hoa. Chng ta kh m{ nh c thi i, |nh gi| c s quan
trng ca vn hc , kh m{ c mt nim v s ph bin ca n trong dn chng. Thi
xa ngi Trung Hoa khng bit ti tc quyn, ai in li cng c, m in li d dng, r tin,
thnh th trc khi quan nim ca phng T}y x}m nhp Trung Quc, gi sch rt r, ch
mi lm quan Ph|p l{ mua c mt b hai chc cun B|ch Khoa to{n th mi, v trn b
t th ng kinh ch bn ba chc quan. Nhn nh cho ng gi| tr vn th Trung Quc l
mt iu rt kh v ngi Trung Hoa coi trng hnh thc hn ni dung, m chnh ci hnh
thc li khng th no dch ra c. Ngi Trung Hoa cho rng vn hc ca h nht th
gii, ch km c vn hc Hi Lp, m h nhng Hi Lp nh vy ch l{ t rng h nh nhn
thi. Chng ta hiu c lng t ph ca h.
C|c nh{ vn phng T}y chng ta cho vit tiu thuyt l cch chc chn nht ni danh;
cn ngi Trung Hoa th li cho tiu thuyt khng phi l{ vn chng. Trc khi ngi
Mng C a tiu thuyt vo Trung Hoa th ngi Trung Hoa c h nh khng c tiu
thuyt; m ngay by gi na [trc th chin th nh], cc nh Nho[237] vn coi nhng tiu
thuyt hay nht ca Trung Hoa l th cho i chng tiu khin, khng |ng ghi v vn
hc s. a s nhng ngi t hc khng ti s phn bit y, khng do d g c, c th
Bch C D, L Bch, ri c qua cc tiu thuyt khuyt danh trng giang (vit bng bch
thoi cng nh c|c v tung) chp nhng bin c bi thm trong lch s ca h. V a s tiu
thuyt ni danh Trung Hoa l lch s tiu thuyt, rt t cun thuc loi t chn hoc phn
tch tm l, phn tch x hi nh b Anh em nh Karamazov, Ni thn[238], Chin tranh v Ho
bnh, Nhng k khn kh[239] ca phng T}y. Mt trong nhng tiu thuyt c nht l Thu
h ca mt nhm vn s th k XIV; mt trong nhng tiu thuyt di nht l Hng lu mng
gm hai mi bn quyn, vit vo khong 1650; mt trong nhng b hay nht l Liu trai
ch d, vn va p, nh va gn; ni danh nht l b Tam Quc Ch gm 1.200 trang trong
t|c gi, La Qu|n Trung, chp m{ t im thm nhng chin tranh, nhng mu m xy ra
sau khi nh Hn sp . Nhng truyn tr{ng giang i kh|i cng nh c|c truyn t
phong tc bn bp bm th k XVIII phng T}y, theo li ngi ta ni, th nhiu khi c li
t tnh tnh h{i hc nh trong Tom Jones vi li k cruyn linh ng, hp dn trong Gil
Blas[240]. Nhng ngi gi nhn ri nn c nhng truyn T{u .
Loi vn hc c trng nht Trung Hoa m{ cng c dn chng thch nht l{ vn
chp s. Khng mt dn tc no c nhiu s gia v chp nhng b s nhiu chi tit nh vy
nh d}n tc y. Ngay t thi Thng c, mi triu nh cng ~ c nhng vin thi s chp
li s nghip v i ca nh vua, cng nhng iu d thng tai nghe mt thy; ngh chp
s ti cui i Thanh vn cn, do Trung Hoa c mt kho ti liu lch s v i v song
trn th gii; ti liu n{o cng rt d{i v{ thng c rt chn. B Nh thp t s ca cc
quan th cc xut bn nm 1747 gm 219 cun dy, ln. T cun Th kinh Khng t ~
san nh k lng, b T truyn [T Khu Minh] vit khong mt trm nm sau ch gii
v lm cho tc phm ca Phu t linh ng hn[241], v b Trc th [s khc ln th tre], tm

thy trong m vua Ngu [Tng vng] [gm trn mi ngn ch], mn chp s ca Trung
Hoa lun lun tin b, v ti th k II trc T.L, xut hin mt cng trnh bt h, kin nhn
ca T M~ Thin, tc b S k.
c ni chc thi s ca cha va chp s va coi thin vn, T M~ Thin mi u sa
li lch ri ht th gi lm tip mt cng trnh l chp s Trung Hoa t i Ho{ng n
thi ca ng [n nm -104 nin hiu Th|i S i Hn V ]. ng khng nhm vic t
chuc li vn m{ ch mun chp c{ng cng tt. B s ca ng chia l{ nm phn: 1. Bn k,
chp vic c|c vng; 2. Biu, chp vic ln vic nh trong tng nm; 3. Th, ghi li l,
nhc, lut, lch thin vn, t l, sng ngi, v{ thng mi (kinh t); 4. Th gia, chp truyn
c|c vng hu, tng quc, tng soi; 5. Lit truyn, chp tiu s cc danh nhn.
ng chp s mt khong thi gian gn ba ng{n nm, t u ti cui gm 526.000 ch
vit bng mt cy nhn ln th tre. Khi hon thnh cng vic sut i ng , ng trnh ln
nh vua v vi hu th nh sau:
K h thn sc ~ kit, mt ~ m, v ch cn v{i c|i rng. K tnh suy ti ni by gi bin
c no xy ra l qun ngay; bao nhiu sinh lc ~ dng ht vo b ny ri. V vy m xin b
h ngh ti thnh tm ca h thn, tha th cho nhng ch s st, v{ d|m mong B h khi
no rnh gh mt coi cng trnh , B h c th hiu c l thnh suy ca cc triu i c,
l thnh bi ca thi ny. B s ny m gip ch cho quc gia c cht no th mc ch v{
nguyn vng ca sut i h thn ~ t.
Vn S k ca T M~ Thin khng rc r nh vn ca Taine, khng c nhng giai thoi l
th[242] nh ca Hrodote, khng c nhng suy t ngn ngn v trit l cc bin c nh ca
Thucydide, m{ cng khng du dng nh vn ca Gibbon[243]; mn chp s Trung Hoa t
khi vt ln cao m t ti ngh thut. T T M~ Thin ti ngi cng h vi ng l{ T M~
Quang ng n{y cng son mt b thng s v Trung Hoa cc s gia Trung Hoa ~ cm
ci, c khi nguy ti ti sn, tnh mng na, chp li nhng bin c trong mt triu vua hoc
mt triu i; h dng ht c sinh lc v khng ch trng ti li vn p. C th rng quan
nim ca h ng, c th rng chp s phi l mt khoa hc ch khng phi l mt ngh
thut; c th rng Gibbon khi t chut c}u vn, hoc Carlyle[244] khi thuyt gi|o, ~ l{m sai
cc s kin ca d v~ng. Nhng chnh ngi phng T}y chng ta cng c nhng s gia c
rt chn, khng thua mt dn tc no khc v cch vit tng pho sch mc ch cho d
vng khi b ph mt lp bi thi gian, m rt cuc, chnh nhng pho sch y li b lp bi
ca cc th h sau bao ph.
Loi tu bt, tiu lun[245] l mt loi sinh ng hn; }y ngi vit c quyn tha h
t chut c}u vn, tr ti hng bin. Nh{ vn ni ting trong khu vc n{y l{ H{n D m{ s|ch
c trng ti ni tc l buc rng ngi c trc khi cm ti phi ra tay bng nc hoa
hng ~. Sinh trong gii bnh d}n (ngho) ng t c nhng chc v cao nht triu
nh, v{ b nh vua (Hin Tn)[246] ght ch v ~ bc trc can vua ng u ~i o Pht na.
Theo ng, tn gio mi ch l mt d oan ca n ; l{ mn nhit tn ca o Khng,
ng bt bnh v thy nh vua khuyn khch s u c dn chng ca th tn gio vin vng
n bc mnh y. V vy nm 803, ng d}ng vua mt bi biu m chng ti trch dn di
}y v{i on c gi c vi nim v vn xui (c vn) Trung Hoa; min c gi ng
qun rng mt bn dch ng ti my cng l{m sai ngha nguyn vn i.

Nay thn nghe rng B h sai nhiu nh{ s li Phng Tng rc Pht ct, v B h s
ng ln lu cao coi a Pht ct v cung, li ban lnh cho cc cha thay phin nghnh tip
cho ng l. Thn tuy ch ngu, nhng cng bit rng B h khng m hoc v o Pht, sng
b|i nh vy khng phi cu phc; m ch l{ nh}n nm nay c ma, dn chng vui v,
nn chiu d}n chng kinh m{ b{y ra cnh l lng, tr vui a n{y, ch bc thnh minh
nh B h }u li tin nhng vic . Nhng b|ch tnh ngu mui, d b m hoc m kh gic
ng, thy B h nh vy s ngh l{ B h thc tm th Pht, bo nhau: Thin t l bc
thnh m cn mt lng knh tn, th bn bch tnh [chng mnh] ai m dm yu tic thn
th, tnh mnh. H s t nh u, thiu ngn tay t hp nhau li, lt o, vi tin ra, t
s|ng n ti, ganh ua nhau ch s thua km ngi. Th l gi tr bn ba, b b cng vic,
nu B h khng ngn cm, h s a li cc cha, ct cnh tay x da tht cng dng,
thc l{ thng phong bi tc, l{m tr ci cho bn phng[247]
Vy m qun thn khng ai ni g, quan ng s khng vch ch tri ra, h thn thc ly
lm xu h cho h, xin B h giao ct Pht cho quan hu ti, qung xung sng, ling vo
la, tuyt gc r i, dit mi nghi hoc cho thin h v{ i sau, khin ngi trong thin
h bit rng hnh vi ca bc i thnh [tc B h] vt xa bn tm thng [tc mt s vua
thi trc nh thi Lc Triu m tn o Pht] c vn ln, nh vy chng l mt vic rt tt,
rt vui ?
Pht m linh thing, ging ho c th tai ng g c trt c ln thn h thn ny, c
Tri soi xt, thn khng on hn g ht[248].
Khi c s xung t gia m tn v trit l th ta c th chc chn rng m tn s thng, v
lo{i ngi thch hnh phc hn s minh trit. H{n D b bim lm th s Triu Chu[249] hi
d}n cn ho{n to{n d~ man. ng khng ph{n n{n g c, theo ng o Khng, sing nng
khai ho h, l{m gng cho h, v ng thnh cng ti ni trn cc bc chn dung ca ng
thng my ch n{y: Ti }u ng cng l{m cho min ho| thun khit[250]. Sau cng
ng c gi v triu, li tn tu vi Quc gia, khi cht rt c trng vng. Mt bi v ca
ng c by trong Khng miu ch tht thp nh hin v nhng v c cng lao truyn b
o Khng mi c vinh d y v ng ~ hng h|i nhit lit bnh vc o y nh chng
ta thy trong bi biu dn trn, khi b mt tn gio khc ln p, tn gio ny mi u
cao qu, nhng ti thi ng ~ sa o ri.

VIII. Tung
Tung khng c trng Trung Hoa Ngun gc V tung Khn gi {o kp m
nhc
Kh m{ nh a v cho tung Trung Hoa[251] v mn khng c ngi Trung Hoa coi
l ngh thut hay vn hc. Nh nhiu yu t kh|c trong i sng lo{i ngi, c|i g c dn
thch th li khng c trng. Rt t khi chng ta bit c tn tc gi v tung; cn cc
{o kp th mc du tn tu vi ngh nghip, rt c lng t}m, i khi rt ni danh, nhng
vn b coi l h tin. C l hu ht cc nn vn minh u hi khinh bn {o kp nht l thi
Trung c, khi m kch phng T}y bt u thot li kch tn gi|o ~ ph|t sinh ra n.
Tung Trung Hoa cng c mt ngun gc tng t. Di i Chu, trong cc cuc t l, c
v{i v khc ma bng que hay roi. Tng truyn c|c v khc sau b cm v c tnh cch
th tc, c l t mi pht sinh ra th tung th tc, khng c tnh cch tn gio na.
ng Minh Ho{ng, ng vua ~ che ch nhiu mn ngh thut, luyn tp mt nhm {o
kp tr gi l{ L vin t (bn tr vn l), nh vy tung thot li c tn gio m pht
trin; nhng phi ti i Ht Tt Lit [tc Nguyn Thi T: 1280-1294], tung mi thnh
mt mn ngh thut ca quc gia. Nm 1031, mt hu du ca Khng t, tn l Tao-fu
[?][252] c phi lm s thn Mng C; trong mt bui tip rc, ngi Mng C din mt
tung cho ng coi, m trong tung vai Khng t li do mt vai h ng. Tao-fu ni gin,
b v, khng coi, nhng v ti Trung Hoa, cng nh nhiu ngi kh|c ~ qua Mng C, ng
khen Mng C c mt li din tung hay hn Trung Hoa. Khi Mng C chim Trung Hoa ri,
h truyn b tiu thuyt v tung ca h, v nhng v tung c in hin nay cn c
din u c vit di thi cai tr ca Mng C.
Nhng ngh thut y tin b rt chm, v Quc gia v Gio hi[253] khng khuyn khch n.
Thng thng l nhng gnh ht do, nay }y mai , ti mt ch t hoang trng n{o
dng rp ri din gia tri cho d}n l{ng coi. i khi c|c ng quan gi mt gnh ht ti
trong mt ba tic thn mt, v thnh thong, nhng gnh ht y cng s|ng t|c c mt
v. Qua th k XIX, s cc rp h|t tng ln, nhng cui th k y, ti Nam Kinh ch cn c hai
rp. Tung din mt c s trong lch s, c th v{ c nhc, truyn tung thng rt t mt
on trong mt lch s tiu thuyt ra; cng c khi trong mt bui ngi ta din nhiu m{n
rt t nhiu v kch khc nhau. Tung di, ngn khng nht nh, c khi din nhiu ngy
mi ht, thng thng phi din su by gi nh ch}u M ng{y nay. C nhiu on
phch li hoc dy i, tn bo, c nhiu m{n m|u nhng kt bao gi cng c hu, cho
o c c thng. Thnh th tung l mt th c dc, dy cho dn chng bit cht t
lch s, bit theo o Khng nht l{ o hiu tung n{o nh tung y, tht |ng nn.
Sn khu t by bin, cnh tr cng t, m{ li khng c ca ra. Tt c c|c {o kp v{ nhng
ngi ng th, u ngi trn sn khu sut bui ht, khi no ti phin ng tr th mi
ng dy, thnh thong bn y t em tr{ cho h ung. Li c nhn vin ca g|nh h|t i i
li li bn cho khn gi tr, thuc ht, gii kht, c nhng khn nhng nc m m lau
m hi m h; kh|n gi n ung, chuyn tr vi nhau khi no c mt mn n {o hn hoc
p hn th mi ngng li nghe h|t. {o kp thng phi la ln, khn gi mi nghe
c; h eo mt n [Durant mun ni h v mt?] khn gi hiu ngay h ng vai n{o
[trung hay nnh, vua hay quan]. Vua C{n Long nh{ Thanh cm ph n ln sn khu, nn
kp ht phi ng gi vai {n b{, rit ri, ng{y nay, {n b{ c ng tung th h phi bt

chc nhng kp h|t ng gi vai , mi mong c khn gi hoan nghnh. Kp ht phi

nho ln gii, khiu v gii v c nhiu vai tung buc h phi c ng tht mm mi, theo
mt qui tc hp vi ting nhc. C ng ca h u tng trng, ng vi nhng qui c
rt c, rt t m; nhng {o kp c t{i nh Mai Lan Phng[254] bit c ng tay chn, thn
th mt cch rt c ngh thut, v ni nhng c ng cng l{m tung h|t nn th c
mt phn ln ri. Tung Trung Hoa khng hon ton l kch, khng hon ton l ca kch,
cng khng ho{n to{n l{ v; n gm c ba, gn nh c tnh c|ch Trung c v ngh thut;
nhng trong loi ca n th phi nhn l{ n t c mc hon ho cng nh nhc ca
Palestina[255] hoc nh nhng ca s gn knh v trong c|c gi|o ng.
V phng din ngh thut, m nhc Trung Hoa t khi c c lp, thng phi l thuc
tn gio hoc tung. Theo truyn thuyt, ng thu t ca n, cng nh nhiu mn khc, l
vua Phc Hi. Sch L k c trc Khng t ~ chp hoc k tn nhiu chng v nhc; v
sch T truyn, mt th k sau Khng t, ~ ca tng c|c iu nhc ho vi cc bi ht
nc Ngu. Ngay thi Khng t, nhc ~ l{ mt k thut thnh thc t lu, c qui tc nht
nh ri v nhng ngi a yn tnh ~ lo ngi v mt s canh tn trong m nhc; cn cc
trit nhn th phn nn rng c|c iu dm ln t nhng iu thanh nh thi trc! Sau
ny do nh hng ca Hi Lp Ty Vc v Mng C, m giai Trung Hoa vn n s ho|
phc tp hn. Ngi Trung Hoa bit chia b|t }m giai (octave) th{nh mi hai bn m,
nhng h vn thch ghi nhc bng ng }m tng ng vi cc m fa, sol, la, si, do, re, mi ca
phng T}y. H t tn cho nhng }m l{ Cung (nh vua), Thng (nh quan), Dc (nh
dn), Chu (nh vic), V (nh vt)[256]. H bit php ho{ thanh (harmonie) nhng t khi
dng ti lm tr phi ln d}y {n, ho{ hp cc nhc kh vi nhau. Nhc kh gm cc th
thi: so, tiu, kn, ci; cc th c d}y nh: {n tht huyn, {n t b{; v{ c|c th g:
trng ln trng nh, chung ching, chm, cho, phch v cc ming ngc thch, | m~ n~o.
Ngi phng T}y nghe nhc Trung Hoa thy k cc, c l cng nh ngi Trung Hoa khi
nghe bn Sonate appassionata ca Beethoven; nhng Khng t nghe th m, v hin nay v
s ngi Trung Hoa nghe n vn c th qun i, khng suy ngh, khng c ao g na. Hn
D bo: C|c bc th|nh nh}n ~ dy cho chng ta nhc gii ni phin mun trong lng.
Cc v y cng ngh nh Nietzsche rng i sng m khng c nhc l phnh gt thi!.[257]

CHNG III.
THI I CC NGH S
I. Vn ngh Phc Hng: i Tng
1. Ch x hi ca Vng An Thch
i Tng Mt v t tng c t tng x hi Cch tr nn tht nghip Ch k ngh
nh lng bng v gi c Quc hu ho| thng mi Quc gia bo him cho tht nghip,
ngho i, gi{ nua Thi tuyn quan li Vng An Thch tht bi
Sau lon An Lc Sn, nh{ ng khng l{m sao ngc u ln c na. Cc ng vua ni
ngi Minh Hong khng lp li ni uy quyn trong quc v sau mt th k suy nhc, nh
ng chm dt. Trong nm mi ba nm (907-960), nm triu i khc k tip nhng
u yu v ngn ngi [trong s gi l{ i Ng i: Hu Lng, Hu ng, Hu Tn, Hu
Hn, Hu Chu]. Trong trng hp nh vy lun lun phi c mt bn tay mnh v tn nhn
mi lp li c trt t. Mt qun nhn[258] xut hin trong cnh hn lon, dng ln nh
Tng v ln ngi, tc Tng Thi T. Ngi ta ti lp triu nh v{ c|c chc tc, m li cc
k thi tuyn quan li v mt v c vn cho Ho{ng rn gii quyt cc vn x hi,
thnh lp mt ch gn nh ch x hi triu nh kim so|t i sng kinh t trong
nc.
Vng An Thch (1021-1086) l mt trong rt nhiu nhn vt k khi ng mt vai tr
quan trng trong lch s Trung Quc. Rt tic rng v xa cch trong khng gian ln trong
thi gian, li thm d v~ng ca Trung Hoa cng kh|c xa vi hon cnh hin ti ca h, cho
nn xt cc nhn vt Trung Hoa, d tnh tnh, t tng tr|i ngc hn nhau, chng ta cng
vn thy b ngoi h mt lot nh nhau. Nhng ngay cc k th ca Vng An Thch h
ng lm cng phi nhn rng Vng tht kh|c ngi, ht tm tr vo vic nc, cn
mn, kin nhn lo ci thin i sng ca dn, khng cn th gi ngh ti bn thn, ti m
thc, y phc na, hc ~ rng, vn li hay vo bc nht ng thi, chng vi k giu c,
quyn qu th cu mt c|ch can m l lng. Do mt s ngu hp k d, trong lch s Trung
Hoa ch c mi mt ngi hi ging ng m{ ngi ny li cng mt h vi ng: Vng
Mng. T cuc th nghim ch ngha x~ hi trc ca Vng M~ng, ti cuc th nghim ny
ca Vng An Thch, dng lch s c ngu ca Trung Quc ~ chy c ng{n nm ri.
Khi c vua [Thn Tn] giao quyn t tng cho, Vng An Thch tuyn b rng chnh
quyn phi chu trch nhim v s an lc ca mi ngi dn. ng bo: Quc gia phi hon
to{n iu khin thng mi, k ngh v{ canh nng gip ngi lao ng, ng h b
bn giu c tiu dit. ng a ngay ra ch min dch [nhng k phi su dch c np
tin thay]. T thi no ti gi, triu nh vn bt dn phi lm xu, c khi gia ma gieo
hoc ma gt, nng d}n cng phi b c cng vic ng ng ca h. Mc du min dch, m
Vng An Thch vn thc hin c nhiu cng vic tr thu (ngn lt) ln lao [nh tin
tr dch triu nh th}u ri thu ngi lm].
ng li cu nng dn khi ci nn cho vay nng li, bng cch cho cc tiu in ch vay,
li rt nh so vi thi [259]. ng phn pht la ging cho nhng ngi khng c cng n
vic lm, gip h canh tc, ch buc h mt iu kin l khi gt la th tr li cho triu nh.
C nhng c quan th{nh lp mi chu, qun nh tin cng v gi c cc nhu yu phm.

Thng mi b quc hu ho: quc gia mua sn phm mi ni, mt phn cha trong cc
kho sau ny dng ti, mt phn em b|n khp nc, nhng ni n{o thiu[260]. Triu nh
c mt u ban ngn sch, xt xem phi tiu bao nhiu, thu c bao nhiu tit kim
c nhng s tin ln, khi tht thot vo nhng ci ti rng ca bn tham nhng. Ngi
gi{, ngi tht nghip, ngi khn cng c tr cp. Chnh sch gio dc v ch thi c
c xt li tuyn nhng ngi c kin thc thc t, ch khng bn sung v o Khng
bng nhng c}u hoa m, khoa i; gio dc bt ch trng ti hnh thc, ti nh nhiu, v
theo li mt s gia Trung Hoa th trong mt thi gian, bn hc sinh ti c|c trng lng
cng b th ph i m{ hc s k, a l, kinh t.
Ti sao nhng gng sc nh}n o li tht bi? Trc ht c l v cuc th nghim c
nhiu yu t thuc v h{nh ng hn l{ v l thuyt thun tu. {nh rng, theo nguyn tc,
bn ph gia phi gnh phn thu nng nht, nhng s tiu pha ca quc gia c tng ho{i,
quc gia phi thu nhiu la rung, l{ mt gnh nng cho to{n d}n, ngho cng nh gi{u.
Cho nn chng bao lu, bn d}n ngho cng ng v phe ngi giu, ku ca rng thu m
nng qu|; lo{i ngi bao gi cng mun quc gia lnh thm nhiu chc v, trch nhim
nhng li khng chu tr ci gi ca mt chnh quyn nh vy [ngha l{ mun quc gia bo
m an to{n cho mnh, nhng khng mun ng thu]. Li thm, Vng An Thch tuy gim
s lnh chnh qui, thng b cho d}n phi nui, nhng b vo s gim y, ng buc gia
nh n{o c hai ngi inh tr ln th bt mt ngi l{m bo inh, dy cho v ngh, h c
chin tranh th dng lm lnh[261]. ng giao nga v c, la cho dn nui, dn phi sn sc k
khi c chin tranh th nh{ nc ly m dng[262]. Khi c ngoi xm v cc cuc ni lon
trong nc, tn php ca Vng An Thch ho ra mt lng dn. Sau cng, cn mt nguyn
nhn na: ng gp nhiu kh khn trong vic tuyn dng nhng nh}n vin lim khit;
con qu|i vt quan li b chng tham nhng nng ti mc Trung Hoa cng nh nhiu quc
gia khc t thi ti nay ~ phi la chn: hoc l{ cho t nh}n n cp, hoc l{ cho
cng chc gian ln.
Bn th cu cu php do mt ngi em rut ca Vng An Thch [Vng An Quc]
v s gia T M~ Quang cm u, chng t vi nh vua rng tn php khng th thc hin
c: con ngi, a s l{ tham nhng, bt ti nn chnh quyn khng kim sot ni k ngh,
l{ mt o tng; cch t chc x hi tt hn c l theo ch ngha phng nhim, mc cho
dn chng sn xut ri phn phi theo bn nng kinh t ca h. Bn nh giu b thit hi
nhiu v thu nng v{ v nh{ nc quc hu ho| thng mi, nn cho tin d}n ngho ch
bai t}n ph|p, ngn cn s thc hin tn php, kt cuc phi bi b. Phe i lp c t chc
mnh m, lm p lc vi nh vua v sau my nm lin ht lt ti hn hn, mt ngi sao chi
xut hin, nh vua kinh hong, phi cch chc Vng, hu b cc sc lnh trc, trao quyn
cho phe chng Vng. Mt ln na, mi s tr li nh c[263].

2. Tri thc phc hng

Tn b ca s bc hc Giy v mc Tin ti s pht minh ngh in Cun s|ch u tin
Giy bc Hot t Tuyn tp, t in, cc b to{n th
Tri qua bao nhiu chin tranh, cch mng, thay i triu i, i sng dn Trung Hoa
vn tip tc, xt chung th t b cc bin c xa xi l{m x|o trn, v{ thng thng, bin c
~ kt thc t lu ri, h mi c nghe ni ti. Nh Tng b ngi Kim ui khi min Bc,
xung phng Nam lp li triu i [gi l Nam Tng], i kinh t Bin Lng [ng{y nay
l Khai Phong] xung Lm An [ngy nay l Hng Chu]; ti kinh mi ny, li sng xa hoa,
phong nh~ cng ph|t trin mnh nh kinh c, v{ c|c thng nh}n khp th gii x
li mua nhng sn phm cc qu, cc p ca k ngh v ngh thut Trung Hoa. Vua Huy
Tn t ra nhng kiu trang phc mi Bin Lng, v ng l{ mt ngh s hn l{ mt quc
trng trong khi r Kim tin v kinh th ng chng mi v y ? v{ ng lp ra mt
vin h{n l}m khuyn khch bng cch trin lm v nh gi cc ngh thut sau ny
lm v vang cho nh Tng. Ngi ta su tp c|c ng, bc ho, bn vit tay v cc bo
ngc; nhiu tim sch ln c thnh lp m vi tim tr|nh c ci ho binh la. Cc hc
gi, ngh s a li c hai kinh phng Bc v{ phng Nam.
Di i Tng, ngh in bt u xut hin, mi u rt khim tn, trong vn hc Trung
Hoa. Sau bao nhiu c gng kin nhn, lin tc trong my th k, by gi pht minh mi em
p dng c di hai hnh thc chnh; mi u khc c mt trang sch ln g, ri sau
dng hot t bng mt kim loi c trong nhng c|i khun. Ph|t minh , ho{n to{n ca
dn tc Trung Hoa, l pht minh ln nht trong lch s, sau s pht minh ra ch vit.
Trc ht phi tm mt th g gin tin hn la hay tre in ch ln. La t qu, m tre
th nng qu: Mc t i }u cng phi ch theo ba xe sch bng tre, trn ti sn ca ng;
cn Tn Thu Hong th mi ngy phi vn dng bng tay c trm k l vn th. V{o khong
105 sau T.L, i ng H|n, mt vin hon quan tn l Thi Lun tu vi vua H|n Ho{
rng ~ ph|t minh ra c mt th giy r tin hn, nh hn, l{m bng v cy, cy gai, gi
r|ch v{ li c. Th|i Lu}n l{ mt v i thn c phong tc hu, v }m mu vi hong
hu, b t c|o, v nh tm ra, chi u, bn b |o p nht ri ung thuc c t t. C|ch
ch to truyn b rt mau v nhng t giy c nht ngi ta c bit, do Aurel Stein tm
c trong mt bc tng p ca Vn l trng thnh, l nhng cng vn k nhng bin c
xy ra trong khong t 21 ti 137 sau T.L, c l vo thi Thi Lun; nhng cng vn
nm 150 sau T.L, ngha l{ khong 50 nm sau khi Th|i Lu}n b|o c|o ph|t minh ca ng ta.
Th giy u tin y lm ton bng gi r|ch cng nh loi giy tt, bn m chng ta dng
ngy nay. Ngi Trung Hoa ci thin phng ph|p gn n mc hon ho, trn thm keo,
nha v mt th h cho giy thm dai v d ht mc. Khi h dy k thut cho ngi
Rp th k VIII, ri ngi Rp li truyn b qua chu u th k XVI, th phng php
~ ho{n ho ri.
Mc cng thy xut hin phng ng trc tin v mc du ngi Ai Cp ~ ch c
giy, mc t thi Thng c, nhng chnh ngi Trung Hoa ~ dy cho chu u ch to
mc bng b hng; c|i m{ ngi ta gi l{ mc n thc ra l mc Tu. Mc (son)
ch bng cht sul-fua thu ng}n (sulfure de mercure) ~ c dng Trung Hoa t i
Hn; mc en xut hin th k IV, v t mc dnh ring cho nh vua. Mc en
lm cho ngh in mau tin b v dng n th d pht ln bn g m n li gn nh khng ty,

gt c. Ngi ta ~ thy Trung nhng khi giy b ng}m di nc lu qu, gn cng

nh |, m{ ch vit bng mc vn c c.
Thi quen dng con du k tn l ngun gc ca ngh in, ngy nay ch n l{ con du
cng c ngha l{ in na. Nhng du mi u in ln t st; vo khong th k th II, cc
kinh c khc trn | ri t l}u sau, ngi ta ngh ra c|ch pht mc ln phng li. Th
k th VI, c nhng con du ln bng g m{ c|c o s dng in ba; mt th k sau, cc v
tng cng dng c|ch in li cc kinh. Nhng n phm c nht m{ chng ta c bit
l mt triu l ba in Nht bn vo khong 770 sau T.L bng ch Phn v ch Trung Hoa.
i ng ngi ta lm nhiu bn khc nh vy nhng c l ~ tht lc hoc b tiu hu
ht trong cnh lon lc thi Minh Hong.
Nm 1907, ng Aurel Stein, c c|c o s Trung Hoa T}n Cng[264] cho php tham
cu c|c thin Pht ng (hang ngn ng Pht) n Ho{ng. Mt trong s nhng ng
hnh nh ~ b bt kn vo khong 1035 sau T.L, m~i n nm 1900 mi c c ra, v
ngi ta ~ tm thy 1.130 b ti liu, mi b gm mi hai, c khi hn na, cun giy vit
tay; ton th thnh mt th vin cha 15.000 cun sch, giy vn cn tt y nh mi
nguyn. Chnh trong nhng bn vit tay y m{ ngi ta kim c cun sch in c nht
hin nay chng ta c bit, tc cun Kinh Kim Cng, n l{ mt cun giy, trang cui c
my h{ng n{y: Wang Chieh [?] in ng{y (tc ng{y 11.5.868 dl) pht khng v nh n
cng n cha m. Trong |m vit tay ny cn thy ba cun sch in na. Mt cun c c
im rt mi m ny: cc t giy khng cun li nh Kinh Kim Cng m{ gp li thnh sch
nh nh s|ch ng{y nay. Cng nh ch}u u cui thi Trung c v gn }y cc dn tc s
khai, chnh tn gi|o ~ c xu cho ngh in mnh hn ht, v tu s n{o cng mun truyn b
o ca mnh bng n phm v{ hng h|i mun cho mi ngi c c nhng l ba, nhng
kinh k in trn giy. Cc qun bi c l cng c nh c|c n phm tn gi|o , xut hin
Trung Hoa nm 969 sm hn na, cha bit chng ri t Trung Hoa truyn vo chu u
cui th k XIV.
Nhng cun u tin y in bng mc bn. Chng ta bit c iu do mt bc th mt
ngi Trung Hoa vit vo khong 870: Mt hm T Xuyn, ti thy trong mt tim n
mt cun kinh [chc l kinh ca Khng gio] in trn mt bn g. Hnh nh lc , ngh
thut in ~ ph|t trin kh ri, thc l lng, s pht trin y xy ra trc ht cc tnh min
t}y nh T Xuyn, T}n Cng[265] tc nhng tnh c cc v tng n ti khai ho v
trong mt thi gian c mt nn vn ha c lp vi vn ha ti cc kinh pha ng.
Thut in truyn qua min ng t u th k th X khi mt t tng tn l Feng Tao
thuyt phc nh vua b tin ra in cc kinh ca Trung Hoa. Phi hai chc nm mi xong cng
vic gm mt trm ba mi quyn kinh c c li ch gii[266]. Nh vy m{ i Tng kinh
c truyn b rng r~i hn, tri thc c phc sinh v{ o Khng c vng v{ng hn.
Mt ng dng u tin na ca thut in l giy bc. Cng vic in giy bc bt u T
Xuyn, th k th X, ri triu vua n{o cng ham ph|t h{nh giy bc, ti ni cha y mt th
k, c s lm ph|t. Nm 1294, Ba T li bt chc c|ch m{ ho| ra gi{u c; nm 1297,
Marco Polo ngc nhin rng sao ngi Trung Hoa li trng nhng mnh giy ln y. Mi
n nm 1656 ch}u u mi hc c cch y v bt u in giy bc.
Hot t cng l{ mt pht minh ca Trung Hoa nhng h khng c t mu, nn phi c
40.000 ch, tn km qu khng th l{m c. Ngay t 1041, Pi Sheng[267] ~ l{m hot t

bng t st, nhng v l do k trn, s pht minh y khng dng c vo vic g. Nm

1403, ngi Triu Tin ch to c ch u tin bng kim loi trong lch s[268]. Ngi ta
khc ch ln g cng, dng khun c bng t st, khun nung ln th{nh s kim
loi v ng vua Triu Tin hin minh nht hiu l Thi Tn [?] hiu ngay rng pht ninh y
c li cho s cai tr v c cho s duy tr vn minh na, bo: Mun kho tr dn th phi bit
r lut v cc kinh ca o Khng, c vy th mi cng bng m gi c chnh o, nc
mi yn n, c trt t. Nc chng ta v cc ng v cch Trung Hoa c mt ci bin, ch
nhn c rt t sch ca Trung Hoa. Nhng cun in bng mc bn thng khng hon
to{n, dng c|ch th kh m{ in c ht thy nhng sch hin c. Cho nn trm ra lnh
c ch bng ng v in tt c cc sch m trm s kim c truyn cho hu th.
Hu th s mang n chng ta vn i Nhng ph tn in, dn s khng phi chu, trm s
khng bt d}n ng thu. Trm v hong tc s chu ht, v i thn no mun gp tin th
tu .
Hot t t Triu Tin truyn qua Nht Bn ri mi tr v Trung Hoa, nhng hnh nh
sau khi Gutenberg (1400-1468) ph|t minh c thut in chu u, sau Triu Tin my th
k. Triu Tin, hot t c dng trong hai th k ri b; Trung Hoa l}u l}u ngi ta
mi dng ti, mi cho ti khi c|c thng nh}n v{ c|c nh{ truyn gio t phng T}y qua
ch cho h thut in chu u. T thi Feng Tao cho ti thi L Hng Chng [cui i
Thanh], ngi Trung Hoa vn thch in bng mc bn, v in li ch Trung Hoa th cch y c
v tin cho h hn. Mc d in c|ch rt chm, h cng ~ tun ra th trng v s sch
cho d}n chng c. Trong khong t 994 ti 1063, ngi ta in nhng b on i s [s
chp ring mt thi i], gm my trm cun, thnh th c|c nh{ vn c mt kho bc hc v
gi v mi m; v tc phm ca h t c cc gii trung lu, i khi ti mt s bnh dn
na; vn hc c tnh cch dn ch hn[269], nhiu hnh thc hn. Ngh thut in mc bn l
mt nguyn nhn chnh ca s phc sinh vn ngh i Tng.
c pht minh y kch thch, vn hc Trung Hoa ho ra phong ph l lng, tin trc
phong tro phc hng ti hai th k. C|c kinh in c in li c trm ln, ch gii c
ngn ln; cc s gia bc hc cm ci nghin cu d v~ng vit li v dng ngh thut in
mi m, k diu , truyn b cho hng triu c gi; ngi ta in nhng b tuyn tp thi
vn, nhng b t in ln; nhng b B|ch khoa to{n th v i v ti c nng thn. B Bch
khoa to{n th u tin c gi tr l b ca Wu Shu (947-1002)[270], khng th sp theo mu
t c, nn phi sp theo mn, theo ti; b ch trng ti cc hin tng v tr. Nm
977, vua Tng Thi Tn sai son mt b B|ch khoa to{n th quan trng hn gm 30 cun,
hu ht l trch trong s 1690 cun ~ in t trc. Sau n{y, di triu Minh Vnh Lc [tc
Minh Thnh T] (1403-1425), ngi Trung Hoa li son mt b na gm mi ngn cun,
v s qu, nn in khng ni; chng may bn vit tay cn li b thiu hu tr mt trm
s|u mi cun trong v lon Quyn ph nm 1900. Cha bao gi ngi ta thy mt nn
vn minh c cc hc gi chi phi ti mc .

3. Trit hc phc hng

Chu Hi Vng Dng Minh Siu thin c
Cc hc gi y khng nht thit l{ mn Khng t, trong mt ng{n ri nm c nhiu
hc thuyt khc thnh lp ra v by gi ngi ta hng h|i b{n c~i nn theo hay nn chng
o Khng. o Pht ~ g}y s dao ng trong tm hn ngi Trung Hoa, by gi nh
hng ti cc trit gia. Nhiu nh{ cng tp thi quen tham thin; c nh cn trch Khng t
l{ ~ b phn siu hnh hc, cho li gii quyt vn nhn sinh v vn tinh thn ca o
Khng c v hi ht, tn nhn qu. Php ni tnh c coi mt phng ph|p kh|m ph| v
tr, v nhn thc lun (pistmologie) xut hin Trung Hoa. Nhiu ng vua theo o Pht
hay o L~o c lng dn hoc iu khin d}n, v{ c lc ngi ta ~ tng o
Khng ht nh hng ri.
Chu Hi ~ cu vn tnh th y. Shankara n , th k th VIII ~ gom nhng i khi
th}m thu nhng tn mn trong cc Upanishad [phn thuyt php trong cc kinh Veda] cho
c h thng m thnh lp mt trit thuyt mi lu h{nh nht ng thi, trit thuyt
Vedanta; Th|nh Thomas dAquin chu u, th k XIII, dung ho trit l Aristote v{ t
tng ca thnh Paul, m lm cho trit l kinh vin thng th mt thi; Chu Hi Trung Hoa,
th k XII, cng vy, gom cc chm ngn mp m ca Khng t dng mt trit thuyt
cht ch vng vng, ti ni cc hc gi ng thi phi phc v nh vy, Khng gio li
chim c u th trong sinh hot chnh tr cng tinh thn ca dn tc Trung Hoa.
Thi c|c trit gia tranh lun nhau nhiu nht v Chu Hi v{ c|c ch th ca ng, cch
gii thch mt on trong s|ch i hc. Khng t mun ni g khi ng bo mun tr nc th
trc ht phi t nh mnh, mun t nh{ mnh th trc ht phi sa thn mnh, mun sa
th}n mnh th trc ht phi chnh ci tm ca mnh, mun chnh c|i t}m th trc ht phi
lm cho tinh thnh ci , mun l{m cho tinh th{nh c|i th trc ht phi c tri thc xc
|ng, tri thc x|c |ng ch xt k mi vt (tr tri ti cch vt).
Chu Hi bo ngha on khng c g ti tm v trit l, lun l v{ o tr nc. ng
chp nhn hon ton m khng h phn kh|ng khuynh hng thc nghim (hay chng
nghim) ca Khng t; v mc du ng cho vn bn th (ontologie) mt a v quan
trng ti ni Khng t nu bit c, tt phi ngc nhin, nhng rt cuc hc thuyt ca
ng va v thn va kch thn, im chc Khng t ly lm thch. Kinh Dch t trc vn
thng ng mn siu hnh hc Trung Hoa, Chu Hi cng nhn nh kinh rng c mt s
tng phn r rt, trong s thc: dng v{ }m; nhng i khi ngi ta thy hai c|i ho{
hp vi nhau v{ lun lun t|c ng ln ng h{nh: kim, mc, thu, ho, th to ra vn vt;
cng vy, l v kh lut tri v vt cht hp tc vi nhau iu khin v tr, to cho v
tr hnh thc ca n. Nhng trn tt c, l thi cc, ci tuyt i, l ca c|c l, c cu ca v
tr. Chu Hi cho ci thi cc l{ thin (tri) trong o Khng chnh thng, Thng ch
l mt lut din tin hp l, khng c nhn tnh, khng c hnh th. o tri ch l l.
Chu Hi bo thin o cng l{ nh}n o (o ca ngi), cng l{ o tr d}n. o c
ch l s ho hp vi thin o v bit p dng o lun l vo vic tr nc tc l kho tr
nc. Thin nhin vn thin th bn tnh con ngi cng thin, theo lut thin nhin tc l
minh trit. ng Choi Mao Shu [?] khng nh c ca s v cho rng s sinh trng ca c
cng chnh |ng [hp l tri] nh s sinh trng ca ng ta. Vy th gn nh c th kt
lun rng bn nng ca lo{i ngi cng vn thin na, c th vui v lm theo bn nng

c; nhng Chu Hi li bo chng thuc v ci kh (vt cht), phi bt chng theo ci l mi

c. Mun va lm mt lun l gia va lm mt lun l gia, kh thc!
Trit thuyt ca Chu Hi, c nhng im mu thun, nhng ngi cm u phe chng i
ng, tnh tnh rt d thng v{ hi c bit: Vng Dng Minh, khng quan t}m ti nhng
mu thun y. Vng va l mt ng thnh, va l mt trit gia; ng quen li thin nh ca
Pht gi|o i tha. ng cho rng s lm ln ca Chu Hi khng phi l v lun l m v
phng ph|p; theo ng s tm hiu vn vt khng nn bt u t s tm hiu ngoi vt[271]
m phi bt u t c|i v tr v cng su kn ca c|i ng~, nh ngi n ~ ch. Tt c
s hiu bit cp nht c trn th gii t thi khai thin lp a, cng khng th ging
c mt cy trc hoc mt ht la.
Mt hm ti ni vi mt ngi bn ca ti h Tin: Nu mun thnh mt hin nhn,
phi tm ci l ca ht thy mi vt di gm tri, th ti t hi, kim }u c mt ngi
nh vy?. Ti tr s|u c}y trc trc nh ti v bo anh ta c|ch, ngha l{ tm c|i l ca
chng. Anh Tin sut ng{y m tm di bi trc. Nghin ngm ba ng{y m{ cha ra, anh y
mang bnh, bo ti anh thiu ngh lc, sc mnh. Ti bn ra thay anh, cng khng tm ra c|i
l ca cy trc, sau by ngy, mt c qu chu khng ni, ti cng ph|t bnh. Chng ti nhn
nhau th di, bo: Phi c s phn mi l{m th|nh c. Tri khng cho mnh lm thnh
ri.
Th l{ Vng Dng Minh thi khng tm hiu v tr na, b lun c vic tm cc kinh,
th ca Khng gio; ng cho rng c trong ci tm ca mnh, thin nh tm hiu ci
ng~ li d t c s minh trit hn l{ c tt c cc sch, tm hiu c vn vt. B {y l{m
cai trm tnh Qu Chu, mt ni ni non, d}n cn d~ man, m{ li y rn c, ng tm
c trong bn tho khu v{i ngi bn v mt s mn sinh, dy cho h trit l, nu cm
cho h n, h|t cho h nghe. Mt m, v{o gi t, h ngc nhin thy ng t trn ging nhy
xung t mng r la ln: R r{ng l{ c|i thin tnh ca ti ri, i tm c|i l trong s vt
l lm ln. Bn h chng hiu g c, nhng ng vn dn dn ging cho h thuyt duy tm
ca ng: T}m tc l{ l, trong v tr c ci g ngo{i c|i t}m, c c|i l g ngo{i c|i t}m }u. T
ng khng suy din rng Thng ch do con ngi tng tng ra; tri li ng cho
rng Thng l mt sc mnh tinh thn bng bc khp v tr, cc ln, khng th l mt
ngi c, m li c th c thin cm hay c cm vi con ngi.
T quan nim hon ton duy tm y, ng cng t ti nhng qui tc lun l y ht vi Chu
Hi. Thin l to{n thin, chp nhn, theo ng thin l, tc l{ c o c. Khi ngi ta bo
ng, trong thin nhin, c hin nhn m{ cng c nhng con rn, th ng |p m thnh
Thomas dAquin, Spinoza v{ Nietzsche sau n{y chc cng |p nh ng rng thin vi
|c nh l{ nhng thnh kin, c li cho c nhn hay nhn qun th gi l thin, c hi th
gi l c. Cn thin nhin th siu thin c, khng bit nhng danh t con ngi to ra .
Mt mn ca ng [tn l Khn] k li rng nu khng phi l ba ra cuc i thoi
di }y m{ chng ta c th t cho nhan l Siu thin c:
Mt lt sau thy bo: Quan nin thin v{ |c ph|t khi t thn th ta, cho nn n sai.
Ti khng hiu r. Thy ging thm: Sinh ca tri t c th so snh vi trng hp hoa
v c. Lm sao phn bit c thin v c trong hoa, c. Anh thch ngm hoa th cho hoa l
thin, c l{ |c. Ti lc anh cn dng c th anh s cho c l{ thin. Anh ph}n bit thin
|c nh vy ch do anh thch hay khng thch. Do m{ bit l anh lm.

Ti tha: Nu vy th khng c thin c |c chng? Thy bo: Khi c|i l m{ tnh th

khng phn bit thin v c; khi n ng th c thin v{ |c. Khng ng ci kh tc l khng
c thin c c na, nh vy l ch thin [Truyn tp lc].
Ti tha: Vy thin v c khng trong s vt.
Ngi bo: Chng khng c trong t}m ca anh[272].
Vng Dng Minh v{ o Pht ging ln ting chung duy t}m siu hnh l{ iu c
ch cho c|c mn Khng gi|o lc n{o cng nghim chnh, kiu cng, v tuy ph|i n{y c
nhng quan nim ng nht v bn tnh ca con ngi v v chnh tr, nhng mc ci tt
hnh din v s minh trit ca mnh, rit ri thnh mt gii quan li c chp, ght nhng t
tng t do, phiu lu. Ln ln phi Chu Hi thng th, bi v ca Chu c long trng c
t trong Khng miu, li ch gii ng kinh t th ca ng c c|c mn Khng gio
chnh thng sut by trm nm coi l{ ng nht, nh vy ch l{ lng tri ~ thng nhng t
nh ca c siu hnh; nhng mt dn tc cng nh mt c nhn, c th v hp l qu, thc t
qu, bnh phm qu, mc thc, qu}n bnh qu|, lc n{o cng c l m{ ho| ra khng ai chu
ni. Mt phn v Chu Hi v{ o Khng hon ton thng th m Trung Hoa phi c mt cuc
cch mng.

II. Cc ng , sn, ngc

a v ca ngh thut Trung Hoa t la c trong nh chu bo Qut
sn Mi ngc V{i ng tuyt p Ngh iu khc
Tm hiu o l v{ say m c|i p, l{ hai th|i cc ca tm hn Trung Hoa v{ i khi
ngi ta mun gi Trung Quc l x ca trit hc v ca s. Khi tm hiu o l, dn tc
Trung Hoa khng t ti mt siu hnh hc kho|ng t, m ti mt trit l thc nghim
nhm s ci thin c nhn v trt t x hi; s say m c|i p cng vy, khng a h ti
mt ch ngha duy m b truyn hoc mt ngh thut ch ch ti hnh th. Khng k ti
cng dng trong i sng, m{ a h ti nhng thc hin c tnh cch bnh phm, thc t
ch t im i sng thi. Cho ti khi bt u chu nh hng ca phng T}y, th th
cng hoc th th cng vi ngi lm vic tay chn, khng phi l th chuyn mn; tt c
hoc hu ht k ngh u lm bng tay[273]. Cho nn Trung Hoa khng c mt k ngh nng
sut tht cao, to cho dn chng nhiu phng tin i sng c d d{ng hn nh
chu u, m ch mun vt cc dn tc khc v tinh thn thm m, sn xut nhng ngh
phm dng trong i sng hng ng{y. Ngi Trung Hoa phong lu mun rng t ch vit
ti chn a, c|i g cng phi p, c vy mi l{ vn minh.
S gng sc t im t con ngi ti nh ca, nh cha t ti mc cao nht i
Tng. S t im i sng y ~ c t i ng, v cn tip tc sau i Tng, nhng i
Tng nh c thi bnh, thnh vng trong mt thi gian kh lu, nn cc ngh thut d
tin b, l{m cho i sng Trung Hoa c mt v p, mt th v vt hn c|c i trc. V
ngh dt v ngh c, ngh kim hon, th Trung Hoa i Tng v{ c|c i sau t c mt
mc hon ho khng dn tc no snh kp; ngh mi ngc v cc th | cng, cng vy; cn
ngh chm g v ng th h ch thua hc tr ca h l{ ngi Nht. t nh b{n, gh,
ging ca h tht qu gi, m dng th bt tin; th gii mi ba ch n mt cht cm, kin
nhn t m to nhng ngh tht phm hon ton, m ch nhng ngi u s{nh c mi
bit c gi tr. trang sc khng sn xut nhiu, nhng chm tr rt p. {n ng v{
{n b{ dng nhng cy qut bng lng hay bng tre, bng giy hay la t im rt p.
Ngay hng hnh kht khi i xin n cng phe phy nhng cy qut p.
Ngh thut sn xut hin trc ht Trung Hoa nhng qua Nht mi t ti mc tuyt
xo. Th sn l{ nha mt cy sn xut Trung Hoa, by gi ngi Nht ly ging, chm
sc rt k lng. Nha chnh t th}n v{ c{nh, c lc ri nu cho bay ht nc d i, ri
ngi ta pht ln mt ming g mng hoc mt kim loi, mt s v{ phi trong ch mt
m thp cho n kh ln i. Ngi ta pht hai chc, ba chc lp, lp ny kh ri mi pht lp
sau, ri ngi ta mi cho tht bng; mi lp dy mng kh|c nhau, m{u cng kh|c. K ,
khng bit Nht ra sao, ch Trung Hoa th ngi ta dng mt con dao li nhn nh
mt ch V rch xoi ti lp no c mu hp vi mu trn hnh mu. Ngh thut y pht
trin rt t t, mi u l thut khc ch trn th tre; ti i Chu sn c dng t
im cc bnh, chn, cc yn nga, xe c, vn vn; ti th k th II mi dng sn nh{ v{
cc nhc c, i ng nhiu sn c xut cng qua Nht; i Tng, c|c sn u
c qui nh xut cng loi qua c|c nc xa xi nh n , Rp; qua i Minh, k
thut c ci thin thm v{ c|c mn t ti mc tuyt xo; di i Khang Hi v Cn
Long (nh Thanh) triu nh th{nh lp v t chc c|c xng sn to c nhng ngh
thut phm cc qu nh ngai v{ng ca vua Cn Long hoc tm bnh phong m vua Khang Hi

tng Lopold I, ho{ng c. Ti th k XIX, ngh thut sn Trung Hoa, vn gi c

mc cao, nhng v chin tranh vi c|c cng quc chu u, v v bn khch hng chu u
thiu c thm m, nn c|c vua Thanh khng n}ng k ngh y na; ngh thut st i v{
Nht Bn vt c Trung Hoa.
Ngi Trung Hoa bit ngc thch t hi h bt u c s, v ngi ta thy nhng bng
ngc trong nhng ngi m c nht. Cc ti liu c nht gi n l th | ku vang t 2.500
nm trc T.L, ngi ta ~ bit dng n, o, mi n thnh hnh con c hoc mt hnh khc,
treo n ln bng mt si dy, ri g vo th n pht mt m thanh rt trong v vang. Ting
jade (ngc thch) ca Ph|p hnh nh do ting Y Pha Nho yada (ting La Tinh l ilia) c
ngha l{ tr|i thn. Ngi Y Pha Nho tm vng ch}u M thy th dn M T}y C ung bt
ngc thch khuy vi nc tr nhiu bnh trong lc tng v h em phng thuc
cng vi vng v chu u. Ting Trung Hoa c ngha hn nhiu: jun[274] c ngha l{ du
d{ng nh sng. Hai kho|ng cht c ngc thch l: mt th l{ silicate daluminium et de
sodium, mt th l silicate de calcium et de magnesium, c hai u rt cng, i khi phi c
mt sc p nm chc tn mi lm b c mt cc ngc nh vi phn khi; mun lm b
nhng cc ngc thch ln th phi b vo la nung cho tht nng ri nm rt nhanh vo
nc lnh. Th Trung Hoa kho im ny: t mt cc | c h nh khng c m{u sc, h
lm cch no m thnh nhng m{u xanh l| c}y, m{u n}u, en hay trng rt rc r; h kin
nhn mi thnh nhng vt hnh kiu, ch tr nt o thi, cn th khp th gii khng
c bo vt bng ngc no m ging ht nhau. Bo vt u tin xut hin t i Thng v{
c hnh nhng con cc th thn; ti thi Khng t ~ c nhng bng ngc rt p. C
mt s dn tc dng ngc thch lm nhng ci ru, con dao hoc vt thng dng khc;
ngi Trung Hoa tri li thi n{o cng qu th v{ ch dng lm nhng c m thut;
h trng n hn v{ng bc, hn bt c mt mn g khc, h sn sng tr by mi lm ng{n
quan mt cc ngc thch khng ln hn chic nhn ngn tay ci cc ng quan Trung Hoa;
c nhng ngi su tm qu b h{ng nm kim mi mt mn bng ngc. C th
ni rng nu thu thp c ht c|c bng ngc ch to Trung Hoa th c mt tp
(collection) thch nht, p nht v qu nht th gii.
ng trong ngh thut Trung Hoa cn gi mt a v cao hn ngc na, n cng xut
hin sm nh ngc m c l cn c qu hn ngc. Tng truyn vua V, ngi c cng tr
thu [di thi vua Thun] c chn chu cng mt th kim thuc, cho c th{nh ba c|i
nh cao chn thc; ba nh y c php tr c nhng vic xui, li khng cn la m nu
si c nc, mun c mn ngon g cng c lin, do m{ tng trng quyn thing ling
ca nh{ vua; i trc truyn cho i sau, khi nh Chu b dit th ba c|i nh bin mt
mt cch b mt, thnh th Tn Thu Ho{ng khng c lm ch ba c|i nh, m{ uy th
gim i nhiu[275]. Ngh c v{ chm tr ng l mt trong nhng ngh thut thnh hnh
nht Trung Hoa, v c nhng tp ng m mc lc gm ti bn mi hai cun.
Ngi ta lm nhng bnh th, v c ng{n dng v ngh phm khc. Ch nhng
ng thi Phc hng mi snh ni vi ng Trung Hoa, m c l trong nhng ng
, ch ring nhng cnh ca do Ghiberti v kiu cho Ty l ng Florence l{ |ng em
so snh thi.
Nhng ng c nht ca Trung Hoa m{ chng ta c bit l nhng bnh nh th
khai qut c H Nam. Cc nh bc hc Trung Hoa cho rng nhng y ch to i
Thng, nhng c|c ngi u s{nh c bo l khng phi i Thng m{ mt i sau,

cha bit i no. Nhng c nht m bit chc c thi i l nhng i Chu. Hu
ht nhng ny b Tn Thu Hong tch thu, s d}n chng dng ch to kh gii. ng ta
gom ht s ng v, sai th c mi hai tng v i cao mi lm thc t}y, nhng b}y
gi khng cn g c. i H|n, ngi ta l{m c nhng ci bnh rt p, c ci cn vng.
Th Nht {o to Trung Hoa v nc c c vi ngh thut phm cho n Horiuji
Nara, p nht l{ ba tng Pht ngi trn to sen; trong lch s ng khng c g p
bng. Nhng i Tng, ngh thut mi t n tuyt nh, va p va phong ph: ni,
bnh ng ru, v ru, l hng, kh gii, gng, chung, ching, tng nh cha y
ngn t ca c|c ngi chi qu v gn nh nh{ n{o cng c. Trong s c|c ng i
Tng, |ng ch nht l mt c|i nh c hnh L~o t ci tru, nt mt tht bnh tnh,
t rng trit l thng c nhng tnh tnh hung d nht. Lp ng mng nh mt t giy,
v l}u i ho ra mc[276], sc bin thnh mu xanh cm thch, c ci v p ca nhng
tn ph t lu. Qua thi Minh, ngh thut ng suy ln, ngi ta c nhng ln hn
nhng thng l xu hn. ng l mt pht minh k diu thi vua V, b}y gi ho tm
thng ri v{ nhng ch cho s.
Thut iu khc khng bao gi c ngi Trung Hoa coi l mt ngh thut. C mt lng
khim tn hi t bit, ngi ng khng chu sp c th lo{i ngi vo hng nhng vt
p; c|c nh{ iu khc ch r|n miu t y phc thi; h dng hnh {n ng t khi dng
hnh {n b{ din t mt s tnh cm, nhng khng bao gi khc nhng v p ca thn
th. Thng thng th h ch chm khc nhng tng Pht, hoc o s, khng nh ngi
Hi Lp thch hnh cc lc s v{ k n. C|c nh{ iu khc Trung Hoa cn thch hnh loi cc
vt hn l{ hnh c|c trit gia v thnh nhn.
Nhng tng c nht ca Trung Hoa c ghi li trong s l{ tng mi hai ngi
khng l Tn Thu Hong bo c; mt vua Hn sai nu ra ly ng c tin. i Hn
cn lu li cho ta vi con vt nh bng ng en, cn hu ht c|c tng thi ~ b thi
gian hoc chin tranh tn ph. Nhng di tch quan trng duy nht thi y l nhng hnh
chm ni trong cc ngi m khai qut tnh Sn ng; }y cng vy, hnh ngi rt
him, nhng hnh quan trng nht l hnh loi vt, chm khng ni lm. |ng gi l{ iu
khc hn, ch l nhng tng nh bng t st, nn hnh loi vt hoc i khi hnh n t, th
thip, chn cng ngi cht. cng l{ mt cch thay tc suttee (qu ph cht theo chng)
ca n .
Thnh thong ngi ta gp nhng tng loi vt chm ni hn ln (ronole bosse) cng
vo thi y, nh con cp bng cm thch, bp tht cun cun, cp mt trng trng, ca
n Sniang-fu, hoc nhng con gu d tn trong tp c ca Gardner Boston, hoc
nhng con s t c c|nh v{ c bu c ti cc ngi m Nam Kinh. Nhng con vt vi
nhng con nga hung hngchm trn cc ngi m r rng chu nh hng ngh thut
iu khc Hi Lp Bactrane, Assyrie v Scythie, khng phi hon ton Trung Hoa.
Mt nh hng khc na cng x}m nhp t n , tc nh hng thn hc v ngh thut
ca o Pht. Min T}n Cng chu nh hng trc ht, nh vy m{ vn minh ln, v{ [u
th k chng ta] Stein v Pelliot khai qut c h{ng tn tng ~ b, mt s c th so
s|nh c vi nhng tng p nht ca ngh thut Pht gio n . NgiTrung hoa
bt chc ngay ngh thut n{y khng thay i bao nhiu, v to nn nhng tng Pht p
khng km tng Pht Gandhara hoc n . Nhng tng c nht l nhng tng

thy trong n Yun Kan, di t, tnh Sn T}y (khong 490 sau T.L.); cn nhng tng
p nht th nhng hang Lung men [Long mn?][277], tnh H Nam. pha ngoi nhng
hang y, c v{i tng khng l, p nht l{ tng Pht B Tt; ln nht l{ tng Pht
Vairochana (khong (672 sau T.L.), di chn b b nhiu; nt mt bnh tnh, thanh thn.
Trong tnh Sn ng, ngi ta ~ thy nhiu n di t, trn vch hang chm c
nhng hnh thn thoi theo kiu n , v{ xa xa, nh trong ng Yun men[278] (khong
+600) c mt tng Pht B Tt ln. i ng gi c truyn thng iu khc, v{ tng
Pht ngi bng | (khong +639) tnh Thim Ty c th ni l{ t ti mc hon ho v
ngh thut. Qua c|c i sau, cn v{i tng La Hn ln bng t st, tuy l{ mn ca c
Pht t bi m nt mt li d dn nh bn ti phit ng{y nay; v{ v{i tng Pht Quan m rt
p t Pht ng bin thnh Pht b.
Sau i ng, ng{nh iu khc khng tm ngun hng trong tn gio na; n tc ho v
i khi c khuynh hng nhc cm l{ kh|c; c|c nh{ o c ph{n n{n, cng nh thi
Phc hng, rng cc ngh s c tng thnh m c nhng nt yu iu, kiu dim nh {n
b; khin c|c ho{ thng phi nghim cm, khng cho c|c nh{ iu khc lm ni bt ln c
tnh ca mi tng, cng nhng ng nt ca thn th. C th tin rng khuynh hng o
c rt mnh ca ngi Trung Hoa l{m cho ng{nh iu khc khng tin b c. Cc ngh
s ~ mt lng m o m li khng c din nhng nt p ca thn th tt nhin ngnh
iu khc phi suy; tn gi|o ~ dit mt ngh thut m n khng cn gi hng c na.
Vo khong cui i ng, ngun iu khc cn i. i Tng ch cn li vi tc phm nh
c gi tr; ngi Mng C dng ht sinh lc vo thut chin tranh, cho nn ngh thut cng
suy; i Minh ngh thut c phc hi mt cht, nhng ngi ta ch thch nhng hnh k
cc, chng hn tng nhng con vt khng l bng | ca v{ s}n c|c lng tm vua Minh.
Ng{nh iu khc b cc nghim cm ca tn gio lm cho t lit, chn nn khng mun
chin u na v{ nhng khu vc ngh thut cho ng{nh l{m s v ngnh ho.

III. Cha chin v cung in

Kin trc Trung Hoa Thp bng s Nam Kinh Cha ngc Bc Kinh Miu Khng t
n Nam Giao Cung in Ht Tt Lit Mt ngi nh Trung Hoa pha trong, mu sc v
hnh th
Kin trc cng nh iu khc ch ng mt vai tr th yu trong ngh thut Trung Hoa.
Kin trc s nc t khi lu danh li v{ hnh nh cng chng khng ngng m h bng
nhng nh lm gm. t thy Trung Hoa cc cng trnh kin trc ln lao; ch c t l}u {i
c v{ v{i ngi cha trc th k XVI. Cc kin trc s i Tng ~ in nm 1103 t|m cun
y hnh v Phng ph|p x}y ct, nhng nhng cng trnh p h v lu li th u bng
g m ngy nay khng cn cht du vt g. Cn nhng hnh cn bo tn c Th vin
Quc gia ti Paris m c theo truyn thuyt th l hnh cc ngi nh, dinh th xy ct i
Khng t chng ta thy rng trn hai mi ba th k, kin trc Trung Hoa ch theo ng
nhng kiu c, khng a nhng kch thc ln. C th rng dn tc Trung Hoa c c thm
m thanh nh~, cho nn tr|nh nhng c|i g s; cng c th tr thng minh cn tr c tng
tng ca h. Nhng l do quan trng nht l ngnh kin trc Trung Hoa khng pht trin
mnh m c v thiu ba iu kin m hu ht cc dn tc ln thi Thng c c : mt
giai cp qu tc th tp, mt gii tng l c quyn lc, mt chnh quyn trung ng mnh v
gi{u. l{ nhng th lc x hi b tin ra thc hin nhng cng trnh ngh thut ln lao:
n {i, cung in, gi|o ng, h vin, lng tm, bch ho. M Trung Hoa th may mn
khng c nhng th lc y. Pht gio ch chi phi tm hn Trung Hoa trong mt thi gian
thi, hi mt phn ti sn quc gia em ra xy ct nhng ngi n[279] ln m gn }y
ngi ta khai qut c T}n Cng[280]. Ti cc min khc ngy nay cn v{i n Pht kh
ln nhng khng th so snh vi kin trc tn gio n c. Cnh chung quanh
thng p; mun ln n phi theo mt ng dc p li li, c nhng cng trang hong
gi l{ pai lu c l bt chc c|c h{ng r{o chung quanh cc thp n ; i khi ca c
nhng tng ng c, mt my gh tm, ngn c|c qu s v. Mt ngi n p nht ca
Trung Hoa l{ n Pht ng gn Di Ho vin Bc Kinh, Fergusson khen l{ cng trnh kin
trc p nht ca Trung Hoa.
Cha chin[281] thng lm cho cc thnh ph Trung Hoa c mt v c bit v tnh cch
ng ca chng. Nhng kin trc thanh nh y, cng nh o Pht, chp nhn tt c cc
tn ngng, k c o gio; trong cha ngi ta chng nhng lm cc l tn gio m cn
theo c nhng thut phong thu [xa gi l{ a l]. C mt s th trn dng cha Pht ph
h m{ tr|nh c thin tai, thnh vng ln, v ma qu phi tr|nh xa. Thng l nhng
thp hnh bt gic xy bng gch trn nn |, v{ gm nm, by, chn hay mi ba tng,
chnh nhng con s y cng c mt nng lc huyn nhim ri. Cha c nht cn ng vng
l cha Sung Yueh Ssu ct nm 523 trn ngn ni Sung Shan [Tung Sn?][282] H Nam; mt
trong nhng ngi cha p nht l cha trong Di Ho vin Bc Kinh; rc r nht l cha
ngc Bc Kinh v{ cha nm ru [?] Wu-tai shan[283]; ni danh nht l thp bng s
Nam Kinh. Thp ny ct t 1412 n 1431, mt trc bng gch gn y nhng mnh s,
nm 1854 n b ph hu trong cuc ni lon Thi Bnh thin quc.
Nhng ngi n p nht ca Trung Hoa l nhng n th Khng t Bc Kinh. Khng
miu c mt pai lu gi ca, chm c rt kho, nhng chnh ngi miu th c nhng nt
nghim trang, hp vi trit l hn l{ ngh thut. Dng t th k XIII, n c ph| i ct li

ri trng tu nhiu ln ri. Trong mt c|i kh|m ng, bi v ca v ch th|nh t trn mt

c|i gi|; in chnh th c vn th s biu. Gn bc thnh Hung N ven pha Nam
Bc Kinh, c n Nam Giao. Cnh l{m cho ta kh| xc ng, phi leo nhiu bc thang v qua
nhiu sn bng cm thch, ri mi ln ti ca n, s bc v sn phi l nhng con s
huyn diu; chnh ngi n th ta nh mt ngi cha ba tng xy bng gch v ngi, khng
p, trn mt nn cm thch. Ba gi khuya ng{y Nguyn |n, nh{ vua li t Tri ph h
cho quc thi dn an. B st |nh nm 1889, h nhiu ch.
Nhng l}u {i trang ho{ng rt thanh nh ca cc v vng v{ i thn thi xa Bc
Kinh c phn p hn nhng ngi n s y. Di triu Minh Thnh T (1403-1425),
mt bc thin ti v kin trc nng cao phng ln c|c lng tm vua Minh, v{ sau ngi ta
xy ct nhiu cung in ln xn trong vng gi l Cm Th{nh; ni m{ hai th k trc
Marco Polo phi kinh d trc nhng cung in ca Ht Tt Lit. Nhng con s t d tn
ngi canh hai bn lan can bng cm thch, a ln mt s}n cng bng cm thch, trn c
nhng cung in lng ly ca mt triu nh; tn m|t }y l{ nhng cung dinh trang
hong lng ly cho c|c ngi trong hong tc, cung nhn v hon quan , cung n{o cng
theo mt kin trc nh nhau; ct mnh khnh, ca s p, hin chm tr, mu sc rc r,
mi lp bng ngi ln, nng v un cong bn gc. Di Ho vin th nh ch c|ch v{i c}y
s xa cm khng ai c li gn cng theo mt kiu y ht; nhng c l p hn, c|c
cung in c ca nh Minh Bc Kinh c}n i hn, chm tr nhiu hn nhiu qu na.
By gi chng ta th rn vch ra mt cch tht s lc nhng nt chnh ca kin trc
Trung Hoa. Nt chnh khng p my, l bc tng ngn c|ch hn cn nh{ vi ng ph.
Trong nhng khu ngho, bc tng lin tip bao vy c khu, iu chng t rng thi
xa trm cp, gic gi~ thng xy ra. Sau bc tng l{ c|i s}n ca mt ngi nh hay
ca chung nhiu nh; ca v ca s hng ra sn.
Vo nhng nh ngho ta c mt cm gic m m: ca v li i u hp, trn thp, nn
nh{ l{ t nn; trong nhiu gia nh heo, ch, g{, {n ng {n b{ sng ln ln, ln xn. Bn
dn cng kh, th ch c mt c|i chi v|ch t, trn rm, chu ng vi gi t|p ma sa. K
n{o kh| hn mt cht th tri chiu trn nn t hoc trn nn gch xu x. Ngi no
phong lu th trong s}n trng cy, hoa, c b nc, hoc bn pha c vn mc th cy
di hoc k cc. Khng c nhng li i hai bn trng hoa, khng c nhng bn c hoc hoa;
nhng con ng mn un khc, vt qua nhng lng khe c si, i vng quanh nhng gc
cy m thn v cnh un theo nhng hnh k d theo ch nh}n. }y , mt c|i nh (nh{
ngh mt)[284] xinh xinh lp l trong c{nh l| khch b hnh vo ngh.
Ngi nh, d l mt dinh th, th cng khng bao gi l mt cng trnh kin trc quan
trng. Ch c mi mt tng nu cn c thm phng th ngi ta thch ct thm mt ngi
na, ch khng mun m rng thm ngi c. Cho nn nh{ ca mt ngi giu t khi ch c
mt ngi, m{ thng c dm ba ngi t li mt ch, ngi chnh gia cn cc ngi ph
hai bn. Vt liu thng dng nht l g v gch; | thng dng xy nn, gch thng
dng x}y tng bn bn, ct, { v{ v|ch ngn c|c phng trong u bng g; mi lp
ngi. Tng lun lun sn m{u rc r, pha trn c mt ci hin bng rn (corniche) chm
tr. Nc khng c tng hoc ct gch , d nng ti my th n cng ch ln nhng ct
g ca sn nh thi. Nc l phn chnh ca nh{ hay n. Lp bng ngi trng men cung

in ca nh{ vua th m{u v{ng, ngo{i ra l{ m{u lam, hoc lc mi nh lun lun ni bt
ln trong cnh thin nhin hoc trong cnh hn tp thnh th, coi tht p mt. N li un
cong bn gc nt n{y c bit ca ng c l do ngi ta bt chc s mm mi ca
nhng c{nh tre xa dng cn lu; nhng c phn chc chn hn [?][285]. Ca s rt
him; ngi ta thay bng mt th giy nhp cng t Triu Tin, hoc mt ci ca mt co,
nhng ca mt c|o khng che ma c.
Ca chnh khng phi trn mt c u hi, m trn mt nh{ pha nam; trc ca
thng c mt th bnh phong ngi ngoi khng nhn thng thng v{o trong nh{ c,
m{ cng ngn ma qu na. Phng chnh v{ c|c phng thng ti, v mi nh gie ra qu
m nh sng kh lt qua ca mt c|o. Khng c c|ch n{o cho tho|ng hi,v{ c|ch duy nht
si l dng l than (brasero) di i c, hoc nm trn nhng c|i ging bng gch
xy trn mt ci l khi m; khng c ng khi. Gi{u hay ngho th cng {nh chu lnh v
bn o tht m ri p mn ng. Khch du lch ngoi quc thng hi ngi Trung Hoa:
ng thy lnh khng?, v{ cu tr li thng l{: Thy, lnh ch!. Trn trn i khi treo
giy mu sc s, tng treo c}u i, hoc tranh sn thu v bng mc [tranh thu mc],
hoc nhng bc thu bng la. c bng g rt chc, nng, nhum ri |nh en nh
mun, chm tr t m; nhng c nh hn, nh hn [nh tr|p, hp, yn] th thng sn.
Trong s nhng dn tc phng ng, ch c ngi Trung Hoa l dng gh da; mc du
vy, h vn thch nm ta gi hoc ngi xm. Bn th ng b nhiu bnh v{ chn cng.
Pha sau l phng ca ph n. C nhng phng n ring ra hoc nhng cn nh{ nh cch
bit vi nh ln dng l{m th vin hoc phng hc cho tr.
Ngi ngoi quc mi ti c cm thng rng kin trc Trung Hoa thanh nh v khng
vng chc. Mu sc quan trng hn hnh th, p nhng khng trang nghim, hng v. n
{i cung in khng nhm mc ch khc ch thin nhin m ch mun hp tc vi thin
nhin to mt s ho hp ho{n to{n, nn kch thc cc b phn u khim tn. Khng
nn tm }y cm gic mnh m, an n, vnh cu; c h nh kin trc s Trung Hoa lun
lun s c ng t m cng trnh ca h sp ht. Khng th n{o c ngh rng kin trc
y cng vi mt k thut vi kin trc Ai Cp (Karnak) hay Ba T (Perspolis), Hi Lp
(Athne); khng phi l kin trc theo ngha chng ta hiu; ch l{ iu khc chm tr trn
g, trn |, ch l{ gm c men ho hp vi ngc v{ s hn l{ vi nhng cng trnh
xy dng nng n ca cc kin trc s kim k s n , Msopotamie, La M. Nu chng
ta ng i hi cc kin trc Trung Hoa phi ln lao, vng bn, m c coi l nhng trang
sc thanh nh nht, mnh d nht th chng ta c th coi chng l thch hp vi nhu cu ca
dn tc Trung Hoa v xp chng vo hng nhng lp th dim l nht ca nhn loi.

IV. Ho
1. Cc bc thy trong ngnh ho Trung Hoa
C Khi Chi Ho s ln nht, thin ti hay cung nh}n Bc tiu ho ca H{n D Phi c
in v phi lng mn Vng Duy Ng o t Huy Tn, ngh s ho{ng Cc bc
thy i Tng
Phng T}y phi mt bao nhiu lu mi quen vi mn ho Trung Hoa, iu khng
|ng tr|ch v quan nim v ho ca Trung Hoa khc xa ca chng ta t nguyn tc ti
phng ph|p. Trc ht cc ho s ng khng bao gi v trn vi; c thi, nh thi nh
hng o Pht ln t tt c, h v trn tng (bch ho); gn }y h v trn giy; nhng
xt chung th h v trn la, m th n{y khng c bn, thnh th v lch s mn ho h
ch cn gi c nhng hi k cng giai thoi. im th nh l cc bc ho Trung Hoa cho ta
mt cm tng rt nh, cc k mng mnh; a s l nhng bc bng thuc mu (thu thi
ho) v h khng dng nhng mu mnh m, nng, nh c|c tranh sn m{u ca u chu.
Ngi Trung Hoa cng ~ th dng sn m{u nhng ri b ngay v cch ny kh qu, th
qu| i vi tinh thn thch s tinh t ca h. H cho ho php, t nht trong nhng hnh
thc u tin, ch l mt li th ph|p (vit ch); h v bng c}y bt dng vit, v nhiu
bc ho bt h ca h ch l nhng bc tranh v bng bt mc[286]. Sau cng nhng bc ho
p nht ca h thng b h giu, khng cho khch du lch nc ngoi thy. V h khng
treo tranh ln tng trong nh hoc trong tng c vin, m cun li, ct k, ch m ra coi khi
c mt cuc thng lm ngh thut, nh chng ta ly sch trong mt ngn t, m ra c.
Nhng bc ho cun li c bi bng giy hay la, v h c chng cng nh c mt
b{i th, b{i vn vit tay; i khi h cng treo trn tng, nhng ch nhng bc nh thi, rt
t khi h ng khung, i khi h v ln mt bc bnh phong mt lot tranh. Cui i Tng,
~ c ti mi ba ph|i nh (?) (subdivision) v v s hnh thc.
Theo cc sch Trung Hoa th ho l mt ngh thut ring bit, ~ c trng t my th
k trc T.L., v mc du chin tranh v cch mng, n vn cn c duy tr ti ngy nay.
Tng truyn ho s u tin ca Trung Hoa l mt ngi {n b{, b{ Lei, ch (hay em) vua
Thun; mt nh ph bnh bo: Bun nh, ngh thut ch cao m{ li do mt ngi {n b{
ph|t minh ra {!. Hin nay khng cn mt bc ho no ca i Chu, nhng chc chn l
ngh thut ~ c t trc l}u v Khng t bo ~ xc ng khi ng trc nhng bch
ho nh{ Minh ng (mt tng c vin) ti Lc Dng. Trong bui u i Hn, mt vn
s hn rng cc ho s khng v chn dung mt v anh hng m{ ng ta ngng m: C nhiu
ngi v gii m sao khng ai v chn dung ng y?. Ngi ta k chuyn mt qui kit thi
tn l{ Lieh-I, c th v mt ng thng bng d{i ba trm thc ty, v mt bn t m
ca Trung Hoa trn mt b mt vi phn vung, v ngm nc m{u y mt ming ri
phun ra thnh mt bc tranh[287], nhng con phng ng ta v linh ng ti ni ngi ta
ngc nhin sao khng thy n bay. C vi du hiu l{m cho ngi ta ng rng mn ho
Trung Hoa ~ t c mt trong nhng im cao nht u k nguyn Ty lch, nhng
chin tranh v thi gian ~ hu ht nhng chng c cho thuyt ri. T ngy qun Tn v
Lc Dng cp bc, t ph (khong 249 tr. T.L) cho ti v lon Quyn ph (1900), qun
lnh ca Tung Cho h nhng bc tranh la trong cung in xung gi nhng vt tm

thng, th ngh thut v chin tranh thay phin nhau thng bi; tn ph ri sng tc, sng
tc ri t{n ph|; nhng s tn ph vn mnh hn nhiu.
th k III v{ IV, o Ki t l{m thay i vn ha v{ ngh thut cc x trn b a Trung
Hi, th cng v{o khong , o Pht thc hin mt cuc cch mng trong i sng Trung
Hoa v tn ngng v thm m quan. o Khng vn cn gi trn quyn th trong khu vc
chnh tr, cn o Pht kt hp vi o Lo chim u th v ngh thut, kch thch cc ngh
s Trung Hoa, bng c|c ti, biu tng, phng ph|p v{ hnh th t n truyn sang.
Thin ti bc nht ca phi ho Pht gio Trung Hoa l C Khi Chi. Ngi ta ~ dt ra bao
nhiu huyn thoi v giai thoi v ng. ng yu mt thiu n con mt ng hng xm, hi
ci, n{ng khng ng v ch ng khng c tng lai rc r. ng bn v nng ln mt bc
tng ri ly mt ci gai nhn }m v{o tr|i tim[288], t n{ng suy yu ln. ng qua thm
nng, nng c v xiu lng, v nh ng rt ci gai ra, nng kho mnh li. C|c nh{ s mun
dng mt ngi cha Nam Kinh, ng ha quyn mt triu ng; c nc ci ng ni
khoc v bit ng ngho cng nh mi ngh s kh|c. ng bo: Cho ti dng mt bc tng.
Ngi ta bng lng, ng v ln bc tng y v la hn Uimala Kirti. V xong, ng mi cc
ho{ thng li ch cho h cch kim tin c mt triu ng: Ng{y u xin qu thy buc
ngi v coi phi quyn 100.000 ng, ngy th nh 50.000, ngy th ba tu h. H lm
theo v{ thu c 1.000.000 ng. ng v nhiu bc ho v o Pht, nhng hin nay khng
cn bc no chc chn l ca ng[289]. ng vit ba cun v mn ho, nay ch cn t on. ng
bo: Kh nht l v ngi, ri ti v cnh, ri ti v nga v cc v thn th|nh. ng li
mun c ci ging trit gia na, di bc chn dung mt ng vua, ng vit my hng ny:
Trong v tr, khng c ci g thnh cc m{ khng suy Mt tri ln ti nh u th bt
u xung; trng trn ri khuyt. Ln ti tt nh ca danh vng l mt vic kh nh ly
bi c|t m{ p thnh ni; suy sp trong cnh khn kh d nh bt mt d}y cung. Ngi
ng thi cho ng l{ ngi ni danh nht v ti v, tinh thn v bnh cung ca ng.
i ng, mn ho rt thnh. Ph bo: Ho s triu nh cng nhiu nh sao bui
s|ng [?], nhng rt t ngi thc l ngh s. Th k th IX, Chang Yen-yuan vit mt cun
nhan l Cc danh ho mi thi trong ng t tc phm ca ba trm by mi ho s.
ng bo mt bc danh ting thi c th |ng gi| hai vn lng bc. Nhng ng cnh co
chng ta ng nn dng tin |nh gi| mt bc ho. ng bo: Nhng bc p cn qu
hn v{ng hay ngc, cn nhng bc xu th chng c gi tr g c. Chng ta cn c bit tn
hai trm hai mi ho s i ng; nhng ho phm ca h ~ mt hoc gn mt ht ri,
v bn r Th Phn[290] t{n ph| Trng An nm 756 [trong v lon An Lc Sn] khng
g ti tranh c. Nhng giai thoi di }y v H{n D c th cho chng ta mt nim v
khng kh th v{ ho thi . Mt ngi bn cng tr vi ng mt hm tng ng mt tiu
ho b mt rt nh m{ trn v c mt trm hai mi ba mt ngi[291], ba c xe v hai
trm nm mi mt vt lt vt khc. ng bo: Ti rt phc cng trnh v{ khng tin rng
mt ngi c th v c by nhiu ci tuyt p, v ti khng mun nhng tiu ho
cho ai vi bt k gi| n{o. Nm sau ti ri th trn li H{ Dng; nh}n ni chuyn v
ngh thut vi nhng ngi l, ti cho h coi tiu ho y. Trong nhm c mt ngi tn l
Chao lm chc s|t, hc rng. Nhn hnh y, ng ngc nhin, bo ti: Hnh n{y chnh ti
~ v hi tr, bt chc ng mt tiu ho ho vin[292]; hai chc nm trc ti ~
|nh mt n khi i qua tnh Phc Kin. H{n D vi vng tng li n cho ng ta.

Tn gio Trung Hoa chia lm hai ngnh: mt l Khng, hai l Lo Pht; trit hc cng
hai ph|i: Chu Hi v{ Vng Dng Minh; tc nh phng T}y, ph|i c in v phi lng
mn; mn ho cng vy c cc ngh s phng Bc [Bc tn] vn gi li v s si, tit ca
ngh thut c in, v cc ngh s phng Nam [Nam tn] tng tng di do tnh cm
phong ph, dng nhiu mu sc v hnh th. Bc tn rn v ng v{ r, Nam tn, nh
Montmartre Paris ngy nay, chng li li t ch}n s s{i . L T Hun, ho s triu nh
ng Minh Hong, c th gi thnh lp c Bc Tn trong thi thng trm v chnh tr v
cnh c c khi lnh nn. ng v vi bc phong cnh p nht ca Trung Hoa, coi y nh
thc, theo nhiu giai thoi hay huyn thoi truyn li: Minh Hong bo rng ban m nghe
thy ting sng v bp bnh t mt bc tranh m{ L ~ v trn mt bc bnh phong, v mt
con c trn tranh bng quy, thot ra khi bc tranh, t lu sau thy n trong mt ci h;
nc n{o cng c nhng truyn nh vy v cc ho s danh ting. Cn Nam tn th do bc
thin t{i l{ Vng Duy th{nh lp; ho s theo ch trng n tng ny cho rng phong cnh
ch l biu hin ca mt tm trng thi. Va l{ thi s, va l ho s, ng r|n kt hp hai ngh
thut , khin cho mi bc ho ca ng nh mt b{i th. khen ng, ngi ta t ra cu
n{y: Thi trung hu ho, ho trung hu thi, c}u y sau n{y thng c lp i lp li, v p
dng vo thi v ho ca Trung Hoa th tht ng (Nhiu khi trn mt bc tranh ngi ta
mt bi th m{ ring nt ch cng l mt ngh phm ri). C ngi bo rng Tung Chi
Chang b ra sut i kim mt bc ho thc ca Vng Duy[293].
Khp ng , ai cng cng nhn rng c ti nht i ng, vt ln trn c Bc tn ln
Nam tn, tn l mt ho s theo truyn thng Pht gio ca ngh thut Trung Hoa, tn ng
l{ Ng o Huyn, t l{ o t. ng ta |ng mang tn l{ Thy ca o (o t)[294] v tt c
cc n tng, t tng m Lo t v Trang t cho l qu t nh, khng din thnh li c,
tt c nhng c|i hin ra mt cch t nhin bng nt v v mu sc di ngn bt ca
Ng. Mt s gia Trung Hoa bo ng m ci trong mt gia nh ngho, nhng c thin t{i
nn cha qua tui thanh nin, ng ~ ni ting l bc thy; Lc Dng y ho phm ca
ng. Tng truyn ng thch ung ru v khoe sc mnh; c l ng ngh nh thi s M
Edgar Poe rng hi ng ng say th tinh thn minh mn ln. ng c ti v loi: ngi,
thn thnh, ma qu, Pht, chim chc, nh ca, phong cnh; ngh thut phong ph ca ng
thch hp vi mi ti. V trn la, trn giy hoc trn thch cao mi p cn t, cng
kho ngang nhau; ng v ba trm bch ho cho cc cha v mt bch ho c ti trn mt
ngn mt ngi, ni ting Trung Hoa cng nh bc Jugement dernier ca Michel Angle
hoc bc La Cne ca Lonard de Vinci[295]. Th k XII, bn trm nm sau khi ng mt,
ho vin cn gi c chn mi s|u bc ha ca ng, nay th khp th gii khng cn mt
bc. Ngi ta bo rng nhng tranh Pht ca ng thu c l t sinh; cnh a ngc ng
v lm cho mt s t v{ ngi bn c Trung Hoa s qu, phi b ngh, mt ngh m tn
Pht gio gh tm; bc ng v gic mng [thy Dng Qu Phi?] ca ng Minh Hong
khin nh vua tin rng ng cng thy nhng g trong mng y nh mnh. Khi vua bo ng v
cnh Thung lng Chia-ling T Xuyn, ng ti ni ri tr v, khng c mt tm phc ho
no c; nh vua bt bnh, ng |p: To{n cnh trong u h thn ri, ri v ngi mt
mnh trong mt phng kn trong cung, ng v mt hi tt c nhng cnh trn mt ng{n nm
trm c}y s. Khi tng Pei mun ng v cho mt bc chn dung, ng bo ng ngi m ma
kim cho ng coi; sau ng v c mt bc ch}n dung m{ ngi ng thi phi nhn
l thn bt. Danh ting ng vang lng ti ni khi ng sp v xong nhng bc ho trong cha

Hsing-shan, th tt c Trng An chy li coi ng v nt cui cng. Mt s gia th k th

X bo b |m ng bao v}y, ng phng bt v nhng h{o quang nhanh nh th c cn dng
a tay ng v{ ngi ng coi phi tht ln rng qu l{ thn bt. Bn lm bing th bao
gi cng cho rng hng ti th thnh thin ti. Mt truyn l th k rng khi sp cht, ng
v mt cnh rng ln ri chui vo mt ci hang v trn bc tranh v{ bin mt lun. Cha
bao gi ngh thut t c ci mc thin ti v tinh xo nh vy.
Di triu Tng, ho thnh mn ham m chnh ca ngi Trung Hoa. Thot ra khi cc
ti Pht gio, mn ho c nhiu v hn v{ cc k phong ph. Vua Tng Huy tn gi mt
a v v vang trong s t|m trm ho s ng thi m{ ngi ta cn nh c tn. Trn mt
cun tranh m Tng c vin M thut Boston qu vo bc nht, ng v bng nhng nt n
s m{ r r{ng l lng tt c nhng giai on lm ra la ca ph n Trung Hoa; ng lp mt
tng c vin m thut cha nhiu tc phm hn tt c cc thi trc; ng tch ho vin ra
khi hn lm vin, thnh mt c quan ln, c lp gi l{ H{n l}m ho vin; trong cc k
thi tuyn nh}n t{i b dng, ng thay v{i mn vn th bng mn ho, s i thn ng la
v ti ngh cng ngang vi s i thn c ti cai tr. R Kim hay vy, xm chim Trung Hoa,
trut ngi ng[296], ph| kinh , v{ hu phn ln nhng bc tranh trong ho vin, m ni
mc lc cng gm ti hai mi cun. ng[297] b bn x}m lng cm t, a ln phng Bc,
ng bun ru m cht. Hai ho s kh|c c t{i hn ng l{ Qu|ch Hi v{ L Long Miu. V
nhng cy thng ln, nhng gc c th, nhng th|c cun cun, nhng ngn ni dng
ng, nhng vc thm him tr, nhng bi c trn ni khi n khi hin sau m{n sng nh
bui sng, khi b che lp di |m m}y en, v c ngn cnh thay i y th ai cng nhn
rng Qu|ch Hi hn hn cc ho s ng thi. Li Long Miu va l mt ngh s, mt hc
gi; va l mt ng quan c ting tm, lch thip, nh nhn, nn c ngi ng thi trng
l mt k s ho{n to{n. T th ph|p ng chuyn qua ho, lc n{o ng cng ch dng mc
tu; ng t ho gi ng truyn thng Bc tn, ch trng n nt v cho ng v{ du dng.
ng v nga kho ti ni khi su con nga lm mu cht, ngi ta bo ti tranh ca ng ~
rt ht sinh kh ca chng. Mt v tng cnh co ng rng nu c v nhiu nga v v kho
nh vy th sau s thnh nga; nghe vy ng v nm trm v la h|n. ho vin ca Huy
Tn khi b ph hu cn cha c khng di by trm bc ho ca L, im cng
cho ta thy danh ting ng ra sau.
i Tng cn nhiu danh ho gia khc: M Ph, mt thin ti k khi, sut ngy ra tay v
thay o nu khng chy i xem c|c bc ho c hoc ngi im nhng vt mc nho nh
v phong cnh phng ph|p , ng t t ra; H Khu c mt lot tranh v cnh sng
Dng t t ngun b nh ti vm mnh mng vi ghe thuyn chen chc, qua nhng thc,
ghnh, hm ni, khng thiu mt cnh no, v vy ng c mt s nh{ chuyn mn t vo
h{ng u cc ho s phong cnh, c phng ng ln phng T}y; M~ Vin cng v phong
cnh v ton cnh, tranh ca ng by Tng c vin Boston[298]; Lng Khi c mt bc
chn dung L Bch rt p; Mu-chi c bc tranh con h, coi thy s, bc con chim so vui v
v bc Pht Quan m bun m rt p; cn nhiu nh na, m chu u, ch nhng nh
chuyn chi c ng mi bit tn tui. Fenollosa bo: Vn ho| i Tng biu hin
c y nht thin t{i Trung Hoa.
Khi ngi ta mun nh gi tr cc bc ho i ng v{ i Tng th ngi ta cng lng
tng nh c|c s gia mun vit v thi Phc hng vn ngh m cc tc phm ca Raphael,
Lonard de Vinci, Michel Ange ~ mt ht ri. Sau khi b cc r x}m lng, c|c danh ho

phm Trung Hoa b hu hoi, th sut my th k, Trung Hoa ng yn mt ch, cc ho s

ca h c h nh ch|n nn, mc du trong cc triu i sau, t ch hay b ngoi thuc, cn
kh nhiu ngh s nt v p, mnh na, nhng khng nh{ n{o so s|nh c vi cc ho s
c sng sung sng nh trong cnh thin ng ti cc triu nh ng Minh Hong
v Tng Huy tn. Khi ngh ti ngi Trung Hoa, chng ta phi tr|nh, ng coi h l mt dn
tc ngho kh, suy nhc v thi tham nhng, chia r v ni lon, tuyt vng v tht bi;
l hnh nh Trung Hoa ng{y nay. Nhng trong lch s di dng dc ca h, c nhng thi
vinh quang so s|nh c vi thi Pricls (Hi Lp), Auguste (La M) hoc Mdicis () v c
th sau ny h li c nhng thi vn minh rc r nh thi trc.

2. c tnh ca mn ho Trung Hoa

Bt chp nguyn tc vin th T chn Nt v quan trng hn m{u sc Hnh dng v tit
iu Din bng cch gi Qui c v hn ch Tnh cch thnh thc ca ngh thut
Trung Hoa
C|i g l{ c tnh ca mn ho Trung Hoa khin cho n khng ging mt ho phi no
khc trong lch s nhn loi, tr ho phi Nht Bn, a con tinh thn ca n? Trc ht l
do ngi Trung Hoa lun lun v trn la hay giy cun li hoc trn bnh phong. Nhng
ch l mt s phn bit v hnh thc; im quan trng hn l{ ho s ca h bt chp nguyn
tc vin th v bng ca cc vt. Vua Khang Hi vi hai ho s ch}u u v trang ho{ng cung
in ng; cc bc tranh ca h b t chi v h v h v nhng cy ct xa ngn hn nhng
cy ct gn; ngi Trung Hoa khng c g sai v gi to bng v khng gian ln mt ch
khng c khng gian. Trung Hoa v{ ch}u u khng l{m sao ng vi nhau c v khng
hiu nhau: ngi ta ~ dy cho ngi u ng ngang vi cnh v, cn ho s Trung Hoa c
thi quen ng trn cao nhn xung. Li thm ngi Trung Hoa li khng quan tm ti
bng ca vt, v h cho rng v khng phi l bt chc s thc m ct sao cho p mt, gi
mt tm trng hay mt ngh bng nhng hnh dng ho{n m. i vi h, hnh dng l tt
c, din hnh dng th khng cn mu sc rc r m ch cn tm nt v cho ng cho nhp
nhng. Cc bc ho c nht khng dng m{u, m{ i sau, cc danh ho gia cng rt t khi
dng mu. Mt ngn bt v mt thi mc en, by nhiu ri, v mu m lin quan g ti
hnh dng. Ho s kim l thuyt gia Hsich Ho bo hnh dng l tit iu: trc ht v mt
bc ho Trung Hoa l biu hin ca mt c ng nhp nhng, m bn tay ho s nh rng
bay phng ma; sau na v mt hnh dng c bit cho ta thy c|i tit iu ca tinh thn
ci tinh tu v s bin ng thun ho ca s thc. Sau cng tit iu c biu din trong
nt bt; nt bt khng phi ch ghi chu vi ca cc vt m cn din tm trng bng cch gi
v{ tng trng. Khng k cm xc phi mnh, tng tng phi di do, h v kho th nt
phi ng v{ p. Phi nhn xt tht t m, ch ng hoi tnh cm ca mnh, nhn nh mc
ch ca n, ri trong vi nt bt ghi ngun hng ca mnh ln mt la, ~ ghi mt ln ri
th khng sa li c na[299].
Trung Hoa v Nht Bn, ngh thut v [tc v nt: dessin, khc ho: peinture] t ti
mc cao nht. Cn ngh thut dng m{u th khng }u bng Venise () v Ho Lan.
Ho s Trung Hoa khng quan t}m ti thut t chn, h rn gi cnh, gi hn l{ t; h
nhng s thc cho khoa hc m ch ht tinh thn v{o c|i p; mt cnh cy khng bit
t }u }m ra, in hnh mt nn tri trong sng, by nhiu mt ti cho cc bc thy ri,
kho hay khng l v bi cnh ra sao, t g v{o , cho n nhng kch thc no. Hn lm
ho vin ca Tng Huy tn, trong mt k thi ho, bo cc th sinh v mt bc din
trong c}u th n{y: p hoa qui kh, m~ hng (con nga dm hoa tr v, mng cn
thm). Ngi c gii ~ v mt con nga c mt {n bm bay chung quanh nhng
mng chn. Truyn cho ta thy ngi Trung Hoa cho s gi quan trng ra sao.
Hnh dng ~ l{ tt c th ti c th khng quan trng. Mt ngi rt t khi c t
gia hoc c coi l phn quan trng ca bc tranh; c v ngi th thng l nhng ng
l~o m{ ng l~o n{o cng ging nhau c. Ngh s Trung Hoa khng l ra tm trng chn
i, nhng nhn i t khi bng cp mt ca thi tr. H v chn dung rt k, nhng c v
khng quan tm ti ngi mu, ti c tnh ca ngi h v. C h h thch hoa v loi vt

hn ngi, v v hoi khng bit chn cc loi y. Vua Huy tn b ra mt na th gi v

hoa v{ chim. i khi hoa v{ lo{i vt tng trng, nh hoa sen v{ con rng, nhng
thng thng h v hoa v loi vt v chng cng c v p. Ci nt b mt ca i sng
khng km mt ngi. H c bit thch loi nga v c nhng ho s nh H{n C|n sut i
ch v cc hnh dng, c ng, t th ca loi nga, tht l mt ngun v tn cho h.
Phi nhn rng mi u mn ho b hn ch v nhng thnh kin tn gio v nhng qui
tc ca hp hi; ngi ta bt c|c mn sinh chp ng c|c bc thy thi trc, v ho s
khng c vt nhng gii hn c truyn, khng c t do v sao th v. Mt nh ph
bnh ni danh thi Tng bo: Hi tr ti ca tng bc thy no m ti thch cc bc ho,
nhng khi c ti ng{y c{ng gi{ gin th ti t khen ti bit thch nhng bc m m thy ti
~ la cho ti hng dn ti. B php tc g b hn ch nh vy m mn ho Trung Hoa
vn cn sinh kh, iu |ng cho chng ta ngc nhin. Chc ho s Trung Hoa cng nh
c|c vn s Ph|p th k XVIII, cng b b buc th li cng phi r|n cho c xut sc, nh
Hume ~ nhn xt.
S thc s d h c cu thot khi cnh sa ly ca th tc l nh h thnh thc yu
thin nhin. o Lo ri ti o Pht u dy h rng trong s thng trm, bin ho ca i
sng, ngi v thin nhin hp nht vi nhau[300]. C|c thi s ch|n cnh no nhit thnh th
th tm s an tnh bn cnh thin nhin, cc trit gia cho o ngi phi coi o Tri l mu
mc th cc ho s cng vy, thch nghe ting sui rc r|ch, thch th thn trong rng su,
h cm thy rng ni yn tnh tinh thn minh mn, pht hin mt cch r rt hn
trong cnh n o ca |m ng, hoc s hn lon ca t tng nhp th. Thin nhin khin
h cht v rt v lt[301]; vy m, h vn kin nhn coi thin nhin l v ti cao c cc trit
gia, vn s v{ ngh s tn sng. Mt ng{n nm trc Claude Lorrain, Jean Jaques Rousseau,
Wordsworth v{ Chateaubriand, ngi Trung Hoa ~ say m thin nhin, ~ c mt phi ho
s chuyn v sn thu m ho phm c tt c ng phc l{ t c ci mc cao nht
ca thin t{i, iu cho ta thy vn minh Trung Hoa c v su sc ra sao.

IV. s
Ngh thut gm Ch to s Bc u ng thanh (Cladon) Nc men
S kho lo ca Hao Shih Chiu ph|t lam (Cloisonn) Thi Khang Hi Thi Cn
Long
By gi xt ti ngh thut c bit nht ca Trung Hoa m khp th gii ai cng phi
nhn rng khng nc no bng, chng ti hi lng tng v ngi ta quen coi thut l{m
gm ch l mt ngh ch khng phi l mt m thut. Ni ti s th chng ta ngh ngay
n cng vic bp nc, ni tr, mt l gm cng ch l mt xng ch to nh mi xng
khc, khng gi ngay mt hnh nh m thut no c. Ngi Trung Hoa tri li coi thut
gm l mt trong nhng m thut quan trng[302]; tm hn h ng thi cm thy c tnh
cch thc t v{ tnh c|ch m l ca cc vt cho nn thch gm v chng va c ch, va
p, thut l{m gm li cn ci li ny na l cung cp cho tc ung tr ph bin khp
nc, nhng m chn rt p, nhn ~ thch m{ r cng thch, sau cng thut cn cho h
trang tr nh ca bng nhng vt tuyt m, m{ gia nh ngho ti my cng sm c.
Ngh thut gm Trung Hoa thay th ngh thut iu khc.
Danh t gm tr k thut nung t st ch to nhng vt thng dng, danh t y
cng tr nhng sn phm ngh thut ca k thut y. s l nhng gm gn th{nh nh
pha l (vitrifi); ngi ta trn t st vi vi khong cht n{o , em nung cho th{nh ra
hi trong ch khng trong sut coi nh pha l. Ngi Trung Hoa dng hai khong cht
chnh: cao lanh (kaolin cng gi l{ t s), v{ bch n t (pe-tun-tse), mt th thch anh
(quart) trng, nung ln th chy ra m{ l{m cho s ho trong trong. Hai khong cht y
nghin thnh mt th bt mn, ri nho vi nc thnh mt th bt nhi; ngi th gm
nn th bt y bng tay hay bng my tin, sau cng b l nung bng mt nhit rt cao,
th l thnh mt cht trong trong, bng lng, cng bn, tc th s trng mc mc[303]. i
khi ngi ta cn ph ln bt nhi ~ th{nh hnh [a, chn] ri nhng cha nung, mt lp
mng men trng, ri mi b v l; c khi i nung xong ln u ri, ngi ta bi men trng
ln ri nung ln th nh [gi l biscuit: hm hai ln]. Men tr|ng thng c m{u, nhng
thng thng th bt nhi sn m{u trc ri mi pht men ln; hoc ngi ta v, sn ln
lp men ~ nung ri em nung li. Nhng m{u trn men m{ chng ta gi l mai (men
snh) lm bng nhng thu tinh nghin thnh bt ri trn vo lp men pht bng mt cy
bt lng mn. C nhng th tp t{nh l}u nm ri chuyn v k th hoa, k th loi vt hoc
phong cnh, li c ngi chuyn v tin, thnh trm t trong ni hoc ci nhng con vt
k d i trn mt sng.
Thut gm Trung Hoa ~ c t thi |. Gi|o s Anderson ~ tm thy H Nam v
Cam Tc nhng mnh snh (chc chn l{ ~ c t 3000 nm trc T.L.); coi hnh dng
ca vt v s kho lo ca cng vic, ngi ta o|n rng thi ngh thut gm
Trung Hoa ~ c mt qu kh lu di ri. Mt vi mnh lm ta nh ti nhng snh
Anau, do ngi ta ngh rng vn minh Trung Hoa t phng T}y truyn qua, nhng
mnh bnh khai qut c trong nhng m c H Nam, c phn km ngh thut, v c l
c t cui i Thng. Qua i Hn, ch c nhng snh tm thng, thiu hn ngh
thut, cng vi mt t thu tinh c nht ng [304]. i ng, s ung tr ngy cng
ph bin, thnh th ngh thut gm phn pht ln. Khng hiu do ngu nhin hay do
thin ti, vo khong th k th IX, ngi Trung Hoa pht kin rng c th ch to nhng

bnh m chng phi ch ring mt ngo{i v{ trong (nh i Hn v ti c|c nc khc) m

cn trong lun c sut b dy ca nhng na; do m{ s xut hin. Cng v{o
khong y, mt ngi Hi gio tn l Suleiman du lch qua Trung Hoa, tr v k vi ng
b{o: Ngi Trung Hoa c mt th t st rt tt, rt mn, l{m c nhng bnh trong nh
thu tinh, trng thy c nc ng bn trong. Gn }y khai qut mt ch xa c d}n
c Samara trn b sng Tigre, ngi ta tm thy nhiu s Trung Hoa. Ri m~i n nm
1171, s mi li nhc ti s Trung Hoa T}y ; nm , Saladin, mt vua Ai Cp [gc
Hi gio] tng vua Hi gio Damas bn mi mn bng s rt qu. Hnh nh chu u, t
nm 1470 ngi ta mi bit ch to s; sch thi chp rng ngh thut s do
ngi Venise hc c ca ngi Rp trong thi Thp t qun.
i Tng l{ i s tin b nht. Cc nh chuyn mn, snh nht v s, cho rng cc
s c nht v{ p nht thuc v i Tng; ngay nhng nh ch gm i Minh i khi t{i
nng khng km i Tng m h ni n s i Tng l phi thn phc, cho l v gi.
Nhng xng l ln Ching te-chen[305], thnh lp th k th VI, gn nhng ni c nhiu cao
lanh v cht m{u, c c|c vua i Tng bo tr; sn xut v s s, trn ngp Trung
Hoa: chn, a, bnh, vi, hp, chc {i, b{n c, c nhng bn a l, nhng gi| treo m c
men v khm vng. Ln u tin ngi ta thy xut hin nhng s xanh, nh ngc thch
gi l{ ng thanh[306] (cladon)[307] m bao l}u nay c|c nh{ su tp c tranh nhau mua
cho c. Vua Ai Cp nm 1487 gi v{i mn ng thanh cho Laurent de Mdicis. Ngi
Ba T v{ Th Nh K trng th s chng nhng v bt nhi ca n cc mn, p m cn v
h cho rng h mt chn ng thanh cha thuc c th m{u n thay i lin, do h thy
ngay, khi b u c. C nhng gia nh chi c truyn li nhng ng thanh cho con
ch|u nh gia bo[308].
Trong gn ba trm nm, th i Minh rn ch to nhng s p nh i Tng, v gn
th{nh cng. Nm trm l hot ng Ching-te-chen, v ring triu nh ~ tiu th chn
mi s|u ng{n mn s trang ho{ng cung in, vn ng uyn. Lc bt u xut
hin nhng men s{nh p m mu t ln men ri em nung trong l. Nhng s mu
vng, mu lam, v mu trng (gi l v trng) t ti mc tuyt xo; chic chn lam v
trng bng bc, mang nin hiu Vn Lch ca vua Thn tn (i Minh) l mt trong
nhng ngh phm p nht ca ngh l{m s. Trong s nhng th kho tay nht i Vn
Lch phi k Hao Shih-Chiu, ngi c th lm nhng c|i chn ru khng nng ti mt
gram. Mt s gia Trung Hoa k truyn Hao mt hm li thm mt v i thn, xin php
c nhn k mt l hng bng s ni ting l{ p vo bc nht i Tng, Hao r m t
trn xung di, t trong ra ngoi, ri ln lt v phc trn mt ming giy giu trong o.
Su thng sau Hao tr li nh v i thn y, tha: i nhn c mt chic l hng bng
ting-yao[309] trng; ngi mun coi chic ca ti khng?. V i thn y so snh hai chic thy
ging ht nhau, ci np v{ c|i ca chic mi cng kht vi chic c, Hao lc mi mm
ci th tht rng chic mi ch l cp li chic c, b|n cho v i thn ly su chc ng
bc, ng ny bn li c mt ng{n ri ng.
Di i Minh, s pht lam (cloisonn)[310] t ti mc kh nht. Ngi Trung Hoa
khng bit cch ch to, phi hc ca Byzance, v{ i khi gi th s l{ kuei-kuo-yao (qu
quc diu) ngha l{ gm ca nc qu [qu tr phng T}y, nh bch qu = qu trng =
ngi u]. K thut nh sau: ct nhng ming hp, mng bng ng, bc hay v{ng, t ng
ri gn li vi nhau theo mt hnh ~ v sn trn mt bng kim loi, nh vy thnh ra c

nhiu ngn, men vo nhng ngn y, b vo l nung nhiu ln, sau cng ly ra dng
than ci |nh cho nhn bng, v thp vng ln b mp ca c|c ngn. Nhng pht lam c
nht ca Trung Hoa l vi tm gng nhp t Nara (Nht Bn) khong gia th k VIII.
Nhng c nht r rng ch to Trung Hoa c k tn, thuc v i Nguyn; nhng ni
ting nht thuc v nin hiu Chnh c [Minh V tn 1506-1522]. Thi thnh cui cng
ca pht lam l thi cc nh vua Thanh th k XVIII.
C|c xng s Ching-te-chen b tn ph trong nhng chin tranh cui i Minh, v phi
i khi mt ng vua vo bc hin sng sut nht ca Trung Hoa, Khang Hi, ln ngi ng
ny sng cng thi vi vua Louis XIV ca Ph|p v{ cng nhiu uy quyn nh Louis XIV cc
xng y mi c phc hng. Khang Hi ban lnh xy dng li xng v chng bao lu ba
ngn l bt u hot ng mnh. Cha bao gi Trung Hoa cng nh c|c nc khc,
ngi ta sn xut nhiu gm p nh vy. Th hi cho rng s h ch to km
s i Minh, nhng c|c nh{ chi c ng{y nay khng ngh nh vy. Nhng hnh dng c
c cp li ng, m{ ngi ta cn ngh ra c nhiu hnh dng mi na. Pht ln mn
mt th men ch th d nu chy, ch th kh nu chy th i Thanh ch to c th
s da rn [Trung Hoa gi l khai phin hay vn phin, Php gi l craquel]; phun vo mt
men vi git sn, h sn xut c th men phun (souffl) c nhng vng trn nh
nhiu mu. Th i Thanh tuyt xo v ngh thut s n sc (mt mu) v h ~ tm ra
c c|c m{u , mu hng, m{u hoa {o, m{u san h, m{u hng thch, mu son, mu mu
b, mu hng Dubarry (Rose Dubarry); cc mu lc, m{u da leo, m{u t|o t}y
(pomme), mu lng cng, mu c, m{u ng thanh, c|c m{u lam; m{u lam marazin,
mu thanh thin, mu hoa c, mu lam ngc (turquoise) v cc mu trng m{u v{ng coi
du nh nhung. H sng to ra nhng kiu trang ho{ng m{ c|c nh{ su tp Php gi l loi
(famille) hng, loi lc, loi en, loi vng. H ci thin k thut s nhiu mu; h vt
c bao nhiu kh khn, thi vo mt s ng nung mt lung khng kh trong sch
ri mt lung khng kh y m hng lung th nht a dng kh (c-xy) v, lung
sau ht dng kh i c nh vy thay phin nhau nhiu ln m bin i c men lc
thnh nhiu m{u, ngi Php gi th s l{ flamb (s men thui). C khi h v ln bnh
hnh c|c i thn bn triu phc thnh kiu mandarin (ng quan). H l{m c nhng
bnh v hoa mai trng trn nn lam (i khi l{ nn en). Coi tht p.
Thi ph|t t cui cng ca s Trung Hoa l thi vua Cn Long va lu di va thnh
tr. Sn xut vn nhiu nh trc, mc du cc hnh thc mi t hn so vi cc sng kin
thi Khang Hi[311], cc th gm bc thy cng vn cc k kho tay. Loi s hng (famille
rose) t ti tuyt nh, m phng c mt na cc hoa qu trong thin nhin; cn loi
hoa s v trng dng l{m ch}n n cho bn triu ph thch xi ph. Ri trong mi lm
nm mu (1850-1864), lon Thi Bnh thin quc t{n ph| mi lm tnh, s|u trm th
trn, git hai chc triu ngi, {n ng v{ {n b{, l{m cho nh{ Thanh ngho ti ni khng
ngh ti c|c xng l{m s na, xng phi ng ca, th phiu dt khp ni trong mt
x hi ri lon.
T ngh thut l{m s ca Trung Hoa khng hi sinh ni m c l cng khng bao
gi hi sinh c na. V ngoi nhng hu qu tai hi ca chin tranh, ngoi s kin khng
c nh vua bo tr na, cn thm my yu t khc. S pht trin ngoi thng ~
khuyn khch cc ngh s ch to c|c mn hp th hiu ca khch hng chu u, v cc
xu ~ |nh bt c|c tt nht ra khi th trng, do mt lut tng t v tin t, gi l

lut Gresham[312]. Vo khong 1840, mt s nh{ k ngh Anh ch to Qung Chu nhng
s xu gi qua u, gi l{ T{u (Chinoiserie); nhng xng Svres Php, Meissen
c, Burslem Anh bt chc l{m s Trung Hoa; nh dng my mc nn ph tn nh
hn m{ c{ng ng{y c{ng tranh c mi li ca Trung Hoa.
Ngy nay ngh thut s Trung Hoa ~ thuc v d v~ng, b quyt ch to c l ~ mt
hn cng nh b quyt cc knh v (vitreau) thi Trung c; c|c nh{ l{m gm chu u
khng l{m sao tinh vi c bng cc th Trung Hoa thi xa. Gi| c|c s tuyt p hin
nay cn gi c, c mi nm li c c|c nh{ chi c tng ln; c ngi ~ tr by
ng{n nm trm quan mt chn ng tr{ v{ ba trm nm mi bn ngn quan mt ci
bnh d~ tng vi (glantine); ngay th k XVIII, hai con ch ca Fo (chiens de Fo) lam
ngc (turquoise) em b|n u gi|, ~ t gp nm ln bc Enfant Jsus ca Guido Reni v
gp ba ln bc Sainte famille ca Raphael. Ch nhng ngi no khng cm thy, bng mt,
bng ngn tay, bng mi dy thn kinh, tt c c|i p ca s Trung Hoa th mi ngc
nhin v nhng gi y, v la ln rng nh vy l phm th|nh; c|i p v tin bc khng c
mt im no chung vi nhau, khi nhng tuyt phm c em ra b|n. kt thc, chng
ti ch cn ni thm rng s l tuyt nh v l tiu biu ca vn minh Trung Hoa; n s
hoi hoi l mt trong nhng ci cao qu nht m nhn loi ~ tng tng ra c tha
cho ci ti ~ l sinh trn kip trn ny[313].

CHNG IV.
DN TC V QUC GIA
I. T i Nguyn n i Thanh
1. Marco Polo i thm Ht Tt Lit
Nhng nh du lch kh tng tng c Nhng cuc mo him Trung Hoa ca mt
ngi thnh Venise Thng cnh v s thnh vng Hng Chu Cung in Bc Kinh
Cuc x}m lng ca Mng C Th{nh C|t T H~n Ht Tt Lit, con ngi v chnh sch hu
cung ca ng ta Nhng s triu ca Marco Polo
Vo khong 1295, ngha l{ v{o thi thnh nht ca Venise, hai ng gi v mt trung nin,
v mt mi, lng v|c y, qun |o r|ch ri, y bi, hi thm ng v nh, v theo li h
th h ~ xa qu hng t hai mi s|u nm trc, khng cn nh ng na. H bo ~
vt bin trong cn dng t, leo nhng ngn ni cao, nhng cao nguyn him tr, bng qua
nhng sa mc y o tc v bn ln vt Vn l trng thnh; h ~ sng hai chc nm
nc Cathay[314], ~ l{m quan, phc v ng vua hng cng nht th gii. H khen nc
l mt quc rt ln, c nhng th trn rt ng c, v{ mt ng vua rt gi{u, hn ht thy
c|c nc chu u; c nhng th | dng si [tc than |], nhng t giy thay vng
[tc giy bc], v nhng tri h {o (noix) ln hn u ngi, li c nhng x m con gi
cn trinh th khng ai ci hi, nhng x m khch l ti nh{ c t s dng v hoc
con gi ca ch nh. H k nh vy, khng ai tin h c, v{ d}n Venise t tn cho g tr nht
l{ Marco triu v h thy g c v ni dc nht trong cu chuyn a ra nhng con s ln
phi thng, khng tng tng ni.
Marco, thn ph v ch [hay cu] ng ta khng ly vy lm bun v h mang v t vin
phng rt nhiu bo ngc, t nay ho giu, nh vy s c mt a v cao sang qu nh.
Nm 1298, Venise |nh nhau vi Gnes, Marco Polo ch huy mt tu chin; b bt v b giam
trong mt kh|m ng Gnes; khi bun, ng ta c cho mt th k chp mt tp du k
ni danh nht t trc ti nay. ng ta k li bng mt ging gin d, thn ph ng tn l
Nicolas, ch ng tn l Maffeo v ng, lc i mi mi by tui, ~ ri Acre ra sao, vt qua
x Liban, bng qua x Msopotamie m ti vnh Ba T ra sao; ri t Ba T ti min cao
nguyn Pamir, ti Khorassan v x Balkh; t }y h nhp bn vi o{n thng nh}n tin
chm chm ti Kashgar v Khotan; sau h bng qua sa mc ti Tangut, vt qua Vn l
trng th{nh ti Shangtu ni m{ v i Kh Hn[315] tip h nh nhng s thn tm
thng ca phng T}y tr trung[316].
H khng c li Trung Hoa qu mt hay hai nm, nhng thy c c hi l{m n c,
nht l nh Ht Tt Lit [Nguyn Thi T 1277-1295] che ch bun bn rt d dng, nn h
lun ti gn mt phn t th k. Marco thnh cng nht v ng ta c lm thi th Hng
Chu. ng yu th trn ny, ca tng n l tin b hn c|c th trn chu u nhiu: dinh th,
cu cng p hn, nhiu dng ng hn, nhng ch n chi, tr|c t|ng nhiu hn, c|c k
n, ca nhi p hn, th trn c t chc kho hn v{ d}n chng l , phong nh~ hn. ng
ta bo chu vi Hng Chu ti mt trm dm[317].
H thng ng ph v kinh [Hng Chu] tht mnh mng; c ng ph v{ kinh u
rng, xe c v thuyn qua li d d{ng tip t tt c nhng th cn thit cho mt th trn

ln. Cu ln v nh, c tt c 12.000 cy. Nhng cy bc qua cc con kinh ln, ni nhng
ng ph ln, c xy ct rt p; vng cu (arche) cao ti ni thuyn khng phi h ct
bum m{ cng qua c. Vy m xe v cc loi vt ch hng vn leo ln cu c v cc
ng a ln cu u xy li li, di hay ngn tnh rt k, tu theo vng cu cao hay thp
Trong th trn c mi ci ch ln, khng k v s ca tim dc theo c|c ng ph. Mi
khu ch vung vc na dm[318] mi chiu, chung quanh l mt ng chnh rng bn
chc bc chn[319], chy thng bng t u n{y n u kia th trn. Song song vi con
ng ln y l mt con kinh rt rng, trn b ct nhng kho cha hng bng |, tin li
cho c|c thng nh}n t n hay c|c ni kh|c li vi h{ng ho| v{ c. Tin nh vy, h
st ngay ch. Ti mi khu ch, mi tun c ba ngy phin, s ngi t hp li ng ti
bn hay nm vn
Con ng n{o cng l|t | hay gch. Hai bn con ng chnh u lt trn mt khong
rng mi bc; gia tri | cui nh v c cng hnh vng cung nc ma tho|t
c xung kinh, thnh th ng lc n{o cng kh r|o. Xe c, qua li khng ngt trn
khong gia tri | cui y. Xe c thng di v c mui, trong c mn v nm la, c th cha
s|u ngi. {n ng v{ {n b{ thng mn loi xe tnh t vi nhau
C rt nhiu tht rng loi t bin cch xa th trn khong hai mi lm c}y s,
ngi ta ch thuyn v rt nhiu c| Ln u tin trng thy nhng ng c y, ngi ta t
hi lm sao bn ht c; vy m ch vi gi sau, khng cn mt con, v dn th trn ng
qu| C nhiu ng a ti ch, mt s ng ny c nhng nh tm nc lnh, m k
hu h gm c {n ng {n b{. D}n H{ng Ch}u t hi nh quen tm nc lnh ri, bo nh
vy rt tt cho sc kho. Nhng ti vi nh tm, c nhng phng ring c nc nng cho
nhng ngi ngoi quc khng chu c nc lnh. Ngi n{o cng quen tm ra mi
ng{y, c bit l{ trc ba n
Trn mt s ng khc, c nhng lu xanh, ca nhi, k n nhiu ti ni ti khng dm
a ra mt con s H trang im rt k, thm phc v nhng phng by bin sang
trng, c nhiu k hu ngi h, {n ng v{ {n b{ Ti mt s ng khc l nh ca cc
y s v{ c|c thy tng s Hai bn con ng chnh dinh th rt ln {n ng v{ {n b{
u c v kho mnh, v{ xinh p. Hu ht bn t la {n b{ rt p, quen i sng
kiu dng, u m. Y phc v{ trang sc ca h t tin khng tng tng ni.
Bc Kinh hi gi l Cambaluc cn lm cho Marco Polo thn phc hn na, ng ta
khng kim c ting t s phong ph v{ ng d}n ca th trn . ng cho rng mi
hai khu ngoi cn p hn chnh th{nh ph, v c v s bit th ca c|c thng nh}n h{o
hoa, xa x. Trong th trn c nhiu khch sn v hng ngn tim ln nh. Rt nhiu thc
phm, v mi ngy c c ng{n b{nh t la ch ti may ct y phc. Mc d nh vua c
nhiu hnh cung Hng Chu, Shangtu, v nhiu ni kh|c na, nhng Bc Kinh mi c
nhng cung in rng ln nht. Cm thnh }y c mt bc tng bng cm thch bao
chung quanh vi nhng bc thang cng bng cm thch; in chnh rng ti ni c th
mi n mt |m ng ngi. Marco khen c|ch sp t c|c cn phng, c ca knh p v
trong sut, v cc th ngi nhiu kiu nhiu mu. Cha bao gi ng thy mt th trn giu
c nh vy, mt ng vua oai phong, rc r nh vy.
Chn chn l Marco Polo hc ni v{ c ting Trung Hoa, v c th ng ta c s ca cc
vin thi s chp, m bit c Ht Tt Lit v t tin ~ chim Trung Hoa cch no. Nhng

t gn bin gii ty bc ln ln kh cn, rit ri thnh mt sa mc khng nui ni dn

trong min, do m{ ngi Mng C (c ngha l{ can m) phi liu lnh mo him
chim t mi; h thnh cng v t thy c ti chin u, thch chin tranh; nn xng ti
ho{i chim ht chu v mt phn ln chu u mi chu ngng li. S chp rng ng
cha anh dng ca h, Th{nh C|t T H~n, sanh ra ~ c mt hn mu trong lng bn tay.
Mi mi ba tui, ng ~ dng chnh s|ch khng b m qui t c cc b lc Mng C.
ng ng inh t binh v{o mt con la bng g, hoc cht h thnh tng khc, hoc luc
sng h trong nhng ci vc ln, hoc lt sng da h. Khi ngi ta dng ln ng mt bc
th trong vua Tng Ninh Tn [1195-1224] bo ng ta phi thn phc mnh, ng ta khc
v pha triu nh Tng, v bt u bng cuc hnh qun di gn 2.000 cy s, qua sa mc
Qua Bch (Gobi) ti cc tnh pha Ty Trung Hoa. Chn chc th trn Trung Hoa thnh bnh
a, n ni k binh c th na m phi nga khp min b tn ph m khng s vp[320].
Trong nm nm, v Ho{ng ca khp nhn loi y lm c Hoa Bc. Ri hong s v s
giao hi ca mt s h{nh tinh n{o m{ ngi ta cho l{ im xu, ng tr v c hng, b
bnh cht gia ng [1227].
Nhng ngi k ngi ng, Ogodai [Hot on?][321], Mng Kha v Ht Tt Lit tip tc xm
lng Trung Hoa mt cch d man, v dn Trung Hoa trong my th k hng cnh thi bnh
vui th, b b v b, phi chu cht: c| nh}n th anh dng cht cn quc gia th nhc nh
cht. Juiningfu, mt v th lnh c cm c cho ti khi tt c c|c ngi gi c, c|c ngi tn
tt b ngi trong th{nh n tht ht, cn c|c ngi khe mnh th cht v chin tranh ht, ch
cn li {n b{ gi th{nh, lc ng mi cho ni la t thnh, v ng cht thiu trong
dinh ca ng. Qun Ht Tt Lit trn ra khp Trung Hoa, ch ngng li Qung Chu, ni
cui cng m triu nh Tng rt v. Khng th chng c c na, vin tng[322] Lc T
Phu [cm kim xua ht c v con, bt phi gieo mnh xung bin] ri ng cng vua [Qung
Vng] nhy xung theo, t t [1279]; ngi ta bo rng mt trm ng{n ngi Trung Hoa
noi gng cng t trm ch khng chu u hng Mng C. Ht Tt Lit cho chn ct
nh vua mt cch t t, ri thnh lp nh{ Nguyn, nhng nh{ Nguyn ch gi ngi c
khng y mt th k.
[C ngi bo]: Ht Tt Lit khng c tm hn man r. Nhng c mt vic mu thun
vi li y; khng phi v ng ta him c trong vic ngoi giao thi ng vua n{o cng
vy m{ v c|ch ng i x vi nh hc gi v i quc Vn Thin Tng, ~ khng khi
khng chu tha nhn uy quyn ca ng. Vn Thin Tng b nht v{o kh|m ba nm m{
vn khng i ch. Trong mt on vn v{o h{ng ni danh nht ca Trung Hoa, ng vit:
Ngc ca ti ch c hai con ma tri chiu sng, khng mt ngn gi xun no thi v ch
ti tm tch liu ny c
Sng trong sng m v{ khng kh m thp, ti thng ngh rng sp cht ti ni, vy
m trn hai nm, bnh tt hoi cng lng vng chung quanh ti. Rit ri ti thy ci ngc
nn t m thp hi hm ny l mt cnh thin ng. V ci m ti cm thy trong lng ti,
khng c mt tai ho n{o cp n ca ti c. V th m ti gi vng c ch, ng my
trng trn u m lng bun mnh mng nh vm tri vy.
Sau cng, Ht Tt Lit sai dn ng ti trc mt mnh hi: Ngi mun g?. Vn Thin
Tng |p: Thin Tng n{y i n nh{ Tng m{ c lm t tng, th sao c th th

hai nh{ c, ch xin cho ta cht thi. Ht Tt Lit chp nhn. Khi li ba ca tn ao ph
h xung, ng quay v Nam Kinh, nh th vua Tng vn cn , m{ v|i d{i[323].
Nhng Ht Tt Lit sng sut nhn thy rng Trung Hoa vn minh hn Mng C, v
ng ta rn ho hp phong tc hai dn tc. D nhin ng b ch thi c tuyn quan li, v
nh vy th bao nhiu chc v v ngi Trung Hoa ht; nhng chc cao ng dnh cho
ngi Mng C, v ng rn ph bin t mu Mng C [gm by nguyn m, su nh trng
}m v{ mi by t }m], nhng xt chung th c ng ta ln dn tc ng u chp nhn vn
ha Trung Hoa v chng bao l}u ho{n to{n ng ho vi Trung Hoa. Theo nguyn tc, ng
khoan dung vi mi tn gio, c v nh mun dng Ki T gio lm mt li kh bnh nh v
cai tr Trung Hoa na. ng sai {o li Vn H, con kinh rt ln ni Thin Tn vi Hng Chu,
sa sang li ng s, t chc li h thng trm chuyn cng vn tht mau trn mt
quc rng ln hn ht thy cc thi trc ca Trung Hoa. ng cho xy ct nhiu kho lm
cha la d nhng nm c ma pht cho dn nhng nm i km; d}n b thin tai
nh i hn, bo lt, su b ph ma mng th ng tha thu cho[324]; ng t chc cu t cho
cc hc gi gi, tr m ci, ngi tn tt; ng li rng ri bo tr gio dc, vn hc v ngh
thut. Di triu ng, ngi ta sa li lch v thnh lp to Khm thin gim. Bc Kinh
[thi gi l Yn Kinh] ng dng mt kinh mi p v{ ng d}n, khin cc du khch
ngoi quc phi thn phc. Ngi ta xy ct nhiu l}u {i ln v mn kin trc thnh hn
tt c cc thi trc.
Marco Polo bo: Khi nhng bin c y xy ra th ng Polo ti ch. ng c nh vua
tin cn, v ng t t m cc tr tiu khin ca nh vua. Ngoi bn b{ u gi l hong hu ra,
trong cung cn c nhiu cung phi tuyn Ungut ti nc Hung N; coi b Ht Tt Lit thch
thiu n x lm. Theo Marco Polo th c hai nm mt ln, mt s i thn |ng tin cy,
c phi qua x y, tuyn cho nh vua mt trm thiu n theo cc tiu chun chnh nh
vua ~ nh r:
Khi nhng thiu n y ti trc mt nh vua, ng li sai nhng vin thanh tra xt li ln
na tuyn li khong t ba chc ti bn chc nng cho vo cung hu h chn gi Ngi
ta giao tng nng cho mt s b gi trong cung khm xt li k lng ban m xem h c
mt tt kn no khng: ng c yn khng, nu ngy th b loi, hi th c nh nhng khng,
c mt b phn no trong thn th tit ra mi hi khng. Lt qua k tuyn t m ri, h
c chia thnh tng kp nm nng mt, mi kp c vo hu Ngi. Ng trong cung phng
ba ng{y ba m, Ngi sai bo lt lt v mun lm g th lm. Ht hn , mt kp khc v
thay phin v c nh vy cho ti kp cui cng; ht mt vng ri tr li kp u.
Sau khi Trung Hoa hai chc nm, Marco Polo vi cha v ch nhn dp nh{ vua ph|i i
s Ba T m{ yn n v chng tn km g my, tr v c hng c. Ht Tt Lit a cho
h mt quc th dng Gio hong v h c cung cp y tin nghi cho cuc hnh
trnh. H i vng b|n o M Lai qua n , Ba T, ri theo ng b ti Trbizonde, trn
b Hc Hi, giai on cui cng ti Venise. Ht thy mt ba nm. Khi h ti chu u th hay
tin Ht Tt Lit v{ Gi|o ho{ng ~ cht c[325]. Marco tht gan l, kin sc, c trong i sng
na, by mi tui mi chu la trn. Khi sp tt th, bn thn ca ng c khuyn ng,
mun cu ri linh hn th nh chnh nhng li ng chp trong s|ch i hin nhin l lo
khot ri nhng ng cng quyt bo: Ti cha ni c mt na nhng iu ti ~
trng thy. ng mt c t l}u, ngi ta thy trong l Carme Venise, mt tn h khoa

trng, kho|c l|c mt cch l bch chc ci thin h. Ngi ta gi hn l Marco

triu[326].

2. i Minh v i Thanh
Mng C sp i Minh Mn Chu xm chim Trung Hoa i Thanh Mt minh
qun Vua Cn Long gt b c|c t tng u Ty
Phi bn trm nm sau Trung Hoa mi thy li mt thi rc r nh vy. Dn tc Mng C
b suy nhc v cc tht bi chu u, Ty , v v c s Hoa ho na, nn i Nguyn tn
rt mau. Mun duy tr v cai tr mt quc mnh mng nh vy, m min ny cch bit
hn vi min kia v ni non him tr, v sa mc, v bin c th phi c nhng phng tin
nh ho xa, in tn, my in. V li ngi Mng C c ti chin u hn t{i cai tr, nn cc
ngi ni ngi Ht Tt Lit bt buc phi ti lp ch thi c v dng ti cai tr ca ngi
Trung Hoa. Rt cuc nh Nguyn khng lm cho phong tc, t tng Trung Hoa thay i g
nhiu, ch thm v{o vn hc Trung Hoa c loi tiu thuyt v loi tung. Mt ln na, ph
n Trung Hoa li kt hn vi k x}m lng, vn minh ho| h ri tiu dit h. Nm 1368, mt
nh{ s ho{n tc [Chu Nguyn Chng] pht c khi ngha, chim Bc Kinh, ln ngi vua,
tc Minh Thi T. Qua i sau, mt ng vua c ti, vua Thnh T ln ngi, nin hiu Vnh
Lc, Trung Hoa thnh tr li, ngh thut tin b. Nhng ri nh{ Minh cng mt ngi v b
x}m lng; ng v{o lc trong nc c ni lon th mt r vt Vn l trng thnh, bao vy
Bc Kinh.
Ngi Mn Thanh l mt dn tc sng t my th k x m ngy nay ta gi l Mn Chu
quc. Sau khi chim ht min pha Bc Hc Long Giang, h tin xung phng Nam, trc
ch kinh Trung Quc. ng vua cui cng ca nh Minh nhm hp ht v con li, cng
nhau chuc chn ri ng bo v nn t t[327], cn ng th t tht c cht, sau khi vit ln
mt trong vt |o: Trm bc c, |ng khinh b, ~ b Thng trng pht. C|c i thn
ca trm ~ la trm, trm xu h gp c|c tin vng sui vng. Cho nn trm t lt m
min, xo tc che mt, i cho qu}n ch x th}y. ng ng n mt thn dn no ca
trm. Ngi Mn Chu chn ct ng long trng, nh Thanh ln ngi cho ti thi i xo
trn ca chng ta.
Chnh ngi M~n Ch}u cng Hoa ho| rt mau, v triu i ng vua th nh, Khang Hi, l
triu i thnh vng nht, thi bnh nht, sng sut nht trong lch s Trung Quc. Ln
ngi hi by tui, ng nm ht quyn hnh t hi mi ba tui, thng tr mt quc gm
Trung Hoa, Mng C, Mn Chu, Triu Tin, ng Dng, T}y Tng, Turkestan [ Trung ,
gia Nga v{ Trung Hoa]; quc y rng ln nht, phong ph nht, nhiu d}n c nht
ng thi. ng cai tr mt cch sng sut v cng bng, khin cho thn dn no ca
Aurangzeb [vua Mng C n ] v ca Louis XIV [Php] sng vo thi y m bit c
cc thi s Trung Hoa, tt phi ti cho thn phn mnh. ng lc lng, can m, tr c
mn tu; gi gn sc kho, ng lun lun sng ni tho|ng kh, hoc gia tri; mc
du vy, ng lm vic khng ngng, hc hi theo di nhng kin thc v phong tro
ngh thut ng thi. ng i khp quc, h thy mt thi t no l sa li lin; ng tu
ci b hnh lut. Sng rt gin d, gim cc chi tiu v hnh chnh, thy d}n c an lc, ng
mng. Nh ng rng ri bo tr v sng sut ph ph|n, m{ vn hc v ngnh kho cu pht
trin, cn ngh thut l{m s th t n mt trong nhng nh cao nht. Rt khoan dung
vi mi tn gio, ng hc ting La tinh vi cc thy tu ging Tn v kin nhn chu nhng
thi k cc ca cc con bun ngoi quc trong cc thng cng. Sau mt thi gian tr v di
v nhn t (1661-1722), ng lu li nhng li cui cng n{y nh t bit: Trm ngi

rng, trong cc th k sau, Trung Hoa s l}m nguy v xung t vi cc dn tc phng T}y,
vt bin ti tn }y.
Nhng vn y m nguyn nhn l s pht trin ca thng mi v s giao thip gia
Trung Hoa v chu u, li t|i ph|t di triu mt ng vua kh|c, cng v{o hng minh qun,
vua C{n Long. C{n Long l{m 2.800 b{i th; Voltaire c c mt bi vnh tr bn vit th
khen. Vi nh truyn gi|o ~ v ch}n dung ng, di chp bn c}u th rt tm thng ny:
Mi
lo
mi
vic
ca
mt
chnh
quyn
|ng
khen,
Khng
lc
no
ngng
V
qun
ch
ln
nht
th
gii
ny
Cng li l{ nh{ vn hc gii nht trong quc ca ng.
ng cai tr Trung Hoa sut hai th h (1736-1796), t|m mi lm tui nhng ngi li
cho con, nhng v c| tnh rt cao cng, nn vn iu khin vic nc cho ti khi mt, nm
1799. Trong my nm cui cng ca triu i ng, xy ra mt bin c khin cho ai bit suy
ngh cng phi nh li li tin tri ca Khang Hi. Nc Anh em thuc phin v bn Trung
Hoa, ~ l{m cho nh{ vua bt bnh ri, nm 1976 ph|i mt o{n ngoi giao do Macartney
cm u {m ph|n mt thng c vi Cn Long. H ging nhng ci li cho Trung Hoa
khi bun bn vi Anh, ri cn bo rng thng c y chp nhn s ngang hng gia vua
Anh v{ ho{ng Trung Hoa. Cn Long tr li vua Georges III nh sau:
Qu nh}n coi thng nhng vt k d hoc kho lo v khng dng g ti cc sn phm
ch to ch}u u. Nh{ vua xin c c mt i din triu nh qu nhn, li xin tr|i
vi tc nh Thanh, nu qu nhn chp nhn th ch c th gy bt li cho nh{ vua thi. ,
qu nh}n nh vy. Qu nh}n ~ ging k quan im ca qu nhn vi bn s thn ca nh
vua khi h trnh cng phm, v qu nh}n ~ ra lnh cho d}n chng h c yn n v
nc. Nh vua nn tun li qu nhn v t nay t v cung knh hn, trung th{nh hn vi
qu nhn, lun lun thn phc qu nh}n cho nc Anh c sng trong cnh thi bnh
v thnh vng.
Trung Hoa mun trnh ci nguy ca cuc cch mng k ngh bng nhng li kiu cng y.
Trong chng sau, chng ta s thy, d nh Thanh gng sc ti my, cuc cch mng y vn
xy ra. By gi chng ta hy xt nhng yu t kinh t, chnh tr v tinh thn ca nn vn
minh khng ging mt nn vn minh n{o kh|c, n dy cho chng ta c nhiu iu v lc
n{y }y n c v s b cch mng tiu dit mt.

II. Dn tc v Ngn ng[328]

Dn s B ngoi Y phc Nhng nt c bit ca cc cuc {m thoi Ch vit
Yu t u tin phi xt l s lng: ngi Trung Hoa ng, ng lm. Cc nh hc rng
thch a ra nhng c tnh, c khi liu lnh, ~ tnh rng dn s Trung Hoa 280 nm trc
T.L. vo khong trn di 14 triu; 200 nm sau T.L v{o khong 28 triu, nm 726 v{o
khong 41, 5 triu; nm 1644 tng ln ti 89 triu; nm 1743 l{ 150 triu; nm 1919 l{ 330
triu. Th k XIV, mt du kh|ch u m c Trung Hoa hai trm th trn ln hn
Venise. kim tra dn s, triu nh ra lnh gia nh n{o cng phi ghi tn ht thy
nhng ngi trong nh ln mt tm bng treo ca; chng ta khng bit c iu c
ng khng, ngi ghi c thnh thc khng, c th cn c v{o m{ kt lun mt cch chc
chn c khng. C l Trung Hoa hin nay [trc th chin th nh] phi nui 400 triu
dn[329].
Chiu cao ngi Trung Hoa thay i tng min: phng Nam thp b, phng Bc
cao ln hn; xt chung th h l dn tc lc lng nht chu . Rt bn sc, rt can m,
chu nhng au kh v th cht v tinh thn, c sc khng bnh tt phi thng, c kh
nng thch ng vi mi kh hu, nh vy m h l{m n thnh vng c gn khp cc
nc trn th gii. Thuc phin v bnh hoa liu kinh nin khng lm cho ni ging h suy
nhc; m t chc x hi ca h sp tuyt nhin khng do mt s thoi ho no v sinh
l hoc tinh thn. Nt mt ca h vo hng thng minh nht th gii, mc du c ngi
khng a: mt s ngi phng T}y cho rng giai cp bn cng ca h c nhng b mt
cc k xu x, v mt s k phm ti ca h c v nhn tn bo nh bn tng cp trn
mn nh; nhng a s ngi Trung Hoa c nt mt u n, bnh tnh, mi mt cp xung
nh mang nng bao nhiu th k vn minh. Mt h khng lun lun qu xch nh ngi ta
tng v{ nc da v{ng thng b rm nng, coi khng c g l xu. Thn n cng lc lng
nh {n ng, cn ph n sang trng th thng c v kiu dim thanh t; h thoa phn, t
hng mi v{ m|, bi en lng m{y v{ ta cho thnh hnh l liu hoc v{nh trng li lim.
{n ng v{ {n b{, tc u cng, khng bao gi qun; {n b{ bi tc v{ thng ci bng
v{o m|i tc. Di triu Thanh, {n ng lm vui lng k cai tr h, cng theo tc Mn
Chu, co tc pha trc u, pha sau bm di, mi u h ly vy lm kh, sau ly lm
hnh din. R}u tha, ai cng co r}u nhng t khi co ly; bn th co i co cho tng nh
v kim n kh| lm.
H thng i u trn; khi no mun che u th {n ng ma ng i mt c|i m ni
bng nhung hay da lng, v{nh vn ln, cn ma h th i mt th nn tre an rt kho,
hng thng lu nh thm v{o nh nn mt ci nm trn c mu v mt tua bng la.
{n b{ nu c tin qun u bng nhng di la hoc vi cm trang kim, hoa nh}n to hay
nhng trang sc lt vt kh|c. Gi{y thng lm bng mt th vi hay la rt m; v trong
nh{ thng lt gch, lnh, nn mi chic giy ca h nh mt tm thm nh xu. Vo
khong 970 sau T.L, ti triu Li Hou-chu[330], bt u c tc b ch}n; con g|i c by tui
th phi dng vi b cht chn cho chn khng ln ln c na; do ti tun cp k,
d|ng i ca h c v kiu cch, rt r, {n ng thch lm. Ni n b{n ch}n {n b{ l{ bt lch
s, nu li ng bn chn ca h th tht l mt dy; trc mt mt ph n qu phi, khng
c ni ting giy dp na. Tc mi u triu nh, sau lan dn ti mi giai cp trong
x hi, tr ngi M~n Ch}u v{ ngi Hung N; tc nghim ti ni nu nh trai thy chn

c d}u tng lai hi ln qu th lut php cho php rt li li ha hn. Khang Hi th tr b

tc y i, nhng tht bi; ngy nay, may thay, n b cuc cch mng tn cng mnh m.
{n ng bn qun v mt chic o gn nh lun lun m{u lam. Ma ng, ngi ta qun
thm x cp (jambire) v{ ngi ta bn thm c khi ti mi ba lp o. Sut m ng{y
khng ci ra; ma xun ti ln ln th ngi ta cng ln ln ci bt tng lp tng lp mt.
o di ti khi lng qun, hoc ti u gi, ti bn chn na, ci cht ln ti c, khng c
ti, c tay o dng lm ti; Trung Hoa ngi ta khng ni b mt vt vo ti, m ni b
vo tay o. C th ni rng h khng dng nhng lt mnh. thn qu, {n b{ bn qun
nh {n ng, v cng phi lm vic nh {n ng, c khi cn nhiu hn na; thnh ph, h
bn qun trong, vy ngoi. Ti cc th trn, t la cng thng dng nh vi. Khng
c d}y lng buc bng, cng khng c cooc-x (corset) nt ngc. Xt chung, y phc
Trung Hoa thch hp hn, hp v sinh hn v{ tin li hn y phc phng T}y chng ta. Ph
n Trung Hoa khng n l thi trang; mi ngi thnh th, tr hay gi{ cng n bn nh
nhau; ch khc v th hng ch khng khc v kiu, v{ ai cng tin chc rng y phc ca
mnh ti rch vn cn hp thi trang.
Ngn ng Trung Hoa cn khc cc ngn ng khc nhiu hn na. Khng c t mu,
khng c chnh t[331], khng c ng php, khng c t loi[332]; ngi ta phi ngc nhin
nhn thy rng t bao nhiu th k nay, mt s d}n ng nh vy khng b ci c mng nh
thanh nin phng T}y[333]. C th hi xa h cng c nhng php bin chc (dclinaison),
nhng bin ho ca mu m (inflexion), nhng php chia ng t nhng i ngc lch s
ngn ng ca h, chng ta khng thy c mt cht du vt no v nhng php y c. Mi t
c th l danh t, ng t, hnh dung t, ph t (adverbe) tu v tr trong cu v tu thanh
[bnh, thng, kh, nhp]. Mi th ng ch c t bn n t|m trm ting (vocable) n }m,
m phi din c 40.000 ch vit, thnh th mi ting c t bn n chn thanh, c mi
thanh li c mt ngha kh|c, c ln nghe du dng nh h|t. C|c c ng khi ni v{ vn
mch khi vit b tc cho nhng thanh : chng hn, m I tr ti s|u mi chn vt khc
nhau[334]; }m shi c nm mi chn ngha[335], m ku c hai mi chn ngha[336]. Khng c
ngn ng no va rc ri, t nh va gn nh vy.
Ch vit ca h cn l lng hn ting ni ca h na. Nhng vt khai qut c H
Nam c vo khong i Thng, cn mang nhng nhng ch khc gn y ht nhng ch
dng ngy nay ti ni khng k v{i ngi Copte hin cn ni c ng Ai Cp ngi ta c
th bo rng ting Trung Hoa l ting ni c nht v ph bin nht th gii hin nay. C
theo mt on trong o c kinh th mi u h dng li kt thng thng tin. C l bn
thy php cn phi v ba v bn l{m gm mun |nh du nhng bnh, chn ch to, ~
gip cho mt li ch tng hnh pht trin. Mi u c l c ti 600 du hiu, sau thnh
nhng ch cn bn ca Trung Hoa. Hai trm mi bn du hiu c gi l{ b. Nhng
ch c dng l nhng k hiu rt rc ri trong yu t tng hnh u tin c ghp
thm vi du hiu na tr ngha hoc c|ch c[337]. Khng nhng mi ting, m c mi
cng c mt du ring, chng hn du hiu ny tr con nga, du hiu khc na tr con
nga tr|n c m trng. Mt s ch tng i gin d, chng hn mt vng trn trn mt
nt ngang [tc ch |n ] tr bui sng; mt tri vi mt trng hp vi nhau tr nh sng

[ch minh ]; mt ci ming vi mt con chim tr ting chim ht, ting ku [ch minh
]; mt ngi {n b{ di mt mi nh tr s bnh an [ch an ]; mt ngi {n b vi ci
ming, c ngha l{ cong queo, nguy him[338]; mt ngi {n ng v{ mt ngi {n b{ hp
nhau l{ bp xp[339]; mt ngi {n b{ vi hai ci ming l gy ln nhau[340]; mt ngi {n
b vi mt cy chi v{ cn dng l{ ngi v[341].
V vi phng din, Hoa ng l mt ngn ng s khai s d tn ti ti ngy nay l nh
mt c th cu hp hi. N bt li nhiu hn l{ c li. Ngi ta bo mt ngi Trung Hoa
hc thc phi b ra t mi n nm chc nm thuc 40.000 ch ca h, nhng nu
ngi ta ngh rng nhng ch y khng phi l t mu, m l nhng , vy thuc 40.000
th bt k ngi nc n{o cng phi mt nm chc nm, ch ring g ngi Trung Hoa.
Trong thc t, mt ngi Trung Hoa trung bnh ch cn bit r ba hoc bn ngn ch, m
nh c b, nn h hc cng kh| d dng. Ngn ng biu ch khng din }m c c|i li
ny r rt nht: ngi Triu Tin, ngi Nht cng c n c d d{ng nh ngi Trung
Hoa, thnh th ng n l{ mt th quc t ng. N l mi lin lc gia dn khp cc
min Trung Hoa, mi min c mt th ng, ni ra th ngi min khc khng hiu c,
nhng vit ra th ai cng hiu c ngha, mc du c c khc [tc li bt {m]. Tht l
mt ci li c trong thi gian ln khng gian. Bch thoi ~ chia th{nh c trm th ng, cn
vn ngn th t xa ti nay khng thay i my, thnh th c vn Trung Hoa vit cch nay
trn hai ng{n nm, ngi Trung Hoa c hc n{o cng hiu c, mc du khng bit ngi
xa c mi ch ra sao, hoc hiu mi du c kh|c ng{y nay khng. Nh vy m{ vn
minh, t tng Trung Hoa c duy tr, m{ c|c tng bo th c mt sc mnh rt ln;
cc nim thi xa lun lun gi c a v quan trng nht trong s {o to thanh nin.
S kin biu th r rng nhng c tnh cn bn ca vn ha Trung Hoa: mt s nht tr
mc du thi i thay i v mi min mt khc; mt tinh thn bo th rt mnh, vng;
mt s tip tc khng gi|n on qua cc thi i, khng nn vn ho| n{o bng. Li vit
l mt thc hin ti tnh v phng din tinh thn; ngi Trung Hoa c th phn loi, sp
xp ton th v tr vn vt, hot ng, c tnh nh v{i trm b vi khong mt ngn
ri du hiu na phn bit m din c mi v i sng, v vn hc. Cc cch dng
ch din t tng ca chng ta khng chc g ~ hn c|ch }u, mc du mi xt qua
th n c v cht ph|c, s khai. Leibniz th k XVII v Donald Ross thi i chng ta c
ao c mt th ch vit khng l thuc vo ting ni, vo mt dn tc no c, tr|nh c
nhng bin thin ca thi gian v khng gian, c th din c cc nim ca mi dn tc
bng nhng ch nh nhau, ai cng hiu c. Nhng ai m{ khng bit rng mt ngn ng
dng ton du hiu nh vy, lin kt vi c trm th h v mt phn t s ngi trn th
gii, ~ c sn ng ri? Ngi phng ng kt lun mt cch rt hp l rng, nu vy
th khp th gii phi hc vit ch Trung Hoa[342].

III. i sng hng ngy

1. thn qu
Cnh ngho ca nng dn C|c phng ph|p canh t|c Gt Tr Rau v{ c}y n tr|i
Tnh khc kh, kin nhn ca nng dn
Tt c nn vn hc cc a dng ca Trung Hoa, tt c nhng t tng t nh ca h v tt
c nhng c|i t im i sng ca h u nh t ai ph nhiu ca h c. Ni nh vy c l
ng hn: nh sc lao ng ca h, v s ph nhiu ca t ai l{ nh sc ngi ch khng
phi t nhin m c. Trong nhiu th k, nhng ngi sng u tin sng trn t Trung
Hoa ~ phi chin u vi rng r, vi th d, su b, lt li, hn hn, vi mui, phn, v
bng gi|, ri mi bin i c nhng min hoang vu mnh mng y thnh rung vn
ti tt. Cuc chinh phc thin nhin c phi din li hoi; ch n rng by b trong mt
th k l mt min bin thnh sa mc[343]; ch v{i nm b b l{ ng bin thnh rng rm.
Cuc chin u kh nhc v nguy him; lc no cc r chung quanh cng c th x}m lng,
chim cc min kh nhc lm mi khai ph xong. Chnh v vy m nng dn khng sng
trong nhng tri cch xa nhau m ngay t bui u ~ t hp nhau thnh xm nh, p mt
bc tng chung quanh, ban ng{y ra ng lm rung, c khi ng trn m ngo{i ng
canh trm na.
Phng ph|p canh tc ca h rt gin d, ng{y nay cng khng kh|c ng{y xa bao nhiu.
i khi h dng cy mi u bng g, ri bng |, sau cng bng st nhng thng
thng h xi t rt k bng cy cuc. H bn rung bng cc th phn h kim c,
k c phn ngi, phn ch. T mt thi rt xa xm, h ~ {o rt nhiu kinh dn nc
sng vo rung k; h {o c qua min ni | nhng ng nc s}u tm mt ngn sui
ngm ri dn n ti mt c|nh ng kh cn. H khng bit c|ch lu}n canh [nm n{y trng
ging n{y, nm sau trng ging khc], khng bit phn nhn to, nhiu khi khng c c tru
b, m{ cng l{m c hai hay ba ma mi nm trn mt na t ai trng trt c ca
h v h ~ bt t phi sn xut nhiu thc phm cho h, hn bt k mt dn tc no
khc trong lch s. H trng nhiu nht l la v k, ri ti la tiu mch (la m), la i
mch (orge). La khng nhng n m{ cn ct ru, nhng nng d}n t khi c ung
nhiu ru. H thch nht l tr; sau la l tr chim nhiu t trng trt nht. Mi u tr
ch dng lm thuc tr bnh, ri mi ngy n ph bin, ti i ng th n ~ c xut
cng v{ c cc thi nhn ngm vnh. Th k XV, c ng thch c|i th thanh nh~ ung tr;
ngi ta ganh ua nhau tm nhng ging tr tt hn, v c nhng cuc thi xem th tr no
ngon nht. Trung Hoa cn sn xut nhiu rau m vi th nh u n{nh v{ mng rt b; cn
nhng loi gia v cay, nng nh h{nh, ti, v c ngn th tr|i c}y. Khng c ng c, nn
tru b t, ch dng ko c{y; cn n tht th ch c heo v g vt. Mt s ng d}n sng
nh |nh c| sng bin.
Go, m ng, min, rau v mt v{i con c|, l{ thc n chnh ca hng ngi thng;
hng phong lu th n thm tht heo, tht g; cn hng giu c th rt thch tht vt[344]. Trong
cc ba yn tic Bc Kinh, i khi ngi ta dn ra c trm mn nu bng tht vt. Sa b
rt him, trng g{ cng vy m li t khi ti; ngi ta lm mt th sa u nnh v mt
th u ph [t{u h] ta nh ph m|t [ph mai]. Nu n ~ th{nh mt ngh thut v{ ngi
ta l{m cc mn sp hi tn [?] vi yn so; c nhng mn rt ngon lm bng vi c v rut
c, bng chu chu, bng con trng, con nhng; ngi ta n tht nga, tht la, tht chut, tht

rn, tht mo, tht ch. Ngi Trung Hoa thch n; trn b{n n ca nh{ gi{u thng thy by
tun t bn chc mn, thc kh|ch n rt mnh, ba bn gi mi xong ba.
Ngi ngho khng cn n l}u nh vy. Nng dn phi lm ti tm mt mi, m{ ch tr
v{i trng hp rt him, cn th t ai tin chc c rng khng c lc phi cht i. Nh
mi x khc, k no mnh v{ khn lanh cng g}y dng ni nhng c ln lao; ti sn
trong nc tp trung vo trong tay mt s t ngi. L}u l}u, nh di triu Tn Thu
Ho{ng, ngi ta chia rung cho ngi c{y, nhng ri chng bao l}u t ai li tp trung vo
mt s ngi v lun lun c k khn, ngi di. a s nng dn lm ch khonh t ca
mnh, nhng d}n s tng ln mau hn din tch t khai ph, thnh th khonh t ca h
c mi ngy mt nh i. Rt cuc h ngho mt, khng hn g bn cng dn n . Li
tc mt gia nh nng d}n trung bnh khng qu| 1.200 quan (c) mi nm[345], nhiu k ch
sng bng vi xu mi ng{y, v{ nm n{o cng c hng triu ngi cht i. T hai ng{n nm
nay, mi nm Trung Hoa c t nht l mt cn i km; mt phn v h sinh sn mau qu,
t ai khng nui ni; mt phn cng v phng tin chuyn ch va t va t. Thnh th
min ny cht i m{ min kh|c d la go. Sau cng, tr vn v li cho i in ch v
ng thu ri, cn d c gi la n{o th nc lt cun i ht. Sng Hong H m h gi l
tai |ch ca Trung Hoa, c th chuyn dng chy ra mt hng khc, lm cho }y c
ngn lng b chm di nc, m ch kia c ngn lng khc ho kh cn, khng sn xut
c g[346].
Nng dn Trung Hoa thi n{o cng thn nhin, can m ng u vi nhng thin tai
y. Mt c}u phng ngn bo: Sng cuc i ph du ny, ch cn mt ci nn v mt chn
cm. H lm lng cc nhc nhng chm chp: khng b m|y mc thc y, h ght ting
ng ca my, tc ca my m h cho l nguy him. H khng ngh th by v ch nht;
nhng c nhiu ngy l, tt: Tt Nguyn |n, tt Hoa ng; nhng dp h c ngh
ngi, m{ i h ti ln, m mng, xc ng, c trong nhng ma u m nht trong nm. Khi
ng t{n, tuyt tan, t c thm nhun nhng git ma m |p u xun, nng dn li ra
ng lm lng v ht nhng bi ca trn tr hi vng, ~ c t thi c thi xa.

2. Trong cc ca tim
Cc ngh mn La Xng C|c phng Lao cng ng s v kinh Thng nh}n
Tn dng v tin t Cc th nghim v tin t Lm pht giy bc
Vy m{ trc th k XVIII, k ngh Trung Hoa ng u th gii. T thi xa nht trong
lch s ca h, chng ta ~ thy nhng th th cng lm vic sut ng{y v{ thng nh}n
bun bn tp np trong cc th trn. Nhng k ngh ph bin nht l ngh nui tm dt la,
do ph n lm ti mt ni gn nh, hoc ngay trong nh h. K ngh dt la l mt k ngh
c t rt l}u i ri, xut hin Trung Hoa c l v{o nh thin nin k trc T.L. Ngi
Trung Hoa nui tm bng l| d}u ti, v{ t c nhng kt qu phi thng: c mt cn[347]
tm mi n (700.000 con) nui bn mi hai ng{y th c}n nng c 9.500 cn[348]. Tm
ln ri, h t ln nhng c|i phn tre hay rm, chng nh t l{m kn. Ngi ta nhng
kn v{o nc si ko t, ri dt thnh la, gm, vc, lm nhng tm nm, thu trang
ho{ng i sng ca gii thng lu[349]. Cn ngi nui tm v dt t th phi bn vi.
T nhiu th k trc T.L, song song vi nhng tiu th cng ngh ti gia , cn c nhiu
xng nh ti cc th trn. Ba trm nm trc T.L ~ c mt gii lao ng th thnh gm
ch v th hp nhau th{nh phng. Th tiu k ngh y ph|t t ln, cc th trn ho| ng
d}n hn, tp np hn v{ ti thi Ht Tt Lit (th k XIII) v phng din k ngh, Trung
Hoa ~ c th so snh chu u th k XVIII ri. Marco Polo vit: Mi ngh c c ng{n xng
v mi xng dng mi, mi lm, hai mi, c khi ti bn mi th Bn ch nhn giu
nht khng thm m tay vo cng vic na m ch vnh vang i i li li coi sc, xem xt.
Nhng phng y, nh c|c nghip o{n ng{y nay, r|n hn ch s cnh tranh, nh tin
cng, gi c, s gi lm vic; nhiu phng cn hn ch sc sn xut gi khi xung. C
th v h c duy tr nhng truyn thng ca ngh nghip m khoa hc Trung Hoa mi chm
tin, cuc cch mng k ngh chm xy ra; ngy nay tt c nhng chng ngi, do ch
gy ra mi mt ln sng b cun i ht.
Nhng phng y m nhim nhiu nhim v m{ ngi u T}y thng giao cho nh
nc; h t t ra qui ch cho h v buc mi ngi phi theo ng; h c nhng u ban
ho gii ch v th, hai phe c c i din, nh vy m t c nhng v bi cng; tm li
h th{nh nh mt t chc t tr, t ch nh lo ci li cho mi ngi m{ tr|nh c ci
cnh lng nan, mt l chu hu qu ca ch ngha phng nhim, hai l b nh{ nc c ch.
Khng phi ch ng{nh thng mi v{ ng{nh k ngh c ch v th mi thnh lp nhng
phng; ngay nhng ngnh nh nhoi hn: ngh th co, ngh lm bp, ngh khun vc,
v.v cng c phng; c bn hnh kht cng hp nhau th{nh o{n th c qui tc rt
nghim. Ti cc th trn, mt thiu s d}n lao ng l{ n t; thng thng l nhng gia
nhn bt phi vi ch trong bao nhiu nm hoc sut i. Gp lc i km, c k em
bn con gi hoc nhng a tr m ci, thng vi gi r mt; thi n{o cha cng c quyn
bn con gi lm t thip cho c|c nh{ gi{u. Nhng s n l khng bao gi ng o nh Hi
Lp v{ La M~; a s th thuyn l nhng ngi lao ng t do, hoc thuc vo mt phng
no , cn a s nng d}n c lm ch rung ca h, hp nhau thnh lng xm gn nh
c lp, khng b chnh quyn trung ng chi phi.
Hng ho th gnh hoc v|c; ngi th ngi trn kiu do phu khing, vai h chai, h an
phn. i khi ngi ta dng la ko xe, nhng thng thng xe do ngi y. Sc lao
ng r qu|, nn khng c l g dng loi vt hoc my mc m pht trin s chuyn ch.

V dng nhng phng tin c l nh vy nn chng phi sa sang ng s|, ng h ti

my th vn i c. Khi bn t bn u T}y ~ l{m xong ng xe la u tin nm 1876,
mt ng d{i mi su cy s ni Thng Hi vi Ng Tng, dn chng phn khng, bo
ng ti thn linh; h lm d ti ni nh Thanh phi mua li ng , ph|, ling u my
v toa xung bin. Thi Tn Thu Hong v Ht Tt Lit, c nhng quc l l|t |, nhng b}y
gi ch cn vi du vt l m. ng trong thnh ph chiu ngang ch c hai thc ri,
cho nng. Cu c nhiu v c cy rt p nh c}y cu bng cm thch Di Ho Vin.
Thng nh}n v{ kh|ch i ng dng ng thu cng nhiu bng ng b. C bn chc
ngn cy s kinh b vo s thiu ng xe la, v Vn H bt u {o v{o khong nm
300 sau T.L, ti i Ht Tt Lit mi hon thnh di trn ngn cy s, ni Thin Tn vi
H{ng Ch}u, l{ cng trnh v i th nh ca Trung Hoa, sau Vn l trng thnh. Sng rch
y thuyn ln thuyn nh qua qua li li, ch cc hng ho m khng tn km bao nhiu,
li dng lm ch cho hng triu ngi ngho.
Ngi Trung Hoa c thin t v thng mi, c th kin nhn tr gi hng gi. Cc trit
gia Trung Hoa ng vi nh cm quyn, thi n{o cng khinh bn thng nh}n; nh{ H|n
|nh thu h rt nng v cm h ngi kiu, bn gm vc t la. Giai cp thng lu
mng tay rt d{i, cng nh {n b{ phng T}y i gi{y cao gt, t rng mnh khng m
ti vic g c. Thi xa, hng s ng u, ri ti nng, cng, thng v ngi ta cho rng
thng nh}n ch trao i cc sn vt do m hi nc mt ca ngi khc ch khng sn
xut g c. Mc du vy, bn thng nh}n vn lm giu, ch sn phm Trung Hoa i khp
chu , hang cng ng hm n{o cng i ti, v rt cuc thnh nhng ct tr vng nht
chng nn ti chnh ca quc gia. Ni thng b ngn tr v quyn li kin [?], cn ngoi
thng th lo b n cp trn b, n cp trn bin; nhng thng nh}n Trung Hoa vn tm
c cch cho thuyn i vng b|n o M Lai hoc cho thng o{n i qua Turkestan, ch
hng ti n , Ba T, Msopotamie, ti c La M na. La, tr{, s, giy, {o, hnh,
thuc sng, qu}n b{i, l{ nhng th h xut cng nhiu nht; ngc li, h mua v l
alfalfa [mt th c cao mt thc Algrie lm giy, |nh thng, lm nm], thu
tinh, u phng, thuc l v thuc phin.
S bun b|n c d dng nh t thi c ~ c mt t chc tn dng v{ c tin. Thng
nh}n thng cho vay ln nhau, li rt cao, trung bnh l 36% mt nm, m{ thi xa Hi
Lp v{ La M~ th cng vy, v h phi chu nhiu s ri ro. Ch khi no cn tin ngi ta mi
vui v, t t vi h; mt tc ng c Trung Hoa bo: bn n cp m ng}n h{ng. Th tin c
nht l v s, dao, la; th tin u tin bng kim loi xut hin trc th k V trc T.L.
Nh Tn tuyn b dng vng lm bn v, nhng ri triu nh li c tin bng hp kim
ng vi thic, thnh th tin vng bin ln ln trn th trng[350]. Khi H|n V tung ra
th tin bng hp kim bc vi thic, b bn lm bc gi lng on m tht bi, ngi ta
dng nhng ming da d{i 30 ph}n thay tin, nhng ming l{ thu t ca giy bc sau
ny. Vo khong 807, trong nc thiu ng cng nh ng{y nay chng ta thiu vng v
s h{ng ho| tng ln ho{i, vua Hin Tn [nh{ ng] buc d}n c bao nhiu ng phi np
ht v kho ca nh{ nc, ri nh{ nc cp cho mt th bin lai, gi l{ phi tin [tin bay],
hnh nh d}n Trung Hoa chp nhn th tin bay vi mt tinh thn trit nh}n. Sau ch
y b bi b v khng cn ti na, nhng s pht minh ra thut in bn g gi cho chnh
ph dng c|ch in n{y lm ra tin, v khong 935 tnh bn t tr T Xuyn, ri nm 970,
triu nh Trng An bt u pht hnh giy bc. i Tng, ngi ta lm pht giy bc,

khin nhiu ngi b ph sn. Marco Polo bo: S giy bc ca triu nh trong th trn
Cambaluc (Bc Kinh) v coi cch s hot ng, ngi ta c th o|n m{ khng lm my
rng h bit thut luyn kim (alchimie) v h cng dng nhng cch y l{m ra c bc,
v ng ta t c|ch ngi Trung Hoa dng v cy du tm n lm thnh nhng ming giy
m dn chng chu dng thay tin vng, khin cho ng bo Venise ca ng khng tin,
khinh ng l{ ni l|o. l{ ngun gc ca giy bc, n khng ngt tun vo th trng khp
nc, khi th kch thch, khi th lm t lit i sng kinh t.

3. c pht minh v khoa hc

Thuc sng, ph|o thng thin v{ chin tranh Kim ch nam S ngho nn v cc pht
minh k ngh a l Ton hc Vt l hc Phong thu Thin vn Y hc V sinh
Dn tc Trung Hoa hnh nh c t{i ph|t minh hn l{ t{i li dng cc pht minh ca h.
Thuc sng pht hin i ng, nhng mi u ch dng l{m ph|o thng thin, m~i
ti i Tng (1161 sau T.L) mi ch to nhng lu n dng trong chin tranh. Ngi
Rp nh bun bn vi Trung Hoa m bit cht mang tiu (salptre), cht cn nht lm
thuc sng, v gi l{ tuyt Trung Hoa [v n trng nh tuyt]. H truyn b mt ch to
thuc sng vo min T}y , ngi Sarrasins dng n trong chin tranh. Cn Roger Bacon,
ngi u u tin ni n thuc sng th c l bit cch ch to n nh c sch Rp hoc
nh ni chuyn vi Rubruquis [mt nh truyn gi|o] ~ i khp Trung .
Kim ch nam cn c hn nhiu. Theo cc s gia Trung Hoa th ngi pht minh ra n l
Chu Cng i Th{nh Vng (-1115 -1078) mt o{n s gi ngoi quc[351] bit hng
m tr v qu hng; ng cho ph|i b nm c xe, mt c c mt c}y kim ch hng
nam. Chc ngi Trung Hoa ~ bit t lu t tnh ca | nam ch}m, nhng trc h ch
dng trang ho{ng c|c n th. Kim ch nam c m t trong b s Tng th, vit vo
th k th V sau T.L, theo b y th nh{ thin vn hc Trng H{nh (mt nm 139 sau T.L)
c cng tm li c pht minh ~ c t trc ri mt i. Mt cun sch vit hi u th k
XII l cun u tin chp rng cc nh hng hi, ~ bit dng kim ch nam, m cc nh hng
hi y l nhng ngi ngoi quc c l Rp vt bin t Sumatra ti Qung Chu.
chu u, mi vo khong 1190 mi thy kim ch nam c m ch ti trong mt b{i th ca
Guyot de Provins.
Mc du pht minh ra kim ch nam, thuc sng, giy la, c|ch in, c|ch l{m s, nhng
ngi Trung Hoa khng c t{i ph|t minh k ngh. H c c tng tng v ngh thut, pht
trin cc th ring ca h, t c mt mc hon ho, t ra nhng nt t nh, thanh nh
m t xa ti nay khng c mt dn tc n{o hn h c; nhng cho ti nm 1912, h vn
dng nhng kh c c l trong i sng kinh t, c l mt phn h ght m|y mc [v c gii
sinh ra c t}m, hoc c c t}m mi ch to ra c gii], mt phn na h d cm c
nhng tai ho ca k ngh hin i, n l{m cho con ngi phi lm lng vi v~, mau nh c|i
my, m mt na nhn loi mt vic l{m cho mt na kia gi{u c. Ngi Trung Hoa l
dn tc u tin bit t than |, ngay t nm 122 trc T.L, h ~ {o c mt t than |,
nhng ri khng tm cch khai thc cc m than, m hu ht cc m kh|c th cng vy. Tuy
bit ch to thu tinh m h vn mua ca phng Ty. H khng ch to ng h, inh c,
ch c t c}y inh xu x. Trong hai ng{n nm, t u i H|n n cui i Thanh, k ngh
Trung Hoa khng tin c bao nhiu, cng nh chu u, t thi i Pricls ti cuc
cch mng k ngh.
Trung Hoa thch s l do truyn thng, s an tnh ca suy t, hc hi hn l{ s no
nhit ca tin b khoa hc, s th l ca gii ph ho. Trong s tt c cc nn vn minh ln,
vn minh Trung Hoa t cng hin cho nhn loi nht v k thut, k ngh. Hai th k trc
T.L, h ~ c nhng b sch rt y v canh nng, tm tang, v nhiu b rt qu v a l.
Mt nh ton hc th trm tui, Chang Tsang[352] (mt nm 152 tr. T.L), ~ lu li mt b v
i s v hnh hc, trong ln u tin nhn loi bit dng nhng s }m. Tsu Chungchih[353] tnh c ng s Pi vi su s phn l; ng ci thin kim ch nam; tng truyn

ng cn th nghim mt kiu tu t ng. Nm 132 sau T.L, Trng Ho{nh ch c mt

m|y o a chn[354], nhng xt chung th mn vt l hc ca Trung Hoa c tnh cch khoa
hc huyn b ca mn phong thu[355] v ca thuyt }m dng. Hnh nh c|c nh{ to|n hc
Trung Hoa hc c mn i s ca n , cn mn hnh hc th h t tm ra c, v cn
o t c|t, vn rung. C|c nh{ thin vn hc thi Khng t bit tnh ng ng{y n{o c
nht thc, v{ t c cn bn cho lch Trung Hoa mi ng{y mi hai gi, mi nm mi
hai thng, thng tnh theo mt trng; c hai, ba nm h li thm mt thng nhun cho
nm }m lch hp vi s vn hnh ca cc ma v mt tri. i sng trn mt t ha hp
vi s vn chuyn ca tinh t; cc ngy tt u do c mt tri v mt trng qui nh; trt t
tinh thn ca x hi cng phi theo s vn h{nh u n ca tinh t.
T thi no ti gi, y hc Trung Hoa cng va l kinh nghim, va l{ m tn. Ng{nh
xut hin trc khi c s; trc khi phng T}y c Hippocrate th Trung Hoa ~ c nhiu y
s gii. Ngay i Chu, nh{ nc ~ t chc mi nm nhng k thi cho ai mun l{m y s, v{
nh s tin th lao y s c php nhn, tu theo h u cao hay thp. Th k th IV trc
T.L, mt v i thn ~ mun m x thy ca bn chc tn b x t tm hiu cc b phn
trong thn th, nhng kt qu ch l gy nhng cuc tranh bin chng ch li g cho y hc, v
cng vic tm hiu b bi b trong mt thi gian. u th k th II, Trng Trng Cnh
(Chang Chung Ninh)[356] vit sch v cch tit thc (dittique)[357] v v bnh thng h{n
[thng h{n lun], c hai cun y u c coi l c in, ng{n nm sau vn dng. Th k
th III, Hoa { vit mt cun v gii phu hc v ch c mt th thuc m ung;
mt cun th tht l mt iu xu h cho lch s. Vo khong 300 sau T.L, Wang Shuho[358] vit mt cun ni danh v php bt mch. u th k th IV, {o Hong Cnh (Tao
Hung-chinh)[359] t k 750 dc phm ca Trung Hoa v mt trm nm sau, Chao Yuanfang[360] vit mt cun ni danh v ph khoa v{ nhi khoa. i ng xut hin nhiu b
to{n th v y hc, i Tng c nhng cun vit ring v tng bnh. Cng i Tng, triu
nh m trng dy Y khoa, nhng a s y s u theo hc mt thy ring va hc va
tp ngh. C rt nhiu dc phm, c|ch }y ba th k m mt tim thuc trung bnh bn
c mi ngy 15.000 quan Php. Php chn bnh c v k cc, c k rm t mt vn chng
nng lnh v phn bit c hai mi bn th mch[361]. Mun nga bnh u ma ngi ta
truyn u (inoculation) ch khng chng u (vaccination) chc l bt chc n ;
ngi ta dng thu ng}n tr bnh giang mai. Bnh n{y hnh nh xut hin Trung Hoa
vo cui i Minh, lan trn rt mau khp nc v{ d}n chng hnh nh c min dch
(immunis) mt phn no, khi b nhng bin chng nng nht. V sinh chung v v sinh c
nhn, php phng bnh v mn gii phu thi nay vn cn rt th s; cc thnh ph khng
c cng tho|t nc d, nu c th cng s s{i qu|, v{ nhiu thnh ph khng c nc
trong sch ung, khng bit t chc vic ht rc, thc l thiu hn nhng bn phn s
ng ca mt x hi c t chc.
X bng l mt xa x phm rt him, rn chy nhung nhc, cho nn ngi Trung Hoa
ngho phi kin nhn chu nga v tp gi. T i Tn Thu Hong ti i T Hi thi hu
(cui i Thanh), y hc Trung Hoa tin b rt t, m ty y t Hippocrate ti Pasteur th cng
vy. T}y y theo o Ki T m{ v Trung Hoa, nhng hin nay bnh nhn vn theo ng y, ch
i b|c s phng T}y khi n{o cn phi m x thi.

IV. Mt tn gio khng c gio ng

Tin d oan m{ li theo ch ngha ho{i nghi Ma qu Th Tri o Khng o Lo
Thuc trng sinh o Pht Bao dung tn gio v chit trung Hi gio Ki T gio
Ti sao Ki T gio tht bi Trung Hoa?
X hi Trung Hoa khng dng trn mt c s khoa hc m dng trn mt c s k d, c
nht v nh, gm tn gio, lun l v trit l. Trong lch s nhn loi khng c dn tc no
va tin d oan li va c tinh thn hoi nghi, va sng knh qu thn, t tin li va c tinh
thn duy l, chng i tng l, va khng chu nh hng ca tng l, li va th nhiu thn
th|nh nh h, tr dn tc n . Ch c cch ny l ging c nhng s mu thun y
chng? Trit gia ca h nh hng ti d}n chng khng }u bng, m cnh khn cng ca
dn chng khin h c nhng hy vng ho huyn, hy vng thn thnh.
Tn gio ca nhng ngi u tin trn t Trung Hoa cng ging nhng tn ngng
ca hu ht cc dn tc thin nhin [tc nhng dn tc s khai]: h s st tin c linh hn,
th nhng ma qu lun lun ln vn chung quanh h, h knh trng mt c|ch ng}y th m{
nn th nhng hnh th lm cho h bi ri, v nhng nng lc sinh sn ca t ai, h sng
bi tri v sc nng ca mt tri v nhng trn ma l{m cho c}y c ny n, khin h ngh
rng c nhng lin quan thn b gia i sng trn mt t vi nhng sc huyn b ca
Tri. H th gi ma, sm st, cy ci, ni i, rng v rn, nhng trong nhng cuc l ln,
h xng tng nht php mu sinh sn v mi ma xun, trai gi hp nhau ma ht ri giao
hoan ngay gia rung cu xin ng rung noi gng h m{ trng ma. T tng[362] v
thy ph|p lc lin kt cht ch vi nhau, v c theo cc truyn c tnh cch tuyn truyn
m cc s gia i sau ba t ra, th cc ng vua thi s khai ca h l nhng v thnh anh
dng, trc khi ra trn u khn vi qu thn v qu thn lun lun ph h h.
Tn gi|o s khai coi tri v{ t l hai phn ca mt thc th v tr rt ln, v lin quan
vi nhau cng nh {n ng vi {n b{, vua vi b ti, dng vi }m. o Tri v{ o ngi
lin quan mt thit vi nhau; o ngi nh s vn hnh ca tinh t, ch l mt phn ca
o Tri. Thng l ng Tri vn nng , l{ c|i o, c|i ho{ iu linh thing bao trm
ht thy t ngi ti vt; bn phn con vi cha, v vi chng, ti vi vua, ch hu vi thin
t, thin t vi Thng , u phi theo ha iu. Quan nim kh cao mc du hi mp
m , lng chng gia hai quan nim n{y: coi Thng c nh}n c|ch nh khi cu
nguyn ng Tri, v{ coi Thng khng c nh}n c|ch nh khi c|c trit gia coi Tri l tt
c nhng sc mnh cng bng v nhn t chi phi c v tr, vn vt. Ln ln, trit l cng
ph bin th ch hng bnh dn mi cn gi quan nim trn, cn giai cp c hc th ch theo
quan nim di (coi Tri l nhng sc mnh, l{ c|i o) v{ l{ cn bn ca tn gio chnh
thc Trung Hoa.
T nhng d dm u tin y m pht sinh ra hai yu t cn bn ca tn gio chnh
thng: mt yu t l s th phng t tin ph bin khp nc; mt yu t na l s cng
Tri v thnh [tc c|c v nhn] ca o Khng. Mi ng{y ngi ta cng t tin v{i mn n
thng v khn vi t tin ph h cho, v ngi bnh dn tin rng ng b ng vi cn sng
mt ci n{o , c th gip hoc trng tr con chu. Hng tr thc cng cng v|i nh vy
nhng khng thc l th phng m ch l truy nim t tin; nh ti v{ sng knh ngi ~

khut l mt iu tt cho tm hn, cho ni ging v nh vy cng l{ knh trng ng li t

tin ~ vch ra, m c mun canh t}n th cng do d, do t c s xo trn trong nc. S
th phng t tin y c v{i im bt li: Trung Hoa y nhng ngi m rt ln khng ai
d|m ng ti, m s cy ba, x}y ng xe la b tr ngi, nhng theo c|c trit gia Trung
Hoa hi y khng |ng k so vi ci li l ch chnh tr c vng, phong tc, tinh thn
dn tc c tip tc t i n{y qua i khc. C l nh tc th cng t tin }m r su vo
tm hn dn tc, nh t ai mnh mng m{ t phng tin chuyn ch m ln ln dn tc
Trung Hoa c mt s thng nht mnh m v tinh thn; th h sau rng buc vi th h
trc bng truyn thng, v{ i sng c| nh}n ho| ra cao thng ln v c d vo lch s
tn nghim ca ni ging.
Tn gio chnh thng c cc hc gi theo va rng hn li va hp hn tn ngng ca
dn chng y. Ln ln, t th k ny ti th k khc, Khng t c trng vng thm v sau
c triu nh a ln h{ng th|nh nh}n, ch hi km Thng mt cht thi, trng
n{o cng dng bia, tnh n{o cng ct n th ng, v Xun Thu nh k, nh vua cng cc
quan li t l, tng nim mt v ~ c nh hng rt tt ti dn tc. Nhng ngi thng
minh khng coi ng nh v thn, nhng i chng th th ng nh thn thnh, d theo ch
ngha v thn, ngi ta cng c th li t ng, coi ng nh t tin ca mnh. Nhng Khng
gio chnh thc nhn c Thng , sc mnh ti cao ca v tr; mi nm nh{ vua rt long
trng t Thng trn Nam Giao, mt du khng coi Thng c tai mt nh chng
ta. o Khng khng ni n s bt t ().
Tn gi|o n s v{ gn nh duy l y khng l{m cho i chng tho mn. V rt t, phn
tng trng, khng |p c nhng hi vng, m mng ca con ngi, khng khuyn khch
s tin d oan, m{ chnh nhng d oan l{m cho i sng hng ngy cung nhit hn. V
Trung Hoa cng nh c|c nc khc, dn chng thch dng c|i nn th ca s linh d m t
im cho i sng bnh phm hng ngy; h l m thy trong khng gian, trn mt t, c
mt th gii qu thn, thin hay c, ln vn chung quanh h, v h mun dng nhng cu
thn ch hoc nhng li cu khn cc qu thn y khng lm hi c h, hoc ph h
cho h na. H nh thy bi dng mai ra hay c thi o|n tng lai cho h theo Kinh Dch;
h mun nhng nh phong thu m hoc hng cho nh h; h thu bn ph thu
cu ma hay nng cho h. H ght nhng tr sinh phi ngy hung, v c nhng thiu n
cung nhit, t t cu phc hoc gy ho [?] cho cha m. c bit l{ ngi Hoa Nam c
c thn b, khng a tnh c|ch lnh lng, duy l ca Khng gio v mun c mt tn gio
tng h nim an i n{y l{ c hng i sng vnh cu.
Cho nn vi nh thn hc bnh d}n mn ngay nhng hc thuyt hi m h ca Lo t
ri ln ln to nn mt tn gio[363]. Lo t v Trang t cho o l qui tc sng, l mt
phng tin cho th gii c thi bnh, ch khng bao gi c coi n l mt ng thn
linh, li cng khng cho rng nh theo n m khi xung h ri vn cn c sng trn mt
ci n{o kh|c. Nhng ti th k II, c mt s ngi bo c Lo t truyn cho mt th
thuc bt t, v sa i[364] hc thuyt ca Lo t. Th thuc y c nhiu ngi ham lm
v{ tng truyn nhiu ng vua lm dng m cht. Khong 148 sau T.L, mt thy tu thn b
bn mt th ba rt gin d m tr c bch bnh ly nm hc la. C th rng th ba
tr c bnh cho v{i ngi, cn nhng k khng ht bnh th ng ti thiu c tin, nn
ba khng cng hiu. Th l thin h n n theo tn gio mi, dng n, quyn rt nhiu
tin tng cc thy tu [hay thy ph thu?] , em lng tin d oan ca h ra th tn gio

mi. Lo t thnh mt v thn [Th|i thng Lo qun], bo ng bng m t|m mi nm

ri mi ra i, cho nn mi sanh ra ng ~ gi{, u ~ bc, minh trit ngay ri. Ngi Trung
Hoa thch tng tng ra nhng qu thn mi, ri dng ph|o cho qu s m phi l|nh i,
cn cc thn bing nhc, thim thip th h |nh thc dy bng ting ching, ting trng,
bng pho thng thing, bt nghe nhng li khn vi cu nguyn ca h.
Trong mt ng{n nm, o gi|o thu ht c hng triu tn , thuyt phc nhiu ng vua
v kin nhn ginh nh hng vi Khng gi|o, ngn cn triu nh thu thu tiu vo vic
nc. Sau n phi thua, khng phi v o Khng hp l, m v mt tn gio mi mnh hn,
an i c hng bnh d}n hn, tc o Pht. o ny t n bt u truyn sang Trung
Hoa trong th k th nht sau T.L, lc khng cn l{ hc thuyt nghim khc, m m m
c Pht truyn b| nm trm nm trc, khng cn l mt o kh hnh m l mt tn
gi|o linh ng, vui v th v s thn linh hin t trong mt cnh thin ng rc r; tc
mn ph|i i tha m cc nh thn hc ph|i Kanishka ~ sa i cho thch hp vi cm xc
ca hng ngi cht phc. Pht gi|o i tha ny tng cho Trung Hoa c nhiu v thn c
tai mt nh ngi, chng hn Pht A Di { thin ng, Pht Quan m mi u l{ {n
ng, sau th{nh {n b{, rt t bi tha th cho mi ngi, li thm c|c La H|n, l{ mi tm v
trong s c|c t u tin ca c Thch Ca, lun lun sn s{ng gip nhn loi au kh
v u m, lc hng. Khi nh Hn sp , Trung Hoa chm m trong cnh lon lc, dn
chng kit sc v chn nn hng v o Pht, cng nh thi u chu, th gii La M
hng v o Ki T. o gio m vng tay n tn gi|o mi v ln ln ho hp cht ch vi
o Pht trong tm hn ngi Trung Hoa. Mt s ng vua ngc ~i o Pht, cc trit gia
t co tnh cch d oan ca n, cc chnh khch lo ngi v thanh nin t giam mnh trong
c|c ngi cha, khng gip g c cho quc gia, nhng sau cng chnh quyn phi nhn
rng tn ngng mnh hn chnh quyn; cc ng vua sau phi ho gii vi cc v thn mi,
cho php c|c ng s i khut thc, xy cha chin, cn nh Nho v cc quan li {nh an
phn nhn thy o Khng ca mnh ch cn l tn gio ca gii thng lu. o Pht chim
nhiu n c, dng cha ngay bn cnh c|c n o gio trn ngn ni Th|i Sn thing
ling, tp cho d}n chng quen i h{nh hng, gip cho vn hc, kin trc, c n lot na
tin b, tim vo tm hn Trung Hoa mt cht khoan hu, nhn t. Ri, cng nh o gio,
n bt u suy i, bn tng l sa o, mt s thn linh ngoi o v cc t gio trong dn
chng xm chim n; rt cuc nh hng v chnh tr ca n vn yu t, khng thi no
c mnh, gp lc Khng gio phc hng (i Chu Hi) nh Tng th tiu ma lun. Ngy
nay cha chin hoang vng, gn nh khng c mt ngun li n{o, c|c nh{ s phi sng cc
kh.
Nhng o Pht ~ thm nhun tm hn dn tc v vn cn bng bc trong m tn
ngng m h, phc tp ca gii bnh dn. V Trung Hoa, cc tn gio c tnh cch bao
dung, ch khng c chim, t cho l{ c tn, nh u, M, cho nn khng bao gi gy ra
ni lon (tc chin tranh tn gio). Khng, Lo, Pht vui v sng chung vi nhau chng
nhng trong nc m c trong tm hn tn na; nhiu ngi Trung Hoa theo c tam
gio, li th thn sng thn ni na. Ngi d}n Trung Hoa c h nh mt trit nhn; ng
rng khng c g chc chn c; xt cho cng, cc nh thn hc c l cha bit chng, c th
c thin ng c lm, th th tt hn ht c tn trng tt c c|c tn gi|o, cng dng
cho tht nhiu khi mnh cht, c|c tu s tng kinh siu cho. Li thm, khi gp vn may,
ca nh vui v, l{m n khm kh|, th {n ng Trung Hoa t ngh n thn thnh, h cng vi

t tin cn vic l n l cha th cho cc nh tu hnh v bn ph n. {n ng Trung Hoa

l{ con ngi t c tinh thn tn gio nht trong lch s nhn loi; h lo kim n trn ci trn
ny, c khn vi thn thnh th khng phi c ln thin ng m{ kim thm c
t tin nui v nui con. Khn vi m thn thnh khng ph h, h vn ngho mt, th h
bng b thn thnh, c khi h ling thn thnh xung sng na. Mt tc ng Trung Hoa
bo: C ngi no tc ngu tng m th thn bao gi }u; thn lm bng g, h bit qu
ri m{.
Do m{ ngi Trung Hoa khng cung nhit theo Hi gio, Ki T gio, v nhng tn
gio y cng ch nh Pht gio, ha cho h ln thin ng m h th li mun hnh phc
ngay trn ci trn n{y. a s mi lm triu tn Hi gio Trung Hoa khng phi l gc
Trung Hoa m c mu ngoi nhn t nhiu, hoc kt thn vi ngoi nh}n Ki T gi|o do tn
Cnh gi|o a v Trung Hoa v{o khong 636 sau T.L. Vua ng Thi tn c thin cm vi
h, che ch h. Nm 781, nhng tn Cnh gio Trung Hoa dng mt c|i bia ghi n che
ch ca cc vua cha, v hi vng rng nh s che ch , o Ki T s lan trn khp Trung
Hoa. T c|c tu s ging Tn sing nng, dng cm v thng thi, v cc mc s o Tin
L{nh c cc nh t ph M bo tr, rn thc hin c vng ca c|c tn Cnh gio. Ngy
nay Trung Hoa c khong ba triu tn Ki T gio: trong mt ng{n nm m{ ch ci gio
c c mt phn trm d}n chng[365].

V. S chi phi ca lun l

Quyn lc ca lun l trong x hi Trung Hoa Gia nh Con ci Trinh tit Mi dm
Trai g|i i li vi nhau trc khi c v c chng Hn nhn v i tnh Mt v mt chng
v nhiu v V l Li d Mt n hong Trung Hoa Gia trng {n b{ l thuc {n
ng Tnh tnh ngi Trung Hoa
S d o Khng v s th phng t tin trong hai ng{n nm ~ thng c bao nhiu
o khc, chng c bao nhiu cuc tn cng l v chng l yu t cn bn ca mt truyn
thng cao c v mnh m l{m c s cho i sng Trung Hoa. C hai u dng nhng hnh
pht c tnh c|ch tn gi|o bo v gia nh. Qui tc lu}n l c truyn t i cha n
i con, lu dn thnh mt th chnh quyn v hnh trong x hi Trung Hoa; qui tc
vng vng ti ni x hi tn ti trong trt t v{ k lut trong khi quc gia bt n phi tri
qua bit bao cuc thng trm! Voltaire ni v dn tc Trung Hoa: C|i m{ h hiu r nht,
vun trng nht l lun l v lut ph|p. Khng t bo: Gia c t ri thin h mi bnh.
Ngi Trung Hoa a qui tc n{y ra l{m cn bn: lu}n l trc ht phi bin i s hn
n, dm lon gia trai gi thnh mt ch c trt t m mc ch chnh l{ dy con ci.
S d lp gia nh l{ sanh con. H cho rng cng c nhiu con cng tt; mt dn tc lc
n{o cng c th b tn cng v cn c chin s bo v; t ai kh| ph nhiu nui c
nhiu dn; trong nhng gia nh ng con qu, v ti nhng vng ng d}n qu|, k no yu
ui nht s t nhin b {o thi, k no mnh nht s sng st, sinh con c|i phng
dng cha m gi{ v{ sn sc m m t tin. S th phng t tin nh vy to nn mt dy
xch m mi khoen l mt th h, cho ti thi gian v cng; ging di mun c mnh th
ngi chng phi c con trai lm v vang cho mnh v th phng t tin khi mnh cht
ri. Mnh t bo: Bt hiu hu tam, v hu vi i.
Vy con trai c qu lm, v{ ngi v no khng sanh con trai th xu h v cng; v con
trai lm rung gii hn con g|i, chin u vi k th gii hn, c l v vy m ch con trai
mi c th cng t tin. Con gi l mt gnh nng v phi kh nhc nui chng mt
ngy kia chng v nh chng, lm lng cho chng ri sanh con trai cho gia nh nh{ chng.
Nu sanh nhiu con gi qu m li gp lc ngho i th c th em b ngo{i ng cho
a b cht lnh, hoc b heo n tht, m chng c ti li g c. Nhng a con n{o qua c
tui th th c cng v cng [theo l thuyt], ngi ta khng dy d chng bng roi vt
m bng gng tt; c khi ngi ta tm |nh i chng trong mt thi gian vi nhng a
tr trong mt gia nh th}n thuc, chng khi h v cha m nung chiu qu. Tr c
nui ring trong cc phng ca {n b{, trc by tui chng t khi tip xc vi nhng ngi
{n ng ln tui. Ri nu gia nh c tin th cho con trai i hc, v cm khng c gn
con gi; t mi tui tr i, mun c bn, th chng phi la hoc kim bn {n ng hoc
tm k n; c xt thi ng tnh i rt ph bin Trung Hoa v bn {n ng nhiu k bn
dm th chng ta ng rng kh nng la chn y ch l chuyn l thuyt.
Ngi ta dy con gi phi gi trinh tit, ngi ta coi chng h rt k, ti ni c nhng
thiu n ch mi b mt ngi {n ng v tnh ng ti ngi m{ ~ t cho l ti nhc, phi
t t. Nhng ngi ta li khng tp cho {n ng c c c y; tri li ngi ta cho rng
{n ng lui ti cc lu xanh l chuyn thng, chnh |ng na, s kht khao y cng nh
mi s kht khao khc, phi tho mn mi c, tt nhin phi chu hu qu tai hi nu
thi qu. T thi thng c, ph n bn dm vn l mt ch c chp nhn, khuyn

khch na. Qun Trng, vin t tng ni danh ca nc T [thi Xun Thu], ~ t chc
mt khu cha im thng nh}n c|c nc khc tho thch tiu pha s tin h ~ kim
c T, trc khi h ri T. Marco Polo bo ti kinh ca Ht Tt Lit, s k n ca nhi
nhiu khng tng tng ni v n{o cng rt p. H sng trong mt khu ring, phi np
nhng th thu c bit, v ngh ca h c qui nh hn hoi; triu nh Trung Hoa la
nhng p nht tng nhng s gi ngoi quc. V sau[366] xut hin mt hng {n b{ yu
tinh na, hng ca nhi c th ni chuyn vn chng thi ph vi kh|ch l{ng chi, hoc gip
c|c gia trng o mo tip khch khi c tic tng. Mt s ca nhi c hc vn th v{ trit
l, bit n, bit v. {n ng rt d i li vi {n b{ [mt hng {n b{ n{o thi] trc khi c
v, m hng {n b{ nt na rt kh tip xc vi {n ng, th{nh th rt t khi c nhng cuc
tnh duyn lng mn[367]. Nhng trong v{i tc phm vn chng, ngi ta cng thy c vi
chuyn tnh cm ng, v t th k th VI trc T.L ~ c tch mt ch{ng si tnh tn l{ V
Sinh i mt thiu n di mt cy cu, i hoi nng khng ti, nc sng dng ln ln
ln m chng khng chu v, {nh chu cht ui. Chc khng c anh chng no li ngc ti
mc , nhng iu |ng l{ c|c thi s thi y cho rng vic y c th xy ra. Nhng xt
chung th tnh u ym thng thy trong cc cp {n ng hn l{ gia {n ng v{ {n b{; v
im , ngi Trung Hoa sao m hp vi ngi Hi Lp [thi xa] th.
i tnh khng ng vai tr g quan trng trong vic la bn trm nm c. Lp gia nh ch
sanh con ni di th c in mi la ngi mnh yu, ngi Trung Hoa ngh vy. Cho nn
vic hn nh}n cha m i bn b{n tnh vi nhau; thanh nin khng c bit ti. {n
ng m{ khng ci v th l v lun; c thn l mang ti vi t tin, vi quc gia, vi ni
ging na; ngay cc nh tu hnh mun c sng c th}n cng phi chu nhng hn ch
n{o . Xa c mt chc quan chuyn lo cho ngi {n ng n{o ti ba mi tui cng phi
c v, ngi {n b{ n{o ti hai mi tui cng phi c chng. Hoc nh ngi chuyn mn
lm mai, hoc khng, cha m i bn tnh to|n vi nhau ci g con ci khi chng mi
ti tui dy th, hoc trc khi na, hoc trc khi chng ra i na [tc tc ch phc vi
hn: tr bng nhau m ha g]. V li, s la chn cng b hn ch v nhng tc ng tc
kt hn v ngoi tc kt hn. Ngi con trai phi trong mt gia nh quen gia nh ngi
con gi t l}u, nhng khng c cng h vi nhau; hoc nu cng h th phi l h xa.
Theo tc, {ng trai em nhng l vt qu gi ti {ng g|i, nhng li hi vng rng {ng g|i
cng cho c d}u mt s hi mn quan trng, thng thng l hng ho hoc c|c dng
th, ri ti ng{y ci hai bn cng thng trao i nhau l vt na. Thiu n ~ ha
hn phi cm cung cho ti ngy v nh chng. V hn phu c mun thm bit mt nng th
phi dng mu m, thng thng th ch r mi ti khi lm l ci ri, vn khn che mt
ca c du ln, mi thy mt nng ln u. L ci phc tp v{ c ngha tng trng; iu
quan trng l ch r phi say ru khi e l m b ch ci, cn c d}u th ~ c dy
d, dn d phi nhng nhng, nhu thun. Ci xong, c du theo chng v chung vi cha
m chng hoc mt cn nh{ ngay bn cnh nh cha m chng; t nay nng phi lm qun
qut nh mt n t, di quyn ca chng v m chng, cho ti khi m chng cht ri, mi
tho|t c cnh , v{ li c quyn hnh h con du ca mnh, lut tun ho{n nh vy.
Ngi ngho ch c mt v, nhng ngi Trung Hoa thch c nhiu tr kho mnh, cho
nn cho php nhng ngi {n ng n{o c phng tin, c mua thm nng hu hoc
ci v th. Ch a th c coi l c li cho ni ging, v nhng ngi c phng tin
c nhiu v thng l hng thng lu ngi ta ngh vy. Nu ngi v c khng c con

th thng t mnh thc gic chng ci v b, v nhiu khi bt con v b lm con mnh.
Nhiu khi mun gi chng nh, v thc chng ci k n no chng yu nht, cho v
chung nh, lm thip. Truyn thuyt rt khen b v vua Chuang-tchu v ~ ni c}u n{y: Ti
vn lun lun phi s gi i c|c ni tm nhng thiu n p nht v lm cung phi cho chng
v cha ca ti. Gia nh n{o c con g|i c tuyn lm cung phi th ly lm vinh hnh lm.
coi chng bn cung tn m n y, nh vua phi nui ba ngn hon quan m{ a s ~ b
hon trc hi tm tui, v cha m h mun cho h sau ny [chc chn c c mt ngh
m] khi i.
Trong c|i nc m{ ngi ta c th gi l{ thin ng ca {n ng y, hng v b thc s
ch l n l, cn ngi v c thnh b ch mt xng sn xut. C{ng c nhiu con, nht l
con trai, uy th ca ngi v c c{ng tng. Quen coi chng l cha ri, h chu theo con
ng ~ vch sn cho h l{ phu xng ph ty m c th c mt cht hnh phc rt
khim tn; v nhn loi c mt kh nng thch ng rt mnh, ti ni nhng cp v chng
m hn nhn do cha m quyt nh nh vy, c v sng vi nhau ha thun, khng ri lon
g hn c|c cp v chng ci nhau v tnh trong x hi T}y phng. Chng c th v v
nhiu l do, t l do khng c con, ti l do lm iu[368]; ngc li, v khng c quyn li d
chng, cng lm th ch c th b nh chng m v vi cha m mnh thi, nhng rt t khi
h phi dng n cch y. Cc v li d, li thn khng nhiu, mt phn v tnh cnh ngi {n
b b li d khng c vui v g, tri li l khc; mt phn v ngi Trung Hoa vn d an
phn nhn nhng au kh nh trong i sng, y nh c|c trit nhn.
Rt c th rng, trc Khng t, c mt thi Trung Hoa theo ch mu quyn. Thi s
khai c nhng ngi bit m m khng bit cha; m ch tnh c ngha l{ h [nh h Trn,
h L] thuc v b n [{n b{]. Ch th l v c ngha l{ bng nhau, ng ng[369], v{ ngi
{n b{ c chng ri vn gi h ca mnh[370]. Cho ti th k th III sau T.L, ngi ta cn thy
{n b{ gi nhng chc v quan trng, c quyn hnh, c quyn ti cao na [ngha l{ tr
nc]. T Hi thi hu i Thanh ch l theo vt chn ca L Hu, mt n ho{ng ~ nghim
khc cai tr Trung Quc t 195 ti 180 trc T.L. L hu t{n bo v{ cng cng, khng g
lay chuyn ni, git v{ u c ch th nh Lucrce Borgia [th k XV ] ch khng km;
b{ a Thiu ln ngi ri li trut ngi; sai ct tai, }m m mt mt cung tn tnh ch
ca b, ri ling nng vo cu tiu. Di i Thanh, mi ng{n ngi Trung Hoa th ch c
mt ngi hi c hc thc, vy m thi xa, trong giai cp thng lu c nhiu ngi {n
b{ vn hay ch tt, l{m th na, nh Ban Chiu em ca Ban C (khong 100 sau T.L), khi
anh cht ri, vit tip b s [H|n th] ca anh v{ c nh vua khen.
C th rng t khi t ra mt hnh thc c bit nghim khc cho ch gia nh ph h,
m vai tr chnh tr v kinh t ca ph n Trung Hoa gim i. Thng thng c tc tam, t
i ng ng, con chu c v c con ri vn chung vi cha hoc ng ni, v mc du
nh ca, vn rung l ca chung nhng gia trng khng thc s lm ch th a m{
cho con chu khai thc. Thi Khng t ngi cha c quyn gn nh tuyt i: khi qun bch
qu th c th bn v con, li c th git con m khng b ti, ch b d lun ch bai thi.
Gia ch n mt mnh, ch trong nhng trng hp c bit, him hoi mi cho v con n
chung vi mnh. Chng cht, v khng c ti gi; thi thng c, v phi tun tit theo
chng na; ti cui th k XIX cng cn v{i trng hp nh vy. Ngi chng nh nhn vi
v cng nh vi mi ngi, nhng gia chng v v, cha v con vn c mt s cch bit.
{n b{ sng trong phng ring [khu phng], t khi tip xc vi {n ng, v{ tr nhng

ngi {n b{ mt nt, cn th ph n Trung Hoa khng giao thip vi ngi ngo{i, l{

khu vc ring ca {n ng. Chng ch coi v l m ca con mnh thi, qu v khng phi v
v p hay thng minh, c hc m v v sanh nhiu con, nhu thun v gii vic ni tr.
Trong mt cun sch ni danh, Pan Hopan, mt phu nhn trong gii qu phi, t thn phn
{n b{ bng mt ging khim tn cm ng:
Chng ti gi a v thp nht, thuc phn yu t nht trong nhn loi; lm nhng nhim
v thp hn nht. Cun sch chp nhng lut l chi phi nhng tng quan gia {n ng
v{ {n b{ vit nh vy l c l lm: Ngi {n b{ may m{ gp c ngui chng va
mnh th sut i theo chng, m l gp phi ngi chng khng va mnh th cng phi
sut i theo chng.
V Fu Hsuan[371] ~ than th cho cnh {n b{ trong b{i th di }y:
Bun thay thn phn {n b{!
Khng c g trn ci trn m b khinh r hn
Con trai ng gn ca [?]
Nh nhng v thn t trn tri rt xung
H sn s{ng vt bn b,
Xng pha trong gi bi trn ng.
Cn con gi khi sanh ra, khng ai vui c;
Cha m h hng khng k g ti ht.
N ln ln trong cnh ti tm ca khu phng.
S phi gp mt mt ngi {n ng.
Khng ai thng nh n khi thnh lnh n b nh{ ra i,
Cng nh |m m}y tan sau cn ma.
N ci u, e l,
N bm cp mi hng.
N qu xung, ci ly khng bit bao nhiu ln[372].
Hai on ti trch dn trn c l cho ta mt nim sai v gia nh Trung Hoa. {nh
rng s tn ti trong gia nh Trung Hoa nghim tht, v cc s gy ln gia v chng vi
nhau hoc gia con ci vi nhau vn thng xy ra y, nhng tnh }u ym, thn thit, nhn
t cng nhiu, ngi ta gip ln nhau, thc tnh hp tc vi nhau trong mi vic cho nh
ca c thnh vng. B l thuc chng v ti chnh, kinh t gia nh, nhng ngi {n b{
tha h dng ming li, v{ nh {n b{ phng T}y, nhiu khi h cng l{m cho c ng
chng phi s, b chy. Gia nh Trung Hoa khng th c tnh cch dn ch c v c bn
phn duy tr trt t x hi: n va l mt vin dc anh, mt trng hc, mt xng v mt
cng s. M, k lut trong gia nh s d bt nghim i v thnh th, n gn mt ht s
quan trng v phng din kinh t[373], li thm trng hc, xng, Quc gia ln ln ginh
ht cc nhim v cn bn ca gia nh thi xa.
Nhiu du khch rt khen cng {o to tnh tnh ca ch gia nh y. Tr t l ngoi ra,
xt chung th phi nhn rng gii trung lu Trung Hoa |ng lm kiu mu v hiu , hi
sinh, bit knh trng v{ sn sc ngi gi[374]. H kin nhn theo ng nhng li dy trong
L k, d dng chu c nhng nghi thc t m trong sch, lc n{o cng gi v l , nh
vy m c ch, ngn ng, th|i ca h thc nh nhn, nghim cn, ngi phng T}y
khng sao bng c; v{ ngi ta c th ni rng mt ngi Trung Hoa ht phn b, phn

nga ngo{i ng li c gio dc hn, trng phm cch ca mnh hn mt thng nh}n
ngoi quc bn thuc phin cho h. Ngi Trung Hoa rt kho v ngh thut tho hip, v
bit mm ci gi th din trc k th tn bo nht ca h. H c khi cng ln ting, lun
lun ni nhiu, nhiu khi d bn v{ say sa, nghin ngp c bc, tham n, n cp vt, ni
di, h cng th ng thn ti, v ham tin nh hng ngi M lc n{o cng ch ngh ti li;
h c th tn bo, v khi phi chu nhiu ni bt cng qu th h c th n n ni lon, cp
bc, chm git. Nhng bnh thng th h hiu ho, nhn t, sn s{ng gip hng xm,
can m, cn kim, kho xoay s, hng say l{m vic, gin d m khng khoe khoang, v
tng i lng thin trong cng vic l{m n. Trong nghch cnh h lm thinh, kin nhn
chu, gp may hay gp ri th h cng knh cn, khim nhng. H an phn chu mi cnh
thiu thn, c s cht na, khng a nhng k hay than thn trch phn; ngi thn mt h
thc tnh au xt, khc rt l}u, v{ khi ~ khng tr|nh c s cht th h bnh tnh, kho|ng
t chp nhn nh mt trit nhn. Cng ci trc s au kh m li a cm trc c|i p;
h trang hong th trn bng nhng mu rc r, v nh ca bng nhng vt c mt ngh
thut tinh vi.
Mun hiu vn minh Trung Hoa th phi tm qun tnh cnh hn lon, v tuyt vng ca
h lc ny do l h yu t khng chng c ni my mc cng kh gii ca phng T}y; tr|i
li phi xt nhng thi nn vn minh y ln ti im cao nht, nh thi Chu, thi ng
Minh Hong, thi Tng Huy tn hay thi Thanh Khang Hi. V chnh trong nhng thi bnh
tr y, ngi ta mi yu c|i p, m dn tc Trung Hoa mi thc l tiu biu cho nn vn
minh cao p nht, hon ton nht ca ch}u , cha bit chng ca c th gii t xa ti
nay na.

VI. Mt chnh th c Voltaire khen

C nhn b tiu dit a phng c t tr Lng v tnh Lut php uyn chuyn
Hnh pht nghim khc Nh vua Gin quan Cc nha s S chun b lm quan Thi
tuyn nh}n t{i b dng Ch khoa c Hi v li ca ch y
Cch t chc cc cng s l{ nt c bit nht ca nn vn minh y. Nu qu thc chnh
th l tng l chnh th dung ho{ c ch dn ch v ch qu tc th chng ta phi
nhn rng ngi Trung Hoa ~ c hng chnh th y trn mt ng{n nm; nu qu thc
chnh quyn no cai tr t nht [ngha l{ can thip vo vic dn t nht] l chnh quyn y tt
nht th ngi Trung Hoa cng c hng hnh phc rt nhiu. Cha bao gi ngi ta
thy mt chnh quyn cai tr nhiu dn v va kh va l}u nh chnh quyn Trung Quc.
Khng phi v ch ngha c| nh}n v{ t do c| nh}n ~ ph|t trin Trung Hoa; tri li
nim c nhn nc thi n{o cng hi m h, m c nhn th lun lun b chm vo
trong nhiu o{n th. Trc ht ngi Trung Hoa thuc v gia nh v{ ch l mt n v
ph du trong dng sinh hot bt ngun t t tin ti bn chu cht sau ny; lut php v
phong tc bt h phi chu trch nhim v tt c cc hnh vi ca mi ngi trong gia nh,
m mi ngi n{y cng chu trch nhim v hnh vi ca mi c| nh}n. Thng thng
ngi Trung Hoa gia nhp mt hi kn; chu thnh, h gia nhp mt phng, thnh th
s t do hot ng ca h rt b hn ch. H b nht trong c|i li c tc v nu h khng
theo tc l hoc lun l ca o{n th m mc mt li nng, th b d lun ch bai, b o{n th
trc xut. Chnh nh nhng t chc mnh m do dn chng lp ra theo nhu cu v tm
hn h, m Trung Hoa c th tn ti trong trt t l}u c nh vy, x hi c n nh
mc du quc gia v lut ph|p u yu.
Nhng ngay trong nhng t chc t tr a phng y, ngi Trung Hoa cng c hon
ton t do v chnh tr v kinh t. V cc th trn c|ch nhau v{ c|ch kinh rt xa, m s
giao thng rt kh khn (ni non him tr, sa mc mnh mng, sng rng nhiu thc ghnh
m khng sao bt cu qua c), phng tin giao thng v chuyn ch bt tin, khng
mau l, sau cng v kh nui ni mt o qu}n ln bt bn trm triu dn phi tun
lnh nh{ nc, thnh th triu nh {nh phi cho mi tnh gn c hon ton t tr.
V phng din h{nh ch|nh, n v cn bn l lng, do cc tc trng cai tr di quyn
mt l trng c thng cp ch nh; mt s lng hp thnh mt huyn, c Trung Quc
c khong 1.300 huyn; hai ba huyn hp thnh mt ph; hai ba ph hp thnh mt o;
hai ba o hp thnh mt tnh, i Thanh c ht thy mi tm tnh. Triu nh b mt ng
quan (huyn lnh) coi vic cai tr, thu thu, x n mi huyn; trn c quan ph, quan
o; v mi tnh c mt quan tng c c khi l mt ph vng vi mt quan x n, mt
quan qun kh. Nhng thng cc ng quan y ch lm vic thu thu c s nhng lm tt
nhin v x cc v m{ ngi ho gii ca hai bn nguyn v b khng gii quyt c, cn
nhng vic kh|c, c bit l vic gi trt t th cho tc l, gia tc, on th lo ly. Nh
vy mi tnh thnh mt quc gia bn t tr, h thu thu v gi c trt t, th khng b
chnh quyn trung ng can thip vo, b lut ph|p trung ng chi phi. V s giao thng
kh khn nn chnh quyn trung ng l{ mt o th (mythe) hn l{ mt thc th, ngha l{
hu danh m v thc. Lng i quc ca nh}n d}n thng ch l lng yu chu qun hoc
tnh ca mnh, rt t khi l lng yu ton th quc.

Trong mt t chc chnh tr lng lo nh vy, lut ph|p khng c mnh, khng c
dn tc tn trng, m li tp sc. Ngi ta thch sng theo tc l, h xung t vi nhau th
tm cch ho gii sao gi th din cho c hai bn hn l{ a nhau ra to{. Ngi Trung
Hoa c nhng cu tc ng l th n{y: Kch thch con rn th s b n cn; c kin th
chc chn l mt tin[375]. C nhiu th trn d}n c hng my ng{n ngi m c nm to{ |n
chng phi x mt v kin no c. i ng ngi ta qui nh li lut ph|p nhng hu ht
l hnh lut, cn dn lut th ngi ta khng ngh ti. X n thc gin d v khng c lut s,
nhiu lm th ch c v{i th}n h{o ~ tuyn th c php c li khai thay ngi h bnh
vc cho quan to nghe. Khng c bi thm o{n, v{ nh cm quyn c th thnh lnh bt ai,
hoc giam ai cng c, lut php khng cm. Ngi ta ly du ngn tay nhng k nghi, i
khi bt nhng k phi th ti, ngi ta dng nhng cch tra tn tn nhn khng km
nhng cch hin c dng trong nhng nc rt tn tin, rt vn minh. Hnh pht rt
nghim khc nhng khng d~ man g hn hu ht c|c nc khc chu; nh nht th b
ti gt u, ri ti |nh bng trng, lu {y v{ x t; nu k b ti c chc tc cao hoc
c danh ting ln th c php t t. Thng c s hon gim (commutation) hnh pht,
v{ bnh thng th ch c nh vua mi x t c thi. Trung Hoa cng nh phng
Ty, mi ngi c bnh ng trc php lut, t nht l trn l thuyt. Nhng lut php
khng ng ti bn lc lm, bn quan li tham nhng hoc cc phn quan m ch khim tn
hp lc vi tc l, vi gia nh gi cho x hi c mt trt t, c| nh}n c hng mt s
an ninh m{ trc thi i chng ta, khng mt dn tc n{o kh|c s|nh c vi Trung Hoa.
Ngai vng ca nh{ vua lc n{o cng bp bnh trong mt nc mnh mng, d}n ng c
nh vy. Theo l thuyt, nh vua thun mnh tri m tr d}n; l{ con tri (thin t), v l
ngi thay mt Thng trn tr|i t. c nhng quyn gn ngang vi Thng y,
nh vua iu khin bn ma khin i sng con ngi ho hp vi trt t thin nhin, vi
o tri. Ch d ca nh vua thnh php lut, nh vua x n ri th khng c khng t;
ng tr nc, lm gio ch, b dng quan li, st hch trong cc k thi hi, la ngi ni
ngi. S thc th quyn ca ng rt b tc l v lut php hn ch. ng phi theo cc tc l
truyn t mt thi c b mt v{ thing ling; lc n{o ng cng c th b mt i thn k d
ch trch m{ ngi ta gi l gin quan [ng s]; s thc ng b vng vt gia mt |m c
vn v u vin m ng khng nn lm tri h; nu ng tr nc bt cng hoc d, th theo
c tc, mi ngi s cho ng l khng xng |ng nhn mnh tri na, m c th trut ngi
ng c.
Vin ng s ng u mt ban c nhim v thanh tra cc quan li v{ nh{ vua cng b h
kim sot. Trong lch s, ngi ta ~ nhiu ln thy mt vin ng s can gin nh vua.
Chng hn vin ng s Sung [h Tng] knh cn xin vua Gia Khnh (1796-1821) nh Thanh
bt tu sc i. Gia Kh|nh cho gi ng ta li, bo t chn ly mt t hnh no xng vi ti khi
qu}n nh vy. Sung |p: Bm th}y. Bo la mt t hnh bt tn khc hn, |p: Cht
u. Li bo la mt hnh pht no nh hn, |p: Treo c. Nh{ vua phc c can m ca
Sung, ngng, ging ng lm thi th Ili.
Triu nh th{nh mt b my rt phc tp. Bn cnh ngai vng l mt c quan gm bn
v thng th [t tr], thng do mt th}n vng iu khin; theo l, ni cc hp vo gi
u mi ng{y xt vic nc; cao hn v chc tc, nhng t quyn h{nh hn l{ mt
nhm c vn khc, gi l{ ni c|c. C quan h{nh ch|nh gm su b: b li, b hnh, b l, b
binh, b h, b cng. Cng c mt b ta nh b thuc a cai tr cc lnh th xa: Mng

C, T}n Cng, v{ T}y Tng, nhng khng c b ngoi giao: Trung Hoa t coi l{ hn ht
thy cc dn tc khc, nn vic ngoi giao ch l tip cc s thn ti dng tng phm v cng
phm thi.
Chnh quyn yu v s thu nhp rt t, h thng phng th c l, v chnh sch b quan to
cng m qung. Quc gia thu thu rung, gi c quyn bn mui, t nm 1852, |nh mt
th thu thng qu (transit) trn cc quc l l{m cho thng mi b t lit; nhng d}n
ngho qu, s thu thu gp nhiu ni kh khn, nh}n vin thu thu li tham nhng, nn s
thu c thp qu, khng th nui mt o lc qun v thu qu}n sc chng c cc cuc
x}m lng m{ khng b i bi. Nhng c l ci t ln nht ca ch l bn quan li; sut
th k XIX t{i nng v{ c thanh lim ca h mi ngy mi gim v khi mt na lc lng
(ti chnh ln v b) ca th gii [tc c|c cng quc u, M] ua nhau chia ct t ai,
bc lt t{i nguyn, ph cc ch ca quc gia khn kh y th trong nc khng c ai
lm ch, ch huy c c.
Vy m bn quan li ~ c tuyn theo mt cch hay nht th gii v mi phng din
ch. Cch y, Platon bit c chc phi thch lm, v mc du sau khi tht bi, n b bi b
ri m n vn c cc trit gia mn tic. Theo l thuyt, chnh th Trung Hoa l mt s
dung ho rt kho ch qu tc v ch dn ch; ai cng c th lm cng chc c
min l chng t rng mnh c kh nng, t c|ch. S thc, ch y ~ c nhng kt qu
rt tt trong mt ng{n nm.
ti lng, c nhng t thc, thng ch l mt phng trong mt cn nh{ tm thng,
thy dy nhng iu cn bn cho con c|i c|c gia nh phong lu v{ sng mt cch thanh
bch nh tin hc tr ng gp. Con c|c gia nh ngho nht phi chu tht hc. Nhng
trng l{ng , triu nh khng phi tr cp, m{ cng khng do c|c tu s iu khin;
Trung Hoa, gio dc cng nh hn nh}n khng thuc v tn gio, tr khi ngi ta dy o
Khng[376]. Bui hc lu lm m k lut rt nghim; tr ti trng t sng sm, hc vi thy
ti mi gi, n cm tra xong, li hc tip ti nm gi chiu, ri v nh. Cc v ngh va t
li va ngn: ma h, tr ch hc ti gia tra c th gip cha m trong cng vic ng
|ng, nhng b li, ma ng chng hc c bui ti. Sch hc th c t th, ng kinh v{ tp
th ng; thm mt ci roi, th l{ . Ngi ta bt phi dng nhiu tr nh; hc tr lun
lun phi hc thuc lng v{ ng{y n{o cng nghe thy ging v trit hc Khng t cho ti khi
mi ch thm nhun v{o c, v{o tim; ngi Trung Hoa tin rng bng cch bun t v
nghim khc y c th lm cho mt a tr nh qu thnh mt k s, mt trit nhn. Hc
sinh nh vy tuy bit t m hiu nhiu, khng thuc cc s kin nhng tr tu c m
mang[377].
Mi u nh Hn th nghim, ri sau nh{ ng p dng hn chnh s|ch , t chc cc
k thi tuyn quan li. Ngi ta ngh rng cng chc nn hc ngh trc khi hnh ngh th
hn l{ h{nh ngh hc ngh. Cng khng nn dnh cc quan chc cho mt s t ngi c
c quyn, m{ nn cho mi ngi dn c quyn d thi; ai kh nng th c tuyn
dng, l{ gii ph|p Trung Hoa dng t chc c|c c quan cng quyn.
Do , mi qun t chc mt k thi m bt k ngi n ng no, tui n{o, cng c th
c d. Ci bi thi c mc ch xt xem th sinh c k tnh khng, c thuc v hiu t th,
ng kinh khng, thuc lch s khng, l{m th c hay khng, b{n v cc vn lun l, chnh
tr c thng minh khng. Ai thi rt th c th c thi li hoi, bao nhiu ln cng c.

u, th c gi l t ti, thuc vo giai cp k s, v{ c th c b lm mt chc quan

nh trong qun; nhng iu ny mi |ng k hn: u t ti ri th c quyn d nhng k
thi ba nm m mt ln tnh, c|c mn thi cng ging k thi t t{i, nhng hi kh hn. K thi
n{y cng vy, ai rt th mun thi li bao nhiu ln cng c, v{ ngi ta thy c nhng
ng gi tm chc tui cn i thi. Ngi n{o u th c th c b dng vo nhng chc
quan nh trong cc nha th quc gia, v{ c php d cc k thi cui cng, rt kh, m
Bc Kinh. Trng thi }y gm mt vn phng nh; th sinh phi sng mt mnh ba ngy
lin, khng c tip xc vi ai, ng trong phng, mang thc n theo, l{m nhng bi tiu
lun. Nhng phng khng c l si, thiu nh sng, thiu v sinh, khng c mt cht
tin nghi no c, nhng ch tinh thn mi |ng k! Chng hn th sinh phi lm mt b{i th
v ting m|i cho p nc, v mu xanh ca i ni v{ dng nc, hoc vit mt lun vn
[kinh ngha] v cu ny trong cc sch ca o Khng: Tng t bo: Phi c ti v bit dng
nhng ngi khng c ti; phi bit nhiu v tm cch hc nhng ngi khng bit g
nhiu; c m b ngo{i nh khng c; y m b ngo{i nh rng[378]. Khng c mt bi thi
no hi v khoa hc, cng vic l{m n hay k ngh; bi thi ch c mc ch duy nht xt xem
th sinh c c ph|n o|n, c t c|ch khng, cn kin thc ca h th khng cn bit.
Sau n{y ngi ta thy nhng bt li ca ch thi c y. Ti gian ln b trng tr gt, c
khi b x t na, vy m vn c th sinh gian c. Th k XIX ci t mua quan bn chc
cng ngy cng nhiu v hin nhin; mt tn li nh b|n c ti hai vn bng cp trc
khi b pht gic. Lm bi thi thnh mt thi quen, c thuc nhiu c}u s|o l{ c. Chng
trnh hc t bao nhiu th k khng thay i, khng l{m cho t tng tin b m ch to
c mt vn ha ho{n to{n c tnh c|ch hnh thc. Rit ri, giai cp s sa o thnh mt
bn quan li tr thc vnh vo, ch k, c ti hoc thng tham nhng, khng sao sa tnh,
ci ho| c, tr phi phi dng n phng tin tuyt vng l cch mng. Tm li, ch
y c nhng khuyt im nh bt k ch chnh tr n{o kh|c do con ngi ngh ra v{ thc
hin. Nhng t hi k trn l{ do ngi ch khng do ch v khng c ch no hon
ho hn[379].
N c nhiu u im. N c tinh thn thc dn ch v giai cp no trong x hi cng c
nhng c hi ngang nhau c mt chc v cao, mt tng lai rc r; m{ ng thi n li
c tnh cch qu phi r rt v chnh quyn trong tay ngi c kh nng nht. N hng
tm hn dn tc v cao vng ca thanh nin vo vic hc h{nh, a nhng ngi c hc
thc, c gio dc ch khng phi hng trc ph ln lm nhng anh kit, kiu mu cho dn
tc[380].
Mt x hi m{ ngh rng phi th dng vo vic tr nc nhng ngi c {o to bng
trit hc v c in hc, ni iu cng |ng phc ri; ch y v tt c nn vn minh
lm nn tng cho n, ngy nay b lt tiu dit v sc mnh khc lit ca s tin trin v
ca lch s, iu |ng k l mt tai ho cho nhn loi[381].

CHNG V.
CCH MNG V PHC SINH
I. Bch ho
S xung t gia v u Ngi B {o Nha Ngi Y Pha Nho Ngi Ho Lan Ngi
Anh Bun bn thuc phin Lon Thi Bnh thin quc Trung Nht chin tranh Tnh
qua phn Trung Hoa Khai phng mn h T Hi thi hu Cc ci cch ca Quang T
Quang T mt quyn Bn quyn ph Bi khon
Sc mnh khc lit l{ sc mnh ca cch mng k ngh. Chu u nh s pht minh ra
sc mnh c gii v p dng n vo s ch to ht m|y n{y n my khc, bt tuyt, m
canh t}n, hng cng ln, c th sn xut c r hn c|c d}n tc cn dng sc cnh tay
con ngi trong k ngh; chng bao lu sn phm ca h, d}n chng trong nc khng tiu
th ht, h bt buc phi kim th trng bn ch cn tha, do h khng th khng
b{nh trng m chim th gii c, v th k XIX thy c s xung t gia c|c nc
vn minh c, mt mi, ca mt ch}u ngng tr v phng ph|p sn xut c bng tay, vi
nhng nc vn minh ~ hi xu}n, y nhu kh ca mt ch}u u k ngh ho.
Cuc cch mng thng mi thi Christophe Colomb ~ m ng cho cuc cch mng
k ngh. Cc cuc thm him th gii ~ tm li c nhng t b b qun, m nhng
ng thng thng mi, pht l cho c|c nc vn minh c bit nhng sn phm mi v
nhng t tng ca phng T}y. Ngay t u th k XVI, bn giang h mo him B {o
Nha sau khi nh tr n , chim Malacca ri i b|n o M Lai v ti Qung Chu
(1517) vi nhng chic t{u p v nhng khu i bc gh gm ca h. T{n bo, khng
tha nhn mt php lut no c, coi tt c cc dn tc phng T}y[382] nh nhng con mi
ngon, h qu l bn n cp, v{ th dn coi h l bn n cp. Mi u c|c i din ca h
b nht kh|m, ngh thng mi ca h b t chi, v{ c|c c s, kin thit ca h c lu
lu li b tn ph v ngi Trung Hoa va s va tc gin v th|i , hnh vi ca h. Nhng
h cng gip Trung Hoa dit c cc bn n cp khc, nn triu nh Bc Kinh thng
cng h, nm 1557 cho h c t do o Mn (Ma Cao), mun t chc g tu . H
xy ct nhiu xng ln nu thuc phin, dng {n ng, {n b{ v{ c tr con Trung
Hoa; ch mt trong nhng xng y m{ ~ phi np cho chnh quyn B {o Nha Ma Cao
mt s thu mi nm gn ba chc triu quan [c] Ph|p.
Ri ti ngi Y Pha Nho chim Phi Lut Tn (1571) v{ ng thi lp nghip {i Loan;
tip theo l{ ngi Ho{ Lan; sau cng, nm 1673, nm chic t{u Anh i ngc dng sng
Qung Ch}u, ngi Trung Hoa n sng ngn chn, h c ho lc mnh hn, dp ht sc
chng i ca Trung Hoa m{ em h{ng ho| v b|n. Ngi B {o Nha dy cho ngi Trung
Hoa ht thuc l| v{ u th k XVIII em thuc phin n nhp cng Trung Hoa. Chnh
quyn Trung Hoa cm ngt, nhng s ngi ht vn tng ln mnh ti ni nm 1795, h ~
tiu th ti 4.000 thng.
Chnh nm , triu nh Trung Hoa cm nhp cng thuc phin; nm 1800, nhc li lnh
y v{ ng thi nn n c cc nh nhp cng ln d}n chng ngh ti ci hi ca thuc phin,
nhng thuc phin vn ph|t t rt mau; ngi Trung Hoa c{ng hng mua, ngi u chu
c{ng hng h|i bn v bn quan li a phng vui v cm n nhng k hi l, sau khi b ti
nhng mn tin nhm s{.

Nm 1838, triu nh Bc Kinh quyt nh phi cm cho c vic nhp cng thuc
phin, mun ra sao th ra; mt vin quan cng quyt, Lm Tc T, ra lnh cho cc nh
nhp cng ngoi quc Qung Chu phi em np tt c s thuc phin tch tr. Bn ngoi
nhn khng chu, ng cho qu}n lnh n bc, h bt buc phi em ra 20.000 thng [mi
thng nng hai mi c}n], ng long trng em t ht xung bin. Ngi Anh bn rt v
Hng Cng v{ chin tranh nha phin ln u tin bt u. Anh tuyn b rng phi tn
cng khng phi v mt ht thuc phin, m v chnh ph Trung Hoa vnh vo, xc lo tip
hay khng chu tip ph|i o{n Anh, v{ c |nh thu qu nng, a ra nhng lut l cm
ch, lm tr ngi vic mu dch. Ri Anh dng i bc trn tu nh n vo cc th trn
Trung Hoa, chim Ching kiang (Chn Giang?)[383] trn Vn H[384], bt Thanh nh phi xin
ho{. Ho{ c Nam Kinh khng nhc mt ch ti nha phin; Thanh nh phi nhng cho
Anh o Hng Cng, h quan thu xung cn nm phn trm, m l{m thng khu cc
ni: Qung Chu, H Mn, Phc Chu, Ninh Ba [tc nh Hi] v{ Thng Hi, li phi bi
thng qun ph cng s nha phin ~ thiu hu; sau cng gp nhng trng hp kh
khn, phm lut th ngi Anh ch b to n lnh s Anh x thi. C|c nc kh|c nh Ph|p,
M cng theo gt Anh, i cho thng nh}n ca h c nhng c quyn nh ngi Anh.
T ch c khng th cu v~n c na ri. Thanh nh ~ mt mt trong c|c vic
thng lng vi ngoi nh}n. Trc kia khinh b h, ri th|ch h, rt cuc phi chu
thua, c ni quanh g th cng khng che giu c s nhc nh~ vi ngi Trung Hoa c
hc thc v vi ngi ngoi quc. Tin lan ti ni a l uy quyn ca Thanh nh gim
ngay v nhiu ngi ch thch yn n by gi cng mun ni lon. Nm 1843, mt ngi tn
Hng T Ton, t cho l{ c thin khi, ~ c mt thi giao thip vi c|c ngi theo o
Tin Lnh, bo mnh ~ c Cha la[385] ci to cho dn tc Trung Hoa b s sng bi
ngu tng m theo Ki T gio; ng ta cm u cuc ni lon chng ngi Mn Chu, lt
triu Thanh m dng nn Thi Bnh thin quc. Bn ngi theo ng va cung tn v tn
gio va mun ci cch ch Trung Hoa theo cc nguyn tc ca u Ty, chin u rt anh
dng, h b cc ngu tng, chm git nh}n d}n, t ph| c|c th vin, cc b sch qu v c
c|c xng Ching-te-chen ch to s na. H chim c Nam Kinh, mi hai nm
(1853-1865) ri tin ln Bc Kinh trong khi th lnh ca h sng yn n pha sau trong
cnh xa hoa; ri v thiu mt nh cm qun c ti h i bi, tan r, tn mt, chm ln trong
bin qun chng Trung Hoa.
Gia thi gic Thi Bnh phi chu mt chin tranh nha phin ln th nh na (18561860). Anh c Ph|p v{ M ng h, buc Thanh nh phi nhn s bun bn thuc phin
l hp php (v sau chin tranh nha phin ln th nht, lnh cm bun bn vn khng bi
b, v h vn bn ln), phi m thm nhiu thng khu na, phi tip cc s thn ngoi
quc mt cch long trng ti triu nh. Thanh nh t chi, Anh, Php chim Qung Chu
bt ph vng [?] Qung ng [tn l{ Dip Danh Th|m] em giam [Calcuta] n , ri
chim c|c n Thin Tn, tin v pha Bc Kinh, ph Di Ho Vin tr th v Thanh nh
ngc ~i c|c i din ca lin qun. H buc Thanh nh phi m thm mi thng khu
na, m Dng T giang cho ngi u i li bun b|n; i c|c nh{ ngoi giao u v{ M
c ~i ng ngang hng vi ngi Trung Hoa, cc nh truyn gi|o v{ thng nh}n ca h
c i khp ni trong quc; ng thi, cc nh truyn gio khng b x theo php lut
Trung Hoa, ngi u cng ngy cng khi b lut l Trung Hoa chi phi[386], sau cng Thanh
nh phi nhng cho Anh mt d~i t trc mt Hng Cng, phi bi lnh cm nhp cng

thuc phin, v tr mt s tin bi thng nng na. l{ c|i gi| m{ ngi Trung Hoa phi
tr hc c nhng bi hc chnh tr ca phng T}y.
Thy thng c Trung Hoa mt cch d dng qu, cc quc gia ch}u u ngh ngay ti
vic tam ph}n ng lit con mi y. Nga chim nhng min pha Bc Hc Long Giang v
pha ng sng -t-ly (Oussouri) (1858); ngi Php chim Nam k (1860); nm 1894
ngi Nht thnh lnh tn cng nc lng ging m h ~ mang n v h vn minh l{ nh
Trung Hoa, trong mt nm |nh tan Trung Hoa, cp git Triu Tin ca Trung Hoa, li cn
buc Thanh nh phi bi thng 170 triu M kim[387] v l{m phin nhiu cho h. cho
Nht khi chim b|n o Liu ng, Nga p Nht phi tr t cho Trung Hoa m{ ly mt
s tin bi thng [l 30 triu lng bc]; ba nm sau Nga chim ngay Liu ng v{ xy
th{nh p lu lin. Nm 1898, v hai nh{ truyn gio b git, c chim t Giao Chu.
Trung Hoa trc kia l mt cng quc, by gi b chia ct thnh nhiu khu vc nh
hng, trong mi khu vc thuc v mt cng quc chu u v h, k trc ngi sau, i
c|c c quyn v khai thc m v v thng mi. Thy Trung Hoa b qua ph}n nh vy,
Nht nng lng cm thy nc sau c th ch li cho mnh nhiu, bn ng v pha M,
i |p dng nguyn tc khai phng mn h: h cng nhn c|c nc chu u c khu vc
quyn li nhng c|c thu nhp khu, ph tn chuyn ch, phi ng u cho mi nc trn
khp lnh th Trung Hoa. Mun c mt t th tt can thip vo vic Trung Hoa, M chim
Phi Lut Tn ca Y Pha Nho (1898) nh vy l xc nhn mun chia phn ri.
Trong khi , mt bi kch khc xy ra trong vng cung cm Bc Kinh. Khi lin qun Anh
Ph|p v kinh sau chin tranh nha phin ln th nh (1860), nh vua cn tr tui Hm
Phong chy trn ln Nhit H, ri mt nm sau, li mt ngi em trai mi nm tui.
B qu phi, m ca em nh , nm ht quyn trong nc s gi l T Hi thi hu kho
tr nc sut mt th h, mc du tn bo v trng trn. Thi tr b dng nhan sc m
chim a v hn ngi. By gi b{ dng t{i nng v{ ngh lc m thng tr. Khi con trai b
cht ng v{o lc sp ti tui trng thnh (1875), b chng k g ti tin l, bt chp cc
li d ngh, a ln ngi mt v thanh nin na, Quang T, b tip tc cm quyn. Trong
mt th h, b thi hu cng quyt y c mt s chnh tr gia c ti gip sc nh L
Hng Chng, gi cho Trung Quc c th|i bnh v{ tr|nh c phn n{o lng tham v
ca u, M. Nhng Nht Bn thnh lnh tn cng Trung Quc, thng, sau t ai, ch
quyn ln ln lt v{o tay cng quc chu u, nn ti kinh ni ln mt phong tro dn
chng mnh m mun noi gng Nht Bn hc hi u Ty, t chc mt o qun mnh, xy
ct ng xe la v cc nh my, tm li l{ r|n t c sc mnh v k ngh nh m{
Nht v{ u ph cng ln c. T Hi thi hu v cc quan cn thn cc lc chng i
phong tro y, nhng phong tr{o ngm li cun c vua Quang T lc n{y c quyn
hnh ri. Ri t nhin, nh vua khng hi kin Pht B{ triu nh gi thi hu T Hi
nh vy ban hnh (1898) mt lot sc lnh to bo; nhng sc lnh ny nu thc hnh
c th Trung Hoa ~ yn n nhy c mt bc ln theo con ng u ho, nh Thanh
khng b sp m{ Trung Hoa cng khng b hn lon, khn cng. ng vua tr y ra lnh
m nhng trng mi dy khng nhng t th ng kinh m{ c khoa hc, vn hc v{ k
thut u Ty na; ng tnh xy ct ng xe la, luyn tp qu}n i theo li mi ng
u vi cn khng hong lc n{y: b bn cng quc bao vy t pha, khn kho buc
chng ta phi nhng cho h mi quyn li, bp chng ta bng sc mnh tp trung ca
h. Th|i hu bt bnh v nhng sc lnh m b cho l to bo, cch mng qu sm , sai

nht vua Quang T v{o Doanh {i [trong h Ty Uyn], hu b ht cc sc lnh trn ri li

nm ht quyn hnh.
Lc c mt phong tro phn i rt mnh m c|c t tng u Ty m thi hu kho
lo li dng ngay. Mt ng ly tn l{ Ngha Ho{ o{n trong s gi l{ Quyn ph mi
thnh lp lt nh Thanh, tc lt b. H nghe theo, i trc xut ht bn ngoi nhn
ra khi nc, ri v cung nhit i quc, h bt u h st tt c c|c tn Ki T gio khp
ni (1900). Lin qu}n t|m nc [Anh, Ph|p, c, M, Nht, o, Nga][388] li tin v Bc Kinh,
nhng ln n{y bo v sinh mnh c|c ngi u trn trong khu cc cng s qun; Thi hu
cng hong gia v triu nh chy v T}y An, v{ qu}n i Anh, Ph|p, Nga, c, Nht, M t{n
ph| kinh , git rt nhiu d}n chng, cp bc ca ci[389]. Lin qun buc Thanh nh phi
bi thng binh ph 330 triu M kim[390], v{ m bo s tin y, h t cho h quyn kim
so|t nha thng chnh Trung Hoa v{ nm c quyn bn mui. Sau n{y M, Anh, Nga, Nht
tr li Trung Hoa mt phn ln s tin bi thng y, bng cch h cp hc bng cho mt
s sinh vin Trung Hoa qua hc c|c i hc ca h. C ch qung i y gip cho Trung Hoa
canh t}n hn tt c cc bin php trong cuc xung t dai dng v{ bi |t gia ng v{ T}y
.

II. Mt nn vn minh co chung

C|c Sinh vin qu bi thng H u ho Vai tr ca h trong vic lm cho Trung Hoa
tan r Vai tr ca cc nh truyn gio Tn Dt Tin, ngi theo Ki T gio Tui tr
phiu bt Mun gp L Hng Chng D nh lm cch mng Cch mng thnh cng
Vin Th Khi Tn Dt Tin mt Lon lc v{ cp bc Ch ngha cng sn Cuc Bc
pht Tng Gii Thch Ngi Nht Mn Chu Ti Thng Hi
C|c sinh vin c bn nc M, Anh, Nga, Nht dng s tin Trung Hoa bi thng
cp hc bng cho vi hng ngn sinh vin khc bn xut dng tm hiu nn vn
minh ca nhng k ~ thng h. Nhiu ngi qua Anh, mt s ng hn qua M, c hoc
Nht; mi nm ti ring c|c i hc M cng ~ c my trm sinh vin Trung Hoa tt nghip.
H ng cc tui thanh xun, tm hn d cm, cha |nh gi| c ng s thm thu
ca vn ha truyn thng ca h. H thn phc, hm h tip thu khoa hc, lch s, cc
phng ph|p cng c|c t tng phng T}y, h kinh d v s tin nghi, vui thch ca i
nhng ngi chung quanh h, v s t do trong c ng, d|ng i ca cc dn tc u M. H
hc trit hc phng T}y, ht tin tn gio ca t tin m h mun chi b, li c cc ng
thy mi khuyn khch, h chng li nn vn minh c truyn. Mi nm c h{ng ng{n thanh
nin vong bn y tr v Trung Hoa; bc mnh v thy ng bo mnh lc hu, h vung tay
gieo rc tinh thn ch trch v cch mng trong dn chng.
Phi nhn rng hon cnh ~ tip tay h. Hai th h tu s truyn gi|o v{ thng nh}n t
phng T}y qua ~, c l v tnh, gy cc tru lc lm bi hoi phong tc; bn ngi da
trng y sng y tin nghi khin cho thanh nin Trung Hoa phi thm; tuy l thiu s,
nhng mt thiu s rt hot ng, h ph hoi nhng tin tng l{m c s cho lun l c
Trung Hoa; h h ho b s th phng t tin, v tuy h ging mt o Ki T nhn t,
nhng nu cn th h cng dng nhng i bc ln, bn rt trng t bo v v cho Trung
Hoa thy sc mnh ca h. Ki T gio thi nguyn thu bnh vc k b p bc, by gi li
gieo mm cch mng trong tm hn nhng ngi Trung Hoa ci gio.
Mt trong nhng ngi ci gio y khai thc mt in sn nh gn Qung Ch}u. Nm
1866, nng dn tm thng y sanh Tn Vn, mt ngi con trai sau lm th gii in o
m c l v ma mai, th gii gi l Tn Dt Tin, ngha l{ ng Tin yn vui[391]. Tn cung tn
o Ki T ti ni v by ln mt cc ng thn th trong mt ngi miu ca lng ng. Mt
ngi anh ~ lp nghip qun o H Uy Di bo ng qua Honolulu, cho ng vo ni tr
trong mt trng ca mt c o gi|o ph|i Anh c dy d hon ton theo u Ty. Tr
v Trung Hoa, Tn v mt trng y khoa ca ngi Anh v{ ng l{ ngi Trung Hoa u tin
tt nghip y. Nn gio dc y dit ht c|c tn ngng ng, m nhng s nhc ng v
c|c ng bo ca ng phi chu trong cc s quan thu do ngi u kim sot, trong cc t
gii ca ngi u cng lm cho ng phn ut, hng v cch mng. Thy Thanh nh tham
nhng, lc hu, khin cho mt nc mnh mng phi thua Nht Bn nh xu, ri b cc
cng quc chu u chia ct thnh nhng khu vc nh hng kinh t ca h, ng ly lm
nhc nh, tin rng mun gii phng Trung Hoa th trc ht phi lt nh{ Thanh ~.
Nhng vn ng u tin ca ng cho ta thy ng va t tin, c l tng, va ng}y th.
ng thu mt chic tu, b tin ti ra i mt ng{n s|u trm dm Anh ln phng Bc, tnh
yt kin L Hng Chng lc l{m ph nhip chnh di quyn T Hi thi hu, trnh vi L
k hoch ca ng canh tn Trung Hoa, lp li uy th cho Trung Hoa. Khng c L tip,

ng bt u mt cuc i phiu bt, lang thang khp ni quyn tin lm cch mng. ng
c nhiu hi bun v hi kn gip v h o|n Thanh nh, mun c mt ch chnh tr
chp nhn cho gii thng gia v{ k ngh gia mt a v xng vi s giu c mi ngy mi
tng ca h. Tn li xut dng, quyn c nhng s tin nh ca mt triu th git i v
mt ngn con bun Trung Hoa. Londres, cng s qun Trung Hoa bt ng mt cch tri
php, nh cng tay ng gii v Thanh nh, nhng nh s can thip ca mt nh truyn
gio, thy hc c ca ng, chnh ph Anh bt cng s qun Trung Hoa phi tr t do cho
ng. ng li i khp th gii mi lm nm na, t th trn n ti th trn kia, quyn c
50 triu quan Ph|p, m{ hnh nh ng khng ng n mt ng, bao nhiu tiu pha, ng
chu ly ht. Ri thnh lnh, trong mt cuc hnh trnh, ng nhn c tin cho hay rng lc
lng cch mng ~ l{m ch c Hoa Nam, ng tin ln phng Bc; v{ ngi ta la
ng lm Tng thng lm thi ca nc Cng ho Trung Hoa. Vi tun sau, ng t chn ln
Hng Cng, c hoan h nhit lit, cng ti ni hai chc nm trc ng b cc cng
chc Anh lm nhc.
T Hi thi hu mt nm 1908, sau khi thu xp cho vua Quang T cht trc b mt ngy
trong ch ng b giam. V ch nh Ph Nghi, mt ngi chu ca Quang T, ln ni ngi b
[tc vua Tuyn Thng]. Ph Nghi hin nay lm vua Mn Chu Quc [thuc Nht][392]. Trong
my nm cui cng ca i b{ v{ trong nm u ca vua Tuyn Thng b con, Thanh nh
~ ban nhiu ci c|ch canh t}n Trung Hoa: x}y ng xe la, bng vn ngoi quc v
di s iu khin ca c|c k s ngoi quc, b ch thi c c, lp mt ch gio dc
mi, triu tp mt Quc hi cho nm 1910, v{ nh mt chng trnh chn nm tin ln
ln n ch qun ch lp hin, v sau cng ti ch ph thng u phiu tu theo
nhng tin b ca gio dc. Sc lnh ban b chng trnh y ghi thm c}u n{y: Nhng ci
cch y, thc hin vi vng qu th rt cuc ch s ph sc thi. Nhng khng th dng li
th nhn ca mt triu i ~ kit sc ri y m{ ngn chn c bc tin ca cch mng.
Ng{y 12 th|ng hai nm 1912, ng vua tr tui b cc cuc ni lon bao vy t pha, m
khng c mt o qun no bo v mnh, {nh phi thoi v, cn thi hu nhip chnh, ban
mt bi chiu l lng nht trong lch s Trung Quc:
Ng{y nay to{n d}n hng v chnh th Cng ho{ Tri v{ lng d}n ~ hin nhin. Lm
sao ta c th cng li nguyn vng ca hng triu d}n c cu vn vinh quang v danh
d ca mt gia nh? Cho nn ta cng vi Ho{ng thng quyt nh rng t nay chnh th
ca Trung Quc l chnh th Cng ho lp hin tho lng trng mong ca trm h, v hp
vi ngha Thin h l ca cng ca thnh hin i trc[393].
Cc nh cch mng t ra i vi Ph Nghi, khng git, li cn tng mt dinh th thn
qu, cp cho mt s tin kha kh v mt ngi thip Ngi Mn Chu khi ti th nh s
t m{ khi i th nh cu non.
Chnh th cng ho sanh trong cnh bnh an, sau mi chu nhng dng t d di. Mt
nh ngoi giao li c, Vin Th Khi, c mt o qun mnh b gy cuc cch mng.
Vin buc phi cho ng lm Tng thng th mi chu hp tc, v Tn Dt Tin va mi cm
quyn th ~ phi nhng b, ng ho{ng rt lui. Vin c nhiu nhm l ti mnh m,
Trung Hoa v ngoi quc, ng h, mun ln ngi ho{ng , sng lp mt triu i mi, ly l
rng c vy mi trnh cho quc gia khi chia vn ra tng mnh. Tn Dt Tin t co ng ta

l phn d}n, h h{o c|c ng ch li tip tc lm cch mng tr li, nhng ng ng cha kp
ra tay th Vin au ri cht.
T Trung Hoa b chia r, lon lc. Tn Dt Tin c ti hng bin nhng tr nc th
tm thng, khng nm c quyn hnh trong tay, khng dp c ni lon. ng thng
thay i ch trng, c v theo cng sn c tnh cm ca gii trung lu, ri rt v
Qung Chu tuyn truyn ch trng ca ng trong |m thanh nin tiu t sn[394]. Trung
Hoa khng cn mt chnh quyn c mi ngi tha nhn na, thnh th mt s lin kt,
thng nht thi qun ch; dn chng mt thi quen theo truyn thng, tun lut php. Hnh
thc i quc mi khng mnh bng tnh gn b trc kia vi mi min, lm cho Trung Hoa
yu i, ni chin ni ln lin tip gia phng Bc v{ phng Nam, gia tnh ny vi tnh
bn cnh, gia k ngho v ngi giu, gia gi v tr. Bn u c t chc qu}n i, chim
nhng tnh ho lnh, thu thu[395], em qu}n chim cc tnh bn cnh m mang khu vc.
ng tng n{y i, ng tng khc ti, ng n{o cng bc lt, nn thng mi v{ k ngh suy
sp; cc bn cp bt d}n chng ng gp, khng th b git, khng mt t chc chnh tr
no trng tr chng c. khi cht i, d}n chng phi i lnh cho c|c ng tng, hoc
n cp, ph phch nh ca, rung vn k khc, v nhng k n{y, cng v l do , li phi i
lnh hoc n cp ca k khc na. Nhng gia nh sing nng dnh sut i c bao
nhiu, hoc trong nm d{nh c bao nhiu thc phm, th mt ng tng hoc mt
o{n n cp ti vt sch. Ch ring tnh H{ Nam, nm 1931, c ti 400.000 tn cp.
Gia lc Trung Hoa ng cc k hn lon (1922), Nga phi qua hai nh ngoi giao c ti
nht, Karakhan v{ Joffe, thuyt phc Trung Hoa theo cng sn. Karakhan chun b khu
t, tuyn b t b php quyn tr ngoi [ngha l{ t nay ngi Nga Trung Hoa phi theo
lut Trung Hoa, do to n Trung Hoa x] m cc hip c trc kia ~ cho Nga c
hng, v k mt hip c mi tha nhn chnh ph cch mng c ch quyn v lnh th v
cai tr Trung Hoa. Cn Joffe, t nh, lanh li, th chng kh nhc g cng thuyt phc c
Tn Trung Sn theo cng sn v ngo{i Nga ra, c nc no tip ng }u. Trong mt thi
gian cc ngn, nh by chc s quan Nga gip sc, mt o t}n binh c thnh lp v hun
luyn. Do mt th k c ca Tn tn l{ Tng Gii Thch ch huy, di s hng dn ca
mt c vn Nga, Michel Borodine, o qun y xut pht t Qung Chu, trc ch Hoa Bc,
chim ht th trn ny ti th trn khc ri v Bc Kinh[396]. Thng trn ri th ni b chia r:
Tng Gii Thch {n |p phong tr{o cng sn, lp mt ch qun phit chuyn chnh vi
mt tinh thn thc t ti ni t ngay ch y di quyn mt bn doanh nghip v l ti.
Mt dn tc cng nh mt c nhn, kh m khng thy vui thch trc nhng au kh
ca lng ging. Tn Dt Tin tng Nht Bn phi l mt nc bn v{ ng minh vi Trung
Hoa chng li T}y phng, m{ chnh Nht Bn ~ gin tip khuyn khch Trung Hoa lm
cch mng v Trung Hoa ~ bt chc Nht khi thy Nht thnh cng trong vic u ho t
k ngh, ngoi giao ti v b; nhng Tn ~ lm: Nht cho s hn lon, suy nhc ca Trung
Hoa l mt c hi tt gii quyt nhng kh khn ca mnh do s u ho gy ra. V mt
mt khng th gim bt sinh sut i c (lnh }u bo v quc gia khi b tn cng?);
mt khc, khng th nui mt s dn mi ngy mt ng, nu khng pht trin k ngh v
thng mi; sau cng khng th tin b v kinh t c nu khng nhp cng st, than v
nguyn liu kh|c m{ trong nc thiu, v khng hi vng g pht trin thng mi c nu
khng chim mt phn ln th trng cui cng m cc thc d}n u T}y cha chim. M
ngi ta ng rng Trung Hoa c nhiu st, nhiu than; n li l th trng ln nht th gii

 ngay ca ng Nht Bn. C nc no trong ci th hoc l tr v nn kinh t nng

nghip, chu cnh ngho kh, hoc l{ xng v{o con ng quc k ngh, pht trin kinh
t, m li khng tha dp c|c cng quc ch}u u ng chm git nhau trn t Ph|p
bc lt mt nc Trung Hoa ~ ng~ qu?
Th l Nht ngay t u i chin 1914-1918 ng v{o h{ng ng ng minh, chim ngay
t t| a Giao Ch}u m{ Trung Hoa ~ nhng cho c mi s|u nm trc. Ri Nht a ra
hai mi mt iu yu cu, bt chnh ph Vin Th Khi phi chp thun, v mt khi chp
thun th Trung Hoa thnh thuc a ca Nht c v chnh tr ln kinh t. Ch nh s phn
i ca M v{ phong tr{o ty chay mnh m hng ho Nht do sinh vin Trung Hoa pht
ng, m k hoch y khng thc hin c. Sinh vin khc ngo{i ng hoc t t t
ni ut hn v quc s. Cn ngi Nht ch thn nhin mm ci trc th|i bt bnh ca
chu u m h cho l{ |ng ng v chnh chu u ~ gm nhm Trung Hoa trong mt na
th k; v h i mt c hi kh|c ra tay. C hi ny ti khi kinh t u M suy sp v k
ngh pht trin mnh qu, sn phm khng tiu th ht trong nc, phi tu thuc th
trng ngoi quc. Lc Nht chim ngay M~n Ch}u, a vua cui cng ca Trung Hoa l
Ph Nghi ln lm Tng thng, ri ho{ng M~n Ch}u, dng chnh tr, v b v kinh t m
khai thc cc ti nguyn thin nhin ca Mn Chu, c sc lao ng cng kh nng tiu th
ca dn Mn Chu na. Chu u bc lt th gii ~ no n ri, ngh ngng cp bc, lin
kt vi M, phn i h{nh ng ca Nht mt cch yu t, m trong lng th sn sng
chp nhn mt khi s ~ ri.
Trung Quc sau phi chu quc s cui cng Thng Hi. Lo ngi v phong tro ty
chay h{ng ho| b{nh trng Trung Hoa, Nht em nhng qu}n i v ch b ln
Thng Hi, thng khu giu nht ca Trung Hoa, chim Chapei v buc chnh ph Trung
Hoa phi dit cc t chc ty chay hng Nht. Trung Hoa chng c anh dng, v{ mt o
qun t Qung Chu ln, mc du thiu tng gii ch huy, thiu qu}n nhu, binh lng,
ngn chn c qun Nht hai thng[397]. Chnh ph Nam Kinh tm cch tho hip; Nht rt
ra khi Thng Hi, v Trung Hoa va bng b vt thng, va t c s cho mt nn vn
minh mi, mnh m hn, c th t nht l t v c trong mt th gii y th rng.

III. Bt u mt trt t mi
S thay i lng mc tnh thnh Nh my Thng mi Nghip o{n cng nh}n
Tin lng T chc chnh quyn mi Ch ngha quc gia v s u ho H b Khng t
Chng tn gio Lun l mi S tin trin ca hn nhn Hn ch sinh dc Vn ho|
mi H Thch Yu t ph hoi Yu t hi sinh
Trc kia c|i g cng thay i khng ngng, tr phng ng, ng{y nay c|i g cng thay
i phng ng. D}n tc th cu nht trong lch s bng nhin tr thnh dn tc cp
tin nht sau Nga, v ph hu hon ton nhng ch , tc l xa cho l{ bt di bt dch.
Khng phi ch l s co chung ca mt triu i nh nm 1644 [nh{ Thanh thay nh{
Minh], m l s bin i ca c mt nn vn minh.
Thng thng thn qu bin i sau hn c v t nht; rung t khng thch hp vi
nhng s canh tn mau l m cc th h mi cng phi cy cy ri mi gt c. Nhng
gn 12.000 cy s ng xe la chy ngang dc trn c|c c|nh ng, v mc du mi nm
b b b, khng c sa cha, li thng b nh{ binh trng dng, nhng ng xe la y
vn ni cc lng mc xa xi vi b bin v mi ngy trt vo nng thn tt c cc sn phm
tp nhp xu x ca chu u. Ngy nay, khp ci Trung Hoa, }u }u ngi ta cng thy du
la, n du la, hp qut, thuc l, c bt M na v c|c phng tin vn chuyn Trung
Hoa cn km qu, nn ti cc th trn b bin mua mt s sn phm ca M, c cn li
hn l{ ch t trong ni a ra. Ai cng bit rng s pht trin kinh t tu thuc s tin b v
phng tin chuyn ch. Cho nn ngi Trung Hoa ~ l{m trn 30.000 c}y s ng s cn
ly li hoc bi bm, trn s|u ng{n chic xe ca chy khng ng gi phng ng
}u }u cng vy nhng lc n{o cng y nhc hnh khch v hng ho. My n ni lng
n vi l{ng kia ~ thc hin c mt trong s nhng s thay i ln nht Trung Hoa:
lm cho mt nn i km.
Ti th trn, c|c t tng u Ty cn truyn b| mau hn na. Sn phm ngoi quc ch
to bng my nn r hn, cnh tranh mnh vi ni a, v cc tiu cng ngh phi dp
ln ln, hng triu th th cng ngh phi i l{m cho c|c nh{ m|y m{ ngi ngoi quc v
ngi Trung Hoa xy ct trong cc th trn trn b bin. Ting khung dt bng tay thnh
thong cn c nghe thy thn qu, th trn bt hn; vi nhp cng trn ngp khp
nc; ngi Trung Hoa ngho i phi chu lm n l trong cc nh my dt. Cc l luyn
st mc ln Hng Chu, coi xu x, |ng ght nh phng T}y. C|c xng ch hp,
lm bnh bch-qui, c|c nh{ m|y xi mng, xng ng gi{y, xng ch to sn phm ha
hc, nh nu ru, nh gy ru la-ve, nh{ m|y in, c|c xng ch to thu tinh, lm giy,
lm x bng, lm nn, l{m ng by gi mc ln khp ni, bin ngi th th cng lm
vic nh thnh th nh{ m|y. Nhng s pht trin k ngh hi chm v c|c nh{ t bn
ngoi quc ngi cc cuc cch mng, cc hn lon x hi, ni tip nhau hoi; li thm mi
vic chuyn ch va kh khn, va t tin; cc nguyn liu kim c ti ch khng lun
lun thch hp vi nhu cu ch to; m{ ngi Trung Hoa li c thi quen kh |i n{y l{ t
tnh gia tc ln trn c, a b{ con h h{ng v l{m trong xng, trong phng giy, m bn
thng khng nng lc. Sau cng, thng mi b t lit v cc th thu ni a, thu
oan, v{ tc hi l, tham nhng; mc du vy thng mi vn pht trin mau hn k ngh
v hin nay ng mt vai tr ct yu trong s bin i nn kinh t Trung Hoa[398].

K ngh mi ~ tiu dit c|c phng v gy s xo trn trong c|c tng quan gia ch v
ngi l{m cng. Xa kia phng nh s lng v gi c sau khi c s tho thun gia ch
v th, m khng ai s c s cnh tranh trong min; nhng t khi s chuyn ch tin li
hn, thng mi pht trin hn, m{ }u }u c|c ho| phm trong min cng b ngoi ho
cnh tranh th khng th kim sot gi c, qui nh tin lng c na nu khng chu
phc tng c|c nh{ t bn v cc hng cnh tranh ngoi quc. C|c phng do suy sp, v
b thay th bng c|c phng thng mi v cc nghip o{n cng nh}n. Phng thng mi
vin ra nhng qui tc trt t, trung tn, kinh t t do, cn nghip o{n th vin l i. C|c v
nh cng v{ ty chay ngoi ho| thng xy ra nhng nhng phong tro y bt ngoi nhn
phi nhng b chnh quyn Trung Hoa hn l{ phi tng lng cho th. Nm 1928, S X
hi Trung Hoa Thng Hi tnh rng tin cng trung bnh mi tun ca th dt vo
khong t 26 ti 42 quan Ph|p (c) i vi {n ng v{ t 17 ti 27 quan i vi {n b{.
Trong c|c xng xay bt {n ng l~nh 29 quan mi tun; trong xng xi mng, h lnh 26
quan; nh my thu tinh: 27,6 quan; nh my lm hp qut: 32 quan; th gii lnh 47 quan
trong c|c nh{ m|y in, 49 quan trong c|c xng ch to my cng c; th in: 68 quan. Th
in n lng cao nht v h c t chc cht ch hn v{ cng v kh kim c ngi thay h.
Cc nghip o{n u tin c thnh lp nm 1919; t ph|t trin nhanh chng v s
mnh tng ln ti ni, thi Borodine[399], th thuyn ~ tnh nm chnh quyn; nhng sau
khi tuyt giao vi Nga, Tng Gii Thch {n |p h tn nhn. Ngy nay c nhng lut
nghim khc cm o|n, nhng nghip o{n vn tng ln, v th thuyn khng cn cch no
kh|c chng mt ch k ngh t ra ht qui ch n n qui ch kia m khng p dng
ni. cc th trn, th thuyn lm vic mi hai gi mi ng{y m{ lng ch va sng,
nu tht nghip th cht i; tnh cnh h cn khn kh hn nng d}n hi xa nhiu, v
nng dn khi phi thy i sng xa hoa ca ngi khc v coi thn phn mnh l bnh
thng, t thi no ti gi vn vy.
C l rng vi t hi trong x hi y c th tr|nh c nu s chuyn bin v chnh tr
khng mnh qu, mau qu. Gii qu phi lm quan, mc du mt nhiu uy quyn ri, b
khinh v tham nhng, vn c th km ch nhng lc lng k ngh cho ti khi chng c th
thch nghi vi phong tc Trung Hoa m khng gy ri, khng gy ra cnh n l; c tun t
pht trin th k ngh c th {o to mt giai cp mi n ho ln cm quyn m khng
m|u, nh c|c nh{ cng ngh Anh thi trc ~ ln ln thay th gii qu tc in ch c.
Nhng Trung Hoa, chnh quyn mi thiu c qu}n i, tin bc ln nh{ l~nh o c kinh
nghim. Quc D}n ng thnh lp gii phng quc gia, phi c gng tn ti mc du b
bn t bn Trung Hoa v ngoi quc tm cch ch ng; c hoi thai theo nhng qui tc
dn ch, c lm ty l bng mu cng sn, Quc D}n ng b bn ch ngn hng
Thng Hi chi phi, b dn ch dng chnh s|ch c ti, tm mi cch tiu dit cc
nghip o{n[400]. V ng ng vng c nh qu}n i, qu}n i li phi ta vo tin bc,
m mun c tin th phi vay; qu}n i m{ khng mnh chim ht Trung Hoa th
chnh quyn khng th thu thu, khng thu thu c th bt buc phi tun li nhng k
~ b tin ra. Mc du gp ni kh khn y, ngi ta cng ~ thc hin c nhiu iu.
Trung Hoa ~ gi{nh li c quyn kim sot thu sut v{ k ngh (tr vn u t); ~
thnh lp, hun luyn v cung cp qun nhu cho mt o qun sau ny c th dng dit
nhng k th ngoi quc; quyn uy ca chnh ph mi ngy mt lan rng, cn khu vc b
bn n cp lm t lit kinh t th mi ngy mt thu hp li. Ch mt ngy l lm xong mt

cuc cch mng, nhng phi c mt th h to nn mt chnh quyn thc s vi mt nn

hnh chnh hu hiu.
Trung Hoa lc ny s d thiu thng nht l do nhng mu thun trong tm hn con
ngi. H o|n ght ngi ngoi quc khng g bng, m v chnh tr, h li bt chc ngoi
quc. H bit r rng thc ra T}y phng khng |ng cho h trng nh vy, nhng v tinh
thn thi i; v phong tr{o t tng trn th gii, h bt buc phi bt chc phng T}y:
cc quc gia by gi mt l phi k ngh ho, hai l mt ch quyn, ch khng cn ng
no khc. V vy m min ng, ngi Trung Hoa ~ u ho| nhiu; t ng qu ra lm
trong c|c xng th trn, b o di mc qun hp, b c|c iu nhc bnh d du dng thi
xa m{ dng th nhc n {o hn chi bng kn ng (saxophone) ca phng T}y, b li
thm m c truyn v y phc, c trong nh hay ngh thut m treo nhng bc tranh ca
ch}u u, ng nhng bn giy theo kiu M xu nht. {n b{ b tc b chn t Bc ti Nam
ngha l{ theo chiu di, t ngn chn ti gt m li p chn theo li u t ng qua T}y
ngha l{ theo chiu ngang bn chn. Trit gia b hc thuyt duy l nh nhn, kn |o ca
Khng t, m{ hng h|i khng km c|c ngi thi Phc Hng chu u, theo hc thuyt
duy l hung hng ca Nga, Anh, c, Ph|p, M.
Thc ra, s h b Khng t lm cho chng ta nh li thi Phc Hng hoc th k XVIII;
ngi ta chng nhng bi xch v Aristote ca Trung Hoa m{ cn chi b lun c cc thn
thnh ca ni ging. Trong mt thi gian, chnh quyn ngc ~i o Pht v{ c|c tng hi;
cc nh cch mng Trung Hoa cng nh c|c nh{ c|ch mng Ph|p trc kia t r th|i t
do t tng, c c cm vi tn gio, ch th l tr thi. o Khng bao dung c|c tn ngng
trong dn chng, c l cho rng h cn k ngho kh th cn thn th|nh; nhng c|ch mng
tin chc c th dit s ngho kh c, nn khng cn n thn th|nh. o Khng cho rng
trong x hi nng nghip, t chc gia nh v{ lu}n l o Khng cn thit gi trt t v s
an phn cho dn chng; cch mng tin k ngh nn phi c mt lun l mi hp vi i
sng thnh th v vi ch ngha c| nh}n. o Khng ~ ng vng c lu v ai mun lm
quan hay dy hc u phi chp nhn hc thuyt ; nhng nay ch khoa c ~ b~i b,
trong trng ngi ta khng dy lun l, trit l chnh tr na m dy khoa hc, v con
ngi ng{y nay khng c {o to lm quan na m{ l{m trong k ngh. o Khng
bo th, dung ho{ c s hng h|i ca tui tr v s thn trng ca tui gi, cch mng ch
bit c tui tr, v mm ci trc li khuyn ny ca Khng t: Ngi no cho nhng
c l{ v ch v{ ph| b i th mt ngy kia s b tai hi ca nn lt li[401].
Cch mng d nhin ~ b quc gio, khng cn t tri t t na. S th phng t tin
cn c gi nhng mi ngy mt thc li; {n ng giao cho {n b{ vic cng vi, nhang
n m{ hi xa h coi {n b{ l{ trc khng |ng c lm. Mt na cc nh th lnh cch
mng ~ theo hc c|c trng Ki T gi|o, nhng mc du Tng Gii Thch theo Gio l hi
Anh, cch mng khng tin siu nhin, sch hc trng r r{ng c khuynh hng v
thn. Ch ngha quc gia thnh mt th tn gio mi cng ng vai tr nh ch ngha cng
sn Nga. Nhng n khng tho m~n c mi ngi v nhiu ngi trong giai cp th
thuyn cu c hay chiu hn i sng lao ng h{ng ng{y bun; cn nng dn th tm
cht bng m|t trong c|c in c c nim an i m nh bt gnh kh ca h i.
Khng c chnh quyn, tn gio v t chc kinh t gip sc, n}ng na, lun l c
truyn mi th h trc cn c v bt di bt dch th by gi ~ tan r~ theo mt tc mi

ngy mi tng. Sau khi b k ngh xm chim, Trung Hoa mi }y b mt s thay i ln

nht, l s hu dit ca ch i gia nh, n nhng ch cho c nhn ch ngha. C| nh}n
ho ra hon ton t do nhng c c. o Hiu, nn tng ca ch c, b}y gi theo l
thuyt, c thay bng o Trung vi quc gia, nhng o mi n{y cha c thc hnh,
thnh th x hi mi thiu hn cn bn o c. Canh nng c li cho ch i gia nh v
trc khi c my mc th cch lm rung t tn km nht l mt nhm ngi rut tht vi
nhau cng lm vic di quyn gia ch; k ngh l{m tan r~ gia nh v n tuyn dng v tr
cng cho c nhn ch khng cho nhm, n tuyn ngi mi ni ch khng cng trong
mt ni, n khng ly tin cng ca ngi mnh gip ngi yu[402]; sau cng ch
cng sn t nhin trong gia nh khng c n}ng trong s cnh tranh mi ngy mt
gay go thm gia k ngh v tiu cng ngh. Th h tr bao gi cng mun thot li uy quyn
ca th h gi{, thch i sng t do, khng ai bit n mnh, cc th trn, v thch lm vic
ring mnh hng. C th rng quyn chuyn ch ca ngi cha trong x hi c ~ gip
cho cch mng mau pht sinh: chnh v h chuyn ch qu, nn bn t}n tin mi phn ng
li mnh m qu mc. Vy l{ Trung Hoa ~ t cht ht r ca n v khng ai bit c ri
}y n c kp thi }m ra c nhng r mi cu v~n vn ha ca n khng.
Uy quyn ca gia nh khng cn th hnh thc c ca hn nh}n cng mt theo. a s cc
cuc hn nhn hin nay cn do cha m quyt nh, nhng trong c|c th trn, ngy cng c
nhiu thanh nin t chn ly bn trm nm. H t cho l t do, chng nhng mun ci ai
th ci, m cn lm nhng th nghim [sng chung] khin cho ngay u v{ M cng phi
thy chng. Nietzsche trc kia t|n th{nh th|i ca ch}u i vi ph n, cho rng
chnh v h l thuc {n ng nn h mi c u tin [?]; nhng ng{y nay ch}u noi
gng ch}u u ch khng theo Nietzsche. Ch a th suy v b ngi v tn thi chng
i. Hy cn t cuc li d, nhng con ng a ti li d ng{y c{ng c m rng[403]. Trong
c|c trng i hc, trai gi hc chung vi nhau, v trong cc th trn, trai gi lm chung vi
nhau, giao thip vi nhau. Ph n ~ lp trng Lut khoa, Y khoa cho n sinh. H m c
mt ngn hng na. Ph n no trong ng th c hng mi quyn chnh tr, c ngi
c giao cho nhng chc v ln nht trong ng v trong chnh quyn. H khng cn git
con khi khng mun nui na, v h bt u hn ch sinh dc[404]. T khi c cch mng n
nay, dn s khng tng ln my, c th n bt u gim na[405].
Vy m hin nay mi ng{y cng sanh thm nm vn tr em Trung Hoa. Chng ln ln s
hon ton mi, t y phc, tc, ti gio dc, ngh nghip, c ch ngn ng, tn gio, trit l.
C|i dui sam ~ b ri, s l t nh thi xa cng mt theo; tnh tnh cng li v cch
mng ~ g}y lng cm th trong lng ngi v khng tha bn th cu. Do s pht trin k
ngh m{ c thn nhin thi xa ~ mt, nt mt hi th giu mt tm hn d nng ny.
Xa v tri qua bao nhiu th k chin tranh m{ ngi Trung Hoa ho ra yu ho bnh; by
gi b ti nhc, v non sng b qua phn, h ho ra hiu chin; trong trng hp n{o ngi
ta cng ch trng ti s {o to thanh nin thnh chin s v{ hng tng lnh by gi li
c trng vng.
Gio dc ~ b xo trn ho{n to{n. Ngi ta ling Khng gio qua ca s, em khoa hc
thay vo. Vic }u c cn thit v o Khng c th dung ho vi khoa hc, nhng trong
lch s vn tm l bao gi cng thng l-gch. Ai cng thch hc to|n v{ k thut v
nhng mn gip ngi ta ch to c my mc, my mc li to ra ph cng v{ i
b|c, m{ c i bc th mi bo v c nn c lp. Y khoa ng tin b phn ln nh tin

tr cp rng ri ca ng Rockefeller[406]. Mc du Trung Hoa thc s ngho thm, nhng

trng hc mc thm rt mau, trung hc v c i hc; nc Trung Hoa tr trung ngy nay
hi vng chng bao lu na tr n{o cng c i hc v s hc tin b th tinh thn dn ch
cng tin.
Mt cuc cch mng ta nh phong tr{o Phc Hng chu u th k XVI, ~ xy ra trong
vn hc v trit hc Trung Hoa. Xa c|c s|ch vit tay ca Hi Lp ~ nh hng ti tm hn
ngi ra sao th by gi c|c s|ch phng T}y cng m nhun tm hn ngi Trung
Hoa nh vy. , thi Phc Hng, b ting La Tinh m vit bng ting thng thng, th
ngi Trung Hoa nh mt b c thng minh, H Thch, cng th lm cho ting quan ho
mt th ng Bc Kinh thnh mt ngn ng vn chng, ting quan ho y l mt
bch thoi m{ d}n chng c th hc d dng v ch c mt ngn ch, ch khng phi bn
vn ch nh c vn[407]. H Thch ~ nu gng, vit mt cun Trung Quc Trit hc s i
cng (1919) bng bch thoi. Phong tr{o ng hng t}m ph|t ng ~ th{nh cng: nm
trm t b|o nh k ~ dng ting bch thoi v ting n{y sau ~ chnh thc c dy trong
c|c trng cng. Nh vy ting quan ho c truyn b mau chng khp nc v c
th trc cui th k ny, Trung Hoa thng nht c ngn ng, vn ha.
D}n chng hng h|i vit bng bch thoi, nn vn hc pht trin mnh m. Tiu thuyt,
th, tung, nghin cu v s, mn n{o cng c nhiu tc phm; nht b|o v{ b|o nh k trn
ngp trong nc. Ngi ta dch mt lot rt nhiu s|ch phng T}y; t}m hn mu sc v
gin d ca ngi Trung Hoa m nhng phim M m{ mt ngi ng bn mn nh dch ra,
ging qua loa cho khn gi hiu. Trit gia li nghin cu c|c t{ gi|o thi xa, ging theo
quan nim mi cho c|c c gi lp mi; tinh thn ci cch, canh tn y khin chng ta ngh
ti c|c nh{ t tng u chu th k XVI. xa kia mi thot khi s b buc, tht cht ca
Gio hi, thn phc ngay t tng th tc ca Hi Lp thi c; T}n Trung Hoa cng vy,
cung nhit c c|c nh{ t tng phng T}y nh John Dewey v{ Bertrand Russell, tc
nhng nh b tn gi|o i, ch trng kinh nghim v th nghim, ci g th nghim thy ng
th mi tin; ch trng ny rt thch hp vi mt dn tc mun trong mt th h vt tt
c c|c giai on: Ci cch, Phc Hng, th k XVIII v cch mng Php ca Phng T}y[408].
H Thch ma mai ngi phng T}y m nhng gi| tr tinh thn ca chu , v cho rng
trong s t chc li kinh t v{ h{nh ch|nh dn khi cng kh, cn c nhiu tinh thn
hn tt c c|i minh trit ca phng ng. ng ta cho Khng t l{ mt ng rt gi nua
ri, v{ mun hiu t tng Trung Hoa cho ng th phi nghin cu k nhng t{ gi|o
cc th k V, IV, III trc T.L, m lch s Trung Hoa ~ |nh gi| sai. Nhng trong cn lc ca
t}n tr{o y, m ng l mt trong nhng ngi ph|t ng hng h|i nht, ng vn bnh tnh
nhn nh c gi tr ca c nh}n, v{ ng ~ nhn thy r vn cn bn ca nc ng
lc :
Nht nh l thit thi ln cho nhn loi xt chung, nu s thng li ca nn vn minh
mi n{y c ngha l{ on tuyt thnh lnh ch khng tiu ho t t, m hu qu l nn vn
minh c b tiu dit. Vn phi t ra nh vy mi ng: L{m sao chng ta c th tiu ho
ho{n to{n vn minh hin i n ho hp, khng gi|n on vi vn minh c truyn ca
chng ta[409].
Ngy nay, ch xt b ngo{i th ngi ta c th ngh rng Trung Hoa c v s khng gii
quyt vn . Nhn nhng c|nh ng hoang ph v lt hay v nng hn, nhng khu rng

b tn ph, nhng nng dn kit lc, ru r, nhn t sut cao gh gm ca con nt, tnh trng
h nhc ca bn n l trong c|c xng phi lm vic qu sc, nn thng mi y tham
nhng, nn k ngh b bn t bn ngoi quc thao tng; xt thi hi l trong gii quan
trng, xt s yu km ca cc phng tin phng v, v tinh thn ng phi chia r dn
chng, th ngi ta khng th tin rng Trung Hoa li s thnh mt cng quc, c kh nng
ng ho nhng k x}m lng mnh nh ng{y xa, v{ c th sng i sng ring ca mnh
c. Nhng nu nhn xa hn, r|n nhn di ci b ngoi y th chng ta cng thy c
nhng du hiu khi phc, hi sinh: quc gia mnh mng, nhiu min khc nhau, nhiu
khong sn cn cho k ngh ng{y nay , tuy khng gi{u nh Richthofen[410] tng, nhng
chc chn l{ gi{u hn ngi ta ngh nu ch cn c vo kt qu cc cuc tm m khi khi
trn mt t. K ngh cng tin su vo ni a, th ngi ta s cng gp c nhiu m kim
loi v nhin liu m hin nay ngi ta khng ng rng c[411], cng nh c|ch }y mt th k,
c ai ng }u l{ M c nhiu th m y. Dn tc Trung Hoa sau ba ng{n nm c vinh quang
ri suy tn, cht ri li hi sinh, by gi li t ra c nhiu sinh lc v th cht cng nh v
tinh thn bng nhng thi ph cng nht trong lch s h; khng c dn tc no lc lng
hn, hoc thng minh hn, m{ thch ng hon cnh gii hn, chng c bnh tt mnh
hn, ly li sc mau hn sau mt tai ho hoc nhng au kh l}u d{i, c lch s {o
luyn cho c bnh tnh chu ng v kin nhn chn hng hn. Khng ai tng tng ni
mt dn tc c th cht v tinh thn nh vy, c kh nng l{m vic nh vy m tn dng
cng ngh hc trong k ngh th s tin c ti }u trn ng vn minh. Rt c th Trung
Hoa s sn xut c nhiu t{i nguyn hn M, v{ mt ln na n li s ng u th gii
v xa hoa v ngh thut sng nh my ln trc kia trong lch s ca n.
Khng mt thng trn no, khng mt chnh sch p ch ti chnh no c th dit c
mt dn tc c mt sinh lc v nhng phng tin di d{o nh vy K x}m lng s mt
tin toi v thi ch trc khi Trung Hoa mt sinh lc, trong mt trm nm Trung Hoa s
ng ho k x}m lng, hc c ht c|i k thut m chng ta tm gi l{ k ngh hin i; n
s xy ct thm ng x, t chc li phng tin chuyn ch thng nht li quc gia; do
c cn c v tit kim n s g}y c vn v mt chnh quyn mnh s lp li trt t v
ho{ bnh trong nc. Tnh trng hn lon bao gi cng ch c tnh cch giao thi. Rt cuc,
n s t bin mt, n s ho gii vi ch c ti; nhng cn tr t trc kia s b dp ht,
i khi bng mt c|ch hi t{n khc, v{ con ng s m ra a ti mt x hi mi. Cch
mng, cng nh s cht v s gng sc tin ti mt th thc mi, xt cho cng, ch l{ gt
b nhng cn b v ch v knh c{ng; n cng nh m x tht d; n xy ra khi c nhiu ci
n tui cht ri. Trung Hoa ~ cht nhiu ln, m ln n{o n cng hi sinh[412].

PH LC
Trong sch, tc gi Will Durant c dn kh nhiu b{i th, b{i n{o c Nguyn Hin L tm
c nguyn tc ch Hn th c dch theo nguyn t|c, b{i n{o khng tm c th c {nh
phi dch theo bn ting Php, dch nh vy (t ting Hn dch ra ting Anh, t ting Anh
dch ra ting Php, ri c li dch t ting Php ra ting Vit), theo li c bo, nu khng
phn ngha l{ may mn lm ri, khng cn cht g l{ th na.
Trong s c|c b{i th c Nguyn Hin L khng tm ra c nguyn t|c , ti ~ tm mt
s bi (trong ch thch, ti ch chp li nguyn vn v{ tm phin m); v bc vvn tm gip
ti c hai bi m ti chp li di }y: bi Bo V trong Kinh Thi v bi Tn An li (W.
Durant trch su cu) ca Ph. tin tham kho, ti chp thm bn dch ra ting Anh
v bn dch ca c Nguyn Hin L.

Bo V
Bn dch ra ting Anh
How free are the wild geese on their wings,
And the rest they find on the bushy Yu trees!
But we, ceaseless toilers in the kings services,
Cannot even plant our millet and rice.
What will our parents have to rely on?
O thou distant and azure Heaven!
When shall all this end?
Bn dch ca c Nguyn Hin L
Nhng con ngng tri u trn rng Yu kia,
c t do bay ln, sung sng lm sao!
Cn chng ti phi phc v nh{ vua, khng lc n{o c ngh,
Ngay n k chng ti cng khng c gieo, la cng khng c cy na.
Cha m chng ti ri }y bit nng ta vo ai,
Hi tri xanh thm thm!
Nguyn vn:

,
.
,
.

,
.
,
.


,
.
,
.

,
.
Phin m:
Bo v
Tc tc bo v.
Tp vu bao h.
Vng s m c,
Bt nng ngh tc th.
Ph mu h h?
Du du thng thin,
Ht k hu s?
Tc tc bo dc.
Tp vu bao cc.
Vng s m c,
Bt nng ngh th tc.
Ph mu h thc?
Du du thng thin,
Ht k hu cc?
Tc tc bo hng.
Tp vu bao tang.
Vng s m c,
Bt nng ngh o lng.
Ph mu h{ thng?
Du du thng thin,
Ht k hu thng?
Ch gii ca Chu Hy:
tc tc: ting c|nh p.
bo: tn chim, ging chim nhn m{ to hn, ch}n khng c ngn pha sau.
tp: u li.
bao: mc thnh bi.
h: cy tc lch tri gi l to u, v c th dng nhum m{u en.

c: khng, hon ho, tinh mt.

ngh: trng cy.
h: cy trng vo.
cc: xong, ht.
hng: hng lit.
o: tc l{ o m (la d) ca ngi phng nam n ng{y nay, mc trong nc, sc
trng.
lng: la mch, mt th thc n, c nhiu mu khc nhau.
thng: n.
thng: tr li bnh thng.
Dch ngha:
Dn chng phi i tng chinh, khng c nui dng cha m, cho nn l{m b{i th n{y.
Ni tnh chim bo khng hay u trn bi cy, m nay li bay u trn bi cy h, nh
tnh ca nhn dn vn khng tin vic lao kh, nay li i |nh gic ~ l}u m{ khng
c cy rung trn bn phn lm con. Tri xanh xa vi kia, lc no khin cho ta
c ni yn n ( phng dng cha m)?
Dch th (Ngi dch: T Quang Pht)
Cnh chim bo
Cnh chim bo v nghe sm sp,
Bi h kia t tp u cng.
Vic vua trn vn lm xong,
Cho nn k np chng trng c chi.
i cha m ly g trng cy?
Tri xanh kia chi thy xa vi.
Lc n{o ta ng yn ni?
Nghe sm sp bo kia v cnh,
Ri u lin trn nhnh bi gai.
Lo trn vic ca vua sai.
Cho nn k np chng ai cy trng.
Ly g n bc song thn hi!
Tri xanh kia diu vi xa m.
Nhc nhn dt c bao gi?
Kt thnh hng nghe bay chim bo,
Trn bi d}u cng u sai y.
Vic vua hon ho lo ngay,
Cy trng d mch no ai rnh g.
i cha m ly chi n hi?
Tri xanh kia diu vi m cao.
Bnh thng tr li chng no?

Tn An Li
Bn dch ra ting Anh
Last night a government order cameTo enlist boys who had reached eighteen.
They must help defend the capital
O Mother! O Children, do not weep so!
Shedding such tears will injure you.
When tears stop flowing then bones come through,
Nor Heaven nor Earth has compassion then
Bn dch ca c Nguyn Hin L
Hm qua triu nh ra lnhBt lnh nhng thanh nin mi tm tui
bo v kinh
Thi, m v{ con, nn i!
Khc lc ch thm au kh.
L m cn ri th xng s tan tnh,
Tri t khng thng g chng ta }u
Nguyn vn

,
,
,

,
.
,

,
,
,
.
,

.
,
.
,
.
,
.
,
.
,
.
,
.
,
.
Phin m
Tn An li
Kh|ch h{nh T}n An o
Huyn h ao im binh
T vn Tn An li
Huyn tiu c|nh v inh
Ph thip tc d h
Th tuyn trung nam hnh
Trung nam tuyt on tiu
H{ d th vng th{nh?
Ph nam hu mu tng
Su nam c linh bnh
Bch thy m ng lu
Thanh sn do khc thanh
Mc t s nhn kh
Thu nh l tung honh

Nhn kh tc kin ct
Thin a chung v tnh!
Ng qun th Tng Ch}u
Nht tch vng k bnh
Khi tc nan liu
Qui qun tinh tn doanh
Tu lng cn c ly
Luyn tt y cu kinh
Qut ho bt |o thy
Mc m dch dic khinh
Hung n~i vng s thun
Ph dng thm phn minh
Tng hnh vt khp huyt
Bc dch nh ph huynh!
Dch th (Ngi dch: Nhng Tng)
Tn li huyn Tn An
Kh|ch qua ng Tn An
Nhn nhp nghe im binh
Hi thm, thy thng bo:
- Huyn nh khng cn inh
Hm qua trt ph xung
Sung s tuyn cho nhanh
S tuyn thp b qu
Gi sao ni th{nh?
Anh bo, m a ch}n
Anh gy nhn loanh hoanh
Nc bc chiu chy xui
Ting khc vang non xanh!
Khc chi cho hc mt?
Nn i thi c|c anh!
Du cho khc r xng
Tri t vn v tnh
Qun ta ly Tng ch}u
Hm sm mong thanh bnh
Lnh chy, tri tan v
Liu gic, ai ngi tinh!
Vn lng ti trc trn
Rn lnh ngay min kinh
{o h{o cha ti nc
Chn nga vic cng l{nh
Nui nng rt phn minh
Quan tng nh m cha
Khc chi khi tin hnh?

Cc
bn
c
th
xem
trc
tuyn
hoc
ti
v
http://www.scribd.com/doc/20351263/The-Story-of-Civilization-01-Our-OrientalHeritage.
[1]

ti

Cun Lch s vn minh Trung Hoa trong Hi k v{ i vit vn ca ti, c Nguyn Hin
L gi tt l{ Vn minh Trung Hoa c l dch trong nm 1974, nhng cha kp in th thay
i ch , nh li c bo. Khng hiu ti sao bn in ca nh{ i hc S phm li l Lch s
Vn minh Trung Quc, v trong ngay trong cun Lch s Vn minh Trung Hoa ca nh{ Vn
ho| Thng tin m{ chng ta ta ang c }y, trong Li nh xut bn chng ta cng thy gi
l Lch s vn minh Trung Quc?
[2]

Bi gii thiu ny NXB trch trong bi Ta cun Lch s Vn minh n , c Nguyn Hin
L vit ti Si Gn ngy 1.1.1971. (Goldfish).
[3]

[4]

Sinh nm 1332, mt nm 1406. (Goldfish).

[5]

Theo Wikipedia th Toynbee sinh ngy 14-4-1889 v mt ngy 22-10-1975. (Goldfish).

Theo Wikipedia th Will Durant sinh ngy 5-11-1885 v mt ngy 7-11-1981. Sau khi ng
mt, hai cun sch na ca Durant c xut bn trong nhng nm gn }y l{ Nhng b c
v{ tng v i nht mi thi i (2002) v Nhng anh hng ca lch s: Lch s tm tt
vn minh t thi c i n cn hin i (2001). (Goldfish).
[6]

C l c Nguyn Hin L mun ni n cun Cu chuyn Trit hc, Tr Hi v Bu ch

dch, Nha Tu th v{ Su Kho Vin i hc Vn Hnh, Si Gn, in ln th nht nm 1971.
(Goldfish).
[7]

Mt t tng Ai Cp th k 29 trc cng nguyn, tc gi mt cun v php tr dn v

cch x th.
[8]

[9]

In trong th chin th nht v trong khi in chc ng c thm t ti liu mi nht.

Kh 12x18 phn, mi cun trn di 450 trang (tr cun Bi hc ca lch s), ba dy,
c 32 tm hnh, gi 19 quan Php. T cun XX, ng b k tn chung: Will v Ariel Durant.
[10]

Will Durant bo ~ trch trong cun Outline History of China ca Gowen and Hall. Chng
ti khng kim c nguyn vn ch Hn. L Vng l{ mt ng vua i Chu (878-842), b
dn ni lon trut ngi. (ND).
[11]

[12]

Nhng ch trong du [ ] ny l do ti thm. (ND).

Ngy nay nhiu hc gi Trung Hoa cho rng Lo t sinh sau Khng t. Trc nm -551
n{y, c|c nin i u phng chng. Trc nm 1800, c|c nin i khng chc chn (ND).
[13]

[14]

Nhiu s gia chia nh sau: Thi Xun Thu: 772-479; thi Chin Quc: 479-221. (ND).

[15]

Pi Sheng: Tt Thng (990-1051). (Goldfish).

[16]

Chnh ra phi c l Hn. (ND).

Ph|p |nh Gia nh nm 1859 v{ 3 tnh min ng mt nm 1862. (ND).

[Nguyn vn ting Anh: France seizes Indo-China. Tm dch: Php chim ng Dng.
(Goldfish).
[17]

[18]

Bn ting Anh khng c dng cui ny. (Goldfish).

[19]

Trong b Encyclopdie mc vit v Trung Hoa.

Trong cun Essai sur les moeures (Kho lun v phong tc), chng I [Diderot v{
Voltaire l hai trit gia Php th k XVIII)].
[20]

[21]

Nhng ng quan Thanh o b gii nhim [khng r nm n{o, v l g].

Nhng trch dn khng t trong du ngoc kp nh th n{y, thng th trong sch cho
in tht v{o (i khi li khng); ti cng cho tht vo v dng ch nghing (v d th hin
ch nghing trn TVE hn). (Goldfish).
[22]

Mt hc gi Trung Hoa ~ gip Tin s Giles dch vi bn trong b Trch dch vn hc

Trung Hoa. Khi t bit, Giles tng ng ta mt b{i th trong c hai c}u d thng n{y: T
hi no ti gi, vn chng vn lm rc r dn tc minh trit nht th gii. V by gi nh
nh hng ca n m mt cng chc di dch ~ c ti sinh).
[Trong c}u th sau, s|ch in cng chc i dch ti tm sa li th{nh cng chc di dch,
nhng khng chc l{ ng; v{ ti cng khng hiu ti sao Will Durant li bo hai c}u th
d thng? Phi chng Giles ni a rng mnh l{ di (mi r) v ngoi nh}n c
ngi Trung Hoa dch l{ di? Hay Giles t dch vui rng, ng, mt ngoi nhn dch th
Trung Hoa l{ di dch? Nguyn vn ting Anh ca cu sau l: And now its influence has
gone forth to regenerate a barbarian official (tm dch: V gi }y, nh nh hng ca n
m ti sinh mt quan chc mi r). (Goldfish)].
[23]

V danh t Trung Hoa, cn mt thuyt na. T trc i Chu, Trung Hoa ~ c tn l{

Hoa H v Hn tc (dn tc Trung Hoa) mi u t hp b sng H Thu (sng ny bt
ngun H Bc, v{o Trng Giang) m khu vc trung tm ca h ch}n ni Hoa Sn
(ti Thim Ty). (ND).
[24]

[25]

Ngang Thng Hi, sng Dng T rng 5 cy s.

Thi azilien: tc thi chuyn tip gia thi k | c v{ thi k | mi. Trung
thch kh: sch in sai thnh tn thch kh; nguyn vn ting Anh l mesolithic. Thi k tn
thch kh: nguyn vn ting Anh l neolithic, ngy nay nhiu ngi dch l thi k |
mi. (Goldfish).
[26]

[27]

Suse: mt th trn thi thng c Msopotamie Anau Suse.

C l tc gi cho li cc s gia vit v thi Xun Thu tr v sau mi gn |ng tin? Thi
Xun Thu t 770 n 225 trc T.L. (Goldfish).
[28]

Will Durant bo trch on y trong cun Book of History (Th Kinh), nh{ xut bn W.G.
(?), nhng chng ti tra Th Kinh khng thy. (ND).
[29]

[30]

Khng r tc gi rt ti liu }u. (ND).

[31]

Vua Thnh Thang dit vua Kit v lp nn nh{ Thng. (Goldfish).

Bn ting Ph|p: Inventeur desbatonnetes (ngi ch to ra nhng gy nh). Ti o|n

l qun bt. Mi u ngi Trung Hoa dng dao khc ch ln th tre; ti i Thng dng
nhng c|i que c u nhn chm vo mt th sn vit ln th tre tc nh qun bt sau
ti i Tn mi dng nhng c{nh trc u cm lng nhng v{o sn vit ln la. (ND).
[Cng c th l{ i a. Bn ting Anh: inventor of chopsticks (ngi pht minh ra nhng
chic
a).
Theo
b{i
Chinese
Chopsticks
ng
trn
trang
http://chineseculture.about.com/library/weekly/aa_chopsticks02a.htm th: N (tc i
a) c ghi trong Kinh L rng a ~ c s dng trong i nh{ Thng (1600-1100
tr.T.L). (It was recorded in Liji (The Book of Rites) that chopsticks were used in the Shang
Dynasty (1600 BC 1100 BC). (Goldfish)]
[32]

[33]

Tn, ngi phng T}y phin }m l{ Chin hay Tsin.

[34]

Cc hc gi ngy nay cho rng cui i Xun Thu Trung Hoa mi bit dng st. (ND).

[35]

Chnh ra, Durant vit: Khng t ch khen cc chnh tr gia trn m bia thi. (ND).

[36]

Lun ng chng Hin vn. (ND).

[37]

C hi h c chuc ti bng mt s tin.

[38]

Tc lc b: li, h, l, binh, hnh, cng. (ND).

[39]

Chnh tr gia, thi s, trit gia Hi Lp: 604-548. (ND).

[40]

Vua th nh ca Rome: 714-671. (ND).

Thi vn minh Trung Hoa ph|t trin rt mnh, khng thi no bng, theo ti do bn
nguyn nhn: V l thi lon, k ngh chin tranh tin b, do k thut cng tin b; cc
trit gia mun ti lp trt t, nn a ra mi l thuyt (trm hoa ua n); ngn lun rt t
do, vua ch hu n{o cng mun chiu hin ~i s, d khng theo thuyt ca h th cng
trng h, cho nn trit gia n{o khng c trng dng nc n{y th qua nc khc; sau
cng l tinh thn ganh ua ca c|c vua ch hu mun thng c|c nc kh|c lm ch thin
h. (ND).
[41]

[42]

B{i n{y chng ti cha tm c nguyn vn. (ND).

[43]

Theo bc vvn th on ny trch trong bi Bo V . Xem ph lc. (Goldfish).

[44]

Bn ting Php dch khc hn: Lamour rponse, dsempare: i tnh ch|n nn tr li.

[45]

Mt th cy g cng dng ng xe. (ND).

[46]

B{i n{y ti cng khng tra c nguyn vn. (ND).

Chng ta ch mi c mt bn dch trong Kinh Thi ca T Quang Pht, b Quc gia Gio
dc in nm 1969. (ND).
[47]

Nhng tn nh}n danh hay a danh nh tn n{y chng ti khng tra c ting Hn nn
phi gi li phin m ca Php. (ND). [Yu Tseu: trong bn ting Anh phin m l Yu Tze.
(Goldfish)]
[48]

[49]

Ngha l{ i bnh thn, khng au kh, khng danh vng, khng ai bit ti. (ND).

[50]

C th gi l 8 qu n phn bit vi 64 qu kp coi sau. (ND).

[51]

Mi ng l mt ho, vy mi qu gm ba ho. (ND).

C th gi l qu kp, mi qu kp gm hai qu n, tc gm s|u h{o. S|u mi bn qu

gm 646 = 384 ho. (ND).
[52]

Lun ng chng Thut Nhi c cu ca Khng t: Gia ng s nin ng thp d hc Dch,

kh d v i qu| h: Gi| cho ta sng thm t nm na, ti nm chc hc Dch th may ra
ta tr|nh c nhng iu lm ln. Nhng c|c hc gi cho rng ch ng thp (nm chc)
}y v ngha, chc l ch tt chp lm. Vy c}u phi hiu l{: Gi cho ta sng thm t
nm na hc Dch. Chng ta ~ c bn bn kinh dch kinh Dch nhng ch c bn dch
ca Phan Bi Chu (Khai Tr xut bn nm 1969) cng . (ND).
[Sch in sai vi ch, da theo cun Kinh Dch o ca ngi qun t, ti ~ sa li. Cng
[53]

theo cun Kinh Dch , ch ng thp: ; ch tt: . (Goldfish)].

Tc gi cho rng Lo t sinh trc Khng t, nhng c Nguyn Hin L, trong mt ch

thch bn Nin biu lch s Trung Hoa, bo: Ng{y nay nhiu hc gi Trung Hoa cho rng
Lo t sinh sau Khng t. (Goldfish).
[54]

Trong C hc tinh hoa c chp truyn ny, t L th Xu}n Thu, nhan l Hai phi.
(Goldfish).
[55]

C l tt c nhng chuyn ch l truyn thuyt. Theo T Hi th ng Tch thuc phi

ph|p gia l{m i phu nc Trnh t ra nhiu lut php, khc ln ming tre (nn gi l trc
hnh), treo ch cng cho dn bit. ng b triu nh git, nhng dng trc hnh ca ng.
Trong cun Lit t (L Bi xut bn 1973) c mt bi ni v ng Tch (trang 205) nhng
khng cho bit t tng cng b lut ca ng. (ND).
[56]

[57]

C thuyt cn ni 160 tui hoc trn 200 tui. (ND).

L
chnh
l
tri
mn,
th
mn
{
Lt
(prune).
(ND).
[Nguyn vn ting Anh l plum: tri mn, ting Php l prune; mt ngha na l nho kh,
ting Php l raisin. (Goldfish)].
[58]

Gi|o s Giles [ngi Anh kho cu v Trung Hoa] cho rng cun y c sng tc sau
nm 200 tr. T.L, bng nhiu on ly trong cun Hn Phi t, hc gi Legge tri li bo n
trong b Trang t v b S k ca T M~ Thin c nhiu on nhc ti L~o am, vy c th
tin rng o c kinh c thc. [Nn coi thm Lo t ca Ng Tt T- Khai Tr xut bn
1959

am
l{
tn
t
ca
Lo
t,
tn
tc
l{
Nh].
[Lc dch cun Lch s vn minh Trung Hoa n{y, c Nguyn Hin L cha vit cun Lo t
o c kinh (v sau ti s gi tt l cun Lo t. (Goldfish)].
[59]

Nguyn vn: Tri gi bc bc, bc gi bt tri (Chng 81), c l nn hiu l{: Ngi minh tr
th khng hc rng, m hc rng khng phi minh tr. (ND).
[Trong cun Lo t, c Nguyn Hin L dch l{: Ngi sng sut hiu o th tri thc khng
cn rng (v nm c ch}n l l{ ri), ngi no tri thc rng th khng sng sut, hiu
o (v tm ngn th qun gc).(Goldfish)].
[60]

Nguyn vn: C chi thin vi o gi, phi d minh d}n, tng d ngu chi. Dn chi nan tr d
k tr a. C d tri tr quc, quc chi tc, bt d tr tr quc, quc chi phc (Chng 65): C
nh}n kho thi h{nh o th khng dy cho dn sng sut (khn lanh) m{ cho dn ngu
(cht phc). Dn m kh tr l{ v a tr (khn lanh qu|). Cho nn ly tr m tr nc th l ci
ho cho nc, khng ly tr tr nc th l{ c|i phc cho nc. (ND).
[Trong cun Lo t, c Nguyn Hin L dch l: Thi xa, ngi kho dng o tr nc th
khng l{m cho d}n khn lanh c xo, m{ l{m cho d}n n hu cht phc. Dn s d kh tr
l v nhiu tr mu. Cho nn dng tr mu tr nc l ci ho cho nc, khng dng tr mu
tr nc l{ c|i phc cho nc. (Goldfish)].
[61]

Nguyn vn: D}n a li kh, quc gia t hn, c s|ch dch l: dn c nhiu kh gii li hi
th
quc
gia
cng
mau
hn
lon.
(ND).
[Trong cun Lo t, c Nguyn Hin L chp l: Triu a li kh, quc gia t hn; v{ dch l:
Triu nh c{ng nhiu li kh [tc quyn mu?] th quc gia cng hn lon. (Goldfish)].
[62]

[63]

Chng 57. (ND).

Nguyn vn: Tiu quc qu dn, s hu thp bch chi kh nhi bt dng. C sch dch l:
Nc nh d}n t, d c mi hoc trm th binh kh cng khng dng n, nh vy ti e
trng vi hai h{ng sau: c |o gi|p v{ binh kh m{ khng trng ra; li c sch dch l{: c
mt s dng c n{o y m{ khng c dng. Ti ngh c th dch l{: c nhng kh c
gp mi, gp trm sc ngi, m{ khng c dng. (ND).
[64]

[65]

Trc khi c ch vit, ngi ta tht gt mt si d}y ghi mt vic cn nh. (ND).

Nguyn vn: An k c, lc k tc, c l nn dch l: tho mn v nh ca, vui v v phong

tc, tc li sng ca h. (ND).
[66]

[67]

S|ch in l{ khng quen li, ti sa li th{nh khng qua li. (Goldfish).

Trong cun Lo t, c Nguyn Hin L dch c chng 80 nh sau: Nc nh, dn t, d

c kh c gp chc gp trm sc ngi cng khng dng n. Ai ny u coi s cht l h
trng nn khng i }u xa. C thuyn, xe m khng ngi, c binh kh m khng by. [B ht
vn t] bt dn dng li li tht dy thi thng c. Thc n m bc m thy ngon, qun
o tm thng m{ cho l{ p, nh th s m{ thch, phong tc gin phc m ly lm vui
(ngha l{ ch lo n no, mc m, yn, sng vui, ght xa x). C|c nc lng ging gn gi c
th trng thy nhau, nc n{y nghe c ting g ting ch nc kia, m nhn dn cc
nc y n gi cht cng khng qua li vi nhau.
[68]

Nguyn vn: Vn vt tnh t|c, ng d quan phc. Ph vt vn vn, cc phc qui, k cn. Qui
cn vit tnh, th v phc mnh. Phc mnh vit thng, tri thng vit minh (Chng 16).
on ny c l nn hiu nh vy: Vn vt u sinh ra, hot ng, ta nh}n m{ xem xt s
quay tr v. i, mi vt bi bi u tr v ci r. Tr v ci r gi l{ tnh (tr|i vi ng).
Nh vy, bo l tr li mnh. Tr li mnh tc l{ thng (bt bin). Bit o thng th
l
sng
sut.
(ND).
[Trong cun Lo t, c Nguyn Hin L dch nh sau: (Xem) vn vt sinh trng ta thy
c qui lut phn phc (vn vt t v m sinh ra ri tr v v). Vn vt phn thnh u
tr v cn nguyn ca chng (tc o). Tr v cn nguyn th tnh, (tnh l{ bn tnh ca mi
vt, cho nn) tr v cn nguyn gi l{ tr v mnh. Tr v mnh l lut bt bin (thng)
ca vt. Bit lut bt bin th sng sut. (Goldfish)].
[69]

[70]

Chng 22. (ND).

Nguyn vn: c thin h, c tn h (chng 49), cng c th hiu l{: nh vy l c lng

tt
nh
vy
l
c
lng
thnh
tn.
(ND).
[Trong Lo t, chng 49 c c}u: Thin gi ng thin chi, bt thin gi ng dic thin chi,
c thin. Tn gi ng tn chi, bt tn gi ng dic tn chi, c tn. C Nguyn Hin L dch
nh sau: Th|nh nh}n tt vi ngi tt, tt c vi nhng ngi khng tt, nh vy m mi
ngi u ho ra tt; tin ngi |ng tin m{ tin c ngi khng |ng tin, nh vy m mi
ngi u ho| ra |ng tin. (Goldfish)].
[71]

[72]

Chng 43. (ND).

[73]

Chng 78. (ND).

Ngi Trung Hoa ni nhiu v th|nh (nh gi vua Nghiu, vua Thun, Vn vng, V
vng, Chu cng, Khng t l{ th|nh ngay nh Quan cng i Tam Quc cng hin thnh
na); v c cn ni nhiu hn na, y trong c|c kinh, th. Nhng quan nim v th|nh
v{ c ca Trung Hoa khc quan nim Saint v{ Vertu ca phng T}y. Ngi phng
Ty coi trng c pit (knh tn), c dexotion (tn ngng, sng bi Cha), nhng ng
Saint ca h ngoi nhng c kh|c ra, c hai c ti mt mc rt cao; cn nhng ng
th|nh Trung Hoa thng l nhng v t{i c gip c nhiu cho x hi. c hai ba hng
sau chng ta s thy Will Durant hiu iu . Li ti ting Saint v Vertu khng tht ng
vi ting thnh v ting c ca Trung Hoa. (ND).
[74]

Hai cu ny chung trong on u chng 56, t|c gi ~ t|ch ra dng trong c|ch trnh
by ca ng. on nh sau: Tc k o{i, b k mn (1), to k nhu, gii k phn, ho k
quang, ng k trn, th v huyn ng (2): Bt ci l, ng c|i ca ( ni ng ni, ng
nghe) (1), lm nht s bn nhn i, b chia r i (hoc ci s ri lon i) ho{ ng cc nh
sng cc bui bm ( ni ho{ ng vi mi ngi), nh vy l{ ho{ ng ti cng cc. (ND).
[Ba ch Hai c}u n{y ngha l{ gm cu trong ngoc kp c ch thch ny v cu trong
ngoc kp sau. Trong cun Lo t, c Nguyn Hin L dch on u chng 56 nh sau:
Ngn ht cc li, ng ht cc ca, khng l s tinh nhu ra, g nhng ri lon, che bt
nh sng, ho vi trn tc, nh vy gi l{ huyn ng (ho{ ng vi vn vt mt cch
ho{n to{n). (Goldfish)].
[75]

Chng ti khng th tm ra c nhng c}u, on c ngha trong o c kinh.

Chng XVI ch c c}u tr h cc, th tng c: n ch cng cc ca h khng, gi vng
c c|i tnh, l{ phng pht c ngha ca c}u: ti c ao lng ti c yn n h tnh
trng th|i h tnh y phi t ti mc tuyt cao v phi cng quyt gi ho{i.
Chng ta ch mi c mt bn dch trn o c kinh ca Nguyn Duy Cn (Khai Tr 1961).
Nghim Ton ch mi dch 37 chng u (B Quc gia gio dc xut bn 1959). Ng Tt
T ch mi dch tng on gii thiu t tng Lo t thi (Khai Tr in ln th nh
1959). o c kinh rt ti ngha, mi nh hiu mi khc, nn cc bn dch c khi khc nhau
rt xa. Coi Ng Tt T, chng ta thy ngay chng u ca o c kinh cng ~ c s|u by
cch hiu ri!). (ND).
[76]

Chnh tr gia (1469-1527), vit cun Le prince (thut l{m vua) t tng nh H{n Phi
Trung Hoa, ch trng mu m xo quyt, coi thng o c, v gi{ khng c nh cm
quyn dng na, vui sng vi nng dn. (ND).
[77]

[78]

Thi gi l Lc p. (ND).

[79]

Theo T M~ Thin th hi v l. (ND).

Truyn ny chp trong S k ca T M~ Thin, nhng c l khng c thc. Nh ti ~ ni,

nhiu hc gi ngy nay cho rng Lo t sinh sau Khng t. (ND).
[on trn, trong cun Lo t, c Nguyn Hin L dch theo S k ca T M~ Thin nh sau:
() ngi qun t nu gp thi th ngi xe nga, khng gp thi th i nn l| m{ i ch}n.
Ti nghe ni ngi bun gii th giu k vt qu, coi ngo{i nh khng c g; ngi qun t
c cao th dong mo nh ngu n. ng nn b c|i kh kiu cng, c|i lng a dc, ci v hm
h cng c|i ch qu| hng ca ng i, nhng c|i khng c ch g cho ng }u. Ti ch
khuyn
ng
c
by
nhiu
thi.
Khng t v, bo mn sinh: Lo{i chim, ta bit n bay c; loi c ta bit n li c; loi
th ta bit n chy c. Chy th ta dng li by, li th ta dng c}u bt, bay th ta
dng tn bn. n loi rng ci gi my m ln tri th ta khng sao bit c. Hm
nay ta gp ng Lo t, ng ta l con rng chng?. (Goldfish)].
[80]

B h Nhan, thy mt con k ln nh mt t ngc th c h{ng ch n{y: Con ca thu

tinh, ni nh{ Chu ~ suy m{ l{m vua khng ngi. B{ ly la buc vo sng n, c my
ng{y n i mt. (ND).
[81]

S|ch Trung Hoa chp l{ c nm ng l~o l{ nm v sao trn tri xung ng gia sn.
trong phng b Nhan, c ting m nhc, ting chung, v ting ni rng: Tri cm li cu
nguyn m{ cho sinh ra con th|nh. (ND).
[82]

Tuy Durant mun m ch Khng Tng Hi, nhng trong cun S Trung Quc, vit sau
bn dch Lch s vn minh Trung Hoa n{y, c l c Nguyn Hin L khng tin chc l Khng
Tng Hi l chu ca Khng t, nn vit: Khng Tng Hi t xng l{ ch|u i th 75 ca
Khng T. (Goldfish).
[83]

[84]

Bn ting Php: Les rgles de la propit des termes: chnh danh. (ND).

Mt ln ng ma mai T Cng, mt mn sinh c tnh hay ph bnh ngi kh|c: Anh c

c cao nh! Thy t xt mnh sa li cn cha xong, c }u r~nh m{ xt ngi (Lun
ng Hin vn 31), r rng nht l cu ny trong Lun ng Vi chnh: Cng kch o
khc th ch hi thi. (ND).
[85]

C l c}u: tam nin hc bt ch cc, bt d c d~ (Lun ng Thi B 8) m Durant

dch ra nh vy. Nhng thc ra ngha kh|c hn: t ngi hc o trong ba nm m{ chng
c ch cu bng lc. Khng t c ch ngi ta ch mong sm ra lm quan, mc du lm
quan c th l{ gip nc, gip nh. (ND).
[86]

[87]

Tc gi mun tr tht thp nh hin? (ND).

[88]

Bn ting Php dch l{ nhng. (ND).

[89]

Mi thc hi bng khong mt gang tay. (ND).

[90]

Nh Nghiu, Thun, Vn vng, V vng (ND).

[91]

Durant trch mt on trong cun Life ca Legge. Ti khng tra ra c ch Hn. (ND).

C sch chp rng Khng t ci v bo: Ngi t hnh dng ta khng bit c ng
khng, nhng c|i v ta thm hi nh con ch hoang th ng lm. (ND).
[92]

Khng t trang nghim m vn khoan, thn mt vi mn sinh. Ti cha thy trit gia no
yu hc tr v{ c hc tr yu li nh ng. Coi cun Nh{ gi|o h Khng Co Thm
1972. (ND).
[93]

[94]

Theo ti, hai li ca Khng t c ging khim tn hn l{ t c. (ND).

Nguyn vn: v , v tt, v c, v ng. C sch dch l v : khi xt vic g, khng em

ring ca mnh vo, m c theo l phi; v tt: khng quyt rng iu tt ng hoc vic
tt l{m c; v c: khng c chp; v ng: phi qun mnh i, ng c|i ta l{m m
m. (ND).
[95]

[96]

Thut nhi bt tc. (ND).

Ti khng c cun Lun ng nn khng bit trong cun c Nguyn Hin L dch
chng L Nh}n (tc chng IV) b{i 14 ra sao. Nhng trong cun Khng t, chng III, c
bo: ng (tc Khng t) khng cn ai bit mnh (IV.14). (Goldfish).
[97]

Mang He, ch H|n l{ g? C|c s|ch u chp l Trng Tn C c hai ngi con l H K v
Nam Cung Qut theo Khng t hc L. (ND).
[98]

[99]

T L hay T Cng? (ND).

[100]

Khng r ch Hn l g, ch bit s chp l Ni Kh. (ND).

[101]

C l Yn Anh. (ND).

[102]

u trch trong cun Life ca Legge. Ti khng tm ra c ch Hn. (ND).

[103]

u trch trong cun Life ca Legge. Ti khng tm ra c ch Hn. (ND).

[104]

Theo Legge trong cun Life. C sch ni vua V khng dng ng. (ND).

Lun ng chp thm li ny ca Khng t: Nu thin h m{ c thi bnh, th ta cn g

phi sa i? (ND).
[105]

Trong cun Khng t, c Nguyn Hin L dch nh sau: Ta mi lm tui ch vo

vic hc (o); ba mi tui bit t lp (t mnh theo chnh o); bn mi tui khng
nghi hoc (bit s vic no phi hay tri, tt hay xu); nm mi tui bit mnh tri (ng
thp tri thin mnh); s|u mi tui ~ bit theo mnh tri; by mi tui theo lng mun
ca mnh m{ khng vt ra ngoi khun kh o l. (Goldfish).
[106]

Chng th t b{n v gc v ngn (bn mt); chng th nm b{n v c|ch vt tr tri

s trch dn sau. (ND).
[107]

Thi i t hc l{ thi i ca cc nh sng lp ra cc trit thuyt, tc thi Tin Tn

(Xun Thu v Chin Quc). T Tn, Hn tr i l{ thi Kinh hc, nghin cu, pht huy thm
cc kinh nghim trong thi i t hc. (ND).
[108]

Chng ta ~ c bn dch ca T th. V Ng kinh, nh trn chng ti ~ ni, kinh Thi,

kinh Dch ~ c dch, kinh Xun Thu mi c mt bn dch d dang ca Hong Khi B
Quc gia Gio dc 1969. Kinh Th c hai bn dch: ca Nhng Tng Tn Vit 1963; v
Thm Qunh. Kinh L c c ch H|n v{ phin }m cha ai dch B Quc gia Gio dc
1965. (ND).
[109]

Tri chi vi tri, thng c dch l: bit th nhn l bit.

[Trong cun Khng t, c Nguyn Hin L dch l: bit th ni l bit. (Goldfish)].
[110]

(ND).

ng tr li: Nu ni cht ri m cn bit th s nhng con ci hiu tho s liu cht theo
ng cha; nu ni cht ri m khng bit th s con chu bt hiu, cha m cht, b khng
chn. Anh mun bit cht ri cn bit hay khng, chuyn khng cn kp, ri sau s
bit. (Khng t gia ng). (ND).
[111]

Coi bi Khng t cng lng tng trong Lit t L Bi 1972. Truyn n{y khng |ng
tin. (ND).
[112]

}y l{ ch trng Thin nh}n tng d (tri v{ ngi quan h mt thit vi nhau),

tin tng chung ca lo{i ngi trong thi nng nghip. (ND).
[113]

Bn dch ra ting Ph|p c hi kh|c mt cht, nhng khng quan trng, nh hai ch tr
tri (tri thc x|c |ng) th dch l pht trin c|i tr n cng cc. (ND).
[114]

[115]

Cu cui do ti chp thm v. (ND).

on ny Durant ch ging cho r thm nhng li trch trn. ng mun ni n vic

tu th}n }y. (ND).
[116]

[117]

Bn ting Php dch l: bonne volont: thin . (ND).

Nguyn vn: Qu}n t chi nhi bt t Ngi qun t x c vi mi ngi m khng c

lng t v. (ND).
[118]

Trong cun Khng t, c Nguyn Hin L ging nh sau: Cht ph|c m{ vn nh~, hai
phn u nhau, nu cht ph|c qu| th qu ma, vn nh~ qu| th khng thnh thc, trng
hnh thc qu. (Goldfish).
[119]

Nguyn vn: Qu}n t s k ngn nhi qu| h{nh, c s|ch dch l: Ni nhiu m lm t
hay ha nhiu lm t ngi qun t ly vy lm h thn. (ND).
[120]

C phi c}u n{y trong Trung dung 33 khng: qu}n t chi o m nhin nhi nht
chng, tiu nh}n chi o ch nhin nhi nht vong: o ca ngi qun t l m m ngy
c{ng r, o k tiu nhn l l m ngy cng mt i. (ND).
[C bn chp: tiu nh}n chi o, chc nhin nhi nht vong. (Goldfish)].
[121]

[122]

Khng kim ra nguyn vn. (ND).

Ch th c ngha l{ iu g mnh khng mun th ng l{m cho ngi khc. Bn ting

Php dch l rciprocit: hiu ln nhau hay thng ln nhau. (ND).
[Trong cun Khng t, c Nguyn Hin L ging r hn: Ch th gm ch nh trn, ch
tm di, ngha l suy lng mnh m bit c lng ngi, mnh mun c|i g th ngi
cng mun c|i , vy nn l{m cho ngi nhng ci m mnh mun v{ ng l{m cho ngi
nhng ci m mnh khng mun. (Goldfish)].
[123]

Nguyn vn: Qu}n t ho nhi bt ng: qun t ho nh vi mi ngi nhng khng

ng
tnh
vi
s
vic
quy.
(ND).
[Cu ny, trong cun Khng t, c Nguyn Hin L dch l: ha hp vi mi ngi m
khng a dua. (Goldfish)].
[124]

Cu ny m ch on Lun ng Qu th 13. Khng t t ni vi con l{ B| Ng, ch vn

tt bo phi hc Thi, hc L. (ND).
[125]

Bi Hc nhi 2 ny ca Hu t, mn sinh ca Khng t, v ch khuyn phi hiu ch

khng ni n o v chng. (ND).
[126]

Bn ting Php dch khc: git nhng a khng c nguyn tc (les gens qui non pas de
principes) lm li cho nhng ngi c nguyn tc Ch v o ch c ngha l{ gian t{, bt
lng. (ND).
[127]

V nh cm quyn |nh thu nng, xy dng cung in, dinh th cho p th dn s

b i ni kh|c. Thi d}n t nc n{y qua nc khc d d{ng nh b}y gi t tnh ny
qua tnh khc. (ND).
[128]

Ti khng nh Khng t ni nh vy. Hay Durant ~ dch c}u hu gio v loi (Lun
ng V Linh cng 38), nhng bn ch c ngha: khi dy hc th khng phn bit giai
cp, ngho gi{u sang hn u thu nhn ht. (ND).
[129]

[130]

My cu trch dn trong on ny khng kim ra c nguyn vn ch Hn. (ND).

Bn ting Php dch l: thin h ch l mt nc cng ho{. Nguyn vn ch Hn: thin h

vi cng. (ND).
[131]

Nguyn vn ch Hn: Nam hu phn, n hu qui. Bn ting Php dch l: quyn li ca

{n ng v{ c| tnh nh}n phm ca {n b{ c bo v. (ND).
[132]

Bn ting Php dch l{ Grande similitude. Grande communaut th ng hn.

on u thin L vn trong kinh L; cc hc gi ngy nay nghi ng rng khng phi
ca Khng t m ca mt ngi thi Chin Quc thm v{o. Coi ai cng trit hc Trung
Quc quyn h trang 693 Co Thm -1966. (ND).
[133]

[134]

Nguyn vn ting Anh: Word = o; sword = gm. (ND).

[135]

Trit gia Hi Lp, sinh vo khong t -490 ti -485. (ND).

[136]

Bn ting Php: cht thnh tng khc t u n chn. (ND).

[137]

Bn ting Php: Trois lois du raisonnement ba lut l lun. (ND).

[138]

Chng ti khng tra c ch Hn (ND).

[139]

Bn ting Anh: from the acquisitiveness of the child (Goldfish).

C sch chp l Tng Kin hoc Tng Vinh -383 -290. (ND).
[Trong cun Trang t Nam Hoa kinh, c Nguyn Hin L ch thch my ch ng Vinh t
nc Tng nh sau: Mt hin trit nc Tng thi . Chng Thin H cui cun ny
gi l Tng Kin, trong b Mnh t gi l Tng Khanh, trong b Tun t gi l Tng t.
(Goldfish)].
[140]

Chng ta cha c bn dch trn b Mc t, ch mi c mt cun gii thiu hc thuyt

Mc
t
ca
Ng
Tt
T

Khai
Tr

1959.
(ND).
[Khi dch cun Lch s vn minh Trung Hoa, c Nguyn Hin L cha vit cun Mc hc.
(Goldfish)]
[141]

Tr Khng t, cn cc trit gia khc thi th nm sinh, nm t khng c g chc chn,

c th sai vi ba chc nm tr ln. Theo V ng th nh sau: Khng t -551 -497; Mc t 480 -397; Dng t -440 -380; Lo t -430 -340; Lit t -430 -349; Mnh t -372 -289;
Trang t -360 -280; Tun t -330 -227; Hn Phi -280 233. (ND).
[142]

[143]

Ch ny Durant ct b, di cng vy. (ND).

Chu cng l{ con vua Vn vng, em vua V vng, ch vua Th{nh vng (1115-1077),
nhip chnh cho Th{nh vng, v anh em ng ta mun cp ngi ca Th{nh vng, ng
phi git anh v b t em. Chu cng cai tr gii, t ra l, nhc. (ND).
[144]

[145]

C sch chp l Triu cng cng l{ nhip chnh. (ND).

C on trong du [ ] ny, Durant ct b, ti gi li cho hp vi tin vn v{ hu vn.

Trn a bn ng Thnh: Thun, V, Chu Cng, Khng t, ri di li nhc bn ng Thnh
sng khng mt ng{y vui, vy th khng l g li loi b Chu Cng i, m{ ch ni ti ba
ng kia. (ND).
[146]

[147]

Bn ting Php: nhng ngi c thc v ci thc th khng tm ci danh. (ND).

[148]

Tn mt c|i {i do vua Tr xy. (ND).

[149]

Vua Tr d}m ~ng, ly 120 ngy lm mt m, gi l{ trng d m. (ND).

Ngi Trung Hoa ch cn gi li c trn hai chc bi vit t khong 2.000 nm trc
v Dng Chu (m{ khng phi ca Dng Chu). Ti ~ dch v gom li tt c nhng b{i
trong phn III cun Lit t v{ Dng t L Bi 1972. (ND).
[150]

Ti dch st bn ting Php, thy on ny, t Chng ta mun tng ngha khng
xui,
khng
r
bn
ting
Anh
ra
sao.
(ND).
[Bn ting Anh: Again we suspect that time, who is a reactionary, has preserved for us the
most respectable of Chinese thinkers, and has swallowed nearly all the rest in the limbo of
forgotten souls. And perhaps time is right: humanity itself could not long survive if many
were of Yan Chus mind. (Goldfish)].
[151]

[152]

Chc kh|ch khanh cng nh chc c vn giao cho ngi ngoi quc. (ND).

S thc hai li u ca T Tuyn vng. T Tuyn vng cn th c tt hiu sc na.

(ND).
[153]

Nguyn vn: K nhc th, thc nng ng chi, c sch dch l{: Nh vy ai ngn cn h
c. Ti ngh c l nn hiu l{: c nh vy th cn ai chng li c [nh vua]. (ND).
[154]

[Sch in sai ch thc thnh ch thc. Nguyn vn ch Hn c cu: ,

.(Theo
http://zh.wikisource.org/zh/%E5%AD%9F%E5%AD%90/%E6%A2%81%E6%83%A0%
E7%8E%8B%E4%B8%8A). Ch
ngha l{ chng li. (Goldfish)].

(ng), c bn chp l

(ng), c hai ch u c

[155]

ngi

hiu l:

Ta

ti

tm, chng

tin

ti

mc

y.

(ND).

[Nguyn vn: Ng hn, bt nng tin th h , (Trang web ~ dn).

(Goldfish)].

Ch ny Durant hiu hi sai. Coi Cng Tn Su, thng 5 v coi cun Mnh t ca ti
Co Thm xut bn 1974. (ND).
[156]

[157]

Nguyn vn ch H|n: Xu}n Thu v ngha chin (Tn tm, h 2). (ND).

Nguyn vn: Cu tr thc nhn thc nhi bt tri kim, hu ng biu nhi bt tri pht:
[Ng{y nay nh{ vua] cho lo{i ch heo n ht thc n ca ngi m chng bit cm ngn,
trn ng y k cht i m{ vua chng chu xut la ra pht chn.
[Trong phin m trn c 3 ch in sai, ti ~ sa li theo nguyn vn ch H|n ng trn
[158]

trang web ~ dn: , (Goldfish)].

Chnh ra l Khng C Tm, mt quan i phu cai tr t mi c trut ngi vua, sau khi
hp cng tc triu nh Bnh Lc T. (ND).
[159]

~ c nhiu bn dch trn b Mnh t. C th c thm cun vit v Mnh t Co

Thm 1974. (ND).
[160]

[161]

Nhn chi tnh c, k thin gi, ngu d (my hng kh|c on di s hiu). (ND).

Trit gia Anh 1561-1626, thng c tn vi Descartes (Ph|p) l{ c cng u vi khoa

hc thc nghim. (ND).
[162]

Ting Php: Vers de mirliton. Tun t khng phi l{ thi s, v{ my cu di ch l mt

thc vn xui c tit iu, ch c th gi l{ ph c thi: i thin t chi, thc d vt sc
nhi ch chi? Tng thin nhi tng chi, thc d ch thin mnh nhi dng chi? Vng thi nhi
~i chi, thc d ng thi nhi s chi? Nhn vt nhi a chi, thc d snh nng nhi ho| chi?
Tun t i i sau coi l mt trong nhng nh{ u tin l{m ph, ngi phng T}y nh
l{ posie: Khng ng. Chng ta cha c bn dch trn b Tun t. (ND).
[Sch in thiu cu: Tng thin nhi tng chi, thc d ch thin mnh nhi dng chi; ti ~
thm vo da theo bn ch Hn trn trang http://cn.netor.com/know/hist/book20.htm:
[163]

, . (Goldfish)].

Nguyn vn ting Anh: Chuang-tze, loving Nature as the only mistress who always
welcomed him, whatever his infidelities or his age. (Goldfish).
[164]

Trong cun Trang t Nam Hoa kinh (v sau gi tt l cun Trang t), c Nguyn Hin
L vit nh sau: S k ca T M~ Thin chp rng: Vua S Uy vng nghe ting Trang Chu
l{ ngi hin, sai s gi mang hu l li rc, ha s phong lm t tng. Trang Chu ci
bo s gi ca S: Ngn vng l ci li ln y, khanh tng l mt v tn qu y. (Nhng
ny) ng c thy con b lm vt hi sinh trong l t Giao khng? Ngi ta nui n my nm,
cho n bn o gm thu m{u dt n vo thi miu. Lc , gi| n mun lm mt con
heo con c c, phng c c chng? Thi, ng i ngay i, ng lm u ta na. Ta th
ngao du trong ci rnh bn cho thch ch ch khng chu tri buc tm thn v vic nc.
Sut i ta khng l{m quan }u, tho lng ta!. (Goldfish).
[165]

Trong cun Trang T, c Nguyn Hin L cho rng nhng thin trong Ngoi thin (nh
c|c thin c Durant trch dn trong tit ny: Thu thu, Ti hu, M~ , Sn mc, Ch lc);
v c nhng thin trong Tp thin na (nh Lit Ng Khu), khng phi do Trang t vit.
(Goldfish).
[166]

[167]

Trit gia Hi Lp, th k th V trc T.L. (ND).

S|ch in: Nhng c|i o m ch c mt s rt t ngi thn b c bit c thin t hiu

c l{ c|i g? Ti tm thay c thin t bng c th. Nguyn vn ting Anh: What is
the Tao that the rare and favored mystic sees. (Goldfish).
[168]

Nguyn vn: Tri thin a chi vi m d, tri ho mt chi vi khu sn d~, tc sai s
h,
c
ngi
hiu
l{
th
mi
bit
r
ch
sai
bit.
(ND).
[Sch in sai vi ch, ti ~ sa li da theo b{i ng trn trang
[169]

http://www.wzdu.com/shenghuorizhi/zwqscd_xqzz_zz_75844.html:

, , .

Trong cun Trang t, c Nguyn Hin L

dch l: Bit tri t ch nh bng ht k m{ u chic lng ln bng i, ni, tc l hiu r

c|i s sai bit ri. (Goldfish)].

Nguyn vn: Chng hu c, nn dch l phi chng c mt c|i c t nh [ bin i].

C: c cu my mc. (ND).
[170]

[171]

on ny cha ton nhng tn vt rt l, T Hi cng khng c. (ND).

Trong cun Trang t, c Nguyn Hin L dch trn bi Ch lc 7 nh sau: Phi chng c
b phn cc nh gi l{ c. C|i c gp nc th thnh mt th c ta nh t, gi l
tuyt (H.C.H. bo c l tuyt, D.N.L. c l k), gp ch t gi|p nc th thnh ru xanh,
gp ch kh trn g th thnh mt th c gi l{ xa tin tho. Xa tin tho ch c phn th
th{nh tc tho [c chn qu], r tc tho bin thnh b ray, cn l th bin thnh
bm. Ch trong mt thi gian ngn, bm bin thnh con su nh, sng di bp l,
hnh n ging con ve mi tho|t x|c, tn n l{ con c xuyt. Sau mt ngn ngy, con c
xuyt bin thnh mt con chim gi l{ con Can d ct. Nc bt con ny bin th{nh con t
di, con t di bin th{nh con mit mng [con n gim], con mit mng li sinh ra con di
l ( }y chc thiu my ch: con di l li sinh ra con cu du), con cu du li sinh ra con
ho{ng hung, con ho{ng hung sinh ra con om m, con om m sinh ra con mu
nhu [mt loi su trong tr|i da]; r c dng h kt vi th trc l}u nm khng }m
mng sinh ra con thanh ninh [mt loi su r trc], con thanh ninh sinh ra con trnh,
con trnh sinh ra con nga; nga sinh ra ngi, ngi li tr v c|i c. Nh vy l vn vt
u t c|i c, ri li v c|i c. (Goldfish).
[172]

[173]

Ibsen: vn s Na Uy 1828-1906. (ND).

[174]

C sch dch l chn con trng. (ND).

[175]

Mc Da l th gm qu. (ND).

Nguyn vn: Kim nht phn chi hnh, c sch dch l v l chng ta ~ l{m ngi trong
mt
thi
gian
ri.
(ND).
[Trong cun Trang t, c Nguyn Hin L ch thch th n{y: Nguyn vn: Kim nht phn chi
hnh, c sch dch l{: nay c ngi ngu nhin c to ho cho ci hnh th lo{i ngi, (m
bo: Ti mun c l{m ngi ho{i). (Goldfish)].
[176]

Nguyn vn: Th{nh nhin m, c nhin gic, c sch dch l bnh tnh ng, bnh tnh thc.
(ND).
[Bi ny trch trong thin i tn s. (Goldfish)].
[177]

Chng hn n{y: Chng ta t c mun gng sc thot ra khi cnh dt n|t sung sng
m s minh trit bt bin ~ tng ta, nhng thi n{o cng vy, chng ta chu hnh pht ny:
xa hoa, i bi, n l, hu qu ca nhng gng sc . Elbert Thomas dn c}u trong tp
Lun v khoa hc v ngh thut, bo nhng ch s minh trit bt bin dch ng hai ch
thng
o
(o
bt
bin)
ca
Lo
t.
(ND).
[Nguyn vn ting Anh: I have read the books of Confucius with attention, said Voltaire; I
have made extracts from them, ngha l{ Voltaire bo rng ng ~ c cc sch ca Khng
t v{ ~ trch dn c|c s|ch . Nh vy Voltaire chng nhng trch dn sch ca Khng t
m{ cn dng t thng o ca Lo t na. (Goldfish)].
[178]

[179]

ng hn l{ l c x trong thi lon. (ND).

Nhan b{i n{y l{ Bc c (bi c|ch c x), Durant ~ ct b gi na, v ch dch thot,
ti theo bn ch Hn (coi trong C vn Trung Quc Tao {n -1966). Cui bi thi bc |p
rng vic chnh Khut Nguyn phi t quyt nh ly ch qu thn khng th bit c.
(ND).
[C th xem thm li gii thiu v bn dch ca Lng Nhn ti
http://vnthuquan.net/diendan/tm.aspx?m=61358&AspxAutoDetectCookieSupport=1.
(Goldfish)]
[180]

[181]

C thuyt cho rng ng sanh khong -340, cht khong -277. (ND).

Trong s gi l{ thit huyt t tng ca c (1815-1898), thng Napolon III, lm

c mnh ln; rt c ti. (ND).
[182]

[183]

Durant ~ b nhiu on, ti lp li cho ngha hn. (ND).

[184]

Durant ~ b nhiu on, ti lp li cho ngha hn. (ND).

S thc th L T b Triu Cao gim pha nn b git cng ba h, Triu Cao ln lm tha
tng, li git Nh Th, lp con Nh Th l Anh ln thay, Anh li git Triu Cao, Ho{i vng
ni
ln
|nh
Tn,
Tn
thua
Anh
u
hng.
(ND).
[Ho{i vng l{ hu du ca vua S. Hng V v{ Lu Bang ly danh ngha gip S Hoi
vng |nh Tn. (Goldfish)].
[185]

Nh Hn chia l{m T}y H|n, cng gi l Tin Hn, t 206 trc T.L ti 24 sau T.L ng
Trng An nay thuc Thim T}y; v{ ng H|n, cng gi l Hu Hn, t 24 ti 211 sau T.L
ng Lc Dng, ng{y nay thuc tnh H{ Nam. Ngi Trung Hoa hin nay cn t xng
l{ ngi Hn. (ND).
[186]

Nam Vit l mt quc gia c c lnh th bao gm mt s phn ca cc tnh Qung ng,
Qung Ty, Vn Nam ca Trung Quc hin i v phn ln min Bc Vit Nam. Nam Vit
c thnh lp nm 207 tr.T.L bi Triu {, mt tng ca nh Tn Trung Quc. Kinh
ca Nam Vit l thnh Phin Ngung, nay l mt qun thuc Qung Chu, Trung Quc. Nh
Triu tn ti t nm 207 n nm 111 tr. T.L th b nh Hn thn tnh, tri qua 5 i vua
(Theo Wikipedia). (Goldfish).
[187]

 trn s|ch in l{ V , nhng t }y n cui tit ny, sch in li in l{ V , nn ti

sa li th{nh V ht. (Goldfish).
[188]

Nguyn vn ting Anh: To break the power of middlemen and speculators- those who
buy on credit and make loans, those who buy to heap up in the towns, those who
accumulate all sorts of commodities. (Goldfish).
[189]

Granet, hc gi Php, trong cun Vn Minh Trung Hoa bo: Chnh s|ch tht cch
mng. Nu V c tinh thn kin tr th ng ta ~ bit li dng tnh trng m{ to nn
Quc gia Trung Hoa trong mt x hi mi ri Nhng ng ch bit nhn ci li trc mt,
lm ci g gp nht, dng nhng phng tin gii quyt tng lc mt, xong ri b i, ch
dng nhng ngi mi mt thi gian, h h th{nh cng, uy tn tng ln, c th ln |t c
ng, l ng hi sinh h lin. Tnh a nghi ca mt ng vua chuyn ch, c thin cn ca bn
quan lp php ti triu, khin cho Trung Hoa b l c hi him nht thnh mt Quc gia
vng vng v c t chc. (ND).
[190]

Trong cun S Trung Quc, c Nguyn Hin L bo Vng M~ng mi u t xng l{

Gi Ho{ng (ngha l{ thay quyn Ho{ng ), sau tim hn ngi vua, i quc hiu l Tn,
nm 8 sau T}y lch. (Goldfish).
[191]

[192]

Nguyn vn: gentleman. Cng c th dch l k s. (ND).

[193]

Coi cun The Revolution of Civilisation ca W. Flinders Petrie.

[194]

Tc Thi t Kin Thnh v T vng Nguyn C|t. Lc ng cn l{ Tn vng. (ND).

Mt y s Ph|p th k XIV, vit nhiu du k, hu ht l{ tng tng, i khi bng by v

lun lun hp dn.
[195]

Mnestriel iu ny kh tin. Ch c mt s thi s nh L Bch c vi ng vua Trung

Hoa, nh ng Minh Hong, qu thi. (ND).
[196]

Athur Waley trong b Bch khoa t in Anh cng bo: Trung Quc i ng l{ nc
ln nht, vn minh nht th gii. (ND).
[197]

Chng hn, anh Dng Qu phi c phong Qun cng, ba ch em gi ca n{ng c

phong phu nhn. (ND).
[198]

[199]

Theo s th tng s p vua bt Dng Qu Phi t i. (ND).

Theo Arthur Walley th v cp ph| Trng An tht tn bo, gi qun Th Nh K v

cp ph| in Verseilles di triu vua Louis XIV th cng n vy thi.
[200]

Vic H Tri Chng ca tng thin ti ca L Bch vi vua Minh Hong v vic L c
c quc th v{ |p o c s thn Th Phn (Ty Tng, T}n Cng ng{y nay), ch
khng phi Triu Tin, u c chp trong cc tiu s L Bch; nhng vic ci giy th sai: L
vn ght Cao Lc S, mt nnh thn, nn mun lm nhc Cao, ch khng phi mun tr th
cc gim kho ~ |nh hng mnh. (ND).
[201]

[202]

Ch Hn c tn l Kim tinh, ta gi l Sao hm, Sao mai. (ND).

[203]

Mi thc bng khong mt gang tay. (ND).

B{i n{y cng nh ba b{i na sau, ti khng tm c nguyn tc. Durant dng bn
dch ra ting Anh ca Shigeyshi Obata; Charles Mourey dch li t ting Anh qua ting Php;
ti li dch ln th ba t ting Ph|p, nh vy nu khng phn ngha l{ may mn lm ri,
khng
cn
cht
g
l{
th
na.
(ND).
[Nhan bn dch ra ting Anh l: Maid of Wu. Nguyn tc l:
[204]

, , . , .

(Theo
http://zh.wikisource.org).
Tm
phin
}m:
i
tu.
B {o tu, Kim ph la, Ng c thp ng t m~ {. Thanh i ho my hng cm ngoa. o t
bt chnh kiu xng ca. i mo din trung ho{i l tu, Ph dung trng ni qun h.
(Goldfish)].

Coi nguyn vn trong i cng Vn hc s Trung Quc cun II ca Nguyn Hin L.

(ND)
[205]

Durant dch l Rng trc (trc l}m). Nm ngi kia l Khng So Ph, Hn Chun,
Trng Thc Minh, Bi Chnh v{ {o Min. (ND).
[206]

[207]

Ch L Bch coi thng hng vua cha, Ph th khng. (ND).

Coi nguyn vn trong i cng Vn hc s Trung Quc cun II. C}u u dch cho st
th l: L Bch ung mt u ru l{m c trm b{i th. (ND).
[208]

Durant khng trch b{i II n{y. Chng ti thm v c gia hiu on sau. Trong bi L
so s|nh Dng Qu Phi vi nng Thiu Phi Yn, mt con ht trong cung nh Hn; Cao Lc S
ut hn v b L Bch lm nhc (bt ci giy), nn gim pha vi Qu Phi l L dm so snh
nng vi mt con ht; Qu Phi ni gin, ton ht vi vua, vua khng trng dng L na. (ND).
[209]

Bi ny ting Php dch sai qu|. Nguyn vn c ba bi trong tp ng thi trch dch
(trang 536-543) ca Bi Kh|nh n v{ Bng o{n. (ND).
[210]

[211]

Durant b t cu ny. (ND).

[212]

Tc Phng Sn (b|c ba ca c Nguyn Hin L) dch. (Goldfish).

[213]

Khng chc. (ND).

[214]

Khng

kim

nguyn

vn.

(ND).

[Xem bi (Bc phong hnh) ti http://www.thivien.net/viewpoem.php?ID=7792.

Bn ting Anh b s|u c}u u. (Goldfish)].

[215]

Nguyn vn hai b{i n{y trong i cng Vn hc s Trung Quc II. (ND).

[216]

Luh }u, T Xuyn? (ND).

B{i
[Nguyn
[217]

n{y

cng

nh

b{i

sau,

khng

kim

nguyn

vn.

(ND).
vn:

, . , . ,
. , . , .
, . , . , .
, . , . ,
. , . , .
(Theo
http://zh.wikisource.org).
Tm phin }m: K ng L nh tr t
Ng a tang dip lc, Ng t{m d tam min. Ng~ gia k ng L, Thu chng quy }m in.
Xun s d bt cp, Giang hnh phc mang nhin. Nam phong xuy qui t}m, Phi o tu lu
tin. L}u ng nht chu {o, Chi dip pht thanh yn. Th th ng s chng, Bit lai hng
tam nin. {o kim d lu t. Ng~ h{nh thng v ton. Kiu n t Bnh Dng, chit hoa
{o bin. Chit hoa bt kin ng, L h nh lu tuyn. Tiu nhi danh B Cm, D t dic t
kin. Song h{nh {o th bt, Ph bi phc thu lin. Nim th tht th , Can trng nht
u
tin.
Lit
t
t
vin
,
Nhn
chi
vn
dng
xuyn.
Cc tn Luh, Ping-yang, Po-chin ln lt l L, Bnh Dng, B| Cm. (Goldfish).

C|c s|ch thng chp rng ng min cng nhn li v ch lm mt chc Tn khch
trong Mc ph thi. (ND).
[218]

[219]

Xem

bi

(Giang

http://www.thivien.net/viewpoem.php?ID=9616. (Goldfish).

thng

ngm)

ti

i vi ngi phng T}y khng c c nguyn vn th theo ti, mt i ti gi na;

i vi nhng dn tc chu nh hng vn ha Trung Hoa nh chng ta th mt i t thi.
(ND).
[220]

Bn ting Php chc in sai: temples (ngi n) v ngha; tempes (th|i dng tc mi
tc)
mi
phi.
(ND).
[Bn ting Anh l{ temples, c ngha l{ ngi n m{ cng c ngha l{ th|i dng. (Goldfish)].
[221]

[222]

Durant khng cho bit xut x. (ND).

[223]

Thi s Anh (1795-1821). (ND).

{o Tim (366-427) i Lc Triu, sinh trc L Bch (705-762) ba trm bn chc

nm Coi li nin biu u sch Durant c li trnh by ring, khng lun lun theo th t
thi gian. (ND).
[224]

[225]

C s|ch chp l{ ba mi nm. (ND).

B{i n{y l{ b{i th d{i nht i ng, cng vi bi T b hnh (ngn hn) l{ hai b{i ni
ting nht ca Bch C D. Trng hn ca k ci cht ca Dng Qu Phi v{ ni trng hn
ca ng Minh Hong. (ND).
[226]

[227]

Theo Ayscough, Florence, trong cun Tu Fu, The Autobiography of a Chinese Poet.

[228]

C l Durant mun ni chc tham qun ph Kinh Triu (?). (ND).

[229]

km L by tui. (ND).

[230]

Khng

tra

nguyn

[Theo b|c vvn, l{ b{i T}n An li . Xem Ph lc. (Goldfish)]

vn.

(ND).

[231]

Durant ~ b trn mi lm c}u. (ND).

[232]

Durant ~ b su cu. (ND).

C sch chp l c nh}n: ngi xa. Nguyn vn t|m c}u cui n{y trong i cng vn
hc s Trung Quc II. Bi ny ti b ting Ph|p m{ theo nguyn vn. (ND).
[233]

B hai cu khng r Durant trch bi no m theo ti khng lin quan g lm vi

nhng on trn. (ND).
[234]

[235]

Cng c l Hon. (ND).

Chng ta ~ c t nhiu cun tuyn dch th ng, nhng cha c cun no nghin cu
ring th L Bch hoc Ph. (ND).
[236]

[237]

Lettr: tc cc nh tr thc c Trung Hoa. (ND).

Khng
r
ca
ai.
(ND).
[Ni thn: ting Anh l The Magic Mountain. Theo Wikipedia, tc gi l{ nh{ vn c
Thomas Mann (1875-1955), nhan nguyn tc l Der Zauberberg. (Goldfish)].
[238]

[239]

Ca Victor Hugo Chng ta ~ c bn dch ca Nguyn Vn Vnh. (ND).

Tom Jones ca Fielding, tiu thuyt gia Anh (1707-1754), Gil Blas ca Lesage, tiu
thuyt gia Php (1688-1754). (ND).
[240]

Ch ny bn ting Php ti ngha hoc sai. Ngi c c th hiu lm rng T truyn ch

gii
kinh
Th,
s
thc
l
ch
gii
kinh
Xun
Thu.
(ND).
[Nguyn vn ting Anh: From the Shu-Ching, or Book of History, so edifyingly
bowdlerized by Confucius, and the Tso-chuan, a commentary written a century later to
illustrate and vivify the book of the Master. (Goldfish].
[241]

Ti ng rng nhng nhn xt ny sai. Coi b S k ca T M~ Thin L Bi ti bn

1972. (ND).
[242]

Taine (1828-1893), s gia Php; Hrodote (khong -484 -425), s gia Hi Lp; Thucydide
(-460 -395), s gia Hi Lp; Gibbon (1737-1794), s gia Anh. (Goldfish).
[243]

[244]

Carlyle (1795- 1881): s gia Scotland. (Goldfish).

Tc nh nhng bi c vn, ph trong b C vn ca Trung Hoa. Coi cun C vn Trung

Quc Tao {n 1966. (ND).
[245]

[246]

Tc ng Hin Tn (sch in sai l Hiu Tn). (Goldfish).

Durant b mt on i ch o Pht l ca ngoi nhn v nhc li ca Khng t qu

thn nn knh m xa ra. (ND).
[247]

[248]

Nhan bi ny l Pht ct biu. Nguyn vn c trong b C vn bnh ch. (ND).

[249]

Trong bn ting Php l: mt lng Qung ng. (ND).

Ti o|n rng ch H|n l{ c chi tc ho| }u th ci ho phong tc min li ca

Khng t trong Lun ng thin T Hn. (ND).
[250]

[251]

Ch Hn gi l H khc hoc vn tt l khc. (ND).

[252]

C l l Khng o Ph

(Goldfish).

(985-1039) hu du i th 45 ca Khng t.

[253]

Chc Durant mun ni Khng gio. (ND).

Kp Mai Lan Phng (1894-1961), ni ting vi cc vai n nh Mc Qu Anh, Dng

Qu Phi, Ngu C. (Goldfish).
[254]

[255]

Nhc s thi Trung c (1524-1594). (ND).

Bn ting Ph|p l{ V Tr, T Hi: v gi, v d~, vt gi. (ND).

[Nguyn vn ting Anh c cu: The Chinese knew of the division of the octave into twelve
semi-tones, but they preferred to write their music in a pentatonic scale, corresponding
roughly to our F, G, A, C, and D; to these whole tones they gave the names Emperor,
Prime Minister, Subject People, State Affairs, and Picture of the Universe. (Goldfish)].
[256]

Chng ta thy nhan chng Thi i c|c thi s khng ng v t|c gi gii thiu qua
loa c vn xui, tung v nhc trong sut lch s Trung Hoa. (ND).
[257]

[258]

Tc Triu Khun Dn. (Goldfish).

Php gi l{ php thanh miu: nng d}n vay t khi la xanh ti lc la chn tr li
vi
s
li
2
phn
(mi
thng?).
(ND).
[Trong cun S Trung Quc, c Nguyn Hin L bo s li l 2, 3 phn mi thng, v c cn
cho bit thm: a ch cho vay th c khi li ti 20 phn mi th|ng. (Goldfish)].
[259]

[260]

Php qu}n du v{ php bnh gi|. (ND).

Tc php bo gi|p: c nm nh{ l{m mt bo. Bo inh phi lun phin canh phng
trm cp, tc nh d}n phng. (ND).
[261]

Tc php bo m~. Nh{ vua khng giao la, c cho ngi nui nga m min mt phn
thu cho h. (ND).
[262]

[263]

Coi cun T ng Pha Co Thm t|i bn 1974. (ND).

[264]

Theo T Hi th n Ho{ng thuc tnh Cam Tc. Durant lm? (ND).

[265]

Theo T Hi th n Ho{ng thuc tnh Cam Tc. Durant lm? (ND).

[266]

Feng Tao: Phng o

(882-954)

130 quyn kinh Khng gi|o c in trong

khong 932-953 (http://en.wikipedia.org/wiki/Feng_Tao). (Goldfish).

[267]

Pi Sheng: Tt Thng (990-1051). (Goldfish)

Theo tp Tin tc i Hn (s thng 10-1973) ca S Thng tin i Hn th ngy

15.5.1973, ngi ta mi tm thy ti th vin i Hn Hn Thnh mt cun sch c v
Pht gi|o nhan l Chongyong Tap Sunjong Simyo Popmum, cun u tin in bng mu t
kim kh hin nay c bit. Cun in khong 1275-1298. (ND).
[268]

[269]

Durant mun ni s dng bch thoi vit truyn? (ND).

[270]

Tc b S loi ph ca Ng Thc (947-1002). (Goldfish).

Bn ting Php in lm l monde interieur (ni t}m). Ti ~ sa li nh vy (monde

exterieur).
(ND).
[ng l{ bn ting Php in lm. Nguyn vn ting Anh l: external universe. (Goldfish)].
[271]

Nguyn vn on ny tr hai hng cui trong Trung Quc trit hc s ca Phng

Hu
Lan.
Ti
trch
thm
hai
cu
ny
na
v
thin
v
c:
V thin v c th tm chi th, hu thin hu c th chi ng (khng thin khng c l ci
thin
ca
tm;
c
thin
c
c
l{

ph|t
ng).
V Dng Vng Minh coi thm s|ch ca Phan Vn Hm hoc {o Trinh Nht. (ND).
[272]

Chc sch in thiu my ch Trung Hoa ngi ta khng phn bit ngh s vi. Nguyn
vn ting Anh: Until it began to yield its own ideals to Western influence, China refused to
recognize any distinction between the artist and the artisan, or between the artisan and the
worker; nearly all industry was manufacture. (Cho ti khi bt u chu nh hng ca
phng T}y, Trung Hoa ngi ta khng phn bit ngh s vi th th cng hoc th th
cng vi ngi lm vic tay chn, khng phi l th chuyn mn; tt c hoc hu ht k
ngh u lm bng tay). (Goldfish).
[273]

Khng r ch Hn l g. Theo Lon Weiger trong cun Caractre chinois th ch ngc,

phin ra ting Php l gm ba nt ngang tr ba ming ngc v mt nt dc tr si dy
x qua ba ming ; du chm bn mt l mi thm sau n{y phn bit ch vng l{
vua.
(ND).
[274]

[Ngc , vng . (Goldfish)].

Truyn thuyt n{y khng tin c. Theo s th vua V (-2055 -2196) thu phc c
chn chu ri, gom gp s ng trong nc m{ c chn (ch khng phi ba) c|i nh rt
ln, b{y trong ho{ng cung tng trng cho chn ch}u. Sau chn nh th{nh bo vt
truyn ngi thin t, ai c chn nh th l{m thin t. Ti i Chu Hin vng, nh{
Chu suy, Tn mun ly chn nh. Khng r sau chn c|i nh }u. Thi lon th c g
m{ cn c. (ND).
[275]

Lp do mc hoc t ng m{ l{m h cht ng i. Ng{y nay, c c|i mt |nh gi|

ng theo lp mc xanh l cy hoc en trn c|c ng c; c k dng t-xt bi ln
gi to c. (ND).
[276]

[277]

Lung men: Long mn . (Goldfish).

[278]

Yun men: Ngc mn . (Goldfish).

[279]

Ting Php: temple (ch khng phi pagode). (ND).

[280]

C l n Ho{ng, tnh Cam Tc chng? (ND).

[281]

}y bn ting Php dng ting pagode. (ND).

[282]

Sung Yueh Ssu: Tung Nhc t Sung Shan: Tung Sn . (Goldfish).

[283]

Wu-tai shan: Ng {i sn: . (Goldfish).

[284]

Pavillon: c nc m{ khng c tng, nh nhng qun gch Bc Vit. (ND).

Nguyn vn ting Anh: but more probably this celebrated form arose merely from the
desire of the Chinese builder to protect his structure from rain. (Goldfish).
[285]

Ngi Trung Hoa coi th ph|p l{ mt ngh thut chnh. Trong nh mt ngi Trung
Hoa hoc Nht bn ngi ta thng thy treo tng nhng i lin, nhng bc honh
ch vit rt p, v nhiu ngi chi c hng h|i su tp cc bc ho, cc l c. Th gia
(ngi vit ch p nht ca Trung Hoa l{ Vng Hi Chi (khong 400 sau T.L.); nhng mc
bn u tin in ~ khc ch ca ng. ng Thi Tn phi dng mu n cp ca Pien
Tsai mt cun giy c ch vit ca Vng Hi Chi. Tng truyn Pien Tsai mt n mt ng
ri cht.
[286]

Vy th ho s Ph|p cm cy c nhng v{o sn ri vy ln vi thnh mt bc ho phi

nhn Lieh-I lm thu t. (ND).
[287]

Vy th phng ng chng ta c l cn bit v tri tim b mt mi tn xuyn qua trc

c
ngi
u
na?
(ND).
[S|ch in (phng) T}y, ti sa li th{nh (phng) ng. (Goldfish)].
[288]

Vin tng c Anh Londres c mt cun nm bc tranh m{ ngi ta bo l ca ng;

nm bc v nhng cnh trong gia nh, tuy m mt mt na, nhng vn cn p; Khng
miu Chu-fu c mt phin | khc theo mt bc ho ca ng v tp c ca Freer
Washington trng hai bc m phng tranh ca ng.
[289]

[290]

Th Phn: cng gi l Phin (xem li tit III chng II) hay Th Phin. (Goldfish).

Sch in thiu: t|m mi ba con nga, ba mi con vt kh|c. Nguyn vn ting Anh:
eighty-three horses, thirty other animals. (Goldfish).
[291]

[292]

Tc vin tng c ca nh vua. (ND).

Hin nay ch cn nhng bn m phng thi, nh bc Th|c nc trong n Chikakuin

Kyoto, v mt bc tranh nhan l{ Cnh Wang Chuan, cun ny c hai bn m phng,
mt Tng c vin Anh, mt trong tp ca Freer Washington.
[293]

[294]

Theo ti, o t ch c ngha l{ Thy o, cng nh Khng t l Thy Khng. (ND).

C hai bc ho ni ting , trong bn ting Anh khng ghi tn tc gi. Bn ting Php
hay c Nguyn Hin L thm vo? (Goldfish).
[295]

[296]

S thc ng ~ nhng ngi cho thi t, tc vua Khm tn ri. (ND).

[297]

Cng vi Khm tn v thi t. (ND).

p nht l bc B{ Ling Chao ng trong tuyt. Tranh v mt n tu s thn b theo Pht

gio th k th VIII, trm t trong tuyt, cng nh Socrate Plates. Ho s nh mun bo
ta rng th gii ch c trong c ta thi, v c th tr c ta chng ch n th gii, t nht
l trong mt thi gian.
[298]

Ngi Trung Hoa vit cng vy, phi trng thy tht r ch mnh vit, ti ni mi
ng gn th tht cng thuc hnh dng ch na, h h bt xung l{ a c}y bt
rt nhanh m thnh ch lin, khng bao gi sa li c (ND).
[299]

Quan nim Thin nh}n tng d n{y c trc o Lo t l}u, v{ l{ im chnh trong
v tr quan ca Khng t. (ND).
[300]

S|ch in: Cht i v lt, ti tm sa li nh trn. Nguyn vn ting Anh: Nature, which
is so cruel in China, lavishing death with cold and flood. (Goldfish).
[301]

Vy m trong b Gin minh Trung Quc thng s, kh dy v{ y ca L Chn V

(Nhn dn xut bn x 1955) tuyt nhin khng c mt hng v s i Tng, mc du
gii thiu mn ho v tc tng |. (ND).
[302]

 s Trung Hoa nhp cng u tin v{o ch}u u, ngi ta gi n l porcellana, mt th

v s hi ging lng con heo gi l{ porcella; l{ ngun gc ting porcelaine ca Php.
[303]

Khng r Ai Cp ~ bit tr|ng men c|c gm t bao nhiu th k trc T.L. Hnh nh
trn c|c gm Trung Hoa u tin tr|ng men cho ta o|n Trung Hoa ~ hc k thut
ca Ty .
[304]

[305]

Chinh te-chen: c l l Cnh c trn. (Goldfish).

Cn gi l long tuyn diu (diu mi u tr c|i l nung s, sau tr c s); hc

Tng ngc (ngc nhn to i Tng). (ND).
[306]

Cladon vn l mt nhn vt trong truyn Astres ca Honor dUrf, th k XVII; nhn

vt lun lun mc o mu ngc thch.
[307]

Ngi phng T}y kh c c ng thanh, v ngi Nht ~ chim hu ht nhng

ng thanh ni ting v khng chu bn ra vi bt c gi no. Hin nay cha mt nh
l{m gm no ch to c nhng tuyt m nh i Tng.
[308]

[309]

Mt th s i Tng mu ng.

[310]

Do ting Ph|p cloison = v|ch hay v|n ngn.

Ti tm thm: c|c hnh thc mi t hn so vi cc sng kin thi Khang Hi. Nguyn
vn ting Anh: Fertility was undiminished; and though the new forms had something less
than the success of the Kang-hsi innovations, the skill of the master-potters was still
supreme. (Goldfish).
[311]

Tin t xu |nh bt tin t tt i: la mauvais monnace chasse la bonne. Gresham l{ nh{

ti chnh Anh: 1519-1579. (ND).
[312]

Chng ti khng bit cht g v s, nhiu ting trong on ny c th dch cha t.

c gi nn coi cun Kho v s c ca Trung Hoa ca Vng Hng Sn 1971. Sch
khng c pht hnh, nn phi li th vin Quc gia m{ c.
V mn ho Trung Hoa, cha c s|ch n{o bng ting Vit. c gi phi tm cc bi ca
Trng Cam Vnh ng trong Vn ho| nguyt san vo khong 1962. (ND).
[313]

Cathay l ting Anh, Kitai l ting Nga (c sch li chp l Quinsay hoc Kinsai) u tr
Trung Hoa. Theo Jacques Jernet trong La vie quotidienne en Chine { la veille de linvasion
mongole Hachette 1959 th my ting u do ch Trung Hoa Hing-Tsai (ta c l
hnh ti), v cui i Bc Tng, r Kim chim kinh Khai Phong ri triu nh Tng chy
xung Hng Chu, mi u cha coi H{ng Ch}u l{ kinh , ch l{ h{nh ti (nh h{nh cung)
tm mt thi gian ch lc khi phc li c phng Bc. (ND).
[Ch thch trong bn ting Anh: An English form of the Russian name for China- Kitai,
originally the name of a Mongolian tribe. Tm dch: Mt hnh thc ting Anh ca ting Nga
ch Trung Quc l{ Kitai, ban u ting ny l tn mt b lc Mng C.
Cn theo Answers.com th: Cathay l tn thi trung c ca Trung Hoa do Marco Polo ph
bin trong tp du k ca ng, n thng ch c p dng cho khu vc pha bc ca sng
Dng T. (Goldfish)].
[314]

Tc Khan, vua Mng C (i nh Nguyn), ch H|n c l Khc h{n, nhng chng ta

quen c l Khn hn (ND).
[315]

Mi ti 1838, mi li c ngi u i ti nhng x Marco Polo k }y; trc 1838 cng

c ngi u ~ ti ri, nhng khng cn ai nh na.
[316]

Cc bn ting Anh Du lch ca Marco Polo ghi r l{ trm dm, vy l dm Anh, tnh ra
thnh 160 cy s, con s n{y r r{ng l{ qu| |ng. i t Yule, nh bc hc gii thch v ph
bnh Marco Polo, bo c l l 100 l, dm Trung Hoa; mi dm ch di 573 mt. M Yule bo
d 100 l i na (tc 57,500 cy s) th cng vn cn l{ qu| |ng. (ND).
[317]

[318]

Coi li ch thch trn; nu dm }y l{ l th mi chiu di khong 190 mt. (ND).

[319]

Trung bnh mi bc chn l 0,7m; vy ng rng khong 30 mt. (ND).

Ch ny Durant chp vn tt qu|, c gi c th hiu lm. Thi Hoa Bc thuc v r

Kim. Nh Tng ch gi Hoa Nam thi, nn ngi l Nam Tng. Vy Th{nh C|t T H~n ch
|nh T}y H thi, ch cha dit Tng. (ND).
[320]

[321]

Tc Oa Kho|t {i . (Goldfish).

[322]

T tng th ng hn. (ND).

Vn Thin Tng l tc gi bi bt h Chnh kh ca Coi i cng vn hc s T.Q III

ca N.H.L. (ND).
[323]

Marco Polo bo rng khng ngy no, cc quan triu nh khng ph|t ra hai vn
mesure [hc hay u?] la, k hay bo bo. Nh cc k rng r~i i vi ngi ngho nh vy
m ng rt c lng dn.
[324]

Ht Tt Lit b bnh phong thp, nh vy t chng t rng ng ~ vn minh, ng ho

vi ngi Trung Hoa ri.
[325]

[326]

Ngha l{ a ra nhng con s qu ln, hng triu tr ln khng. (ND).

[327]

B vng li ng v s chp rng nhiu cung phi cng theo gng b{.

X hi Trung Hoa t }y l{ x~ hi th k XIX. Trong chng sau, chng ti s xt s tip

xc vi T}y phng l{m cho x~ hi y thay i ra sao. Mc du vy, }y cng ch l nhng
i cng thi, v mt nn vn minh bao gi cng bin chuyn trong mt thi gian di v
thay i theo tng min trong mt x mnh mng.
[328]

[329]

Hin nay (1974), c|c s|ch b|o thng a ra con s 800 triu. (ND).

Tng Thi T tn l Triu Khung Dn, lm vua t 960 n 975, dng ba nin hiu; Kin
Long (960-962), C{n c (963-967) v Khai Bo (968-975). Khng r Li Hou-chu ch Hn
l g. (ND).
[330]

Chc Durant mun ni khng c phn thay i t dng (morphologie). (ND).

[Bn ting Anh l: no spelling, c th hiu l{: khng |nh vn. (Goldfish).
[331]

[332]

Hoa ng c ng php v t loi ch, nhng kh|c c|c ngn ng phng T}y. (ND).

Tc phi hc chnh t v nhng qui tc ng php rt rc ri. Nhng h phi nh mt

ch, cng kh ri. (ND).
[333]

[334]

I c th l Y ; nghi ; ngha ; oi (hay nu) ; nht ; ch v.v m{ mi ch

c nhiu ngha. (ND).

[335]

Shi l nht , thch (ND).

[336]

Ku l cc , kh (ND).

[337]

Nh ch |n , b thm nt ngang tr ngha (mt tri va l khi chn tri),

ch tinh (ngi sao), b thm ch sinh tr c|ch c. (ND).

[338]

Tc ch nh , nhng T Hi khng ghi mt ngha n{o nh vy c. (ND).

[339]

T Hi khng c. (ND).

[340]

T Hi khng c. (ND).

[341]

Ch ph ch gm {n b{ v{ c}y chi, ch l{m g c cn dng? (ND).

Mt hc gi Ph|p, Margoulis, cng ca tng tnh c|ch ca ch Trung Hoa, nhng

chnh ngi Trung Hoa ngy nay li mun dng mu t La Tinh, v ch vit ca h c ci li
k trn th cng c rt nhiu bt li: kh hc, kh tra t in, kh in, |nh m|y khng c.
(ND).
[342]

Sn ni ha tri, khng gi c nc ma na, lp t tt trn mt tri i ht, t

thnh kh cn; m{ nc ma xung thung lng nh th|c, ngp lt ht. (ND).
[343]

[344]

Vt T Xuyn rt ni ting. (ND).

[345]

Tc 12 quan mi, bng khong 15.000 ng V.N 1973. (ND).

T xa ti nay sng Ho{ng H{ ~ i dng su ln, khi th ra Hong Hi, khi th

ln Bt Hi (nh hin nay). (ND).
[346]

[347]

Cn }y l{ c}n Anh, pound, khong 450 gram. (Goldfish).

T i Thng c, ch}u u ~ bit ko t kn ca cc con tm hoang (ngha l{ khng do

ngi nui), nhng m~i ti khong 552 sau T.L. cc tu s Cnh gio mi em phng ph|p
nui tm, dt la v phng T}y. C|c phng ph|p y t Constantinople truyn qua o
Sicile
(th
k
XII),
ri
qua
Anh
(th
k
XV).
Ph|p, ngi ta bt u dt la Tours nm 1480, nhng ti nm 1520, vua Franois I
mi phn pht trng tm nhp cng t cho dn chng trong min thung lng sng Rhne.
[348]

i khi ngi Trung Hoa em khoe vi khch ti chi nh{ nhng tm gm vc nh

khoe s hay nhng bc ho ca h vy.
[349]

Hin nay th tin thng dng vn bng ng; mt ng n khong mt phn ba hoc
mt na xu M; v{ mt lng (tael) [bc hay vng? hay mt quan?] l mt ng{n ng.
[350]

[351]

Vit Thng, lc vo tnh Qung ng ngy nay. (ND).

[352]

Chang Tsang: Trng Thng (Goldfish).

[353]

Tsu Chung-chih: T Xung Chi (429-500). (Goldfish).

M|y gm tm con rng bng ng t trn nhng rut g rt nhy, vnh mt ci

chn ln, gia chn c mt con cc h ming. Trong ming mi con rng c mt vin nh
bng ng. Khi c ng t th con rng gn ch ng t nht nh vin ng v ming
con cc. C mt ln con rng nh vin ng ra m nhng ngi chung quanh khng thy
t rung chuyn g c. Mi ngi cho ng l bp; nhng ri mt s gi li cho hay ti mt
tnh xa mi c ng t.
[354]

[355]

Ng{y trc ta gi l{ mn a l, tm t m, ct nh. (ND).

Chc
sch
in
ln:
[Bn ting Anh: Chang Chung-ning. (Goldfish)].
[356]

Chinh

mi

ng.

(ND).

[357]

Chc l b Kim qui yu lc. (ND).

[358]

Wang Shu-ho: Vng Thc Ho{. (Goldfish).

[359]

{o Hong Cnh (sch in lm: {o Ho{ng Cnh). (Goldfish).

[360]

Chao Yuan fang: S{o Nguyn Phng (Goldfish).

[361]

Hai mi t|m th na kia. (ND).

[362]

Chc sch in lm. Nguyn vn ting Anh l King: nh vua. (Goldfish).

[363]

Tc o gio m chng ta nn phn bit vi Lo gio ch c tnh cht trit hc. (ND).

[364]

ng hn l{ gii thch theo mt li mi. (ND).

Ki T gio ht hy vng thnh cng t u th k XVIII, do nhng cuc tranh bin gia cc
tu s ging Tn v cc nh truyn gio thuc cc phi khc ca Ki T gi|o. C|c tu s ging
Tn l nhng nh{ t}m l khn kho ~ tm ra c nhng th thc khin cho cc yu t cn
bn ca tinh thn knh tn Trung Hoa tc s th phng t tin v Tri c th khoc mt
ci v Ki T gio m khng lm cho cc ch ~ thm nhun tm hn Trung Hoa b trc r,
khng lm cho tinh thn h mt s qu}n bnh; c|c tu s ging th|nh Dominique v{ ging
th|nh Francois dAssise tr|i li, mt st tt c thn hc v nghi l Trung Hoa l nhng pht
minh ca qu. Vua Khang Hi sng sut, rt c thin cm vi Ki T gio, giao cc hong t cho
c|c tu s ging Tn dy d; c hi ng cn mun theo o Ki T na vi mt s iu kin
n{o . Khi Gi|o hi x v tranh bin , chun y th|i cng rn ca hai ging Dominique
v{ Francois dAssise th Khang Hi khng n}ng Ki T gio na. Cc ng vua sau tn cng
mnh m Ki T gio. Gn }y th|i hu T Hi, vn thch [?] u Ty, cm truyn o Ki T,
khuyn khch cc nh cch mng chng o y.
[365]

Marco Polo i Nguyn; m tr nht l i ng, ~ c nhiu ca nhi thuc th c|c

danh s ng thi ri. (ND).
[366]

t tht hay khng, chng ta khng bit, nhng ti cha thy phng T}y c mt b Tnh
s no cc lng mn nh ca Trung Hoa. (ND).
[367]

C 7 c v (tht xut): khng con, dm nhc, khng th cha m chng, lm iu, trm
cp, ghen tung, c c tt. (ND).
[368]

Theo Weiger trong cun Caractres chinois ~ dn th ch th cng nh ch ph (ph

n) l hnh mt ngui {n b{ (n) cm ci chi. (ND).
[369]

T}y phng, nh Ph|p chng hn, v theo h chng: v d v Victor Hugo nh danh l
Adle (tn) Foucher (h), nhng mi ngui u gi l b Hugo (tc ly h ca chng. (ND).
[370]

[371]

Fu Hsuan: Ph Huyn (217-278). (Goldfish).

[372]

Trch

trong

bi

Kh

tng

thin

ca

Ph

Huyn:

, . , . ,
. , . , .
, . , .

(Tm phin m:

Kh tng thn vi n, Ti lu nan ti trn. Nhi nam ng mn h, o a t sinh thn.

Hng tm ch t hi, Vn l vng phong trn. N dc v hn i, Bt vi gia s tr}n. Trng i
{o th}m tht, T{ng u tu kin nhn. V l thch tha hng, Ht nh v tuyt v}n. u
ho nhan sc, T x kt chu thn. Qu bi v phc s). Xem trn bi ti
http://www.zhuyinlibrary.com/category/poem/type_20/pageNum_0/topic_114/post_528
5.html. Cu

(Nhi nam ng mn h), nhiu bn chp l

(Nam nhi ng mn h) (Goldfish)

[373]

Ngha l{ v con, c th lm vic ngo{i kim tin, d c c lp v kinh t. (ND).

c truyn Hakuga, chng ta thy nhng tnh cm y mnh ra sao. Ngui con trai
ng{y n{o cng b m |nh m{ khng h khc. Nhng mt ln chng b m |nh li o ln
khc, hi ti sao, ch{ng |p rng ln ny m |nh khng au na, nh vy l m gi yu ri,
nn
ch{ng
au
lng.
[Hakuga c l l{ H{n B| Du, ngi t Lng, i nh Hn. (Goldfish)].
[374]

Y nh nhng c}u: Tru c, c m mt v{ c kin mi bn quan nm, thua kin

mi lm quan chn ca ta. (ND).
[375]

Ht thy c|c trng u dy o Khng, c iu o Khng khng phi l mt tn gio,

theo ngha T}y phng. (ND).
[376]

Mun hc ln na h c th v mt s rt t trng quc lp, m sch v hc c cng

khng c g, nhng thng thng h theo hc mt thy ring hoc ti nh trong vi cun
s|ch t tin. Nhiu khi hc tr ngho c mt ph gia chu cp cho n hc, hi vng sau
ny lm mt chc g quan trng th c nh cy, tha h n cp, bc lt m khng b ti v
c k chu n ca mnh che ch cho.
[377]

[378]

Chng ti khng tra c }u. (ND).

Tin s Latourette b{o: t khi ngi ta thy c mt phn nhn loi ln nh vy sng
trong mt cnh thnh vng c th so snh ni vi cnh dn tc Trung Hoa c hng
di triu c|c minh qu}n. cng l{ kin ca i t kim bc hc Brinkley.
[379]

Robert Hart bo: Ngi Trung Hoa trng t{i, yu vn chng v{ }u }u ngi ta cng
thy nhng vn {n thi {n nho nh, cc hi vin trao i cc sng tc, c vn ln th,
vi nhau.
[380]

Mun hiu thm x hi Trung Hoa, c gi c th c hai cun ca Lin Yutang (Lm Ng
ng): My country and my people, The importance of living (ti ~ dch: Sng p); hai
cun ca nh{ Hachette: La vie quotidienne en Chine { la veille de linvasion mongole
(Jacques Gernet), La vie quotidienne en Chine sous les Mandehous (Charles Commeaux); v
ba truyn Thu H, Kim Bnh Mai, Hng Lu Mng u c bn ting Vit. (ND).
[381]

Tc gi cu ny, Latourette, khng r thi no, gi phng ng chng ta l{ phng T}y

c l v nhng ngi B {o Nha u tin ~ i v phng T}y, vt i T}y Dng, Th|i
Bnh Dng m{ tm ra Phi Lut Tn, M Lai, n . (ND).
[382]

[383]

Bn ting Anh: Chinkiang tc Trn Giang

(Goldfish).

. Chc sch in lm thnh Chn Giang.

[384]

C sch chp l vo ti hi khu Thin Tn. (ND).

[385]

ng ta t xng l{ con c Cha Tri, em cha Ki T. (ND).

[386]

Tc l h i c quyn lnh s ti phn. (ND).

[387]

C sch chp l 200 triu lng bc. (ND).

Bo l{ t|m nc nhng nu tn c by nc. Theo Wikipedia th lin qu}n t|m nc

gm: Anh, Php, M, c, , Nht, Nga v{ quc o-Hung. Bn ting Anh khng ni l my
nc, nhng nu tn s|u nc, khng c o, Hung: the troops of England, France, Russia,
Germany, Japan and the United States (Goldfish).
[388]

i u Brinkley vit: Ngi Da trng n{o cng kinh ho{ng gh tm khi hay tin bn chc
ph n truyn gi|o v{ hai mi tr em b bn Quyn ph git. Nhng ring Tungchow,
ngi Trung Hoa khng h chng c, hai bn cng khng |nh nhau na, m{ nm trm s|u
mi ba ph n Trung Hoa trong gii qu ph|i ~ phi t t v b qun ngoi quc lm
nhc.
[389]

[390]

S Trung Hoa chp li 450 triu lng bc. (ND).

Durant lm: Dt Tin l tn t ca Tn Vn (tn hiu l{ Trung Sn), khng do th gii

hoc x hi t cho ng m do ng t chn. (ND).
[391]

Cun ny vit th chin th nh. Ph Nghi hin nay (1974) lm mt thng dn, coi sc
vn tc Bc Kinh. (ND).
[392]

Tuyn Thng cng xung chiu thoi v, li l gn y ht: Chnh th ca nc mt ngy

khng nh th nhn dn mt ng{y khng yn. Nay em quyn thng tr lm vic cng cho
dn ton quc, nh lm chnh th Cng ho lp hin gn th tho lng trng tr phn
lon ca trm h, xa th hp vi ngha thin h l ca cng ca thnh hin i trc.
(Trung Quc s lc Phan Khoang in ln th ba 1958). Nn so snh vi li chiu thoi
v ca Bo i nm 1945. (ND).
[393]

[394]

ng mt Bc Kinh nm 1925, ng v{o lc li cho phe bo th, tc phe chng i ng.

[395]

C ng tng thu thu trc nm chc nm. (ND).

T kinh Bc Kinh i tn l Bc Bnh (ngha l{ bnh nh c min Bc). ng

thi chnh ph quc gia mun gn Thng Hi, ni c nhng ngun ti chnh mnh mng,
nn ng Nam Kinh [nhng t khi Cng sn thng 1949 Bc Bnh li i li tn c:
Bc Kinh].
[396]

S gi v l{ Nht nh bt s bin (ng{y 28 th|ng ging nm D}n quc th 21 1932),

Trung Hoa nh Anh, ghi th|ng trc ri ngy sau. (ND).
[397]

Trc kia Anh ng u v s lng nhp cng vo Trung Hoa, ngy nay Anh ch cn
nhp cng 14%, M 17%, Nht 27% v{ thng mi Nht mi nm mi tng. T 1910 n
1930, thng mi Trung Hoa tng c 600%.
[398]

Thi Borodine: C l tc gi mun ni khong thi gian 1923-1927 Mikhail Markovich

Borodin l{ i din ti chnh ph Trung Hoa Dn quc Qung Chu. (Goldfish).
[399]

Ring nm 1927, my ng{n ngi th ~ b x t ch v h c chn trong mt nghip

o{n.
[400]

Phong tr{o T}n sinh hot do Tng Gii Thch ph|t ng rn phc hi li o Khng
m khng thnh cng.
[401]

Trong gia nh nng nghip, v sng chung nn k yu, vng c bao bc, nui nng,
sn sc nh k mnh, kho. (ND).
[402]

Lut cch mng cho php li d nu hai bn u xin, nhng khi chng di ba mi tui,
v di hai mi lm tui th vn phi c s tho thun ca cha m. Nhng c v theo
tc c vn cn c p dng: khng con, dm, nhc khng th cha m chng, lm li, trm
cp, ghen tung, c c tt [gi l{ tht xut: by c v]; nhng khi ngi v ~ tang
cha m chng ba nm, khi ngi v khng cn gia nh, h h{ng trng cy, khi chng
ngho m v trung thnh vi chng ri by gi chng giu sang, th chng khng c
php v na d v mc nhng ti k trn.
[403]

Hn ch sinh dc }y nn hiu l hn ch sinh sn hoc sinh sn c kim sot (birth

control). (Goldfish).
[404]

Ch}u u lo mt phn no v ho{ng ho (ho ngi da vng) v cc tim thuc

Trung Hoa qung co mnh c|c phng ph|p v{ thuc nga thai.
[405]

Nm 1932, nh John D. Rockerfeller con tng 75 triu quan Ph|p m{ trng Y khoa
Union Medical College c thnh lp cho sinh vin nam n. Phng Y hc cng c
Rockerfeller tng tin gip qu 19 dng ng, ba trng Y khoa v cp 65 hc bng.
[406]

V phong tro cch mng vn hc ny, c th coi thm b Vn hc Trung Quc hin i
ca Nguyn Hin L 1969. (ND).
[407]

Mi }y, trong phong tr{o T}n sinh hot do Tng Gii Thch xng, ngi Trung
Hoa ~ bt say m c|c t tng gia v lun l gia phng T}y; Trung Hoa v{ Nht Bn ~
bt u sn xut ly phim chiu bng, c|c t tng cch mng ~ nhng bc cho c|c t
tng bo th, v Trung Hoa nh Nht Bn, c cht xu hng chng li t tng, phong tc
u M. [Nhng nh chng ta ~ bit, phong tro Tn sinh hot y khng bn, rt cuc ~
tht bi].
[408]

C h nh H Thch ~ t mu thun: trang trn ng cho s minh trit ca phng

ng khng c gi| tr g c, Khng t l{ mt ng lo rt gi nua ri, m{ }y ng li vn qu
vn minh c truyn. Thc ra t tng H Thch ~ thay i: hi tr ng ch vn minh c
truyn, v gi ng li trng n. (ND).
[409]

C l tc gi mun ni n nh{ a cht hc ngi c, Ferdinand Freiherr von

Richthofen (1833-1905), ngi ~ tng du kho Trung Quc. (Goldfish).
[410]

Qu vy, ngy nay (1974), Trung Hoa lc a ~ sn xut c nhiu du la bn cho

Nht, cho Thi Lan. (ND).
[411]

Durant vit on n{y trc th chin va ri, khi x hi Trung Hoa tan r~ n cc im.
Li ng thc l li tin tri; v{ m~i n nm 1972, M mi chu nhn rng khng th no
thng
mt
dn
tc
nh
vy
c.
V lch s Trung Quc hin i, chng ta mi ch c thin th nm trong cun Trung Quc
s lc ca Phan Khoang; v vn hc c b Vn hc Trung Quc hin i ca ti. (ND).
[412]