Thế giới nghệ thuật thơ Quang Dũng (Nguyễn Quang Minh)

B Ổ TRỢ NHÓ
I Ệ U M
I L K
TÀ
ÍN
Thế giới nghệ thuật
thơ Quang Dũng
Thạc sĩ Nguyễn Quang Minh

(Team Nội dung Cô Dưong biên soạn)
 Tài liệu bổ trợ khóa học 2K4 – LUYỆN VIẾT CHUYÊN SÂU (Cô Trần Thùy Dương) 
____________________________________________________________________________________________
THẾ GIỚI NGHỆ THUẬT THƠ QUANG DŨNG

(Thạc sĩ Nguyễn Quang Minh)
1. CÁI TÔI TRỮ TÌNH
1.1. Cái tôi lãng mạn
Trong thế giới nghệ thuật của nhà thơ, cái tôi trữ tình có vai trò vô cùng quan trọng. Thơ ca bao
giờ cũng là tiếng nói chủ quan, nội cảm, tiếng nói “độc bạch” của cá nhân nhà thơ trước cuộc đời. Cái
tôi trữ tình là trung tâm cảm nhận và phản ánh thế giới của chủ thể trữ tình cho nên nó cũng là cốt
lõi, hạt nhân của thế giới nghệ thuật nhà thơ. Mỗi bài thơ ra đời chất chứa biết bao tâm tư, tình cảm,
khát vọng, trăn trở, thậm chí đớn đau của nhà thơ với những vấn đề của cuộc sống. Sức hấp dẫn của
thơ khởi nguồn từ tiếng thơ riêng biệt, độc đáo của cái tôi trữ tình nhà thơ thể hiện trong thơ. Với
Quang Dũng, cái tôi trữ tình chính là đóng góp nổi bật nhất mà ông để lại cho cuộc đời, cho thơ ca.
Quang Dũng tên thật là Bùi Đình Diệm (Dậu), sinh năm 1921 tại làng Phượng Trì, huyện Đan
Phượng, tỉnh Hà Tây, trong một gia đình nho giáo làm nghề buôn bán nhỏ. Bút danh Quang Dũng
chính là tên con trai đầu của nhà thơ - Bùi Quang Dũng. Ngoài ra có lúc ông còn dùng bút danh Trần
Quang Dũng như một sự tri ân dành cho người bạn thơ Trần Lê Văn.
Lớn lên, Quang Dũng được gia đình cho ra Hà Nội học. Ngoài học văn ông còn học vẽ, học võ. Ra
đời có lúc ông còn làm cả nghề giáo học. Sau đó, ông vượt biên giới đi tìm chân lý và sau ngày Cách
mạng thành công, ông gia nhập đoàn quân Tây Tiến. Dù chỉ ở Trung đoàn Tây Tiến có một năm nhưng
ấn tượng về những ngày tháng gian khổ mà hào hùng ở Tây Tiến đã đi suốt đời ông, đi suốt thơ ông.
Tháng 08/1951, Quang Dũng xuất ngũ nhưng ông vẫn tiếp tục hoạt động văn nghệ ở Liên khu III cho
đến khi kết thúc cuộc kháng chiến chống Pháp.
Hòa bình lập lại, Quang Dũng làm biên tập viên báo Văn nghệ, rồi làm biên tập viên nhà xuất bản
Văn học. Ông nghỉ hưu năm 1978. Từ năm 1983, nhà thơ bị tai biến mạch máu não. Sau một thời gian
dài lâm bệnh, Quang Dũng đã từ trần vào ngày 13/10/1988 tại Hà Nội.
Quang Dũng là một nghệ sĩ nhiều tài năng: làm thơ, viết văn, vẽ tranh, sáng tác nhạc. Trong lĩnh
vực nào ông cũng có những đóng góp nhưng thành công nhất vẫn là thơ.
Quang Dũng có những sáng tác đầu tay từ năm 16 tuổi. Hai bài thơ Chiêu Quân (1937) và Cố Quận
(1940) là những tác phẩm đặc sắc, mang dáng dấp Thơ mới rõ rệt. Nhưng Quang Dũng chỉ thực sự
được bạn đọc biết tới với bài thơ Tây Tiến (1948) - khúc tráng ca của những người chiến sĩ trẻ tuổi lên
đường vì non sông đất nước - khi nhà thơ đã 27 tuổi. Sau Tây Tiến, Quang Dũng sáng tác nhiều hơn
và cũng có nhiều tác phẩm nổi tiếng: Mắt người Sơn Tây (1949), Lính râu ria (1949), Đôi bờ (1948), Quán
nước (1948)... Song phần lớn các tác phẩm của ông được lưu truyền bằng con đường viết tay hay truyền
____________________________________________________________________________________________
 Tài liệu lưu hành nội bộ | Trang 1 

____________________________________________________________________________________________
miệng. Mãi đến năm 1956, ông mới xuất bản tập thơ đầu tiên - Bài thơ sông Hồng (Nxb Văn nghệ, 1956).
Năm sau, ông tiếp tục có tập thơ Rừng biển quê hương (in chung với Trần Lê Văn - Nxb Hội nhà văn,
1957). Đến cuối đời, nhà thơ dồn hết tâm huyết cho ra đời tập thơ Mây đầu ô (Nxb Tác phẩm mới,
1986). Tập thơ có tính chất tổng kết cả đời thơ Quang Dũng từ những ngày Tây Tiến cho đến khi giải
phóng miền Nam, thống nhất đất nước.
Ở Quang Dũng, từ con người, cuộc đời đến thơ ca đều toát lên một chất lãng mạn thật độc đáo,
hấp dẫn. Đỗ Lai Thúy cho rằng “Quang Dũng là một kẻ lãng mạn, lãng mạn đến chót mùa”. Điều ấy
được hình thành từ hai nguồn ảnh hưởng rất lớn: quê hương xứ Đoài và sự tác động của trào lưu văn
học lãng mạn Việt Nam 1930 - 1945. Quê ông là làng Phượng Trì “khố nối ăn chơi đủ vành” (ca dao),
nói rộng ra là cả một vùng Sơn Tây đất đá ong khô “nơi người Việt cổ làm nương rẫy và đặt bàn chân
đầu tiên khi bước xuống đồng bằng. Từ châu thổ họ đi tứ xứ, nhưng luôn nhớ về mảnh đất gốc, luôn thả
hồn theo những đám mây trắng trôi về đậu đỉnh Ba Vì”. Đây chính là vùng đất đã sản sinh ra những
người con tài tử như Tản Đà - nhà thơ “Tài cao phận thấp chí khí uất / Giang hồ mê chơi quên quê
hương”, cũng là vùng đất đã truyền lại cho Quang Dũng dòng máu giang hồ và sự hoài niệm quê hương.
Khi còn trẻ, Quang Dũng “rất mê Đường thi tam bách thủ nhưng cũng say Thơ mới như bất cứ một học
sinh nào thời đó” . Ông đọc nhiều Thạch Lam, thích nhân vật Dũng của Nhất Linh nhưng có lẽ kẻ giang
hồ “Rũ áo phong sương trên gác trọ” trong thơ Thế Lữ là có sức quyến rũ nhất. Quang Dũng tâm sự:
“Tôi thích thơ Thế Lữ hơn cả, đặc biệt là bài Nhớ rừng, bởi chất tâm trạng sơn dã của nó”. Bài thơ Tây
Tiến và cả những tác phẩm sau này của Quang Dũng chịu ảnh hưởng không nhỏ của văn học lãng
mạn, đặc biệt là thơ Thế Lữ.
Nhưng con người Quang Dũng, hồn thơ Quang Dũng vẫn có sự khác biệt về căn bản so với Thơ
mới, bởi vì phẩm chất lãng mạn trong cá tính Quang Dũng đã được gặp gỡ Cách mạng, được chân trời
Cách mạng nuôi dưỡng. “Hào khí của thời đại đã chấn động trong tâm hồn anh, và tiếng thơ riêng biệt
của anh có phần âm vang của hào khí ấy”.
Những nẻo đường Tây Tiến: Sông Mã, Mai Châu, Mường Lát, Mường Hịch, Pha Luông, Sài Khao...
đã kích thích trí tưởng tượng của nhà thơ, đẩy cảm xúc của nhà thơ lên đến cao độ. Gian khó đến tột
bậc mà hào hùng thì cũng vô cùng. Đường hành quân vất vả, thiếu trang bị, thiếu thuốc men, sốt rét
rừng làm cho đoàn quân “không mọc tóc”, “xanh màu lá”, nhưng người lính vẫn lạc quan yêu đời. Sau
này, hồi tưởng về những ngày tháng Tây Tiến, Quang Dũng vẫn còn lâng lâng cảm xúc: “Họ đã đem
đến những nơi sâu thẳm nhất của bản đồ đất nước những âm điệu hùng hồn, những lời ca tin tưởng của
cả một dân tộc đang chiến đấu. Họ đem đến nguồn vui mới lạ cho tâm hồn của đồng bào miền núi khi
được trông thấy ánh lửa trại lấp lánh trên những chiếc kèn đồng”.
____________________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________________
Vì thế, chất lãng mạn, niềm lạc quan, yêu đời đã ngấm vào hồn thơ Quang Dũng từ hiện thực hào
hùng của cuộc chiến, tạo cho tiếng thơ Quang Dũng một âm hưởng rất lạ: âm hưởng lãng mạn Cách
mạng. Cái tôi ấy có sự kết hợp nhuần nhuyễn giữa hiện thực cách mạng và tiếng thơ trữ tình tha thiết.
“Yếu tố hiện thực đã tràn vào tâm hồn lãng mạn của nhà thơ, làm biến đổi chất lãng mạn đó. Đồng thời
tâm hồn lãng mạn ấy lại phả lên hiện thực cái màn sương khói lung linh, làm cho sự gian lao nhòe đi, có
lúc thăng hoa thành những hình tượng kỳ vĩ, độc đáo”.
Cái tôi thơ Quang Dũng là cái tôi yêu đất nước, yêu dân tộc, yêu nhân dân, sẩn sàng xả thân hy
sinh vì tổ quốc đồng thời lại mang tâm hồn bay bổng, diệu kỳ. Trong lao khổ ông mong tới ngày mai
tươi sáng, lúc khó khăn, khi đối diện với cái chết, thơ ca vẫn tin tưởng vào tương lai tốt đẹp. Trong thơ
Quang Dũng, sự sống dù được trải trên nền bom đạn vẫn xanh non, tươi mát, biểu hiện sự bất diệt
của đất nước, của nhân dân:
“Không một quán lều chưa phá.
Na pan, bom bướm, bom dây
Nhưng bên những hố bom
Chuối, đu đủ lại trồng quanh
Quán lều thay lá mới
Mùi lạt thơm xanh”
(Đường Mười hai)
Nhà thơ tuy đứng trong cái thực tại của ngày hôm nay còn nhiều thiếu thốn, nhưng tâm hồn luôn
hướng vào ngày mai chiến thắng:
“Những mái nhà tươi cờ chiến thắng
Phố phường thu đến nắng xôn xang…
Đường qua gian khổ bao ngày tháng
Từng nghe thu lại ấm hương đời”
(Một mùa thu)
Có thể nói, cái tôi lãng mạn Cách mạng thơ Quang Dũng là biểu hiện tập trung của chủ nghĩa
Cách mạng anh hùng. Tuy nhiên hòa nhập vào số đông mà không đánh mất đi bản sắc, gắn với cái ta
mà vẫn nguyên vẹn cái tôi, đó mới chính là bản lĩnh của hồn thơ Quang Dũng. Sức hấp dẫn của cái tôi
Quang Dũng là ở một cái tôi mang nét tráng sĩ cổ điển, được thể hiện trong bối cảnh thời đại mới.
Trong cuộc đời, người ta chú ý nhiều đến “vóc dáng trượng phu lừng lững” của nhà thơ. Trong thơ ca,
âm hưởng lãng mạn thơ Quang Dũng được thể hiện ở sự cảm thụ cuộc sống một cách cá nhân, riêng
tư, mang hơi hướng phiêu lưu, tài tử. Nhiều người đọc ở Tây Tiến và nhiều bài thơ khác “chất phiêu
____________________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________________
lưu”, “ưa thám hiểm”, chất “đường rừng” trong thơ. Người lính đến với Tây Tiến như đến với một cuộc
thám hiểm để khám phá thiên nhiên mà cũng là khám phá chính tâm hồn mình. Tâm hồn họ hít thở
không khí của Tây Tiến, cảm nhận Tây Tiến và hòa nhập vào Tây Tiến. Những bức tranh thiên nhiên
hoành tráng, thăm thẳm, ngút ngàn đã hút lấy tâm hồn họ:
“Dốc lên khúc khuỷu dốc thăm thẳm
Heo hút cồn mây súng ngửi trời”
(Tây Tiến)
Cuộc chiến những như thế, rõ ràng không chỉ là ta và địch, mất và còn, mà còn là cuộc khám phá.
Thế nên mới có những sửng sốt “Kìa em xiêm áo tự bao giờ”, những bâng khuâng “Nhà ai Pha Luông
mưa xa khơi”, những “mộng” và “mơ” - mộng “qua biên giới” và mơ về “dáng kiều thơm”. Người lính Tây
Tiến cũng không lẫn vào số đông những người lính khác trong thời đại mà cái “chung”, cái “đại chúng”
được đặt lên làm tiêu chí hàng đầu. Họ là những con người anh hùng, hiên ngang nhưng vẫn mang sắc
thái riêng của mình: từ dáng hình (“không mọc tóc”, “dữ oai hùm”, “xanh màu lá”) đến tâm trạng (“Đêm
mơ Hà Nội dáng kiều thơm”). Cho đến cái chết cũng rất tài tử: “Gục lên súng mũ bỏ quên đời”.
Chính điều đó tạo nên cho thơ Quang Dũng một dấu ấn riêng, một sắc thái riêng “hào hoa và
tráng lệ”. Nhà nghiên cứu Lưu Khánh Thơ gọi đó là “khẩu khí anh hùng” và “nó như là một âm điệu, là
sản phẩm của một thời, nếu thiếu nó gần những như là thiếu đi nét đặc trưng của giai đoạn”.
Quang Dũng yêu những hình ảnh kỳ vĩ, lớn lao, có hứng thú với những bức tranh “xanh thắm, bi
tráng, ngút ngàn”. Thơ ông là thơ của những núi cao, rừng thẳm, vực sâu, mưa nguồn, thác dữ, cọp
trêu người:
“Một rừng già trong bão táp
Hiên ngang che chở nắng mưa dân tộc
Ngàn vạn dòng khe tung nước trắng
Ngàn bản hùng ca reo chiến thắng”
(Rừng)
Tình cảm trong thơ ông cũng phải là những cảm xúc mãnh liệt, khi đau đớn đến tột cùng, lúc lại
sôi nổi, tự hào:
“Thôi nhé Miền xuôi! Thôi tạm biệt
Cống Chéo - Đồng Xuân thề một chết
Hàng gai - tay bỏng trục ba càng
Đất cũ Thăng Long người lẫm liệt”
(Những làng đi qua)
____________________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________________
Để thể hiện điều đó, Quang Dũng đã sử dụng rất thành công bút pháp đối lập trong miêu tả cảnh
vật và thể hiện cảm xúc. Nhiều câu thơ trong Tây Tiến, Mắt người Sơn Tây, Những làng đi qua đã đạt
đến độ cổ điển bằng cách miêu tả như thế. Viết về cái gian khó buổi đầu Cách mạng, có gì gợi hơn
bằng những câu thơ thế này:
“Nhớ buổi Trung Đoàn ta ra đi
Tháng Chạp màn sương trùm đất nước
Gió mùa chết héo mạ non xanh
Sương muối thấm vào bao đạn ướt”
Nhưng chính sự gian khó ấy mới là cái nền cảm xúc để tô đậm cái hào hùng thiêng liêng của dân
tộc:
“Ta đi!
Tháp đứng nghiêm hồ lạnh
Hoàn Kiếm đêm đêm giặc rụng rời
Màu đỏ sao bay về đỉnh tháp
Chiến hào xuân đến tiếng ca vui”
Cái tôi lãng mạn Cách mạng thơ Quang Dũng là một cái tôi trữ tình giàu mơ mộng, thích tưởng
nhớ. Có thể nói, thơ ông là cả một miền thương nhớ.
Nỗi nhớ, niềm thương cứ bàng bạc tỏa ra trong khắp các bài thơ, các câu thơ của ông tạo thành
một thứ không gian riêng, rất đặc biệt: không gian của tình thương nhớ. Chỉ 47 bài thơ, cũng đã 47 lần
nhà thơ dùng chữ “nhớ”, 12 lần dùng từ “thương”. “Thương” và “Nhớ” đi về trong thơ Quang Dũng như
một nỗi ám ảnh, với rất nhiều cung bậc khác nhau. Từ những nỗi nhớ cụ thể: “Nhớ buổi Trung Đoàn
ta ra đi”, “Nhớ ơi Tây Tiến cơm lên khói”, “Bên này đất nước nhớ thương nhau”, “Em đã bao ngày em nhớ
thương”, “nhớ mẹ ngày xưa”, “nhớ mái rừng xanh”, “nhớ sông quê”, “nhớ mây làng về trưa”, “nhớ bạn”,
“nhớ quê nhà”, “nhớ về đất nhỏ Sơn Tây”... đến những nỗi nhớ mông lung trừu tượng: “Chiều ấy em về
thương nhớ ai?”, “Bên này em có nhớ bên kia?”, “Buồn nhớ thương ai lòng hiu hiu”, “Tôi gửi niềm thương
nhớ”, “ Tối gặp nàng như gặp nhớ thương”, “Có một hương gì gây nhớ thương”...
Cùng với nỗi nhớ là những định ngữ miêu tả nỗi nhớ: “nhớ thầm”, “nhớ chơi vơi”, “thương nhớ ơ
hờ”, “buồn nhớ thương ai lòng hiu hiu”... Riêng với Tây Tiến, nỗi “nhớ về rừng núi nhớ chơi vơi” - cái nỗi
nhớ miên man, bồng bềnh, mông lung mà lại da diết, sâu thẳm đến tận tâm can đã trở thành nỗi ám
ảnh, day dứt bao nhiêu thế hệ bạn đọc bởi tính độc đáo và cực kì chân xác của nó.
____________________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________________
Trong thơ Quang Dũng, từ ghép đẳng lập “nhớ thương” xuất hiện với tầng số khá cao (12 lần/ 47
bài). Với nhiều người, “nhớ” và “thương” bao giờ cũng có nét nghĩa khác nhau, nhưng với Quang Dũng,
nhớ và thương dường như chỉ là một, hòa quyện, trộn lẫn vào nhau trong một nguồn cảm xúc, trong
nhớ có thương, trong thương có nhớ. Vì thế, có khi ông dùng hai chữ “thương nhớ”, có lúc lại dùng
“nhớ thương”, không phân biệt: “Thương nhớ ơ hờ, thương nhớ ai”, “Bên này đất nước nhớ thương nhau”,
“Chiều ấy em về thương nhớ ai”-, “Tôi gửi niềm thương nhớ”...
Cùng với nỗi nhớ, niềm thương là một hệ thống thời gian nghệ thuật thích hợp để biểu hiện cái
tôi trữ tình mơ mộng và giàu cảm xúc. Thơ Quang Dũng thường có hai kiểu thời gian: thời gian nghệ
thuật chiều tối và thời gian nghệ thuật kỉ niệm, hồi tưởng.
Nếu cái tôi trữ tình Quang Dũng thích mơ mộng, hay tưởng nhớ thì thời gian nghệ thuật trong
thơ ông cũng là thời gian của cái gợi về, nhớ về. Trong cuộc đời, con người thường sống với thời gian
hiện tại, nhưng tâm hồn ít khi chịu đứng yên trong cái hiện tại. Khi vui buồn, lúc cần một điểm tựa họ
thường hướng tới tương lai hay chìm đắm vào quá khứ. Thơ kháng chiến là thơ của thời gian ngày mai
tươi sáng, rực rỡ, tốt đẹp. Nhưng với riêng Quang Dũng, người chịu ảnh hưởng khá sâu của Thơ mới,
thời gian nghệ thuật lại là thời gian hồi tưởng, thời gian kỉ niệm. Kiểu thời gian này xuất hiện trong
24/ 47 bài thơ Quang Dũng (tỉ lệ 51%). Thế giới thơ ông nhiều khi là thế giới của quá khứ, của “nhớ về”
và “trở về”: “Nhớ về rừng núi nhớ chơi vơi” (Tây Tiến), “Bao giờ trở lại đồng Bương Cấn” (Mắt người Sơn
Tây), “Ngày ấy ra đi người hẹn núi / Bây giờ đất nước đã hồi xuân” (Nhớ một bóng núi), “Ngồi đây vời
tưởng đường quê hương / Lúa đã xanh xanh mấy nẻo làng” (Thu)...
Đây là thời gian rất hợp cho việc thể hiện cái tôi lãng mạn Quang Dũng. Bởi vì cuộc sống được
miêu tả qua lăng kính của nỗi nhớ và thời gian kỷ niệm bao giờ cũng đẹp hơn, cảm xúc hơn. Con người
trong quá khứ là những con người đẹp:
“Các cô hàng xén ngày xưa
Gương tròn bỏ túi
Tay giắt hoa nhài
Hay ngậm ngùi xem Nhị Độ Mai
Gấp trang sách thương đời Cúc Hoa”
(Những cô hàng xén)
Tình yêu trong quá khứ càng lung linh kỷ niệm:
“Em mãi là hai mươi tuổi
Ta mãi là mùa xanh xưa...”
(Không đề)
____________________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________________
Tuy nhiên, kiểu thời gian quá khứ, thời gian kỷ niệm trong thơ Quang Dũng không hoàn toàn
giống với kiểu thời gian quá khứ trong Thơ mới. Bởi vì nếu các nhà Thơ mới tìm đến quá khứ như một
sự chạy trốn, dễ rơi vào bế tắc thì Quang Dũng lại tìm được một điểm tựa thời đại vững chắc để bộc
lộ tâm hồn khoáng đạt của mình.
Thời gian chiều tối cũng góp phần đáng kể vào việc xây dựng cái tôi lãng mạn Quang Dũng. Trong
thơ ông, buổi chiều xuất hiện ở 14/47 bài, buổi tối xuất hiện ở 16/47 bài. Buổi chiều là khoảng thời
gian con người có dịp để suy ngẫm về cuộc đời và bâng khuâng, tưởng nhớ. Ca dao xưa có những câu
rất hay về buổi chiều:
“Chiều chiều ra đứng ngõ sau
Trông về quê mẹ ruột đau chín chiều”
Quang Dũng cũng góp cho những câu thơ về buổi chiều một nỗi nhớ sâu lắng:
“Cách biệt bao ngày quê Bất Bạt
Chiều xanh không thấy bóng Ba Vì”
(Mắt người Sơn Tây)
hay một cảm giác miên man:
“Nhặt gốc tre khô
Ta nhom ấm nước
Chiều từ đâu...
Mà lạnh đến từ đâu?”
(Thu quê ai)
Quang Dũng có hứng thú với thời gian “đêm”, đặc biệt là những đêm trăng. Có khi đó là những
đêm vui, đêm ấm tình đồng đội: “Doanh trại bừng lên hội đuốc hoa” (Tây Tiến), “Lều trại bay tro, đêm
lửa trại” (Những làng đi qua), “Lửa bếp hồng thêm, người đến thêm / Chuyện vui chiến dịch kể thâu
đêm” (Ngựa). Nhưng cũng có khi là những đêm buồn, đêm của nỗi nhớ thương, lưu luyến:
“Khói thuốc xanh dòng khơi lối xưa
Đêm đêm sông Đáy lạnh đôi bờ”
(Đôi bờ)
Có thể nói, về cơ bản, cái tôi Quang Dũng tiêu biểu cho kiểu cái tôi lãng mạn Cách mạng thời
kháng chiến. Nhưng cái tôi ấy cũng có những nét độc đáo, khác biệt so với các nhà thơ cùng thời: cái
tôi Quang Dũng mang chất tráng sĩ cổ điển trong cách cảm nhận cuộc sống, miêu tả những hình ảnh
kỳ vĩ, lớn lao đồng thời là một cái tôi giàu mơ mộng, thích tưởng nhớ, thể hiện ở việc tập trung miêu
____________________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________________
tả nỗi nhớ cũng như cách xây dựng không gian nghệ thuật và thời gian nghệ thuật riêng. Chính điều
đó làm nên dấu ấn của cái tôi Quang Dũng trong thơ kháng chiến.
1.2. Cái tôi bình dị và hào hoa
Quang Dũng là người rất bình dị trong cuộc đời. Nhiều người bạn nhận xét về ông: “Dũng mà rất
hiền, rất lành (...), chữ lành để nói về ông mới thật sự đủ nghĩa và thỏa lòng”. Lối sống của ông thật giản
dị. Ông biết tìm thấy niềm vui và sự thỏa mãn tột cùng trong những cái bình dị, đơn giản nhất. “Đặc
sản” khoái khẩu nhất của Quang Dũng, như nhà văn Thanh Châu nhớ lại là “khoai lang hàng bà cụ phố
Tuệ Tĩnh, kẹo vừng ông lão ngồi cửa chợ Hôm, quán cơm đầu ghế bất kể chợ nào, quán nước chè tươi...”.
Quang Dũng có ngoại hình cao lớn “vai năm tấc rộng, thân mười thước cao” nhưng đi đâu ông cũng
như muốn thu mình lại. Là người thuở nhỏ quen khá giả nhưng ông lại học được tác phong sống rất
bình dân, cực kỳ dễ hòa đồng ở mọi nơi, mọi lúc. Ông không bao giờ muốn trông khác những người
xung quanh. “Sự nổi danh, sự lưu danh có phần xa lạ với Quang Dũng lúc sinh thời (...). Ông sống, theo
đúng cả nghĩa đen của nó không phải với cao lương mĩ vị mà với mắm muối, tương cà, lều tranh quán
lá, kể cả sự chịu đựng cái đói mà không phải nhiều người trong chúng ta đã trải”. Ông sống gần gũi, hòa
lẫn vào nhân dân lam lũ, trong bình dị đời thường. Thậm chí ông có thể hòa đồng, chia sẻ cả với những
người ăn mày chùa Bà Đá (Hà Nội).
Quang Dũng sống bình dị nhưng trong cái bình dị ấy đã ẩn chứa chất hào hoa phong nhã của một
tâm hồn nghệ sĩ. Tên tuổi Quang Dũng gắn với những thi phẩm Tây Tiến, Mắt người Sơn Tây, Những
làng đi qua, Đường trăng, nhưng ông cũng là tác giả bài hát “Ba Vì mờ cao” với những nốt nhạc sâu
lắng, tác giả của những tập truyện kí với phong thái riêng khó lẫn, đồng thời lại hóa thân thành một
họa sĩ trong những bức tranh phong cảnh. Con người đa tài, đa tình ấy thích “giang hồ”, thích phiêu
lưu. Quang Dũng hào hoa và cao thượng trong tình yêu. Cuộc đời lưu lạc, được nhiều người đem lòng
yêu thương nhưng ông vẫn giữ trọn lời thề thủy chung với mối tình đầu, còn mối tình không thành thì
xin hãy “giữ trọn tình người cho đẹp”...
Trong thơ Quang Dũng, chất hào hoa và chất bình dị hòa quyện làm một, nhiều khi không thể
phân biệt. “Quang Dũng viết hồn nhiên và rất thật. Dường như anh chưa bao giờ dấu mình và càng
không bao giờ dối mình trong thơ”. Thơ ông bình dị trong hình ảnh đời thường như “muối vừng”, “canh
rau đay”, “chuối vườn”, “tiếng sung rơi”; lại cũng giản dị, chân thật trong những cảm xúc, từ sự dấn
thân đầy hào khí của người trai trẻ: “Chiến trường đi chẳng tiếc đời xanh...” đến những niềm vui, nỗi
buồn của người lính trong Lính râu ria, Quán nước. Sau này, khát vọng vượt qua mọi không gian chật
chội của cuộc đời trong Mây đầu ô cũng là điều rất thật. Có thể nói thơ ông “là thứ thơ mà người ta
gọi là tự phát (Spontané), cứ như anh không hề cố ý làm thơ” (Ngô Quân Miện). Nhưng cũng chính vì
____________________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________________
thế, Quang Dũng nhiều lần làm người đọc xúc động với tình cảm trực giác, đầy rung cảm tinh tế của
những câu thơ. Tâm hồn ông nắm bắt rất nhạy từ một áng mây, một mùi hương, một làn gió, một màu
sắc, một âm thanh, một nỗi niềm để rồi lại phả vào đó cái nhìn của một họa sĩ và những thanh âm của
một nhạc sĩ:
“Gió heo nổi sớm, nắng thu về
Chuồn chuồn cánh mỏng lại bay đi
Rỡn từng ngọn cỏ may khô úa
Cánh nhạn tung trời thêu biệt ly”
(Thu)
Thơ viết về mùa thu xưa nay nhiều. Nhưng Quang Dũng lại một lần nữa khiến tâm hồn ta xao
xuyến trước những chi tiết thật tế vi mà cũng thật gợi cảm. Chất liệu không mới (gió heo may, nắng
thu, cỏ may, cánh nhạn), cảm xúc cũng không lạ lẫm nhưng những câu thơ dường như vẫn có sức hút
kỳ lạ. Từ một cánh chuồn chuồn nhỏ bé, mỏng manh trong gió heo may, trong nắng thu mà gợi lên
cả một nỗi buồn, sự chia ly...
Quang Dũng còn là một họa sĩ cho nên thơ ông thấm đẫm chất họa. Với “con mắt nghề nghiệp”
tinh nhạy, ông phân biệt được ranh giới giữa các sắc độ đậm nhạt khác nhau mà mắt thường không
nắm bắt được:
“Nắng nửa sông xa mờ khí núi
Cánh hồng nhạt nhạt mây phiêu lưu”
(Thu)
Ở những bức tranh nhiều màu sắc, ông phối màu thật “chuẩn”:
“Sim mua tím đồi
Quanh quanh đường đỏ…
Mờ mây Tam Đảo
Sẫm dáng Ba Vì
Đồi nhung loang nâu
Nương xa sém cháy
Róc rách suối len
Cuộn tròn trong vắt…
Bậc thang ruộng gặt
Đá ong phơi vàng”
(Bắt tép kho cà)
____________________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________________
Những câu thơ đọc lên đã thấy cả một vùng trung du tươi đẹp với các màu sắc đa dạng: tím, đỏ,
nâu, vàng cùng nhiều thuật ngữ hội hoa: mờ, sẫm, nhung, loang nâu, sém cháy. Người ta thường nhắc
đến chất nhạc, chất họa trong thơ Quang Dũng nhưng ít ai biết với hương thơm, ông cũng là người có
biệt tài trong cảm nhận. Chẳng hạn cô hàng xén được Quang Dũng miêu tả:
“Mái tóc em còn vương hương bưởi
Chân nhẹ nhàng còn dính phấn hoa”
Cách miêu tả thật tài tình. Người con gái đã đi qua nhưng mái tóc vẫn vương hương bưởi, phấn
hoa vào không gian và vào tâm hồn thi sĩ. Cùng với “Những cô hàng xén răng đen / Cười như mùa thu
toa nắng” của Hoàng Cầm, có lẽ đây là một trong những câu thơ hay nhất về hình ảnh cô hàng xén
ngày xưa.
Cái tôi bình dị và hào hoa của Quang Dũng còn thể hiện ở chỗ thơ ông dường như không có dấu
vết của sự cầu kỳ, gọt giũa nhưng nhiều lúc vẫn đạt đến độ thăng hoa. Nhiều lúc ông đưa cả cái xù xì,
khắc nghiệt của hiện thực vào thơ. Chẳng hạn:
“Bàn tay như rễ cây
Bộ râu như bàn chải”
(Lính râu ria)
“Hàng của em chai lọ xác xơ nghèo
Tôi nhìn lại mảnh quần xưa đã vá”
(Quán nước)
Nhưng thơ không vì thế mà rơi vào tầm thường khô cứng, trái lại đó là những chi tiết gây xúc động
lòng người nhất.
Cái tôi Quang Dũng hào hoa trong cách cảm nhận đời sống và khám phá vẻ đẹp thiên nhiên. Với
bất kỳ phong cảnh thiên nhiên nào, Quang Dũng cũng có những cách rất riêng để nắm bắt cái thần
của cảnh vật. Nhiều khi đó chỉ là những nét phác họa với một vài chi tiết nhỏ, ông làm người đọc giật
mình bởi cái chất tinh tế, thần tình trong miêu tả cảnh vật. Chẳng hạn:
“Cuối năm trên đường đi Bố Hạ
Tháng chạp mùa cam lửa đốm vườn
Bãi sỏi quanh co dòng nước chậm
Cheo leo cầu tạm vắt sông Thương”
(Bố Hạ)
____________________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________________
Quang Dũng bước vào cuộc chiến cũng với cái chất hào hoa vốn có sẵn trong tâm trí một lớp
người trai trẻ vào Cách mạng, “cái chất hào hoa của người Hà Nội, và của cả xứ Đoài lại chính là cái
làm nên men say và chất lãng mạn mà con người rất cần cho những cuộc ra đi, những cuộc lên đường”:
“Tôi hành quân lên đường
Ngày tháng nhớ chia ly
Đuôi mắt vời trông nếp áo
Em còn nghe tiếng hát
Tiếng báng súng chạm vào ca sắt
Và cánh sao bay trong lá quốc kỳ”
(Đường chiều thứ bảy)
Vì thế, cái hào hoa trong kháng chiến tỏa ra thành những “mơ” và “mộng”, những bâng khuâng,
mong nhớ, đợi chờ đồng thời cũng trở thành những khát khao dấn thân, khát khao chiến đấu. Cái tôi
ấy bước vào cuộc chiến không chỉ với súng, đạn mà còn có cả tâm hồn mơ mộng khác thường và
những cảm nhận thật đẹp, thật tinh tế về cuộc sống. Cái chết của người lính cũng là sự thể hiện cao
nhất cái tôi hào hoa trong chiến đấu:
“Áo bào thay chiếu anh vê đất
Sông Mã gầm lên khúc độc hành”
Đó không chỉ là cái chết mà còn là sự lưu danh vào bất tử, sự hòa nhập vào cái vĩnh hằng của thiên
nhiên tổ quốc...
Tóm lại, cái tôi Quang Dũng có sự kết hợp tuyệt vời giữa vẻ đẹp chân chất, dân dã với vẻ đẹp tài
hoa tinh tế. “Nhiều bài thơ anh, do vậy, đạt đến độ chân tài” như cách nói của nhà nghiên cứu Mai
Hương.
1.3. Cái tôi lãng du, yêu tự do và tuổi trẻ
Quang Dũng có lẽ là nhà thơ mang trong mình “dòng máu lãng du vào loại bậc nhất thi đàn đất
Việt thế kỷ hai mươi”. Cái nỗi niềm Chiêu Quân ly xứ đã ám ảnh thơ ông ngay từ những bài đầu tiên:
“Tuyết lạnh che mờ trời Hán quốc
Tỳ bà lanh lảnh buốt cung thương
Tình tang năm ngón sầu dâng lệ
Chiêu Quân sang hồ, xừ hồ sang”
(Chiêu Quân)
“Bản chất của ông là mây, ở góc độ phiêu bồng”. Nhưng đó phải là một thứ mây lành, áng mây có
thể đem lại một chút dịu mát trong tâm hồn hay xua đi những u tối, buồn bực trong lòng con người.
____________________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________________
Áng mây đó ưa phiêu du, tài tử, thích đi ngao du sơn thủy, thích “lang thang sống một cuộc đời
Bôhêmiêng”. Đi chơi với Quang Dũng là một cái thú, là một thứ ma lực đã ngấm vào máu người nghệ
sĩ như chất men say. Ông hăm hở đi, mải miết đi, đi bất cứ đâu, miễn là thoát ra ngoài không gian chật
hẹp tù túng của cuộc đời. Khi còn trẻ, lúc mới rời khỏi ghế nhà trường, nhà thơ không trở thành công
chức mà bỏ nhà ra đi đánh đàn kéo nhị cho một gánh hát để được lang thang, phiêu bạt. Sau đó, để
thực hiện chuyến “viễn hành” đi về phương Nam, nhà thơ đã cùng người bạn thuê một chiếc xe trâu
để du ngoạn và sống bằng nghề vẽ tranh. Giữa đường, trâu bệnh mà chết, người bạn bỏ về, Quang
Đũng tiếp tục nhảy tàu vào Nam... Cuộc phiêu lưu “xê dịch” đã có lần đưa nhà thơ đến tận miền đất
Vân Nam, Trung Quốc. Thế nhưng trước Cách mạng tháng Tám, với Quang Dũng có phiêu lưu, có xê
dịch đến bao nhiêu vẫn không thỏa, vẫn là “quẩn quanh”. Bởi vì, những chuyến đi ấy trước hết là đi
tìm lí tưởng, đi tìm lẽ sống. Mà lẽ sống ấy nào phải ai cũng dễ dàng tìm được trong cái “thời đại bao
lần khô nước mắt” của xã hội nước ta trước Cách mạng.
Cho nên ta có thể hiểu được Quang Dũng say mê như thế nào khi đã hòa nhập được với hơi thở
của cuộc kháng chiến. Ông đi bất cứ nơi đâu “dù là đến một thắng cảnh như Chùa Thầy hay Tây Phương,
Yên Tử - không đi xa được thì đi gần, đến Trấn Quốc - Hồ Tây, Chèm Vẽ, bãi giữa sông Hồng, Ba La
Bông Đỏ...”; đi bất cứ khi nào: “máy bay giặc Pháp bắn ban ngày thì anh đi ban đêm, đi suốt đêm”. Ông
đi để hiểu biết nhiều mặt về đời sống kháng chiến, để tìm chất liệu và thi hứng cho thơ ca và cũng để
“thưởng thức sự sảng khoái của việc đi, thưởng thức cái đẹp của người, của cảnh, cái ngon của món ăn,
món uống ở các miền đất nước”. Có thể thấy, nếu như trước Cách mạng, đi với Quang Dũng là sự “kiếm
tìm” thì sau Cách mạng, đi với Quang Dũng là một sự “thỏa chí” - cái ý chí khát khao đã tìm được
nguồn sống, hồn thơ đã tìm được đôi cánh chắp cho bay cao.
Quang Dũng còn có một cách “đi” khác, thi vị hơn, đó là “đi” thưởng ngoạn trong thơ. Thơ ông có
rất nhiều địa danh, của những vùng miền khác nhau là vì vậy. Ông hiện mình lên trong thơ có khi là
một “Cánh chim lang thang / Lối về miền mây”, có khi lại chính là những đám mây lang thang, trôi
bồng bềnh trên bầu trời:
“Mây trắng lang thang
Gió đuổi bời bời phố chật”
(Mây đầu ô)
Thơ Quang Dũng nhiều lần nhắc đến hình ảnh của “mây” (21 lần). Mây với Quang Dũng là biểu
tượng của tự do, của lãng du. Phần nhiều trong đó là những đám mây trắng - hình ảnh của sự thanh
cao và cũng là biểu tượng của cõi tự do trường cửu:
____________________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________________
“Mây trắng xưa nay về tụ họp / Mây một phương Đoài về tụ họp” (Gửi Sơn Tây), “Tóc anh đã thành
mây trắng” (Không đề), “Ba Vì tảng trán xanh / Thức với mây Đoài trắng xóa” (Bất Bạt đêm giao quân).
Quang Dũng lang thang khắp cuộc kháng chiến cùng với những đám mây để nhớ về một cõi mây trắng
xứ Đoài.
Bài thơ Mây đầu ô tuy chưa phải là sáng tác hay nhất của Quang Dũng nhưng nhiều người viết
không ngần ngại coi đó là sáng tác tiêu biểu nhất cho hồn thơ Quang Dũng. Điều đó có được là bởi
cái chất lãng tử, tài hoa nhưng thật sâu lắng mà Quang Dũng thể hiện trong thơ. Bài thơ được sáng
tác năm nhà thơ đã ngoài năm mươi tuổi nhưng vẫn giữ nguyên được cái khát vọng bừng bừng trong
tâm hồn những người trẻ tuổi. Nhà thơ bước vào tuổi xế chiều vẫn thấy mình trong “Những lớp người
hai mươi tuổi”, vẫn hòa mình vào “Những gã hai mươi mùa xuân”. Cho nên phố phường như chật chội
hơn, như bực tức, như không thỏa mãn được hồn mây lang thang:
“Mây ở đầu ô mây lang thang
Ôi! Chật làm sao
Góc phố phường
Mây ở đầu ô
Hẹn những chân trời xa lạ...”
Đó không phải là thứ mây hờ hững, lững lờ. Hồn mây Quang Dũng phải là thứ mây mãnh liệt, đầy
khát khao. Đám mây của “tảng trán xanh Ba Vì” đó đã dám vượt qua mọi biên giới hạn hẹp của cá
nhân để đến với cuộc đời cao rộng. Đám mây khi xưa đã vượt qua sông Mã, Sài Khao, Mường Lát, Pha
Đin nay vẫn mê mải với:
“Bụi đỏ. Bụi vàng. Trung du báng cọ
Tay sém ngấn mặt trời”
Hồn mây Quang Dũng mãnh liệt, trẻ trung nhưng vẫn giữ được nét mềm mại:
“Mây mùa thu
Lọt qua trời hẹp ngõ
Lướt nhanh qua mái ngói ba tầng...”
(Mây đầu ô)
Những câu thơ quả có sức gợi lớn. Nó đưa hồn người đọc vào một thế giới lâng lâng, huyền ảo của
tiếng nhạc, của giấc mơ. Ta cảm nhận được ở đó cái khát vọng của một thời trai trẻ vượt qua những
“trời ngõ hẹp”, những “góc phố phường” chật chội để đến với bầu trời xanh thẳm. Mây đầu ô đó chính
là tâm hồn Quang Dũng, thật phóng túng, thật sảng khoái, mãnh liệt mà cũng thật mềm mại, bay
bổng.
____________________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________________
Quang Dũng đã tạo cho thơ mình một thế giới phiêu diêu, bàng bạc, thế giới của sự viễn du. Nhiều
bài thơ viết về một địa danh cụ thể với không gian và thời gian cụ thể nhưng cái hiện lên lại là một
cảm giác bồng bềnh, hư ảo:
“Đêm nay đêm Bạch Hạc
Ta lại vào nhà ai
Nghe sông Lô cuộn nước
Dềnh lên suốt đêm dài”
(Đêm Bạch Hạc)
Đêm Bạch Hạc cũng là một đêm thoáng qua trên đường đời, đêm mất ngủ, thao thức lắng nghe
âm thanh của thiên nhiên, muốn hòa tâm hồn với thiên nhiên.
Cái tôi Quang Dũng lãng du nên cũng yêu tuổi trẻ vô cùng. Với cuộc đời mỗi con người, tuổi trẻ
bao giờ cũng là thời gian đẹp nhất, nhưng với tâm hồn thi nhân, tuổi trẻ càng có ý nghĩa hơn. Đó là
tuổi của tình yêu, của khát vọng và sức sống tâm hồn. Quang Dũng viết về tuổi trẻ bằng rất nhiều
cách gọi khác nhau: “đời xanh”, “đời thanh xuân”, “tuổi hai mươi”, “buổi hoa niên”, “tuổi còn xanh”...
Nhà thơ yêu tha thiết tuổi trẻ của chính mình và tuổi trẻ của cuộc đời. Tuổi trẻ với Quang Dũng
được tính từ lúc con người hai mươi tuổi. Hình ảnh “tuổi hai mươi” được nhà thơ nhắc đến 7 lần trong
các sáng tác của mình. Tuổi hai mươi là tuổi bắt đầu tình yêu: “Em tuổi hai mươi / Yêu anh hào hiệp”
(Không đề), cũng là tuổi đi tìm lý tưởng: “Hai mươi tuổi mộng êm đềm / Ta mang trong trắng đi tìm
thanh cao” (Vườn ổi), tuổi của sức sống mãnh liệt: “Những gã hai mươi mùa xuân / Từ đâu thổi vào
thành phố” (Mây đầu ô). Cho nên, con người tiêu biểu của quê hương cũng là người thanh niên hai
mươi tuổi: “Cô bí thư Tòng Bạt tuổi hai mươi” (Ba Vì đón Bác). Ngay cả đến người lính viễn chinh bỏ
mình trên đất nước ta cũng còn rất trẻ: “Hai mươi tuổi trẻ nằm đây / Lòng đất Việt Nam hiền hậu”
(Chabbi - Chabbi). Nhà thơ muốn gửi gắm cuộc đời mình vào vĩnh cửu với tình yêu và tuổi trẻ để “Em
mãi là hai mươi tuổi / Ta mãi là mùa xanh xưa” (Không đề). Đó là khát vọng lưu giữ mãi cái thanh cao,
trong trẻo mà đầy nhiệt huyết của tuổi trẻ cũng là khát vọng dấn thân, khát vọng lên đường của một
lớp người trẻ.
Sau này, trong thơ kháng chiến cũng xuất hiện những vần thơ xúc động về tinh thần hy sinh của
tuổi trẻ. Nhắc đến điều này, ta không thể không nhớ đến cái trăn trở của Thanh Thảo: “Chúng tôi đã
đi không tiếc đời mình / Những tuổi hai mươi thì làm sao không tiếc / Nhưng ai cũng tiếc tuổi hai mươi
thì có còn chi tổ quốc?” (Những người đi tới biển), cái day dứt của một nhà thơ xứ Nghệ “Đò lên Thạch
Hãn ơi... chèo nhẹ / Đáy sông còn đó bạn tôi nằm / Có tuổi hai mươi thành sóng nước / Vỗ yên bờ, mãi
____________________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________________
mãi ngàn năm”. Nhưng cái tinh thần tự nguyện hiến dâng vừa không chút suy tính vừa pha chút lãng
tử trong Tây Tiến mới thật sự là bản hùng ca của một lớp người buổi đầu ra trận:
“Rải rác biên cương mồ viễn xứ
Chiến trường đi chẳng tiếc đời xanh
Áo bào thay chiếu anh về đất
Đó là lời tâm nguyện của bao nhiêu thế hệ lại cũng chính là vẻ đẹp của cái tôi Quang Dũng thật
hào hiệp, đại nghĩa và cũng thật cao cả.
2. HÌNH TƯỢNG ĐẤT NƯỚC VÀ CON NGƯỜI
Trong thế giới nghệ thuật của nhà thơ thường có một số hình tượng tâm huyết nhất, cứ trở đi trở
lại nhiều lần như là một “ám ảnh” đối với nhà thơ. Những hình tượng đó là những gì tinh tuy nhất của
cuộc sống, chắt lọc bao khát vọng của óc và hồn người nghệ sĩ đã được thể hiện ra thành “những bức
tranh sinh động và tương đối hoàn chỉnh về cuộc sống” thông qua các đơn vị ngôn ngữ có tính chất vần
điệu, với trí tưởng tượng sáng tạo và cách đánh giá của người nghệ sĩ. Những hình tượng như thế càng
có tính phổ biến bao nhiêu càng có ý nghĩa tư tưởng sâu sắc và cơ bản bấy nhiêu.
Với Quang Dũng, điều làm ông trăn trở nhất không gì khác hơn là tình yêu đất nước, nhân dân, là
niềm thương nhớ không nguôi dành cho “xứ Đoài mây trắng” quê ông, là những người lính trên tuyến
đầu chiến trận hay những người con quê hương đang chìm trong khói lửa chiến tranh. Viết về những
điều ấy, Quang Dũng không chỉ như là “người thư ký trung thành của thời đại” mà quan trọng hơn ông
là “người thư kí trung thành” của chính trái tim, cảm xúc của mình. Vì thế, hình tượng quê hương đất
nước và con người có vị trí quan trọng trong thơ Quang Dũng.
2.1. Hình tượng quê hương, đất nước
Hình tượng quê hương đất nước bao giờ cũng là nguồn cảm hứng bất tận cho thơ ca. Nhất là khi
đất nước có chiến tranh, chúng lại nổi lên ở vị trí trung tâm, thu hút mọi chú ý của thời đại. Đất nước
là “hoa”, “bướm”, là “những ngày trốn học bị đòn roi” (Giang Nam), là “dáng đứng Việt Nam tạc vào thế
kỉ” (Lê Anh Xuân), là “Những người con gái, con trai / Đẹp như hoa hồng, cứng hơn sắt thép” (Nam Hà).
Đất nước cũng là “nơi anh đến trường”, là “nơi em tắm” hay là cội nguồn tổ tiên “Lạc Long Quân và Âu
Cơ / Đẻ ra đồng bào ta trong bọc trứng”, là “máu xương của mình / phải biết gắn bó và san sẻ” trong
thơ Nguyễn Khoa Điềm.
Trong chiến tranh, hình tượng đất nước hiện lên phong phú, đa dạng, nhiều vẻ, nhiều chiều. Viết
về đất nước quê hương, Quang Dũng cũng góp mình bằng một tiếng thơ riêng đầy cá tính.
____________________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________________
2.1.1. Hình tượng đất nước trong chiến tranh với khí thế lên đường
Đến với Cách mạng từ những năm đầu kháng chiến chống Pháp, Quang Dũng đã dấn mình
vào cuộc bằng tất cả men say của tuổi trẻ. Quang Dũng trước hết là một người dân yêu nước nồng
nàn và bấy lâu khao khát tự do. Hơn thế, ông còn là một nhà nghệ sĩ say mê cái đẹp, lý tưởng đẹp.
Khi hai con người ấy thống nhất, hòa quyện, trộn lẫn vào nhau thì cảm xúc thăng hoa thành những
vần thơ bất tử. Thời đại cũ không chất chứa nổi hồn ông. Chỉ có thời đại Cách mạng với vẻ đẹp
của tổ quốc tự do mới trở thành chất kết dính cho hồn thơ Quang Dũng. Đất nước trở thành điểm
tựa để thơ Quang Dũng cất cánh, bay bổng.
Thơ Quang Dũng hiện lên một cảm hứng yêu nước nồng nàn tha thiết. Nhà thơ ca ngợi đất
nước bằng tất cả niềm tự hào của một trái tim chân thành, sôi nổi: “Ở đây Đất Nước gấm hoa sao”
(Ba Vì đón Bác). Hai chữ “Đất Nước” luôn được nhà thơ viết hoa một cách trang trọng, thể hiện
được những tình cảm thiêng liêng mà trìu mến dành cho non sông đất nước: “Tháng chạp màn
sương trùm Đất Nước” (Những làng đi qua), “Mới thấy yêu sao là Đất Nước” (Pha Đin).
Đất nước trong thơ Quang Dũng là đất nước trong chiến tranh còn nhiều gian khổ nhưng đầy
khí thế lên đường. Nhà thơ khắc họa thành công không khí của cả nước cùng ra trận:
“Thôi nhé Miền Xuôi! Thôi tạm biệt
Thôi chào Hà Nội lửa ngang trời
Ta đi Ngõ gạch - tường đang đục
Gạn từng giọt nước đánh cầm hơi”
Đoạn thơ như thổi cái hơi nóng hừng hực của buổi ra trận vào lòng người đọc. Cuộc chiến
được bày ra trước mắt với tất cả bừa bộn, ngổn ngang - với “tường đang đục”, “lửa ngang trời”. Nó
đặt mọi người vào cái tâm thế của kẻ làm trai trước vận mệnh đất nước. Đất nước đó - còn gian
lao nhưng cũng thật hào sảng, khó khăn mà cũng thật anh hùng.
Đất nước hiện lên trong “khẩu khí anh hùng”, đó là tâm trạng chung của một lớp người, không
riêng gì Quang Dũng. Ta gặp trong thơ Chính Hữu hình ảnh thật đẹp:
“Những chàng trai chưa trắng nợ anh hùng
Hồn mười phương phất phơ cờ đỏ thắm
Rách tả tơi rồi đôi hài vạn dặm
Bụi trường chinh phai bạc áo hào hoa”
(Ngày về)
____________________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________________
Giọng thơ hào sảng, hình ảnh thơ tráng lệ nghe phảng phất hơi thở Kinh Kha đâu đây. Nhưng
nếu trong thơ Chính Hữu hình ảnh đất nước được xây dựng bằng lối viết mượt mà, có phần cách
điệu theo kiểu Chinh phụ ngâm xưa thì Quang Dũng đưa đất nước đến người đọc bằng một lối
viết “trúc trắc”, nhịp dài ngắn không đều, giàu vần trắc và những hình ảnh chân thật cụ thể. Đó
đúng là đất nước của buổi đầu chiến trận, khi mà những đội ngũ chưa thật sự hình thành, khi
những chiến thuật, lối đánh cũng chưa thật rõ nét. Nhà thơ không ngắm nhìn đất nước bằng hình
ảnh “đội ngũ ta đi dài như tiếng hát” hay bằng những dấu chân thế hệ tiếp bước nhau qua trảng
cỏ như trong thơ Thanh Thảo. Quang Dũng ngắm nhìn đất nước bằng một góc độ riêng, giàu chi
tiết. Đây là một góc của chiến trận:
“Có làng trung đoàn ta đi qua
Máu đông in dấu giày đinh giặc
Nền tro, gạch sém ngách buồng ai
Chiếc tã đầu giường đang cháy dở”
Còn đây là hình ảnh tản cư kháng chiến:
“Nhớ buổi trung đoàn ta ra đi
Dân đang gánh gồng cả cơ nghiệp
Mái nhà trăm năm thôi để lại
Lạc chủ, chó gầy mắt hoang dại”
Có nghĩa là Quang Dũng ít miêu tả đất nước bằng tư duy khái quát, tổng hợp và trừu tượng.
Nhà thơ cảm nhận đất nước bằng cái nhìn của một người trong cuộc với những sự kiện, hình ảnh,
chi tiết thấm đẫm chất “sống”, chất chiến trận. Điều đó cũng hoàn toàn phù hợp với hoàn cảnh
riêng của đất nước. Khi dân tộc ta mới lần đầu tiên chiến đấu trực diện với thực dân Pháp thì tư
duy của con người về đất nước cũng mới mẻ, cụ thể và ít tính khái quát hơn so với thời chống Mỹ.
Đất nước trong thơ Quang Dũng là đất nước buổi đầu đánh giặc với ngổn ngang các sự kiện:
“Khẩu hiệu trên tường đá ong mới
Thông tin đứng vẽ giặc tây hàng
Trống ếch khua rền khắp ngõ ngang
Chiều đến loa vang tin chiến sự
Khêu bấc, đèn con, họp tiểu đoàn... “
____________________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________________
Nhà thơ viết về đất nước bằng cái nhìn của người viết bút kí, phóng sự chiến trường, nhưng
chất thơ vẫn bay bổng, đầy rung cảm:
“Ta đi
Tháp đứng nghiêm hồ lạnh
Hoàn Kiếm đêm đêm giặc rụng rời
Màu đỏ sao bay về đỉnh tháp...”
Bước vào cuộc chiến một mất một còn, khi mà lực lượng đôi bên không cân sức, mỗi người
đều phải tự nhận thức về vị trí, trách nhiệm của mình lớn lên ngang tầm lịch sử. Đất nước hiện
lên trong vẻ đẹp kiên cường, không khuất phục trước sức mạnh của kẻ thù:
“Đường Mười hai anh dũng
Đường dài hun hút đá răm
Mình mang đầy vết đạn bom
Nhưng quân thù khiếp sợ”
Đó là một đất nước chiến đấu “dồn dập chân đi, cuồn cuộn sóng người / chiến đấu/ giặc điên
dại” (Đường Mười hai); cũng là một đất nước đang dựng xây:
“Ầm ầm xe lu vách đá vọng
Mờ ảo công trường hiện dưới lau
Đội hạt cầu đường lán lưu động
Còn bay than bếp dưới hoa đào”
(Pha Đin)
Thơ Quang Dũng viết về đất nước hào hùng nhưng chân thật, cụ thể. Đất nước trong buổi
đầu kháng chiến không thiếu những vất vả, gian lao, những nỗi buồn:
Tháng chạp màn sương trùm Đất nước
Gió mùa chết héo mạ non xanh
Sương muối thấm vào bao đạn ướt”
Những con người của đất nước ra đi trong không khí ảm đạm của thiên nhiên và mang nỗi
buồn nặng trĩu trong hồn.
____________________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________________
Bước hành quân của họ không phải bao giờ cũng dồn dập, hào hùng:
“Tiếng hát hành quân vui trong mưa
Gió bấc về sân buổi tiễn đưa”
Trong câu thơ này có từ chỉ cảm xúc “vui”, có tiếng hát nhưng đọc kỹ vẫn thấy niềm vui dường
như không cất lên nổi giữa mưa phùn, gió bấc. Buổi tiễn đưa hiện ra trong cái không khí ngùi ngùi
của tâm trạng và của đất trời. Hình ảnh ấy cũng giống như hình ảnh của con người trong thơ
Nguyễn Đình Thi:
“Người ra đi đầu không ngoảnh lại
Sau lưng thềm nắng lá rơi đầy”
(Đất nước)
Phải chăng đây cũng là tâm trạng chung của những người thanh niên thời đại, cất bước lên
đường theo tiếng gọi của non sông cũng là biết mình phải đón nhận những gian nan lớn. Một chút
“dư vị buồn rất sâu” (Đặng Anh Đào) là điều khó tránh khỏi.
Chủ tịch Hồ Chí Minh là biểu tượng tinh thần của dân tộc Việt Nam. Viết về hình tượng đất
nước, Quang Dũng không quên dành những vần thơ trang trọng nhất để ca ngợi Người:
“Hãy dừng lại đây
Và kính cẩn
Đi theo lối ngoặt dốc Yên Bồ
Hãy nén tim mình quá xúc động…
Cây đa mùa xuân Bảy mươi chín
Bác để cho đời rồi vĩnh biệt”
(Ba Vì đón Bác)
Hình ảnh Người trong thơ Quang Dũng thật hiền lành, dung dị và giàu ân tình. Bác đến với
mảnh đất Ba Vì quê hương, Bác “mừng tuổi dân”, Bác “đẹp lòng” vì những người làm ăn chăm chỉ,
Bác “hỏi nếp làm ăn hợp tác”, Bác “dành phần kẹo” chia cho các cháu thiếu nhi... Kể làm sao hết
những tình cảm Bác dành cho quê hương. Bởi vì Bác Hồ là hiện thân của đất nước.
Cảm hứng lên đường trong thơ Quang Dũng còn được thể hiện ở những địa danh. Trong 47
bài thơ của mình, Quang Dũng dùng đến 112 địa danh, trong đó có 17 địa danh thiên nhiên: sông
Hồng, sông Mã, núi Trường Sơn, rừng Yên Thế, đèo Pha Đin, sông Đà, sông Lam, đèo Hoa, suối Thơ,
sông Thương..., 20 địa danh của xứ Đoài quê ông: sông Đáy, Sơn Tây, Bất Bạt, xứ Đoài, Bương Cấn,
Sài Sơn, Phủ Quốc, Hà Tây, xã Vật Lại, xã Tòng, Tòng Bạt, Tam Bảo, Ba Vì, Núi Tản, núi Thầy, dốc
____________________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________________
Yên Bồ, chóp Tản Viên, Quốc Oai, bến Mộc, bãi Lương Tuyền và 75 địa danh mang tính chất địa
chính: Hà Nội, Hải Phòng, Nhật Tân, Nga Sơn, xứ Thanh, đất Nghệ, Cẩm Thúy, Tây Giai, cửa Tiền,
Hồng Phú, Bắc Giang, Lam Sơn, Hà Giang, Nghệ An, Hà Tĩnh, Nho Quan, Nghệ Tĩnh, Việt Bắc, Bình
Thuận, Tiền Hải... Những tên đất, tên núi, tên sông gắn liền với tình yêu thiên nhiên đất đai của
tổ quốc hay gợi lên rất nhiều kỉ niệm chiến trường. Mỗi cái tên đọc lên đã thấy chan chứa niềm
tự hào:
“Sông Đà đổ nước vào sông Thao
Hội với sông Lô đầu Bạch Hạc
Mỏm đất Trung Hà nhìn bát ngát
Những bãi ngô dài trên bãi cát
Thanh Thủy, Thanh Sơn và Bợ Bạt”
(Ba Vì đón Bác)
Nhiều nhà thơ cùng thời với Quang Dũng lấy cảm hứng đất nước từ những địa danh. Đó là
trường hợp của Tố Hữu với Việt Bắc, Ta đi tới hay Trần Mai Ninh với Tình sông núi. Qua những
địa danh, người đọc như được cùng sống, cùng cảm thông với những nhân vật có thật, cùng hòa
nhịp cảm xúc của mình với cảm xúc chung của dân tộc trên bao vùng đất kháng chiến. Đằng sau
những địa danh ấy là một vùng đất đai, xứ sở của tổ quốc, là sự chất chứa những vẻ đẹp, những
đau thương, cả những kỉ niệm và lòng yêu mến của con người.
Viết về những địa danh của đất nước, thơ Quang Dũng vẫn có những nét riêng. Cuộc đời
chiến đấu trải qua bao vùng miền của tổ quốc cộng hưởng với tâm hồn ưa phiêu du, thích “xê
dịch” của Quang Dũng làm cho thơ ông cũng phong phú các tên gọi, các vùng đất. Đây không
phải là yếu tố riêng chỉ có trong thơ Quang Dũng, nhưng gọi tên, miêu tả các địa danh đầy gợi
cảm như Quang Dũng thì không phải nhà thơ nào cũng làm được. “Quang Dũng vẫn là người rất
tài hoa trong việc ghi nhận và thổi vào sự sống cho các địa danh. Những tên đất riêng - thường là
những tên nôm - là quê ông, là những nơi ông đã đi qua - Những làng đi qua, thế mà vào thơ lại trở
thành một lưu luyến, một nhớ nhung đến thế, không chỉ là một xứ Đoài mây trắng với Bương Cấn,
Sài Sơn, với Phủ Quốc, Ba Vì, Bất Bạt... mà còn là Sài Khao, Mường Hịch, Pha Luông, Mai Châu,
Châu Mộc”.
Với các nhà thơ khác, địa danh thường gắn với niềm tự hào thì trong thơ Quang Dũng, nó gắn
nhiều hơn với sự trải nghiệm. Địa danh trong thơ Quang Dũng được miêu tả với tư cách một người
đã đến, đã nhìn tận mắt, đã trải nghiệm qua. Cho nên nhiều cái tên đọc lên nghe trúc trắc, khúc
khuỷu nhưng với Quang Dũng lại thật quen thuộc, tự nhiên như chính quê nhà mình vậy: Mường
____________________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________________
Hịch, Mai Châu, Mường Lát, Pha Luông, Pha Đin, Lương Tuyền, Yên Phụ, Viên Chăn, Châu Mộc,
Sầm Nứa, Ô Lỗi, Bạch Câu, Cẩm Thúy, Tây Giai...
Cách sử dụng địa danh trong thơ Quang Dũng cũng thật đặc biệt, không có dấu vết của sự kỳ
công, gọt giũa nhưng mỗi địa danh như đã tìm được vị trí riêng của nó, rất chính xác, rất “đắc
địa”. Trong câu thơ sau khó có thể thay hai chữ “Mường Hịch” bằng một địa danh nào khác:
“Đêm đêm Mường Hịch cọp trêu người”
(Tây Tiến)
Đất nước trong thơ Quang Dũng là đất nước trong chiến tranh, trong lửa đạn ngút trời. Ở đó,
Quang Dũng cảm nhận đất nước bằng một không gian rất riêng: Không gian con đường. Con
đường là nỗi ám ảnh trong thơ Quang Dũng từ rất sớm. Nhưng nếu như trước Cách mạng tháng
Tám, đó là “đường ải vắng” (Chiêu Quân), là “đường quạnh quạnh” (Cố Quận) - những con đường
tít tấp, mịt mùng, ra đi không có lối về; thì sau Cách mạng tháng Tám, đó là con đường ra trận,
đường về với quê hương đầy ắp niềm tự hào. Nhà thơ viết về con đường với tất cả niềm say mê.
Trong 47 bài thơ của mình, Quang Dũng đã 50 lần nhắc tới hình ảnh con đường. Bước chân Quang
Dũng in dấu ấn những nẻo đường: “đường xa”, “đường tản cư”, “dọc đường”, “đường đi”, “cầu đường”,
“đường dân công”, “đường về trường huyện”, “đường Mười hai anh dũng”, “ngựa chiến đường băng”,
“lên đường”...
Con đường trong thơ Quang Dũng còn là những “lối”, những “ngả”, những “dốc”, là “đường
kháng chiến” hay có khi chỉ là một hướng đi trong Tây Tiến. Con đường trong thơ Quang Dũng
trước hết là con đường chiến trận, là “Đường Mười hai anh dũng / Đường dài hun hút đá răm /
Mình mang đầy vết đạn bom” (Đường Mười hai), là bước chân của người lính Tây Tiến “Ngàn thước
lên cao ngàn thước xuống”. Con đường ấy không thiếu những khó khăn, những dốc cao, vực thẳm,
mây mù thách thức người lính. Nhưng con đường ấy cũng là con đường của tổ quốc, là một phần
máu thịt của đất nước mà người lính phải giữ gìn và bảo vệ.
Trên những nẻo đường đất nước, Quang Dũng đã ghi lại được những bức tranh thật đẹp:
“Dọc những đường thu nhiều kỷ niệm
Đường lên Phương Bắc nhớ nhung ai
Đường về Nam bộ bao trông ngóng
Hiền hậu non xanh với biển dài”
(Một mùa thu tới)
Đó là con đường ra trận được cảm nhận bằng một tâm hồn hào hoa, nghệ sĩ trở thành những
“đường thơm”, “đường trăng”, đầy hương sắc ngọt ngào:
____________________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________________
“Đường ấy dừa trăng như cổ tích

Đường vào những truyện thuở ngày xanh
Đường qua bến lội ngang người cát
Biển thủy triều dâng mặn nước lành”
(Đường trăng)
Trong giai đoạn đất nước có ngoại xâm, khi những người con của đất nước đang lên đường
theo tiếng gọi của sông núi, hình ảnh con đường trở thành hình tượng trung tâm của tổ quốc.
Cùng với Tố Hữu, Quang Dũng là một trong những nhà thơ viết nhiều nhất về con đường ra trận.
Bằng hình ảnh ấy, nhà thơ đã thể hiện được hình tượng đất nước trong chiến tranh với khí thế lên
đường.
2.1.2. Hình tượng thiên nhiên đất nước hùng vĩ và diễm lệ
Đọc thơ Quang Dũng, người ta chú ý đến điều này: Thơ Quang Dũng có cảm hứng với những
cái mãnh liệt, những hình ảnh thiên nhiên dữ dội, những con người hiên ngang. “Cái gì hoành
tráng, bi tráng, xanh thẳm, ngút ngàn... mới là vòm trời của cánh bay Quang Dũng”. Nhà thơ tha
thiết yêu thiên nhiên đất nước, khát khao khám phá mọi miền tổ quốc. Thiên nhiên đất nước
trong thơ Quang Dũng được hiện lên bằng hai nét vẽ: hùng vĩ và diễm lệ. Thiên nhiên trong thơ
Quang Dũng là thiên nhiên của những gì hoành tráng và kỳ vĩ nhất. Ông chú ý đến những bức
tranh:
“Cao vút Trường Sơn
Mây trắng
Mưa rừng
Chớp lửa”
(Gửi Sơn Tây)
Nhà thơ tìm đến vùng đất thiên nhiên hiểm trở và khắc nghiệt với những dốc cao, vực thẳm,
mưa ngàn, mây trắng ngang trời, những đèo Pha Đin, sông Mã, Mai Châu, Mường Lát, Mường
Hịch... để từ đó vẽ lên những bức tranh sinh động về thiên nhiên đất nước. Đây là cảnh núi:
“Như từng đợi sóng bủa lên trời
Hùng vĩ Pha Đin gì sánh được
Lắc đầu tài xế thấm mồ hôi
Bên dốc chon von ngàn thước vực”
(Pha Đin)
Còn đây là cảnh sông:
____________________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________________
“Ở đây đất nước gấm hoa sao

Sông Đà đổ nước vào sông Thao
Hội với sông Lô đầu Bạch Hạc
Mỏm đất Trung Hà nhìn bát ngát”
(Gửi Sơn Tây)
Vì thế, cũng có lí khi nhiều nhà nghiên cứu cho rằng thiên nhiên trong thơ Quang Dũng
thường là những bức tranh thủy mặc hơn là tranh tả thực. Nhà thơ miêu tả thiên nhiên bằng nét
vẽ khái quát với bút pháp tạo hình độc đáo. Cái nhìn của nhà thơ thường là từ cao, từ xa nhìn
xuống như thu vào tầm mắt tất cả vẻ đẹp của thiên nhiên, sông núi. Và chỉ bằng một nét vẽ tài
tình, ông đã khắc họa được cái thế kì vĩ, “chon von”, cao ngất, chạm tới trời của Pha Đin: “Như
từng đợi sóng bủa lên trời”. Cũng chỉ một chữ “gầm” thôi, Quang Dũng đã làm hiện lên hết cái dữ
dội, hoang dại và mãnh liệt của sông Mã:
“Sông Mã gầm lên khúc độc hành”
(Tây Tiến)
Bút pháp chấm phá là một nét đặc trưng của thi pháp văn học Trung đại. Nhưng trong thơ cổ
hiếm khi nào nó được dùng để miêu tả cái dữ dội, hoành tráng. Thường thì đó là những nét vẽ
mềm mại, thoáng buồn kiểu như:
“Lom khom dưới núi tiều vài chú
Lác đác bên sông chợ mấy nhà”
(Qua Đèo Ngang - Bà huyện Thanh Quan)
Quang Dũng sử dụng một cách tự nhiên bút pháp cổ điển để viết về những gì rất thật của đời
sống chiến đấu. Cuộc hành quân của những người lính Tây Tiến chỉ được tạo nên bằng một vài
nét bút nhưng đã dựng lên hết những cảnh núi cao, dốc sâu, vực thẳm, rừng dày... hiểm nguy và
đe dọa bước chân người lính:
“Dốc lên khúc khuỷu, dốc thăm thẳm
Heo hút cồn mây súng ngửi trời
Ngàn thước lên cao ngàn thước xuống
Nhà ai Pha Luông mưa xa khơi”
(Tây Tiến)
Thiên nhiên Tây Bắc qua ngòi bút lãng mạn của Quang Dũng được cảm nhận với vẻ đẹp đa
dạng mà độc đáo, hùng vĩ mà thơ mộng, hoang sơ mà ấm áp. Ông có lối gây ấn tượng mạnh về cái
hùng vĩ và cái tuyệt mỹ. Ở bốn câu thơ trên, Quang Dũng đã vẽ ra bốn bức tranh hoành tráng,
____________________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________________
diễn tả rất đạt sự hiểm trở và dữ dội, hoang vu và heo hút của rừng núi Tây Bắc. Hai câu thơ đầu,
những từ đầy giá trị tạo hình “khúc khuỷu”, “thăm thẳm”, “cồn mây”, “súng ngửi trời” đã diễn tả
thật đặc sắc sự hiểm trở, trùng điệp và độ cao ngất trời của núi đèo Tây Bắc. Ba chữ “súng ngửi
trời” thật tinh nghịch, hồn nhiên nhưng cũng rất thật. Người lính đi trong mây, lẽ tự nhiên mũi
súng như chạm tới đỉnh trời, “ngửi trời”. Câu thơ thứ ba như bẻ đôi, diễn tả dốc núi vút lên, đổ
xuống gần như thẳng đứng, nhìn lên cao chót vót, nhìn xuống sâu thăm thẳm. Và khi đã đạt tới
đỉnh cao của “cổng trời” rồi, nhìn ra xa mới thấy một bức tranh tuyệt mỹ “Nhà ai Pha Luông mưa
xa khơi”, một không gian mịt mùng sương rừng, mưa núi, mới thấy thấp thoáng xa xa những ngôi
nhà chìm trong sương khói lung linh, diệu vợi...
Thiên nhiên trong thơ Quang Dũng thường là những bức tranh như vậy. Bằng ngòi bút có
năng khiếu thẳm mĩ tổng hợp cầm, kỳ, thi, họa, ông đã tạo nên những bức tranh thiên nhiên giàu
màu sắc, đường nét, mang đậm lối gây ấn tượng của hội họa và bút pháp tạo hình. Đó là thiên
nhiên của tâm hồn mãnh liệt và ưa khám phá. Tâm hồn ấy ắt phải tìm đến những vùng đất hiểm
trở, khắc nghiệt, bí ẩn đó nhưng cũng hứng thú vô cùng. Đọc Tây Tiến thấy hiện lên đầy những
tên đất lạ: Sài Khao, Mường Lát, Pha Luông, Mường Hịch, Mai Châu... Những cái tên nghe hoang
sơ, kỳ bí. Ai không quen hẳn có lúc phải rùng mình (Chiều chiều oai linh thác gầm thét / Đêm đêm
Mường Hịch cọp trêu người).
Những vùng đất hiểm trở ấy còn là những núi, sông, rừng, biển, dốc, vực, thác... của thiên
nhiên tổ quốc. Trong thơ Quang Dũng, đây là những hình tượng thiên nhiên xuất hiện với tần số
khá cao: Hình tượng núi xuất hiện 44 lần, sông 45 lần, rừng 38 lần, biển 14 lần, dốc 12 lần... Hiếm
có nhà thơ nào viết về núi, sông, rừng, biển nhiều đến vậy. Nhà thơ yêu tha thiết rừng. Trong số
các hình ảnh thiên nhiên, Quang Dũng dành cho rừng một vị trí đáng kể (38 lần). Rừng trong thơ
Quang Dũng vừa uy nghiêm, cổ kính, vừa mạnh mẽ, hiên ngang:
“Rừng ta thâm nghiêm
Um tùm bóng cả
Xanh Trường Sơn cây cổ đại nghìn năm
Rừng miền Tây che gió Lào quạt lửa”
(Rừng)
Cùng với rừng là hình ảnh của núi và các dạng của địa hình núi (dốc, vực, thác). Núi trong thơ
Quang Dũng được miêu tả khá đa dạng: “núi xanh”, “núi biếc”, “dốc núi”, “hang núi”, “bóng núi”,
“núi rừng”, “hương núi”... Nhà thơ khai thác núi ở khía cạnh hiểm trở. Núi hiện lên với những “dốc
____________________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________________
chon von”, “dốc lên khúc khuỷu, dốc thăm thẳm”, “ngàn thước lên cao ngàn thước xuống”, “cồn mây”,
“thác gầm thét”, “ngàn thước vực”, “vực thẳm”, “đỉnh dốc”...
Thơ Quang Dũng có rất nhiều sông, cả những dòng sông có tên: sông Hồng, sông Đà, sông
Mã, sông Lô, sông Lam, sông Đáy, sông Chảy, sông Thương... và những dòng sông mà dấu chân lãng
du thoáng gặp trên đường đời: sông xa, chiều sông, sông trôi, sông cạn, sông hiu hiu, bên sông, sông
nước trong xanh... Sông là nơi Quang Dũng ký thác tâm hồn lãng mạn, giàu mơ mộng của mình:
“Sông trôi luống gợi dòng vổ hạn
Biền biệt ngày xanh xa ngày xanh”
(Trắc ẩn)
Có lúc đó là dòng sông mãnh liệt, hoang dại (Sông Mã gầm lên khúc độc hành). Nhưng phần
nhiều sông trong thơ Quang Dũng mềm mại và gợi cảm:
“Bãi sỏi quanh co dòng nước chậm
Cheo leo cầu tạm, vắt sông Thương”
(Bố Hạ)
Vì thế, có người nói thơ Quang Dũng hợp với “sông Đáy dòng chậm” hơn là sông Hồng sóng
nước cuồn cuộn. Điều này là hợp lí vì khi phấn khởi, hào sảng, ông hòa mình vào núi rừng, còn
khi buồn bã nhà thơ lại tìm đến những dòng sông yên ả, trữ tình.
Trong số các hình ảnh kể trên, Quang Dũng viết về biển ít nhất. Nhà thơ say mê vị núi đồi,
gắn bó với rừng, nhưng đến với biển ông cũng để lại những cảm xúc đẹp:
“Ầm ì biển thở dọc hải triều
Đồng muối lóa mắt ngày nắng thiêu
Ở đây đê biển ngăn con nước
Đê ngoài kia sống gió bao nhiêu”
(Về đồng muối)
Nhìn chung, núi, sông, rừng, biển đều là những hình ảnh thiên nhiên rộng lớn, khoáng đạt.
Viết về những hình ảnh này, ngòi bút Quang Dũng có xu hướng khái quát hóa, đồng thời thể hiện
niềm tự hào trước vẻ đẹp của sông núi. Cũng là núi, là sông, là rừng, là biển... là đất đai, thiên
nhiên của tổ quốc thân yêu nhưng đã được Quang Dũng tô thêm nét vẽ hùng vĩ và hiểm trở, tạo
thành những bức tranh giàu màu sắc, đường nét, có tính tạo hình cao và gây hứng thú với người
đọc.
Đọc thơ Quang Dũng, thấy thiên nhiên, sông núi nước ta thật đẹp. Nhà thơ nhiều khi không
giấu nổi niềm tự hào trước vẻ đẹp của đất nước:
____________________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________________
“Mới thấy yêu sao là Đất Nước

Pha Đin ngàn chóp nổi hồ mây”
(Pha Đin)
Tình yêu nước được thốt ra một cách trực tiếp, ngỡ ngàng. Những lời ca ngợi được viết ra cụ
thể, tự nhiên nhưng không hề gây cảm giác sáo rỗng mà vẫn tạo xúc cảm mạnh trong lòng người
đọc:
“Đẹp như sơn thủy tranh đời Tống”
(Pha Đin)
“Ở đây Đất Nước gấm hoa sao!”
(Ba Vì đón Bác)
Thiên nhiên đất nước trong thơ Quang Dũng không chỉ hùng vĩ, hiểm trở mà còn tươi đẹp,
diễm lệ. Có lẽ chỉ trong thơ Quang Dũng mới có được cảm giác bồng bềnh như thế này:
(Thu)
Cũng chỉ trong thơ Quang Dũng mới có hình ảnh sông nước Tây Bắc mênh mang, mờ ảo:
“Người đi Châu Mộc chiều sương ấy
Có thấy hồn lau nẻo bến bờ
Có nhớ dáng người trên độc mộc
Trôi dòng nước lũ hoa đong đưa”
(Tây Tiến)
Cái cảm giác mênh mông, trôi dạt ta đã gặp ở đâu đó trong thơ cổ (Quê hương khuất bóng
hoàng hôn / Trên sông khói sóng cho buồn lòng ai - Thôi Hiệu), trong Thơ mới (Bèo dạt về đâu hàng
nối hàng - Huy Cận), nhưng không ở đâu sông nước, con thuyền lại gợi cảm đến như thế. Thiên
nhiên Tây Bắc hiện lên với hai thái cực vừa đối lập nhau, vừa giao thoa, hội nhập với nhau: “Một
miền Tây nhòe mờ kiểu tranh lụa, cũng là một miền Tây hiểm trở và hùng vĩ, góc cạnh, gân guốc
của điêu khắc (...) Một miền Tây bí hiểm đầy hung khí của một miền đất dữ, với “oai linh thác gầm
thét”, “cọp trêu người”, cũng lại là một miền Tây đằm thắm tình người: “Nhớ ôi Tây Tiến cơm lên
khói/ Mai Châu mùa em thơm nếp xôi”; lại cũng là một miền thơ”. Không gian trong một đoạn thơ
là một dòng sông trong một buổi chiều giăng mắc màn sương. Nhờ thế, mọi đường nét, dáng vẻ
đều nhòe đi trong một nét vẽ mờ ảo. Hình dáng người con gái trên dòng sông mềm mại, uyển
chuyển, lung linh, hòa lẫn vào sương khói, vào dòng nước lũ. Cái cảm giác mông lung, mơ hồ mà
____________________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________________
thật say mê cứ quyện lấy hồn người đọc. Ngòi bút Quang Dũng không tả mà chỉ gợi. Vậy mà cảnh
vật thiên nhiên xứ sở qua ngòi bút của ông như có hồn phảng phất trong gió, trong cây (Có thấy
hồn lau nẻo bến bờ). Ông không chỉ làm hiện lên trước mắt người đọc vẻ đẹp của thiên nhiên mà
còn gợi lên cái phần thiêng liêng của cảnh vật. Quang Dũng viết về vẻ đẹp của thiên nhiên đất
nước với cả một niềm say mê. Trong thơ ông ta thấy cả những hình ảnh “lộng lẫy như tranh sơn
mài”:
“Ngựa thồ đỉnh dốc nhỏ như kiến
Đi trong đường mây rắc bụi vàng”
(Pha Đin)
và hình ảnh phiêu diêu, mềm mại:
“Gió heo nổi sớm nắng thu về
Chuồn chuồn cánh mỏng lại bay đi
Rỡn từng ngọn cỏ may khô úa
Cánh nhạn tung trời thêu biệt ly”
(Thu)
Quang Dũng viết về phong cảnh thiên nhiên bằng con mắt của người họa sĩ, giai điệu của
người nhạc sĩ và tấm lòng yêu tha thiết quê hương đất nước. Bằng cách ấy, ông đã đưa người đọc
vào một thế giới vi diệu của thơ, họa, nhạc trộn lẫn, huyền ảo. Có những câu thơ đọc lên đầy cảm
giác, thấm đẫm âm nhạc và lung linh sắc màu. Chẳng hạn:
“Tim tím chiều hôm lên bóng núi
Dọc đường mờ những cánh hoa phai”
(Tôi viết chiều nay)
hay:
“Một chút linh hồn nhỏ
Đi về chân núi xanh
Màu tím chiều chầm chậm
Hoàng hôn nghe một mình
Giáo đường chuông rời rạc
Tan vỡ chiều âm thanh”
(Tôi viết chiều nay)
Ở câu thơ trên, màu sắc được cảm nhận tinh tế, cách phối màu rất đạt: màu xanh của núi hòa
lẫn với màu tím của chiều tạo thành một găm màu nhạt; âm thanh chậm, rời rạc hòa điệu cùng
____________________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________________
đường nét mềm mại, mờ ảo... tất cả như tràn vào hồn người đọc, gợi lên một nỗi buồn nhẹ nhàng
mà thấm thía...
Có thể nói “thiên nhiên trong thơ Quang Dũng (...) bao giờ cũng là một nhân vật quan trọng,
tràn đầy sinh lực và thấm đượm tình người”. Quang Dũng viết về thiên nhiên tổ quốc bằng hai nét
bút chủ đạo: hùng vĩ và diễm lệ, với cách cảm nhận rất riêng của một tâm hồn nghệ sĩ đa tài. Ông
vừa là một nhà thơ, vừa là một họa sĩ, đồng thời lại có những sáng tác âm nhạc. Cho nên thiên
nhiên trong thơ ông không chỉ là những bức tranh sơn thủy tuyệt đẹp mà còn mang giai điệu
trầm bổng, giàu cảm xúc. Ông đã làm cho thiên nhiên đất nước thêm tươi đẹp bằng những cách
khám phá riêng, đồng thời cũng làm cho ta thêm yêu quý, thêm trân trọng những gì thuộc về đất
nước mà bấy lâu nay ta quên lãng.
2.1.3. Hình tượng quê hương tươi đẹp, gợi thương, gợi nhớ
Thơ Quang Dũng chan chứa tình cảm dành cho quê hương đất nước. “Trong thơ anh thấy trào
lên tình yêu quê hương, sự gắn bó với xóm làng, đồng ruộng, xứ sở. Anh có lần tâm sự với bạn bè:
mình cảm thấy trong mình có một “thằng bé nhà quê“ luôn luôn nhớ về làng xóm, luôn luôn thèm
khát được về quê”.
Quang Dũng đi nhiều, viết nhiều. Ông đi bất cứ đâu, bất cứ lúc nào. “Đi chơi với Quang Dũng
là một cái thú”. Trước khi gia nhập đoàn quân Tây Tiến, Quang Dũng đã nhiều lần thực hiện những
chuyến viễn hành. Sau Tây Tiến, Quang Dũng còn đi nhiều hơn nữa.
Cách mạng đã tạo cho ông những chuyến đi. Nhưng đó không còn là những chuyến đi chất
chứa nỗi “sầu vạn cổ” mà là đi để thưởng ngoạn vẻ đẹp của quê hương mình. “Quang Dũng có khả
năng hòa hợp tuyệt diệu và rung động tinh nhạy với những chòm xóm, cảnh quê, với cảnh đồng quê
chân mộc, lam lũ nhưng cũng rất thơ mộng”. Cả ở những gì giản dị nhất, Quang Dũng cũng làm ta
vấn vương, lưu luyến:
“Muối vừng hương thơm ngậy
Cua đồng canh rau đay
Mâm cơm đến bữa”
(Nhớ)
Trong thơ Quang Dũng có cả những “nồi cơm trộn sắn”, “canh rau đay”, “bát muối vừng”, “tiếng
sung rơi”, “bờ tre xào xạc”, “lúa rì rào”, “đào bưởi chín cây”. Quang Dũng viết về những gì giản dị
nhất của quê hương bằng cảm xúc hồn hậu mà tha thiết, dung dị mà cháy bỏng yêu thương.
Những bức tranh quê trong thơ ông thường có thần thái, sinh động, kết hợp tự nhiên giữa màu
sắc và âm thanh, tình và cảnh:
____________________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________________
“Róc rách suối len

Cuộn tròn trong vắt
Sắn nương thơm thơm
Cầu thang ai hát
Bậc thang ruộng gặt
Đá ong phơi vàng”
Quang Dũng nhiều khi đắm mình vào vẻ đẹp của quê hương, say mê trong màu sắc bất tận
của mùa màng, ruộng gặt:
“Đường về quê hương mùa lúa chín
Chim ngói bay về thửa tám thơm.
Em đã đi về xem lúa gặt
Làng anh bừng sáng cả đường rơm”
Hình ảnh quê hương trong thơ ông vừa dân giã vừa rất mực tài hoa. Những cảnh quê thường
được ông nắm bắt rất nhạy và đưa vào thơ tự nhiên như không có dấu vết của sự gọt giũa. Ông đã
tạo nên được cái hôn của những bức tranh quê bằng cảm nhận tinh tế của chính mình:
“Tu hú, tu hú
Mùa vải ven bờ
Nơi quê hương trời xưa ấu thơ
Mái tóc em vừa vương hương bưởi
Chân nhẹ nhàng còn dính phấn hoa”
Hình ảnh người con gái quê với mái tóc “vương hương bưởi” và “chân nhẹ nhàng còn dính phấn
hoa” đủ làm nên sức quyến rũ của quê hương.
Quê hương trong thơ Quang Dũng thật ngọt ngào và êm dịu. Ông không chỉ miêu tả quê
hương bằng màu sắc, âm thanh, hình ảnh mà còn gợi lên quê hương bằng hương vị. Thơ văn ông
“thoảng mùi hương quê mùa”. Hương vị quê hương thật phong phú và gợi cảm: “cơm đã thơm mùi”,
“hương bưởi”, “thoảng mùi hoa lan nhè nhẹ”, “hoa lan vào ngõ tối còn thơm”, “ngậy mùi cốm mới”,
“thơm mùi lúa”, “phưng phức hương mùa”, “thửa tám thơm”, “sắn nương thơm thơm”, “muối vừng
hương thơm ngậy”... Ông làm cho chúng ta thêm yêu quê hương bằng cách đánh thức cùng một
lúc thính giác, thị giác và khứu giác của ta để đưa ta đến một cảm giác thật ngọt ngào, lan tỏa vào
____________________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________________
tận sâu trong trái tim mỗi con người. Làm sao không yêu, không quý những cảnh quê như thế
này:
“Đồng quê sẽ mãi thơm mùi lúa
Phưng phức hương mùa, thoảng ấm no
Xanh ngát xanh rờn hơi gió chạy
Thanh bình đôi điệu hát câu thơ”
(Một mùa thu tới)
Suy cho cùng, tất cả tình yêu quê hương đất nước của Quang Dũng là ở chỗ ông mong mỏi
cho quê hương được ấm no, thanh bình. Chất nghệ sĩ lãng tử trong ông bao giờ cũng sâu thẳm và
đằm thắm chất nhân văn của một con người. Quang Dũng nặng lòng với đất nước. Ông muốn hát
lên những khúc ca về đất nước tươi đẹp. Nhưng tiếng hát ấy trước hết là những mong mỏi rất thật
của một hồn người về quê hương hạnh phúc. Điều đó đã làm nên giá trị của thơ Quang Dũng cũng
như làm nên sức sống của những bài thơ Quang Dũng giữa cát bụi thời gian. Quang Dũng đã viết
và để lại cho chúng ta những cảm xúc đẹp ở cả hai khía cạnh: lòng yêu cái đẹp mang tính chất
thẩm mỹ và sự trân trọng những giá trị sống mang tính chất nhân văn. “Quang Dũng đã cố gắng
lột tả cho hết vẻ đẹp nồng hậu của quê hương Việt Nam với những nét đặc sắc riêng không lẫn, góp
cho thơ Việt Nam những bức tranh quê đằm thắm, xúc động lòng người”.
Cũng giống như chàng kị sĩ xứ Đaghétxtan thuở nọ, đi đến đâu cũng hát mãi khúc ca về quê
hương mình, người nghệ sĩ Quang Dũng dù lãng du, phiêu bồng vẫn không thôi nhớ về xứ Đoài
mây trắng. Ông “Nhớ Sơn Tây hơn một mối tình”. Trong trái tim ông có một góc riêng, sâu thẳm,
trong lành nhất dành cho núi Sài Sơn, dòng sông Đáy, đỉnh Ba Vì... Quê hương ông, làng Phượng
Trì, huyện Đan Phượng, tỉnh Hà Tây là một vùng đất đai cằn cỗi, nghèo khó. Người dân xứ Đoài
có nhiều lý do để lưu lạc, tha phương. Nhưng dường như là một nghịch lý, càng đi nhiều thì họ
càng nhớ nhiều, nhớ da diết mảnh đất quê hương. Quang Dũng không nằm ngoài số đó. Đất đai,
sông núi xứ Đoài đã trở thành niềm ám ảnh thơ Quang Dũng. Những ngày phải xa quê, canh cánh
trong lòng ông là một nỗi niềm nhớ mong khắc khoải về mảnh đất quê hương:
“Cách biệt bao ngày quê Bất Bạt
Chiều xanh không thấy bóng Ba Vì”
Dù ra đi chiến đấu, ông vẫn đau đáu hướng về quê hương trong cảnh chiến tranh điêu tàn:
“Mẹ ta em có gặp đâu không
Những xác già nua ngập cánh đồng
____________________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________________
Tôi nhớ một thằng con bé nhỏ

Bao nhiêu rồi xác trẻ trôi sông”
Quê hương trong thơ ông là cả một nỗi niềm thương nhớ. Nỗi nhớ thương có khi không kìm
nén được, bật ra thành tiếng kêu tha thiết: Đất đá ong trong lòng giếng mát
“Ôi Sơn Tây, Sài Sơn yêu thương”
(Nhớ một bóng núi)
Ông đã tạo nên cho xứ Đoài quê ông một nét riêng, không lẫn với bất kỳ làng quê nào khác.
Xứ Đoài trong ông trước hết là cả “một miền mây” mà ông là “cánh chim lang thang” luôn khao
khát tìm về. Mây với Quang Dũng là tất cả những gì trong trẻo, tinh khiết, thanh cao nhất. “Miền
mây” đó là quê hương ông - một quê hương được nhìn bằng nỗi lòng kẻ viễn xứ nên cũng được
bao bọc trong vẻ đẹp thanh khiết và bồng bềnh của mây.
Xứ Đoài còn là dòng sông Đáy thanh bình, chảy hiền hòa giữa đôi bờ xanh tốt những bãi mía,
vườn dâu, rặng nhãn:
“Sông Đáy xuôi dài cồn cát mênh mông
Làng bên bờ xanh mía
Thoảng mùi hoa lan, hoa nhài nhè nhẹ
Tiếng nói xa dần
Chiều tím cuối mùa xuân
Sông nước trong xanh
Những bước chân tròn cát mịn”
Nhà Quang Dũng ở ven sông Đáy, nhìn ra xa xa thấy bóng Ba Vì thấp thoáng. Cho nên, đi xa
Quang Dũng vẫn “nhớ một bóng núi”. Ông không miêu tả Ba Vì với cái nhìn cận cảnh của một
người lạ lẫm:
“Núi Tản như con gà cổ đại
Khổng lồ mào đỏ thắp bình mình”
(Huy Cận)
Tình cảm tự nhiên của một người con thân thuộc từ thời thơ ấu đã đưa thi nhân đến cái nhìn
viễn cảnh, bàng bạc:
“Chiều xanh không thấy bóng Ba Vì”
____________________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________________
“Ba Vì tảng trán xanh

Thức với xứ Đoài mây trắng lắm”
(Bất Bạt đêm giao quân)
Đỉnh núi Ba Vì mây trắng, dòng sông Đáy chảy chậm là hai hình ảnh quê hương tha thiết của
Quang Dũng. Xa bóng núi ấy là xa một nguồn chở che thân thiết, xa dòng sông ấy là xa một nguồn
bồi đắp dạt dào. Quang Dũng đã nhiều lần tha phương, lưu lạc. Nỗi nhớ thương đau đáu khiến ông
phải thốt lên: “Tôi nhớ xứ Đoài mây trắng lắm”. Chỉ một hình ảnh gợi cũng đủ làm nên nỗi nhổ
quê nhà:
“Những tàu cau
Đượm làm chi ánh nắng
Mà sao lưu luyến người
Ôi ta nhớ quê nhà”
(Thu quê ai)
Xa quê, ông nhớ rõ đến từng chi tiết nhỏ của cảnh vật quê nhà:
“Ngồi đây vời tưởng đường quê hương
Lúc đã xanh xanh mấy nẻo làng
Cốm đã thơm mùi, hồng đã chín
Ao sau vườn cũ, nước trong xanh
(...)
Cữ này đào bưởi đang chín cây
Mía đỏ vườn hoang mang bóng ngày
Bướm nhẹ cánh vàng mơ lá cải
Trời thu không rượu cúc mà say”
(Thu)
Thật kỳ lạ! Nhà thơ xa quê nhưng quê hương như đang hiện lên trước mắt, sống động, chân
thật. Tất cả như đang ở trong cái thế chuyển động của hiện tại “lúa đã xanh xanh”, “hồng đã chín”,
“đào bưởi đang chín cây”. Còn Quang Dũng thì say sưa hít thở không khí quê hương, đắm chìm
trong màu sắc quê hương (lúa xanh xanh, mía đỏ vườn, hồng chín cây, bướm nhẹ cánh vàng). Quê
hương đó tràn ngập màu sắc, say đắm hương thơm. Làm sao không yêu, không quý cho được.
Quê hương tươi đẹp, gợi thương, gợi nhớ còn bởi có những con người quê hương. Trong thơ
Quang Dũng đó là những “Mẹ già đầu tóc bạc phơ / Dăn deo nét khó”, những em nhỏ “nghèo khó
____________________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________________
giữa vườn hoang dại”, là “cháu gái mồ côi / Mắt sáng trong đang tập đánh vần” hay là “mọi thằng
con bé nhỏ/ Bao nhiêu rồi xác trẻ trôi sông”. Quê hương còn có những người con gái:
“Má hồng thôn nữ
Thoảng mùi thơm quê mùa
Hơi thở ấm trầu, răng đen nhưng nhức”
Nhà thơ tìm thấy cả trong những cái tên người niềm tự hào:
“Những cô hàng xén tên xinh
Đẹp như ca dao nước Việt”
Quang Dũng tưởng chừng như là kẻ lãng tử, tha phương bậc nhất trong thi ca Việt lại là con
người nặng lòng với quê hương vô cùng. Thế giới thơ ông là thế giới của hoài niệm, của “nhớ về”
và “trở về” quê hương: “trở lại đồng Bương Cấn”, “Về núi Sài Sơn ngắm lúa vàng”, “Trở về đây buồn
đất cũ người xưa”, “về quê hương”, “vời tưởng đường quê hương”, “về làng”, “nhớ mây làng về trưa”...
Cho nên quê hương trong thơ ông cũng là quê hương trong hoài niệm, quê hương của nỗi lòng
người xa quê. Nó được phủ lên bởi một bức màn lung linh của tình thương nhớ nên cũng tươi đẹp
vô cùng. Quang Dũng đã làm cho những dải đất đá ong khô cằn cỗi xứ Sơn Tây trở nên gợi cảm,
làm cho đỉnh núi Ba Vì, dòng sông Đà muôn đời khắc nghiệt (Núi cao sông hãy còn dài / Năm năm
báo oán đời đời đánh ghen) trở nên thanh bình và hiền hậu. “Chưa ai khác ngoài ông, cho đến hôm
nay, kề cả Tản Đà đã tạo nên được một sự sống rung động đến thế cho xứ Đoài nhiều mây trắng quê
ông. Con đường qua cầu Giấy, lên Phùng, đến với xứ Đoài nhờ vào thơ ông mà trở nên thơ mộng
hơn, mỹ lệ hơn, lưu luyến hơn dẫu đất đai nơi đâu cũng có một vẻ đẹp riêng”.
Ông làm cho chúng ta yêu mến xứ Đoài quê ông, để từ đó thêm yêu quê hương riêng của
mình. Chỉ điều đó thôi, Quang Dũng cũng xứng đáng để người đời nhớ tới cho dù trong cuộc đời
ông chưa từng có ý định xây dựng cho mình sự nghiệp thơ ca.
2.2. Hình tượng con người
2.2.1. Tượng đài bất tử về người lính vô danh
Văn học là nhân học, đối tượng thể hiện chủ yếu của văn học là con người. Cảm hứng về
con người là cảm hứng xuyên suốt trong văn học từ những tác phẩm cổ đại (Prômêtê bị xiềng)
đến những tác phẩm trung đại và hiện đại (Truyện Kiều - Nguyễn Du, Tình yêu cuộc sống –
Giắc Lơnđơn, Người mẹ - Gorki). Số phận của con người, tình yêu của con người, những trăn
trở, suy tư, cảm xúc của con người là nguồn đề tài vô tận cho con người khám phá. Tuy nhiên,
____________________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________________
“con người trong văn học đâu phải là con người có thật trong thực tế, mà là quan niệm về con
người ấy một cách thẩm mỹ và nghệ thuật” (Trần Đình Sử). “Có nghĩa là, từ cuộc sống vào văn
học, vấn đề con người đã được thẩm thấu qua lăng kính cảm nhận từ tâm hồn của cá nhân
người nghệ sĩ và được nâng lên mức thẩm mỹ và nghệ thuật” (Trần Đình Sử (1995), Thi pháp
thơ Tố Hữu, Nxb Giáo dục, tr. 90). Trong tác phẩm văn học, con người là trung tâm cảm nhận
và phản ánh thế giới.
Văn học Việt Nam qua hai cuộc chiến tranh chống Pháp và chống Mỹ thể hiện tập trung
chủ đề người lính. Họ là những con người “mang dấu ấn, tầm vóc, tư tưởng và ý chí của thời
đại”. Văn nghệ sĩ nói chung, các nhà thơ nói riêng đã xây dựng thành công hình tượng người
lính, những con người gánh vác sứ mệnh lịch sử trước tiếng gọi thiêng liêng của tổ quốc.
Hình tượng người lính trong thơ gây nhiều ấn tượng và xúc động mạnh mẽ trong lòng
người đọc. Trong kháng chiến chống Pháp đó là hình ảnh những anh vệ quốc quân, những
con người gần gũi, hiền lành nhưng hết lòng hy sinh cho tổ quốc:
“Áo vải chân không
Đi lùng giặc đánh”
(Nhớ - Hồng Nguyên)
Đến thời chống Mỹ, hình tượng người lính hiện lên với tầm vóc mới: Từ dáng đứng của
anh trên đường băng Tân Sơn Nhất
“Tổ quốc bay lên bát ngát mùa xuân”
(Dáng đứng Việt Nam - Lê Anh Xuân)
Đó là những con người giàu lòng yêu nước, tràn đầy tinh thần lạc quan yêu đời nhưng
cũng ý thức sâu sắc về sứ mệnh lịch sử mà dân tộc trao cho mình. Có thể nói, hình tượng
người lính trong thơ kháng chiến vừa kế tục những nét truyền thống của văn học yêu nước
vừa có những nét mới từng trải, bản lĩnh và có chiều sâu. Quang Dũng gia nhập binh đoàn
Tây Tiến từ những năm 1947. Việc mặc áo lính, là một cán bộ trong quân đội đối với ông ngày
ấy “có nghĩa thiêng liêng và tự hào lắm”. Tây Tiến là đơn vị thành lập vào đầu năm 1947, có
nhiệm vụ phối hợp với bộ đội Lào bảo vệ miền biên giới Việt - Lào và đánh tiêu hao sinh lực
địch ở vùng thượng Lào cũng như vùng Tây Bắc Việt Nam. Địa bàn hoạt động của Tây Tiến
khá rộng: từ Châu Mai, Châu Mộc sang Sầm Nứa rồi vòng về phía tây Thanh Hóa. Cuộc sống
chiến đấu ở binh đoàn Tây Tiến quả là gian khổ: “đánh trận tử vong ít, sốt rét tử vong nhiều”.
Không chỉ phải chiến đấu với quân thù, người lính còn phải vật lộn với núi cao, rừng rậm,
sương mù, với những thiếu thốn về thuốc men, lương thực, quân nhu. Vất vả là thế nhưng
____________________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________________
cũng phải nói thêm rằng lính Tây Tiến phần đông là học sinh - sinh viên trí thức Hà Nội. Họ
hào hoa, lãng mạn, đa tình. Họ đến với gian khổ bằng khát khao khám phá bản thân và khám
phá đất nước. Cho nên họ cũng lạc quan, yêu đời và coi thường hiểm nguy. “Có những chiến
sĩ sốt rét run cầm cập vẫn nằm nguyên ở vị trí chiến đấu, bắn súng, ném lựu đạn, vần đá từ
trên cao xuống, tiêu diệt nhiều tên địch”.
Là một chiến sĩ trong binh đoàn Tây Tiến, Quang Dũng viết về người lính tự nhiên như
chính hơi thở của mình. Qua thơ, ông đã chung đúc thành công “bức tượng đài - bản giao
hưởng vừa lồng lộng hoành tráng, vừa vang vọng trữ tình về những chàng lính trẻ Hà Nội thời
đầu sau Cách mạng đã ra đi đầy hào khí vì nghĩa lớn, những chiến sĩ yêu nước, yêu đời, thật
đáng mến thương, cảm phục”.
Trong thơ kháng chiến, cách viết của khá nhiều nhà thơ là đi từ những hình ảnh chân
thực, có thật, đến những gương mặt chung chung, mang ý nghĩa điển hình. Điều này đã tạo
nên hiệu quả nghệ thuật về chất sống cho thơ. Hình ảnh người lính thường hiện lên cụ thể,
là những gương mặt riêng: Xuân Diệu viết về Phan Hành Sơn, Tố Hữu tập trung làm nổi bật
phẩm chất anh hùng của dân tộc qua hình ảnh Nguyễn Vãn Trỗi, mẹ Tơm, em Hòa, cậu bé
Lượm hay chị Nguyễn Thị Lý... Nguyễn Đức Mậu có cách viết giàu cảm xúc về một người đồng
đội:
“Chết - hy sinh cho Tổ quốc Hùng ơi
Máu thấm đỏ, lời ca bay vào đất
Hy sinh lớn cũng là hạnh phúc
Một cây xuân thành biển khắc tên Hùng”
(Nấm mộ và cây trầm)
Quang Dũng không đi theo lối quen đó. Ông ít khi miêu tả một gương mặt chiến sĩ riêng
biệt với những tên tuổi cụ thể nào. Thường thì tác giả dồn đúc các phẩm chất tốt đẹp của
những tráng sĩ Tây Tiến thành gương mặt chung cho cả đoàn quân, dùng lối vẽ phiếm chỉ để
khái quát nên chân dung tiêu biểu rất oai hùng của những người chiến sĩ vô danh, dám xả
thân vì nghĩa lớn. Thơ ông là thơ về cả một đoàn quân trên đường dài chiến trận: “Những làng
trung đoàn ta đi qua..”, “Nhớ buổi trung đoàn ta ra đi...”, “Những làng trung đoàn ta đóng lại...”,
“Tây Tiến đoàn binh không mọc tóc...”, “Là những người quân qua bến làng...”, “Là bước quân đi
đường kháng chiến”...
Dấu ấn thời đại về mặt thẩm mỹ trong hình ảnh người lính thơ Quang Dũng là khá rõ. Đây
là giai đoạn đầu cả nước bước vào cuộc kháng chiến trường kỳ. Cả dân tộc đang hừng hực khí
____________________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________________
thế xông lên. Những đoàn quân, thường là đoàn vệ quốc quân nối tiếp nhau ra trận trở thành
hình ảnh trung tâm của thời đại. Thơ chống Pháp tập trung miêu tả những đoàn quân:
“Quân ta khí mạnh nuốt Ngưu đẩu
Thề diệt xâm lăng lũ sói cầy”
(Lên núi - Hồ Chí Minh)
Hào khí thời đại đã ngấm sâu vào tâm hồn Quang Dũng, để rồi từ đó hiện ra hình ảnh
những chàng vệ quốc quân lên đường “quyết tử cho tổ quốc quyết sinh”:
“Thôi nhé miền xuôi!
Thôi tạm biệt
Ta đi
Ngõ gạch - tường đang được
Bạn từng giọt nước đánh cầm hơi”
Người lính trong thơ Quang Dũng hiện lên với vẻ kiêu hùng trong vóc dáng:
“Im rồi!
Chiến dịch vừa ngơi súng
Thắng trận anh về áo rách bươm
Lá cũng tả tơi dường mệt mỏi
Càng thêm kiêu đẹp vẻ anh hùng”
(Rừng)
đồng thời lại mang đầy khát vọng trong tim:
“Nghỉ lại Nho Quan
Hút điếu thuốc sợi vàng
Nhìn lên sao Bắc Đẩu
Đêm nào vượt sông Đà?
Đêm nào vượt sông Hồng?
Những chặng đường đi ngay mũi giặc”
Viết về người lính, Quang Dũng đã phả được cái không khí chiến trận còn ngổn ngang,
tươi mới vào lòng người đọc. Ta đọc được ở đó khí thế của một thời cả dân tộc ra trận, đắm
mình trong men say lý tưởng, sẵn sàng cống hiến tuổi xanh cho đất nước. Cái tinh thần “chiến
____________________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________________
trường đi chẳng tiếc đời xanh” của những chàng trai trẻ đầy khí thế. Đất nước anh hùng hiện
lên trong những con người anh hùng, những người lính trên con đường chiến đấu:
“Đường Mười hai trắng trong hoàng hôn
Bỗng đen đặc người
Những nhịp chân đi rầm rập”
Người lính trong thơ Quang Dũng còn hiện lên ở vẻ dung dị, tự nhiên:
“Tự vệ xách đèn chai lối xóm
Khuya về chân khỏa vội cầu ao”
Đó là những phút giây bình yên của người lính sau những buổi hành quân, những giờ ra
trận. Người lính trở về với cuộc đời thường thật hiền lành mà cũng thật giàu cảm xúc.
Đến thời chống Mỹ cứu nước, thơ Quang Dũng vẫn giữ được hình ảnh những đoàn quân
hào hùng:
“Những lớp người hai mươi tuổi
Ca nước đập vỏ bình toong
Khăn mặt thấm mồ hôi
Bụi đỏ. Bụi vàng”
(Mây đầu ô)
Lúc này, khi tuổi đã xế chiều, áo lính đã giã bỏ, Quang Dũng lại nhập thân vào những
chàng trai trẻ - những người lính Hà Nội để khám phá khát vọng của họ. Họ là những người
con của tổ quốc, phơi phới tuổi xuân đang tiếp bước cha anh lên đường.
Đặc biệt là, trong thơ của mình, Quang Dũng đã khám phá ra kiểu người lính mang cốt
cách nghệ sĩ. Đó là những người lính có nguồn gốc xuất thân từ học sinh - sinh viên thành
thị. Họ yêu đời, lãng mạn, hào hoa và sẵn sàng hy sinh vì tổ quốc. Người lính trong thơ Quang
Dũng không hiện lên bằng vẻ ngoài nghèo khó (Áo anh rách vai, quần tôi có vài miếng vá) hay
dáng vẻ hiền lành, gần gũi (Giọt giọt mồ hôi rơi / Trên má anh vàng nghệ) mà bằng tâm hồn
lãng mạn và mơ mộng khác thường. Quang Dũng chú ý đến khái niệm “hồn lính” - một khái
niệm trước ông và sau ông trong văn học ít thấy:
“Chiều rồi ba lô lại ra đi
Bâng khuâng hồn lính vấn vương gì”
(Nhớ)
____________________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________________
“Đường xa xôi mơ mơ núi và mây

Hồn lính vương qua vài sợi tóc
Có gì man mác tự vừa đây”
(Quán nước)
Tâm hồn người lính được miêu tả với nhiều cung bậc, khi bâng khuâng lưu luyến “Lòng
rưng rưng thương nhau quá dọc đường” (Quán nước), lúc xao xuyến, nhớ thương “Nhớ mẹ già
tiền cơm chẳng lấy / Nhớ em khó nghèo giữa vườn hoang dại / Nhớ bát muối vừng / Nồi cơm
trộn sắn” (Nhớ), có khi lại vấn vương, man mác “Tim tím chiều hôm lên bóng núi / Dọc đường
mờ những cánh hoa phai” (Trắc ẩn). Nhưng trên hết đó vẫn là những tâm hồn nghệ sĩ, không
chỉ biết rung cảm với cái đẹp mà còn có năng lực phát hiện và yêu mến cái đẹp trong môi
trường sống của mình. Vì thế, ở nhiều bài thơ, Quang Dũng miêu tả người lính mà hầu như
không có tiếng bom rơi, đạn nổ, cũng vắng hẳn những tiếng ra trận, xung phong. Lớp từ ngữ
chiến trận trong thơ Quang Dũng chỉ chiếm một tỉ lệ rất khiêm tốn so với nhiều nhà thơ cùng
thời. Trái lại, ông khám phá người lính bằng rất nhiều khái niệm: nhớ, mơ, mộng, bâng khuâng,
vấn vương, man mác... Do đó, người lính trong thơ ông là kiểu người lính giàu xúc cảm, hay
mơ mộng và biết khám phá cái đẹp. Chẳng hạn ở bài thơ Đường trăng:
“Là những người quân qua bến làng
Hoa nhài thơm ngõ đượm quân trang
Lớp này lớp khác người sang hết
Thuyền lại nằm phơi dưới nguyệt vàng”
Trên con đường ra trận, người chiến sĩ đã hướng cặp mắt thi sĩ vào tất cả cỏ cây, hoa lá,
trăng sao để rồi từ đó phát hiện ra đất nước mình thật đẹp, sông núi thiên nhiên quê hương
mình thật gợi cảm, đầy màu sắc, thấm đẫm hương thơm.
Con đường ra trận trở thành con đường trăng, con đường thơ đầy thi vị và quyến rũ lòng
người.
Cũng như vậy, ở Tây Tiến không hề có những trận đánh long trời lở đất, những phen sống
mái với kẻ thù. Ngược lại, tâm hồn người lính nhiều lúc phải ngân lên những thanh âm xao
xuyến, có lúc bởi một vẻ đẹp mê hồn khi đã đạt được độ cao:
“Nhà ai Pha Luông mưa xa khơi”
Cũng có khi bởi một mùi hương gợi thương gợi nhớ:
“Mai Châu mùa em thơm nếp xôi”
Người lính ấy biết ngỡ ngàng trước vẻ đẹp của một cô gái Tây Bắc:
____________________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________________
“Doanh trại bừng lên hội đuốc hoa

Kìa em xiêm áo tự bao giờ
Khèn lên man điệu nàng e ấp
Nhạc về Viên Chăn xây hồn thơ”
Ở đây, tất cả ánh sáng, âm thanh, màu sắc như trộn lẫn vào nhau, hòa quyện, quấn quýt
để nâng lên vẻ đẹp thanh khiết mà diễm lệ của cô gái Tây Bắc.
Người lính Tây Tiến mang trong mình cả hai cốt cách tráng sĩ và thi sĩ. Chất tráng sĩ thì
lồng lộng hoành tráng, chất thi sĩ lại lãng mạn, bay bổng. Người lính ấy sẵn sàng xả thân vì
nghĩa, sẵn sàng quên hết những khó khăn vất vả đời thường, quên kẻ thù trước mặt, quên cả
thác dữ, cọp gầm nhưng quên sao được bóng hình một cô gái Hà Nội:
“Đêm mơ Hà Nội dáng kiều thơm”
Có thể nói việc khám phá ra kiểu người lính mang cốt cách nghệ sĩ cùng với việc tập
trung miêu tả khái niệm “hồn lính” là một đóng góp mới mẻ của nhà thơ Quang Dũng. Chính
điều này làm cho hình tượng người lính trong thơ hiện lên không đơn giản, xuôi chiều mà có
chiều sâu, có những sáng tạo đặc sắc.
Một điều dễ nhận thấy là người lính trong thơ Quang Dũng hiện lên với dáng dấp của
những tráng sĩ xưa, có hơi hướng cổ điển. Thơ ông thường miêu tả những người lính coi
thường hiểm nguy, xem cái chết nhẹ tựa lông hồng:
“Khuya khoắt bờ sông vắng
Tiếng súng rền xa xa
Lính mấy chàng phanh ngực
Hát nhẹ lên bài ca”
(Lính râu ria)
Cái cách người lính thanh thản bước chân vào cuộc chiến ta đã gặp đâu đó trong thơ cổ:
“Chí làm trai dặm nghìn da ngựa
Gieo Thái Sơn nhẹ tựa hồng mao”
(Chinh phụ ngâm khúc)
nay lại hiện về với vẻ đẹp mới, vừa chân thực, cụ thể lại vừa lồng lộng hoành tráng: “Chiến
trường đi chẳng tiếc đời xanh” (Tây Tiến). Để thể hiện điều đó, Quang Dũng đã tạo ra cho thơ
mình một thế giới từ ngữ đậm chất cổ điển, đầy vẻ tráng ca: áo bào, biên cương, chiến trường,
viễn xứ, độc hành... Lớp từ ngữ Hán Việt trang trọng đã khiến hình tượng người lính thêm uy
nghiêm.
____________________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________________
Ở Tây Tiến, Quang Dũng đã bất tử hóa người lính bằng cách dựng lên một tượng đài vừa
sừng sững hiên ngang, vừa bay bổng, trữ tình về người lính:
“Tây Tiến đoàn binh không mọc tóc
Quân xanh màu lá dữ oai hùm
Mắt trừng gửi mộng qua biên giới
Đêm mơ Hà Nội dáng kiều thơm”
Bức tượng đài ấy gây ấn tượng bằng dáng vẻ oai hùng của người lính. Oai hùng đến độ dữ
tợn: những cái đầu trọc ngang tàn, những vóc dáng dữ dằn (dữ oai hùm), những đôi mắt trừng
đáng sợ... Quả là cả một đoàn quân kì lạ. Chỉ thoáng nhìn đôi mắt trừng “gửi mộng qua biên
giới” thôi ta cũng nhận ra được dáng vẻ của người trai thời loạn, cái khí phách hiên ngang
đứng trên miền biên cương của tổ quốc. Nếu dừng lại ở đấy, bức chân dung người lính đã rất
đáng để ta chiêm ngưỡng rồi. Nhưng, điều quan trọng là cái đầu “không mọc tóc” ấy, bóng
dáng đoàn quân “xanh màu lá” ấy chứa đựng cả một hiện thực lớn lao. Đó không hề là sản
phẩm bịa đặt của một trí tưởng tượng ủy mị nào. Đó là sự thật nghiệt ngã được thăng hoa
trên đôi cánh lãng mạn: sốt rét rừng khiến cho người lính rụng hết tóc, thiếu thốn, bệnh tật
làm thân hình họ gầy gò, xanh xao. Hóa ra Quang Dũng không hề che giấu những gian khổ,
khó khăn, những căn bệnh hiểm nghèo và cả sự hy sinh của người lính. Chỉ có điều, tất cả
những cái đó, qua ngòi bút ông, không được miêu tả một cách trần trụi mà qua cái nhìn đậm
màu sắc lãng mạn: Những mái đầu rụng tóc mà ngỡ như tóc không thèm mọc, cái vẻ xanh
xao của người lính vẫn toát lên nét oai phong, dữ tợn của con hổ nơi rừng thiêng. Cái nhìn
nhiều chiều của Quang Dũng đã giúp ông khám phá ra chiều sâu bên trong vẻ ngoài dữ dằn
ấy là những tâm hồn, những trái tim rạo rực và khao khát yêu đương:
“Đêm mơ Hà Nội dáng kiều thơm”
Cái chết của người lính cũng rất đáng ghi danh họ vào bất tử:
“Rải rác biên cương mồ viễn xứ
Chiến trường đi chẳng tiếc đời xanh
Áo bào thay chiếu anh về đất
Quang Dũng đã không che giấu những bi thương của một thời chiến tranh. Người chiến
sĩ phải hy sinh nơi biên cương xa xôi, lạnh lẽo, xa quê hương, gia đình, những cái chết cô độc
đầy tội nghiệp. Nhưng cảm hứng của nhà thơ không bị nhấn chìm vào bi lụy. Nỗi đau thương
được nâng lên trên đôi cánh của lý tưởng và tinh thần lãng mạn trở nên cao cả và thiêng liêng.
____________________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________________
Cái sự thật bi thảm là những người lính Tây Tiến gục ngã bên đường không có đến manh
chiếu để che thân, qua cái nhìn của Quang Dũng lại được bọc trong những tấm áo bào sang
trọng. Và cuối cùng, cái bi thương bị át hẳn đi trong tiếng gầm thét tiễn đưa của dòng sông
Mã (Sông Mã gầm lên khúc độc hành).
Trong khúc hát vừa dữ dội, vừa hào hùng của thiên nhiên tổ quốc ấy, sự hy sinh của người
lính bỗng trở nên cao cả hơn, thấm đẫm tinh thần bi tráng.
Như vậy, Quang Dũng đã tạc nên bức tượng đài tập thể của người lính Tây Tiến bằng các
chất liệu chủ đạo: lãng mạn và chân thực, bi và hùng. Chúng hòa quyện, xâm nhập vào nhau,
nương tựa, nâng đỡ cho nhau, tạo nên vẻ đẹp bi tráng - cái thần thái chung của cả bức tượng
đài: “Có thể nói Tây Tiến - đó chính là tượng đài bằng thơ bất tử mà Quang Dũng với cả tấm
chân tình đã dựng lên để tượng niệm những người chiến sĩ vô danh đã hy sinh vì nước; cũng là
để tưởng niệm của cả một thế hệ thanh niên ưu tú của dân tộc sau Cách mạng tháng Tám đã
hăm hở ra đi giữ nước và nhiều người đã không trở về”.
2.2.2. Con người trong tình yêu với vẻ đẹp tâm hồn
Tình yêu là một trong những phương diện cao đẹp nhất của tâm hồn mỗi con người.
Hiếm có nhà thơ nào chưa một lần viết về tình yêu. Với Quang Dũng, người chịu ảnh hưởng
khá nhiều của thơ lãng mạn, tình yêu trở thành một đề tài lớn, xuyên suốt các tác phẩm của
ông.
Tình yêu trong thơ Quang Dũng là tình yêu trong cảnh chiến tranh, giữa khói lửa chiến
trường. Nhà thơ thường sử dụng mô típ gặp gỡ tình cờ làm nền cho những câu chuyện về tình
yêu:
“Em ở thành Sơn chạy giặc về
Tôi từ chinh chiến cũng ra đi”
“Tôi lính qua đường trưa nắng gắt
Nghỉ nhờ em, quán lệch tường xiêu”
(Quán nước)
Từ đó hiện ra mối tình bất chợt, thoáng qua mà đầy thương cảm giữa người lính trên
đường ra trận và người em gái hậu phương: Lòng rưng rưng thương nhau quá dọc đường
Thơ Quang Dũng viết về tình yêu trong chiến tranh khiến người đọc xúc động về những
cách ngăn chia rẽ đôi lứa, những bên này, bên kia, những hoàn cảnh chia ly đầy đau đớn:
____________________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________________
“Xa quá rồi em người mỗi ngả

Bên này đất nước nhớ thương nhau
Em đi áo mỏng buông hờn tủi
Dòng lệ thơ ngây có dạt dào”
(Đôi bờ)
Tình yêu trong thơ Quang Dũng thường là thứ tình cảm trong sáng, nhẹ nhàng, nhiều lúc
đạt đến độ thanh cao. Thơ ông không có những tình cảm đầy khao khát mãnh liệt như trong
thơ Xuân Diệu mà là những tình cảm lãng mạn, mông lung, huyền ảo. Tình yêu đó gợi nhiều
mộng mơ hơn là những khát khao gần gũi. Nhân vật trữ tình trong hầu hết các bài thơ thường
là từ xa ngắm nhìn, chiêm ngưỡng tình yêu hơn là đòi hỏi, hưởng thụ tình yêu. Ở bài Áo trắng
là những rung động bất chợt mà đầy xao xuyến của những chàng trai trước vẻ đẹp của người
con gái áo trắng:
“Tôi gặp nàng như gặp nhớ thương
Lạnh sao màu áo trắng như sương
Vườn hồng không thắm trong tôi nữa
Có một hương gì gây nhớ thương”
Từ cuộc gặp gỡ thoáng qua bên đường (Tôi gặp nàng đi buổi sớm mai) mà hiện lên biết
bao mộng mơ, tưởng nhớ. Nhưng đó chỉ là nhớ thầm, thương trộm thôi chứ đâu phải là tình
yêu cụ thể giữa hai người yêu nhau:
“Tôi để nàng qua chẳng nói gì
Mắt người nghiêm quá dưới hàng mi
Màu tang sầu cả hồn trai trẻ
Nhớ thầm từ đó bóng người đi”
(Áo trắng)
Mắt người Sơn Tây là một bài thơ đẹp của Quang Dũng viết về tình yêu. Trong thơ kháng
chiến, tình yêu đôi lứa thường gắn rất sâu với tình yêu quê hương đất nước. Nhiều khi hai tình
cảm đó được hòa nhập làm một tạo thành triết lý: “Anh yêu em như yêu đất nước / Vất vả đau
thương tươi thắm vô ngần” (Nguyễn Đình Thi). Đó là sự hòa nhập giữa cái riêng và cái chung,
cá thể và cộng đồng làm sáng lên vẻ đẹp tâm hồn người lính trong chiến đấu: giữ gìn quê
hương cũng là để bảo vệ tình yêu trong sáng, thủy chung. Cũng viết về đề tài ấy nhưng ở thơ
Quang Dũng sự gắn kết giữa tình yêu đôi lứa và tình yêu quê hương đất nước hiện lên thật
____________________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________________
chân thực, cụ thể. Vẻ đẹp của người con gái cũng là vẻ đẹp của quê hương, gợi biết bao thương
nhớ:
“Vầng trán em mang trời quê hương
Mắt em dìu dịu buồn Tây Phương
Tôi nhớ xứ Đoài mây trắng lắm
Em đã bao ngày em nhớ thương”
Từ đó mà hiện lên ước mong thanh bình ước mong chiến đấu bảo vệ quê hương, quét
sạch bóng thù (“Bao giờ tôi gặp em lần nữa / Chắc đã thanh bình rộn tiếng ca / Đã hết sắc
màu chinh chiến cũ”), cho dù tới lúc đó tình yêu cũng đã chìm vào hư vô, quên lãng (“Còn có
bao giờ em nhớ ta?”).
Một đặc điểm nữa là tình yêu trong thơ Quang Dũng thường gắn với vẻ đẹp trong sáng
và cao thượng trong tâm hồn. Nếu như hình ảnh người lính trong thơ ông gắn liền với chất
tráng sĩ thì tình yêu trong thơ ông cũng mang tinh thần hiệp sĩ, rất phóng khoáng và không
hề đòi hỏi. Ở bài Không đề, Quang Dũng viết về mối tình đầu của mình với một cô gái ở vùng
Nghi Tàm - Hà Nội, nơi có hàng ổi chạy dài ven đường:
“Những cây ổi thơm ngày ấy
Và vầng hoa ngâu mưa thu...”
Tình yêu ấy chắc hẳn được khơi nguồn từ một không gian rất lãng mạn (“Những cây ổi
thơm ngày ấy”) và một thời gian gợi thương gợi nhớ (“Vầng hoa ngâu mưa thu”). Nhưng đó
cũng chỉ là cái cớ rất có duyên để nhà thơ bộc lộ khát vọng bất tử hóa tình yêu:
Ta mãi là mùa xanh xưa”
Mối tình đầu bao giờ cũng đẹp, nhất là khi nó diễn ra giữa một trang nam nhi mang chí
lớn và một cô gái trẻ trung (“Em tuổi hai mươi / Yêu anh hào hiệp”). Và vì thế người ta càng
nâng niu, giữ gìn và mong muốn gửi gắm tình yêu vào cõi bất tử. Nhưng không phải tình đầu
nào cũng trở thành hạnh phúc gia đình. Có biết bao hoàn cảnh làm chia lìa đôi lứa. Trong
cuộc chia ly, người con trai nhận lỗi về mình:
“Bỏ em, anh đi
Đường hai mươi năm
Dài bao chia ly...”
____________________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________________
Có người nói phải viết là “Bỏ anh, em đi” mới đúng. Nhưng “Bỏ em, anh đi” mới là tâm hồn
Quang Dũng, rất nhân hậu và đầy cao thượng. Và khi tình yêu không thành thì cái còn đọng
lại là tình người cao đẹp, là cách đối xử với nhau sau tình yêu. Chính tình người mới là cách
bất tử hóa tình yêu sâu sắc nhất và đúng đắn nhất: “Giữ trọn tình người cho đẹp”...
Thơ Quang Dũng viết về tình yêu đôi lứa bàng bạc, nhẹ nhàng nhưng đọng lại rất sâu
trong tâm hồn người đọc. Không có những định nghĩa, triết lý như thơ Xuân Diệu, cũng không
phải là những mối tình đầy đau đớn, cách trở như thơ Hàn Mặc Tử. Sức hấp dẫn của thơ tình
Quang Dũng chính là cái chất chân thực, nhẹ nhàng mà sâu đậm tình người, lãng mạn mà da
diết yêu thương mà ông để lại trong thơ. Những thi phẩm như Mắt người Sơn Tây, Đôi bờ,
Không đề là những bài thơ tình đáng quý, đáng để cho người đọc suy nghĩ mà ông để lại cho
đời.
2.2.3. Hình tượng những con người đáng thương
Giá trị của một tác phẩm văn học là ở chỗ nó nói lên được tiếng nói của đời sống con
người, những khát vọng sống, những ước mơ mang đậm tính người. Trong thơ Quang Dũng
không chỉ có tượng đài bất tử về người lính, những con người với vẻ đẹp tâm hồn trong tình
yêu mà còn có hình tượng những con người mang nỗi mất mát đau thương, bất hạnh. Đây
cũng chính là cái nhìn đậm chất nhân văn về con người của Quang Dũng.
Vấn đề con người trong thơ Quang Dũng không hẳn đã trở thành một chủ nghĩa nhân
văn với đầy đủ các đặc điểm, tính chất của nó. Tuy nhiên, đọc thơ Quang Dũng, hầu hết các
nhà nghiên cứu đều nhận thấy một chất nhân văn sâu thẳm, hồn hậu, rất Việt Nam. Nhà thơ
Ngô Quân Miện cho rằng thơ Quang Dũng “có gốc rễ nhân bản sâu xa”. Mai Hương cũng nhận
thấy “Thơ Quang Dũng không gân cốt mà thấm thía bởi đó là sự nhắn gửi thiết tha của một tấm
lòng nhân hậu, trọng nghĩa tình”.
Trong rất nhiều tác phẩm của mình, Quang Dũng thể hiện lòng cảm thông với số phận
con người trong chiến tranh. Viết về đề tài này, Quang Dũng cho thấy một cái nhìn đa diện
và có chiều sâu. Thơ ông không nhiều lắm những tiếng hát, niềm vui. Trái lại nó gợi lên nhiều
băn khoăn, thương cảm, có khi là trước một hoàn cảnh éo le:
“Em có một mình nhà hoang vắng quá
Mảnh chăn đào em đắp có hoa thêu
Hàng của em: chai lọ xác xơ nghèo
Tôi nhìn lại mảnh quần xưa đã vá”
(Quán nước)
____________________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________________
Có khi là trước những cái chết bi thương:

“Mẹ ta em có gặp đâu không
Những xác già nua ngập cánh đồng
Bao nhiêu rồi xác trẻ trôi sông”
Ông chú ý tới nỗi buồn sâu kín trong tâm hồn những người lính tưởng chừng như khô
khan nhất. Trong Lính râu ria, Quang Dũng miêu tả hình ảnh người lính với ngoại hình xù xì,
oai phong, đầy vẻ chinh phu (Bàn tay như rễ cây / Bộ râu như bàn chải). Nhưng trong tâm
hồn người lính có cả một niềm nhớ thương đau đáu, day dứt không nguôi:
“Cô bé năm tháng trời
Tuổi anh vừa ba mươi
Vợ anh giờ này đâu?
Anh mỉm cười rười rượi”
Anh cũng có người vợ trẻ, đứa con thơ. Và anh nhớ. Nỗi nhớ thương có lẽ là cái phần đời
thường nhưng đẹp đẽ nhất trong tâm hồn người lính. Bởi lẽ, người lính ra trận đâu chỉ là con
người của ý chí, mệnh lệnh. Họ không phải là “cái máy đánh giặc”, “cũng không hề là những
thánh nhân. Họ là những con người với tất cả những gì là cao cả và bất hoàn” (Huỳnh Như
Phương (1994), Những tín hiệu mới, Nxb Hội nhà văn, tr. 38). Trong tâm hồn họ có nỗi nhớ,
niềm thương, có những phút giây cô độc, thậm chí mệt mỏi. Đã có một thời người ta cho rằng
người lính là phải “cao cả”, “anh hùng”. Quan niệm thẩm mỹ lúc bấy giờ không chấp nhận hình
tượng người lính yếu đuối, ủy mị, đời thường. Cho nên, Quang Dũng đã thể hiện một bản lĩnh
lớn khi dám vượt qua cả những định kiến xã hội đương thời để dám sống thật với lòng mình
và dám đưa cái thật, cái đẹp đến với người đọc.
Trong muôn vàn số phận của chiến tranh, ông chú ý cả tới những lính giặc bỏ mình lại
trên đất nước Việt Nam. Chabbi - Chabbi không phải là một bài thơ hay về ngôn từ, cấu tứ,
nhạc điệu nhưng lại là một bài thơ đầy cảm động trong cách cảm nhận về cuộc sống và con
người. Có lẽ, hiếm khi nào trong thơ Việt lại có những lời tâm sự dịu dàng và đầy tình cảm
như thế dành cho một người lính viễn chinh:
“Chabbi - Chabbi
Tên như một bài thơ rất đẹp
Bằng thứ tiếng nước nào
____________________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________________
Chabbi đã nằm dưới mộ

Còn bao giờ trở về với quê hương”
Viết về kẻ thù xâm lược hầu hết các nhà thơ đều có cách gọi chung: thằng giặc, lũ bay,
chúng bay, mày. Quang Dũng lại có cách gọi khác, đầy trìu mến: Anh. Bởi lẽ Chabbi cũng là
một thân phận trong chiến tranh. Anh xuất thân từ vùng quê nghèo khó ở Châu Phi, lên đường
viễn chinh chỉ vì mong có được đồng lương nhỏ gửi về gia đình. Và anh đã phải đánh đổi bằng
cái chết cô độc nơi đất Việt, xa quê hương, không bao giờ gặp lại người mẹ già, em nhỏ:
“Hỡi mẹ nghèo ơi
Thôi cũng đừng mong.
Món tiền lương của Chabbi dành dụm
Đổi bằng xương máu nằm đây
Cái chết đó thật đáng thương!”
Viết về những số phận trong chiến tranh, thơ Quang Dũng gợi lên nhiều cảm thông hơn
là oán trách. Đó là tiếng thơ của một tâm hồn nhân hậu. Nó không thống thiết, đầy căm thù
như một số nhà thơ cùng thời mà đau đáu một niềm thương. Quang Dũng cũng không kêu
gọi người ta trả thù mà lặng lẽ gợi lên những mảnh đời, để rồi tình thương ngấm sâu vào tiềm
thức người đọc trở thành nỗi căm thù và khát khao chiến đấu.
Chất nhân văn trong thơ Quang Dũng còn thể hiện ở chỗ thơ ông mang nặng những suy
tư về cuộc chiến, về lẽ sống và cái chết. Bên cạnh những dòng thơ hào hùng, tráng lệ, Quang
Dũng vẫn dành những vần thơ chan chứa yêu thương để nhớ về những người lính đã gửi trọn
tuổi thanh xuân vào chiến trường:
“Anh chửa dừng chân dầu trắng tóc
Vẫn không trang sách đợi hiên nhàn
Anh vẫn đêm đêm đường pháo sáng
Hiểm nghèo từng bước vượt gian nan”
(Những người tóc đã trắng)
Hình ảnh người lính đầu bạc tóc gợi lên nhiều day dứt. Có những sự hy sinh nhìn thấy
được bằng hành động cao cả, bằng ý chí kiên cường nhưng cũng có sự hy sinh thầm lặng mà
chỉ có sự trải nghiệm và tình yêu thương của người nghệ sĩ mới nhận ra được. Trong bài thơ
dài Đường chiều thứ bảy, Quang Dũng dành rất nhiều suy tư về vợ con những người lính. Người
lính ra trận chiến đấu và hy sinh thanh thản nhưng vợ con họ phải sống trong cảnh mòn mỏi
đợi chờ:
____________________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________________
“Tôi lại gặp

Những người vợ trẻ
Đàn ông đã ngã trên chiến trường
Vất vả nuôi con những ngày kháng chiến
Xót xa thương khóc bao ngày”
Cũng có người bước đi bước nữa nhưng họ nào giữ được sự thanh thản trong tâm hồn:
“Ai biết được bây giờ
Tâm sự của những người
Ngậm ngùi cất kỹ ảnh chồng
Vào đáy hộp nữ trang,
Bến nước đi thêm một bước...”
Suy tư về cuộc chiến, đi vào những thân phận của những con người trong chiến tranh là
một khám phá mới mẻ mang đậm chất nhân văn của Quang Dũng. Bằng chất nhân bản hồn
hậu, rất tự nhiên trong tâm hồn mình, Quang Dũng có lẽ là một trong những người đầu tiên
đi sâu vào đề tài này trong thơ Cách mạng. Rất lâu sau Quang Dũng, trong thơ Việt, người
đọc mới gặp lại những vần thơ giản dị mà chất chứa về con người của Thanh Thảo, Trần Mạnh
Hảo, Tế Hanh, hay Nguyễn Duy. Chẳng hạn:
“Một mình một mâm cơm
Ngồi bên nào cũng lệch
Chị chôn tuổi xuân trong má lúm đồng tiền”
(Đường tới thành phố - Hữu Thỉnh)
Nói như thế để thấy rằng với hình ảnh người lính Tây Tiến hào hùng, lãng mạn, Quang
Dũng là một trong những nhà thơ mở đầu cho nền thơ kháng chiến, nhưng ông cũng là người
đi tiên phong trong công cuộc giải phóng và đổi mới tư duy thơ hiện đại. Vì thế, người ta đã
nói rất nhiều về Tây Tiến, Những làng đi qua, Đường trăng, nhưng có lẽ Mắt người Sơn Tây,
Đôi bờ, Quán nước, Lính râu ria và những bài thơ đậm tình người khác cũng là những bài thơ
đáng quý mà Quang Dũng để lại cho đời.
3. THỂ THƠ, NGÔN TỪ VÀ GIỌNG ĐIỆU
3.1. Đặc điểm sử dụng thể thơ
Thể thơ là một trong những yếu tố quan trọng của hình thức thơ nhằm hướng tới việc biểu đạt
cao nhất nội dung. Xã hội loài người càng phát triển, nhu cầu phản ánh đời sống và bộc lộ tình cảm
càng cao thì các thể thơ càng đa dạng. Tuy nhiên, sự lựa chọn một thể thơ nào đó là thể hiện một góc
____________________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________________
nhìn, một trường quan sát, một quan niệm thẩm mỹ của nhà thơ đối với cuộc sống. Qua tìm hiểu thơ
Quang Dũng chúng tôi nhận thấy những đặc điểm sau đây về mặt thể thơ:
3.1.1. Sử dụng linh hoạt các thể thơ và đóng góp ở thể bảy tiếng
Quang Dũng là người chịu ảnh hưởng khá sâu của Thơ mới nhưng về mặt thể loại thơ ông
không phải là sự lặp lại của Thơ mới mà có những sáng tạo nhất định.
Cũng như nhiều nhà thơ khác thời kháng chiến, sáng tác của Quang Dũng đa dạng về thể loại.
Tùy thuộc vào tâm trạng, cảm hứng hay sự tác động của hiện thực khách quan mà ông có cách
sử dụng thể thơ khác nhau. Qua khảo sát 47 bài, chúng tôi nhận thấy thơ Quang Dũng có các thể:
bốn tiếng (2/47 bài, tỉ lệ 4,2%), năm tiếng (4/47 bài, tỉ lệ 8,5%), lục bát (2 bài, tỉ lệ 4,2%), bảy tiếng
(17 bài, tỉ lệ 36,2%), tự do (17 bài, tỉ lệ 36,2%), hợp thể (5 bài, tỉ lệ 10,7%). Sự lựa chọn mỗi thể thơ
cũng như tần suất sử dụng các thể trong thơ Quang Dũng không hoàn toàn có tính ngẫu nhiên
mà nó còn gắn với quan niệm thẩm mĩ và cảm nhận riêng của nhà thơ về thể loại.
Thể thơ bốn tiếng có tính chất ngắn gọn (chỉ bốn âm tiết trên đơn vị một câu thơ), nhịp điệu
nhanh và khỏe khoắn. Vì thế, nó được Quang Dũng sử dụng phù hợp cho việc miêu tả những tình
cảm nhẹ nhàng, trong trẻo (Tiết xôi mới trên đường đi khai hoang, Bắt tép kho cà). Thơ kháng chiến
có những bài bốn tiếng rất dễ đi vào lòng người: Lượm (Tố Hữu), Gặt lúa xuân (Nguyễn Hà), Đàn
trâu Nghệ (Nghiêm Đa Văn), Hạt gạo làng ta và Thả diều (Trần Đăng Khoa). Thơ bốn tiếng Quang
Dũng có giọng điệu vui tươi. Thường thì đó là bức tranh quê sinh động, có màu sắc tươi tắn. Tiết
xôi mới trên đường đi khai hoang miêu tả niềm vui của con người trên con đường xây dựng quê
hương:
“Anh đi khai hoang
Thêm những tên làng
Thêm đồng lúa chín
Mai thành quê hương”
Thơ bốn tiếng cũng phù hợp với việc miêu tả cảnh sắc nông thôn. Viết về nội dung này, Quang
Dũng tỏ ra rất có sở trường. Nhiều câu thơ bốn tiếng đọc lên thật gợi:
“Đường thôn rạ vàng
Ngậy mùi cơm mới
Tháng mười quê ta
Gạo mùa chim ngói”
(Tiết xôi mới trên đường đi khai hoang)
Hay những câu thơ miêu tả cảnh sắc nông thôn vùng trung du:
____________________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________________
“Róc rách suối len

Cuộn tròn trong vắt
Sắn nương thơm thơm
Cầu thang ai hát...”
Ở một số bài thơ tự do, Quang Dũng cũng có những câu bốn tiếng mềm mại, gợi cảm, rất có
“hồn”:
“Sông ơi! Dài sao
Rộng ơi! Biển cả
Thôi em nước mắt
Đừng rơi lã chã...”
(Không đề)
Có thể thấy trên mặt bằng chung thơ Quang Dũng, thể bốn tiếng được ông sáng tác không
nhiều. Nhưng Quang Dũng đã biết cách sử dụng thật tinh, thật hợp lý, nhờ đó phát huy hết được
khả năng biểu cảm của câu thơ bốn tiếng, làm cho thể thơ này trở nên chắt lọc, tinh tế.
Thể năm tiếng là thể thơ vốn có trong truyền thống thơ ca dân gian (các loại vè, đồng dao,
hát dặm Nghệ Tĩnh). Câu thơ của thể này gồm năm âm tiết, ngắn gọn, có khả năng diễn tả linh
hoạt cảm xúc của người viết. Nhưng nó phù hợp hơn với giọng thơ vui tươi, tình cảm đầm ấm, dịu
dàng (Thăm lúa - Trần Hữu Thung, Nhớ vợ - Cầm Vĩnh Ui). Dùng thể năm tiếng để bộc lộ tình
cảm buồn thương, bâng khuâng, lưu luyến là đặc điểm của thơ Quang Dũng. Trong Lính râu ria,
nỗi buồn nhớ vợ, thương con được tỏa ra từ tâm sự của người lính đã gây xúc động bao thế hệ
bạn đọc:
“Vợ anh giờ này đâu
Đến Chiều núi mưa rào, nỗi buồn ấy càng mênh mông da diết hơn. Bức tranh phong cảnh
được nhuốm lên tâm sự của tác giả trở nên ảm đạm đến độ thê lương:
“Đồi sắn ướt sững lá
Gà ướt cánh nép hiên
Chim xào xạc trốn biệt
Mưa giăng màn triền miên”
Về giọng thơ, thể năm chữ của Quang Dũng sử dụng giọng kể (Đêm Bạch Hạc, Trông bạn) và
giọng tả (Chiều núi mưa rào), có khi kết hợp cả kể và tả trong cùng một bài thơ (Lính râu ria).
____________________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________________
Thể thơ lục bát chiếm một vị trí quan trọng trong các thể thơ truyền thống của dân tộc. Thơ
lục bát giàu nhạc điệu, uyển chuyển nên dễ chuyên chở những tình cảm sâu lắng, mượt mà. Quang
Dũng dùng thể thơ này để miêu tả nỗi nhớ quê hương da diết của mình:
“Trưa hè bỗng nhớ sông quê
Nước xa không bóng, thuyền đi đôi dòng
Thóc nhà ai có phơi không
Chói chang lửa thóc, sân trông bóng người”
(Trưa hè)
Bài thơ có giọng điệu nhẹ nhàng mà tha thiết, cách sử dụng thanh điệu, cách gieo vần khá
chuẩn (dùng vần bằng 100%, gieo vần chân ở câu 6 - 8 , vần lưng ở câu 8, nhịp thơ đều đặn), chứng
tỏ Quang Dũng sử dụng nhuần nhuyễn thể lục bát.
Thể lục bát gắn bó với nền văn hóa dân gian nên thích hợp cho việc miêu tả tình cảm của đại
chúng, tiếng nói của nhân dân. Nó cũng phù hợp với yêu cầu dân tộc hóa, đại chúng hóa của văn
nghệ nước ta thời kì này. Theo xu thế đó, Quang Dũng có bài Giấc mơ của Bạch. Bài thơ viết về
giấc mơ trở về thăm nhà sau chiến thắng của một chàng vệ quốc quân. Cảnh anh lính tên “Bạch”
về thăm quê thật vui tươi:
“Bạch ta khấp khởi ruột gan
Hai chân chưa đủ còn toan chạy liều
Phép đi từ sáng đến chiều
Mai về Hà Nội còn nhiều việc ghê...”
Bài thơ có cách dùng từ tự nhiên với nhiều khẩu ngữ, từ gọi đáp, từ địa phương và các cách
nói dân giã. Giọng điệu của bài thơ hóm hỉnh với nhiều chi tiết sinh động. Chẳng hạn hình ảnh
người mẹ mừng con đi đánh giặc trở về:
“Bà đang ruộm nốt tấm sồi
Mừng con chạy vỡ cả nồi nước nâu”
Tuy nhiên, ép mình theo tiếng nói quần chúng cũng có nghĩa là Quang Dũng xa rời bản sắc
của cái tôi đã làm nên tên tuổi của ông trong thơ kháng chiến. Vì thế bài thơ dài (74 câu) nhưng
chất lượng nghệ thuật không cao, nhiều lúc sa vào kiểu “vè” hơn là “thơ”. Việc dùng từ ngữ mộc
mạc, dân giã nhiều khi làm đánh mất chất thơ (Ví dụ: Hĩm con đã nhớn / Sao mày nhìn tao?). Thêm
nữa, cái “tạng” người của ông không hợp lắm với thể thơ này. Ông vốn xuất thân từ gia đình tiểu
thương, lại có tính cách hào hoa, phóng túng nên thể lục bát khó có chỗ đứng trong ngôi nhà thơ
ông.
____________________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________________
Thể bảy tiếng hình thành trên cơ sở thơ thất ngôn Đường luật nhưng đã có nhiều cách tân ở
các mặt thanh điệu, vần, nhịp. Trong phong trào Thơ mới, nhiều nhà thơ đã sử dụng thành công
thể bảy tiếng như Xuân Diệu, Huy Cận, Thâm Tâm, Hàn Mặc Tử... Sau Cách mạng, câu thơ bảy
tiếng tuy không còn được trọng dụng nữa nhưng vẫn phát huy được vai trò trong việc thể hiện
những cảm xúc đa dạng của cuộc kháng chiến. Nhiều nhà thơ tiếp tục có sự thành công ở thể này
như Tố Hữu với Bác ơi, Mẹ Tơm, Quê mẹ, Theo chân Bác, Xuân Diệu với Phan Hành Sơn, Phạm Tiến
Duật với Bài thơ về tiểu đội xe không kính...
Quang Dũng sử dụng thể bảy tiếng khá nhiều và chính ở thể thơ này ông đã có những đóng
góp mới mẻ. Ngoài 17/ 47 bài bảy tiếng (tỉ lệ 36,2%), ông còn có 4 bài xen kẽ giữa thể bảy tiếng và
thể năm tiếng. Câu thơ bảy tiếng của Quang Dũng có giọng điệu cổ kính, trang nghiêm với những
tình cảm thiêng liêng và xúc động về cuộc sống và con người:
“Ba chục năm tròn hai cuộc thắng
Trăng nay, diều lại sáo lưng trời
Sài Sơn bóng núi soi mương sáng
Đồng ta Bương Cấn mãi xinh tươi”
(Nhớ một bóng núi)
Hầu hết các bài bảy tiếng của Quang Dũng đều chia khổ, mỗi khổ thường là bốn câu đều đặn.
Cách ngắt nhịp phổ biến là nhịp 4/3 hoặc 2/2/3, gần với cách ngắt nhịp trong thơ thất ngôn cổ
điển. Điều đó cho thấy dấu ấn truyền thống trong thơ bảy tiếng Quang Dũng còn tương đối rõ
nét.
Dù vậy, những bài thơ bảy tiếng của Quang Dũng vẫn khẳng định được vị trí xứng đáng trong
thơ kháng chiến, đặc biệt là thơ chống Pháp. Có được điều đó là bởi chúng mang hai đặc điểm lớn
về mặt thể loại, đó là dấu ấn của thể thơ hành và chất trường ca đậm nét. Hai bài thơ Tây Tiến
(1948) và Những làng đi qua (1947) có thể coi là những bài trường ca đầu tiên của thơ kháng chiến.
Chất trường ca của chúng không chỉ nằm ở dung lượng tác phẩm khá lớn (Tây Tiến 34 câu, Những
làng đi qua 71 câu) mà còn ở khả năng chiếm lĩnh và tái hiện những mặt bản chất của đời sống,
những tình cảm tiêu biểu của thời đại. Đề tài thơ mang tính chất lớn lao, là tiếng nói của cả cộng
đồng, mà trên hết là tiếng lòng của người lính trước những thử thách quyết liệt: tổ quốc còn hay
là mất, độc lập tự do hay nô lệ, ngục tù. Nhà thơ sử dụng bút pháp lãng mạn và bi tráng để dựng
lên những hình tượng thơ kì vĩ là những đoàn quân trùng điệp ra trận hay người lính với tầm vóc
lớn lao. Cảm hứng của nhà thơ cũng là cảm hứng ca ngợi mang đậm chất anh hùng ca... Không
____________________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________________
chỉ ở Tây Tiến và Những làng đi qua, nhiều bài thơ bảy tiếng sau đó của Quang Dũng vẫn giữ được
giọng thơ “tráng ca” như vậy. Chẳng hạn, ở Pha Đin có những hình ảnh thơ ấn tượng:
“Đâu đây đứt xích pháo kêu giòn
Liệt sĩ tên còn xanh núi non
Cơn gió bóng mây qua đỉnh Việt
Mà như lau sậy có linh hồn”
Bốn câu thơ mà có hai nét vẽ đối lập. Một nét vẽ mạnh mẽ, phóng khoáng, đặc quánh các sự
kiện tiêu biểu của thời đại, một nét mềm mại, bay bổng. Cảm hứng ngợi ca của tác giả đã ghi tạc
hình ảnh người liệt sĩ vào gió, mây, núi, lau sậy, vào thiên nhiên vĩnh hằng của đất nước.
Bên cạnh đó, thể thơ bảy tiếng của Quang Dũng còn mang dấu ấn thể hành cổ điển. Tác giả
Trần Mạnh Hảo nhận xét: “Thể hành trong thơ vốn đã cổ từ xưa bên Trung Quốc và được truyền
sang nước ta từ khá lâu. “Tống biệt hành” của Thâm Tâm và “Hành phương Nam” của Nguyễn Bính
mặc dù rất là hay nhưng hình như không khí của hai bài thơ trên vẫn còn óc ách tiếng sóng tiễn
Kinh Kha qua sông Dịch. Đến “Tây Tiến” của Quang Dũng, thì thể thơ hành đã được Việt hóa, kháng
chiến hóa, sông Mã hóa, vệ quốc quân hóa. Nhịp thơ gắt như sự va đập của đầu người vào núi đá
trong một cuộc leo ngất trời, dốc cao dựng đứng”.
Thể thơ bảy tiếng được Quang Dũng sử dụng khá thành công để diễn tả những cuộc lên
đường hào hùng (Đường trăng, Pha Đin, Tây Tiến, Những làng đi qua). Đó không phải là những sự
ra đi đầy bế tắc và cô độc như trong Thơ mới (Ta đi nhưng biết về đâu nhỉ / Thà cứ ở đây uống
rượu say - Nguyễn Bính) mà là sự ra đi của một tâm hồn khoáng đạt đã tìm thấy đất nước làm
điểm tựa để dấn bước. Thời Thơ mới, Thâm Tâm đã có những câu thơ vần trắc ở cuối dòng tạo
khí thế hiên ngang: Đưa người ta chỉ đưa người ấy (Tống biệt hành).
Đến Quang Dũng, giá trị của những câu thơ vần trắc được phát huy hết sức mạnh khiến cho
âm điệu thơ trở nên rắn rỏi, gân guốc:
“...Đào đỏ Nhật Tân ở lại gốc
Chủ nhân còn gác trạm tiền tiêu
Chờ địch kéo lên Yên Phụ dốc...”
Có thể nói, sự sử dụng dày đặc vần trắc ở cuối câu là một nét đặc trưng của thể bảy tiếng thơ
Quang Dũng (Tây Tiến 15/34 câu, Những làng đi qua 31/71 câu, Pha Đin 13/29 câu). Điều này cùng
với tính chất bi tráng, quên mình của người lính trong những cuộc lên đường làm cho câu thơ bảy
tiếng của Quang Dũng mang dấu ấn rõ rệt của thể thơ hành cổ điển.
____________________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________________
3.1.2. Tính chất tự do hóa của thể thơ

Quang Dũng cũng như hầu hết các tác giả cùng thời thể hiện rõ nét xu hướng tìm tòi mạnh
mẽ để phá bỏ các ràng buộc, khao khát đi tìm hình thức thơ mới cho thời đại. Nhà thơ Nguyễn
Đình Thi viết: “Mọi thời đại mới của nghệ thuật thường bao giờ cũng tạo ra một hình thức mới. Thơ
của thời đại mới trong những bước đầu ít khi chịu những hình thức đều đặn, cố định. Nó chạy tung
về những chân trời mở rộng để tìm kiếm, thử sức mới của nó”. Xu hướng tự do hóa về mặt thể loại
trong thơ Quang Dũng được thể hiện trên tất cả các cấp độ bài thơ, khổ thơ và câu thơ.
Ở cấp độ bài thơ, Quang Dũng được sáng tác theo nhiều thể nhưng thể tự do vẫn chiếm tỉ lệ
cao nhất (17/47 bài, tỉ lệ 36,2%). Thể thơ tự do tỏ ra rất phù hợp với cá tính của hồn thơ Quang
Dũng. Tâm hồn ông bay bổng, phóng khoáng, khó có thể chịu bó buộc vào một số thể thơ nhất
định. Trái lại những cảm xúc, suy tư của ông cứ tràn ra mặt giấy thành những câu thơ có độ dài
ngắn khác nhau, vần điệu, nhịp điệu hết sức phóng túng như khổng hề có quy luật mà vẫn rất tất
yếu bởi nó tuân theo quy luật bên trong của cảm xúc thơ.
Thơ tự do Quang Dũng thường không vần hoặc rất ít vần (Mây đầu ô 9/ 43 câu thơ có vần,
Nhớ 9/28 câu thơ có vần, Những cô hàng xén 24/ 74 câu thơ có vần, Đường mười hai 27/ 147 câu
thơ có vần, Đường chiều thứ bảy 28/ 195 câu thơ có vần); số âm tiết trong câu thơ biến đổi linh
hoạt, có câu chỉ một tiếng nhưng cũng có câu dài ra đến 14 tiếng (bài Ba Vì đón Bác). Số câu thơ
trong một bài cũng không không có giới hạn, có bài bốn câu (Nhà mới), có bài gần hai trăm câu
(Đường chiều thứ bảy, Rừng). Với thể thơ tự do, Quang Dũng dễ dàng chuyển tải hiện thực cuộc
sống đầy ắp sự kiện vào trong thơ. Chính vì vậy mà lượng thông tin trong thơ cũng tăng lên rất
nhiều, nhịp điệu câu thơ bị phá vỡ, câu thơ gần với câu văn xuôi hơn. Đó chính là lý do khiến thơ
ông dễ dàng bám rễ vào hiện thực bộn bề của đời sống.
Điều quan trọng là ở thể thơ tự do, Quang Dũng đã thực sự bộc lộ tài năng của mình và để lại
những dấu ấn riêng biệt. Không chỉ ở Không đề và Mây đầu ô mà ở nhiều bài khác, Quang Dũng
cũng có những câu thơ đạt đến độ tài hoa. Đây là điệu tâm hồn của một lớp người ra trận:
“Tôi hành quân lên đường
Ngày tháng nhớ chia ly
Đuôi mắt vời trông nếp áo
Em còn nghe tiếng hát
Tiếng báng súng chạm vào ca sắt
Và cánh sao bay trong lá quốc kỳ”
(Đường chiều thứ bảy)
____________________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________________
Còn đây là hình ảnh con sông Đáy thơ mộng:

“Sông Đáy xuôi dài cồn cát mênh mông
Làng bên bờ xanh mía
Thoảng mùi hoa lan, hoa nhài nhè nhẹ
Tiếng nói xa dần...”
Nói chung, thơ tự do Quang Dũng ít vần, nhịp điệu biến đổi linh hoạt nhưng vẫn đảm bảo sự
hài hòa của nhịp điệu và tiết tấu thơ. Đó là thứ nhịp điệu bên trong, nhịp điệu của tâm hồn tuân
theo quy luật của cảm xúc.
Cùng với việc tập trung sử dụng thể tự do, xu hướng tự do hóa trong thơ Quang Dũng còn
thể hiện ở hình thức thơ hợp thể và biến thể. Thơ hợp thể là một hướng đi sáng tạo của thơ ca
thời kháng chiến. Nếu như mỗi thể thơ, do cách hiệp vần và cấu trúc nhịp điệu thường có ưu thế
trong việc diễn đạt một trạng thái cảm xúc nhất định thì sự phối hợp các thể thơ tạo ra khả năng
thể hiện đồng thời nhiều sắc thái tình cảm. Giọng điệu thơ do đó cũng biến hóa phong phú. Thông
thường nhất trong thơ Quang Dũng là sự phối xen thể bảy tiếng và thể năm tiếng (Mắt người Sơn
Tây, Tôi viết chiều nay, Trắc ẩn, Hồ Nam). Sự kết hợp giữa hai thể này đem đến một hiệu quả đặc
biệt. Thể bảy tiếng có ưu thế trong việc thể hiện tâm hồn vừa hào sảng, tráng chí, vừa bâng khuâng
của Quang Dũng còn thể năm tiếng như một điểm dừng, khoảng lặng đẩy cảm xúc người đọc lên
cao hơn. Chẳng hạn, ở Mắt người Sơn Tây, bao nhiêu yêu thương, nhớ mong, đau xót trong những
câu thơ bảy chữ ở trên được dồn vào khổ thơ năm tiếng ở dưới:
“Đôi mắt người Sơn Tây
U uẩn chiều lưu lạc
Buồn viễn xứ khôn khuây”
Bài Bắt tép kho cà cũng có sự phối xen giữa thể bốn tiếng với câu thơ hai tiếng và sáu tiếng.
Cả bài thơ là bức tranh miền trung du trong trẻo, xinh xắn với những câu thơ bốn chữ đều đặn.
Cảm xúc thơ bỗng đột ngột chuyển hướng bằng một cặp câu thơ sáu tiếng:
“Nước mắt em buông lã chã
Long lanh nhớ giếng quê nhà”
Câu thơ sáu tiếng tắt nghẹn khiến chcảm xúc ngưng đọng thật sự gây ấn tượng với người đọc.
Ở thể tự do, Quang Dũng cũng sử dụng rất nhiều khổ thơ theo các thể truyền thống. Bài Ngựa
có một khổ bảy tiếng, Rừng xen một khổ bảy tiếng, Không đề có ba khổ bốn tiếng. Hầu hết các
____________________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________________
khổ thơ “phối xen” này đều nằm ở cuối bài và có tác dụng gây ấn tượng, tạo điểm nhấn cho bài
thơ. Bài thơ Ngựa có cách kết thúc như thế:
“Lửa bếp hồng thêm, người đến thêm
Chuyện vui chiến dịch kể thâu đêm
Dưới sàn thóc ngựa thơm đầy máng
Róc rách rừng khuya tiếng suối êm”
Cách sử dụng “thể” ở bài này rõ ràng mang một dụng ý nghệ thuật. Bởi vì nếu như ở những
câu thơ trên hình ảnh “ngựa” được khắc họa bằng rất nhiều động từ, bằng câu thơ dài gắn khác
nhau tạo chất “động” cho hình ảnh thơ thì ở cuối bài, khổ thơ bảy tiếng với nhịp thơ mềm mại
(4/3 hoặc 2/2/3) lại dồn trọng tâm vào chất “tĩnh”. Phải chăng dụng ý của nhà thơ là cuộc chiến
đó gian lao, vất vả nhưng không thiếu những phút giây thật thanh thản, yên bình... Ngoài hợp thể,
Quang Dũng còn dùng hình thức thơ biến thể. Vóc dáng của câu thơ cũ có lẽ không đủ sức chứa
đựng hiện thực của thời đại mới cho nên nó cũng có sự chuyển biến rõ rệt. Trong thơ Quang
Dũng, ngoài thể năm tiếng được dùng tương đối ổn định, các thể khác đều có hiện tượng biến
thể. Ở bài Giấc mơ của Bạch, thể lục bát có khi được nhà thơ dùng “dôi” ra một âm tiết:
“Quà em, quà vợ anh mua
Ba chục bánh đậu, “chậc”, cũng vừa tiền thôi”
Có khi lại dùng cách ngắt đôi câu thơ tám tiếng:
“Hĩm con đã nhớn:
- Sao mày nhìn tao...”
Thể bảy tiếng cũng có cách cắt dòng như vậy:
“Ta đi
Ngõ gạch - tường đang đục
Gạn từng giọt nước đánh cầm hơi”
Còn câu thơ bốn tiếng được Quang Dũng tách ra làm hai:
“Thơ người
biệt vắng
Mà vẫn
từng trang”
(Nhớ bạn)
____________________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________________
Tính chất tự do hóa còn nằm ở đơn vị khổ thơ. Thơ ca truyền thống, dù là thể bốn tiếng, năm
tiếng hay bảy tiếng đều có sự chia khổ. Với Quang Dũng khổ thơ không chỉ chịu sự chi phối của
thể loại mà còn phải hài hòa về thanh điệu và thể hiện trọn vẹn ý tình thơ. Cho nên, vẫn là các
thể truyền thống nhưng số câu trong một khổ của Quang Dũng biến đổi rất linh hoạt. Bài Bố Hạ
(thể bảy tiếng) gồm năm khổ thì có hai khổ 3 câu, một khổ 5 câu và một khổ 6 câu. Một mùa thu
tới có hai khổ 6 câu, một khổ 8 câu; Những làng đi qua có một khổ 5 câu, hai khổ 6 câu, một khổ
7 câu, hai khổ 8 câu, một khổ 9 câu, một khổ 10 câu; Trưa hè (thể lục bát) có một khổ 2 câu; Lính
râu ria (thể năm tiếng) có một khổ 7 câu, một khổ 3 câu và một khổ 5 câu. Trong cảm quan thẩm
mỹ của người xưa, cái đẹp gắn với sự hài hòa, cân đối cho nên thơ xưa thường dùng khổ thơ có
bốn câu. Việc sử dụng khổ thơ có số câu lẻ (3 câu, 5 câu, 7 câu, 9 câu) là một sáng tạo độc đáo của
Quang Dũng. Tuy nhiên, ấn tượng nhất vẫn là khổ thơ có ba câu. Giống như thể Haiku của Nhật
Bản, khổ thơ ba câu của Quang Dũng không chỉ phá vỡ tính chất cân đối của thơ truyền thống
mà còn thể hiện tính cô đọng trong hình ảnh, tạo điểm dừng và độ ngân vang cho cảm xúc thơ.
Ví dụ ở Lính râu ria, hình ảnh người lính thương nhớ con được miêu tả:
“- Chị ơi! Cháu ngủ đâu?
Rồi anh bế con chị
Anh lim dim cúi đầu...”
Thêm vào một câu nữa, thơ dễ sa vào kể lể. Dừng lại ở ba câu, hình ảnh thơ thêm ấn tượng và
độ dư ba sẽ lắng sâu hơn trong lòng độc giả mà không cần một sự dẫn giải nào. Để ý kỹ se thấy ở
cả Mây đầu ô và Không đề ta có thể “tách” ra thành những bài Tanka và Haiku rất đẹp.
“Ơi! Con đường xưa
Những mùa trút lá
Cành bàng mồ côi
Cổng cũ rêu phong
Ý đợi người”
(Không đề)
“Tiếng dương cầm...
Ta theo tiếng nhạc
Bay khỏi mái nhà
Ta mê xanh thẳm
Như cánh chim trời”
(Mây đầu ô)
____________________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________________

Ta mãi là mùa xanh xưa
Giữ trọn tình người cho đẹp”
(Không đề)
Hay:
“Mây ở đầu ô mây lang thang
Ôi! Chật làm sao
Góc phố phường”
(Mây đầu ô)
Nói tóm lại, sự kéo giãn biên độ thể loại trong thơ Quang Dũng không chỉ phù hợp với yêu
cầu miêu tả hiện thực thời đại, mà trong chiều sâu, nó còn gắn với cảm quan nghệ thuật, nhận
thức về mặt thẩm mỹ của cái tôi Quang Dũng. Chính cá tính sáng tạo của một tâm hồn phóng
túng, yêu tự do đã đưa Quang Dũng đến với thể thơ tự do hay tìm cách phá vỡ các lề lối của thơ
truyền thống.
3.1.3. Sử dụng thủ pháp ngắt dòng và thủ pháp tạo điểm dừng
Thủ pháp ngắt dòng là lối thơ tự do xuống dòng giữa câu, không hoặc có viết hoa ở đầu mỗi
dòng ngắt. Người ta quen gọi là hình thức thơ bậc thang. Trong giai đoạn đầu chống Pháp, nhiều
nhà thơ tỏ ra có sở trường ở thể này: Hữu Loan, Trần Dần, Yến Lan, Trần Huyền Trân... Quang
Dũng có 7/47 bài thơ sử dụng thủ pháp thơ bậc thang (Nhớ, Rừng, Nhớ bạn, Thu quê ai, Đường
Mười hai, Ba Vì đón Bác, Đường chiều thứ bảy). Số lượng ít ỏi đó cho thấy ông không hề lạm dụng
thể thơ này mà trái lại ông đã biết khai thác những ưu thế của câu thơ bậc thang trong việc miêu
tả sự đứt quãng của cảm giác, tạo nên những điểm dừng, những khoảng lặng để gây sự tập trung
và nhấn mạnh ý nghĩa.
Nhiều câu thơ gợi lên được những cảm xúc và suy nghĩ phong phú:
“Những tàu cau đượm làm chi ánh nắng
Mà sao lưu luyến người!
Ôi ta nhớ một quê nhà”
(Thu quê ai)
Có ý kiến cho rằng kiểu thơ bậc thang trong kháng chiến chống Pháp nặng về hình thức và
“không ghi nhận được thành công nào đáng kể”. Thực tế cho thấy “lối thơ theo kiểu Maiacốpxki”
giai đoạn này vẫn có những thành công nhất định và sống rất lâu trong trí nhớ người đọc (chẳng
hạn Lại về tỉnh nhỏ của Yến Lan, Hải Phòng đêm 19 - 11 của Trần Huyền Trân, Bài thơ Việt Bắc -
____________________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________________
Trần Dần). Ở câu thơ sau trong Đường chiều thứ bảy của Quang Dũng, hình thức bậc thang đã
diễn tả sự sâu lắng trong cảm xúc khi nói về những bi thương trong chiến tranh:
“Tôi gặp em
Nhưng
người bạn xưa
Đã không còn gặp lại
Thân nằm trên một đỉnh Trường Sơn”
Mỗi bậc thơ như một tiếng nấc nghẹn, câu thơ ngập ngừng, rưng rưng…
Cùng với ngắt dòng là thủ pháp tạo điểm dừng. Thơ Quang Dũng sử dụng thủ pháp này khá
nhiều. Trong một số bài thơ, ông thường kết thúc bằng dạng “mở”, gây độ dư về âm và nghĩa.
Chẳng hạn ở bài Trưa hè, ông kết thúc bằng hai câu, tách ra thành khổ riêng:
“Xa quê dầu chẳng võ vàng
Trông mây núi nhớ mây làng về trưa”
Tứ thơ như thể được dồn trọng tâm vào cuối bài, tạo được ấn tượng và gây dư vị trong lòng
độc giả. Ở bài Giấc mơ của Bạch theo thể lục bát, ông kết thúc bằng một câu lục tạo điểm dừng:
“Trách ông trực nhật nào kia
Chưa “nghiên cứu” kỹ đã bê còi vào
Thế là chưa đi đến đâu!”
Đây là lối kết thúc để ngỏ, dòng lục kết thúc như khẳng định một sự tiếp diễn. Ý thơ như thế
không dừng lại mà vẫn tiếp tục phát triển trong trí tưởng tượng của người đọc.
Quang Dũng còn có cách tạo điểm dừng bằng khổ thơ gồm ba câu rất ấn tượng:
“Có những vợ chồng
Không là trăm năm
Mà tình thương yêu...”
Bằng tư duy thông thường, người đọc chờ đợi câu thơ thứ tư, nhưng khổ thơ đã dừng lại ở
đấy. Có lẽ câu thơ thứ tư là một dấu chấm lửng, một sự để ngỏ mà mỗi người đọc có thể tự điền
vào theo cảm xúc và tư duy của mình.
Dùng dấu chấm, dấu chấm than và dấu gạch ngang giữa dòng cũng là cách tạo điểm dừng
quen thuộc của Quang Dũng:
“Thôi nhé miền xuôi! Thôi tạm biệt
Nùn rơm - khói thuốc - bạch đầu quân”
____________________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________________
“Với rừng. Cây lá đổ về xuôi”

(Rừng)
“Bác ngồi đâu. Bác hỏi những ai?”
(Ba Vì đón Bác)
Cách ngắt nghỉ giữa dòng như vậy tạo một khoảng lặng cần thiết cho sự suy tư của độc giả.
Cũng có câu thơ đạt được hiệu quả nghệ thuật cao:
“Tiền nước trả em rồi - Nắng gắt
Đường xa xôi mơ mơ núi và mây”
(Quán nước)
Trong đoạn thơ này, hai chữ “Nắng gắt” được tách ra riêng sau dấu gạch ngang với hai vần
trắc liên tiếp cuối câu tạo ấn tượng. Vẫn là cái nắng ở đầu bài thơ (Tôi lính qua đường trưa nắng
gắt) nhưng đến cuối bài được nhấn mạnh tạo nên một không gian đầy ám ảnh, vừa hiện thực đến
khắc nghiệt (nắng gắt, mái lệch, tường xiêu, giàn mướp nghèo, nhà hoang vắng) lại vừa mơ mộng,
trữ tình (mơ mơ núi và mây, vài sợi tóc,,.)
3.1.4. Sự sáng tạo các yếu tố thanh điệu, vần và nhịp
Trong sáng tạo thơ ca, vần có giá trị đặc biệt trong việc liên kết giữa các câu thơ với nhau,
tạo âm hưởng và tiếng vang trong thơ. Thơ Quang Dũng có cách gieo vần phong phú. Cả lối gieo
vần trong thơ cổ và trong Thơ mới đều được ông vận dụng linh hoạt. Ngoài hai bài thơ lục bát là
Trưa hè và Giấc mơ của Bạch có sử dụng vần lưng, hầu hết thơ Quang Dũng đều sử dụng vần chân.
Ở các thể bốn tiếng, năm tiếng và bảy tiếng, Quang Dũng dùng nhiều cách gieo vần liên tiếp theo
lối tứ tuyệt bốn câu ba vần:
“Ngài đây năm năm miền ly hương
Quê người đôi gót mỏi tha phương
Có những chiều trăng tròn đỉnh núi
Nhà ai chày giã gạo đêm sương”
(Cố Quận)
Cách gieo vần gián cách cũng được nhà thơ sử dụng nhuần nhuyễn:
“Hùng vĩ Pha Đin gì sánh được
Giang sơn gấm vóc một miền Tây
Mới thấy yêu sao là Đất Nước
Pha Đin ngàn chóp nổi hồ mây”
(Pha Đin)
____________________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________________
Sáng tạo độc đáo nhất của Quang Dũng chính là cách gieo vần trắc ở cuối câu. Cách gieo vần
này có mặt ở tất cả các thể (trừ thể lục bát) nhưng tập trung nhất ở thể bảy tiếng và thể tự do.
Nhiều lúc câu thơ bảy tiếng của Quang Dũng dày đặc vần trắc (Những làng đi qua 37 vần trắc/71
câu, Pha Đin 14 vần trắc/29 câu, Bố Hạ 11 vần trắc/21 câu) khiến cho giọng thơ trở nên cứng cỏi,
ngang tàng, tứ thơ lẫm liệt:
Lạc chủ chó gầy mắt hoang dại...”
Khổ thơ có bốn câu nhưng đã có ba câu kết thúc bằng vần trắc, đều là dấu nặng, tạo cảm giác
mạnh về cái ngổn ngang của buổi đầu kháng chiến.
Quang Dũng cũng để lại dấu ấn riêng về nhịp điệu. Nhịp thơ ông nhìn chung là nhịp của cuộc
sống kháng chiến, nhịp của tiếng lòng nhà thơ trong cảm nhận đời thường được thể hiện bằng
chất liệu ngôn ngữ. Ở thể bốn tiếng, nhịp điệu chung là 2/2 rất đều đặn và tươi vui:
“Đường thôn/rạ vàng
Ngậy mùi/cơm mới
Tháng mười/quê ta
Gạo mùa chim ngói”
(Tiết xôi mới trên đường đi khai hoang)
Nhưng có lúc ông sáng tạo nhịp 1/ 3 để nhấn mạnh ấn tượng hay gây cảm giác:
“Mờ/mây Tam Đảo
Sẫm/dáng Ba Vì”
“Ơi!/Con đường xưa
Men vườn ổi thơm”
(Không đề)
Ở thể năm tiếng và thể bảy tiếng, ông thường dùng cách ngắt nhịp truyền thống (2/3) hoặc
(4/3), (2/2/3). Tuy nhiên hai thể thơ này không gò bó như thơ thất ngôn và ngũ ngôn Đường luật
mà có những cách tân. Nhịp điệu thường thay đổi liên tục, có dòng ngắt nhịp chẵn - lẻ (2/3 hoặc
4/3), có dòng ngắt ngược lại (3/2 hoặc 3/4):
“Đêm nay/đêm Bạch Hạc
Ta lại vào/nhà ai
____________________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________________
Nghe sông Lô/cuộn nước

Dềnh lên/suốt đêm dài”
Cách ngắt nhịp như vậy một mặt làm cho nhịp thơ phong phú, đỡ gây nhàm chán, mặt khác
bộc lộ được nhiều cung bậc tình cảm. Ở thể thơ tự do, nhịp điệu còn biến hóa hơn nhiều. Có nhịp
dồn dập, khẩn trương khi viết về khí thế Cách mạng, về những cuộc hành quân (Ngựa, Pha Đin,
Những làng đi qua) nhưng cũng có nhịp chậm, buồn, mênh mang cảm xúc (Đường chiều thứ bảy,
Nhớ về mẹ, Chabbi - Chabbi). Nhịp thơ đó là những hơi thở của cuộc sống được phả vào thế giới
thẩm mĩ của Quang Dũng, tạo thành tiếng thơ đa điệu, phong phú.
Có người cho rằng “Thơ là văn bản gây kỳ lạ”, là “kiến trúc đầy âm vang”. Điều đó có được một
phần là nhờ yếu tố thanh điệu. Thanh điệu không hoàn toàn thuộc về lĩnh vực hình thức mà trong
sáng tạo thơ ca, nó còn phục vụ đắc lực cho việc biểu hiện nội dung. Người ta sẽ còn nhắc rất
nhiều đến cái ngang tàng mà bất đắc chí của Tản Đà, cái “bâng khuâng” của Huy Cận, cái “chơi
vơi” của Xuân Diệu. Người ta cũng sẽ còn phải nhắc nhiều đến những câu thơ tài hoa của Quang
Dũng. Những ai đã một lần qua những cung đường ngoằn ngoèo của Tây Bắc, vượt dốc Pha Đin
không thể không nhớ câu:
“Ngàn thước lên cao, ngàn thước xuống
Nhà ai Pha Luông mưa xa khơi”
(Tây Tiến)
Câu trên ngắt làm đôi với mỗi thanh trắc một bên như hai đỉnh dốc chon von. Câu dưới toàn
vần bằng trải ra như một vùng thung lũng mênh mang mà buồn bã.
Viết về cái khắc nghiệt của cuộc chiến, Quang Dũng cũng chỉ dùng một câu: “Đêm đêm Mường
Hịch cọp trêu người” (Tây Tiến). Hai thanh trắc liên tiếp ở cuối câu (đều là dấu nặng) khiến câu
thơ trĩu về một phía, nặng trịch, hình ảnh thơ hiện lên hoang dại mà kỳ bí.
Ở các thể thơ năm tiếng và bảy tiếng cổ điển, người làm thơ phải chú ý đến niêm và luật. Thơ
Quang Dũng trái lại, ít khi quan tâm đến các yếu tố đó. Ông đặt trọng tâm vào sự vận động tự
nhiên của các thanh điệu trong việc thể hiện tình và ý thơ. Câu thơ (nhất là thơ thất ngôn và thơ
tự do) nhiều lúc trở nên trúc trắc, khó đọc nhưng cũng chính vì thế mà gây ấn tượng:
“Bờ tre cây rơm thôi tịch mịch
Vỡ lá bàng khô bước du kích”
____________________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________________
Có khi, để diễn tả sự miên man, dàn trải trong cảm xúc, nhà thơ lại dùng rất nhiều thanh
bằng:
“Chiều rồi ba lô lại ra đi
Bâng khuâng hồn lính vấn vương gì”
(Nhớ)
“Có những vợ chồng
Không là trăm năm
Mà tình thương yêu...”
(Không đề)
Chính điều đó khiến cho thơ Quang Dũng đôi chỗ mất đi sự cân đối thông thường theo kiểu
thơ cổ điển nhưng lại có nhạc tính cao. Đó là thứ nhạc bên trong, thứ nhạc lòng của nhà thơ đã
tìm được rung động từ những âm thanh của cuộc sống, của kháng chiến và của cả những gian lao
đời thường, đã cất lên thành lời thơ xao xuyến.
3.2. Đặc điểm sử dụng ngôn từ
Ngôn từ là “yếu tố đầu tiên” chi phối và quyết định tác phẩm văn học. Trong thơ, ngôn từ càng
có vai trò quan trọng. Vũ Duy Thông nhận định: “Thơ sở dĩ không phải là văn xuôi, thơ là thơ bởi
cách tổ chức ngôn ngữ của nó”. Sáng tạo ngôn từ thuộc về tài năng nghệ thuật của tác giả, cho
nên tìm hiểu thơ Quang Dũng không thể không đánh giá những đóng góp về mặt ngôn từ của
ông.
3.2.1. Sử dụng thành công biện pháp tu từ trùng điệp
Trùng điệp là sự luân phiên, lặp lại của một số đơn vị ngôn ngữ nhằm thể hiện dụng ý
nghệ thuật. Thơ Quang Dũng dùng rất nhiều biện pháp trùng điệp trên các cấp độ điệp thanh,
điệp vần, điệp từ, điệp câu và điệp đoạn.
Dễ nhận thấy là cách sử dụng điệp câu. Ở Những làng đi qua, hình ảnh “Đoàn vệ quốc
quân một lần ra đi” được khắc họa bằng phép điệp: “Nhớ buổi trung đoàn ta ra đi” (lặp 3 lần),
“Những làng trung đoàn ta đi qua” (lặp 2 lần), “Những làng trung đoàn ta đóng lại” (lặp 2 lần).
Sự lặp lại hoàn toàn hoặc có biến đổi đó khiến cho hình tượng đoàn quân được đưa lên vị trí
trung tâm, đồng thời nhạc điệu thơ cũng mang âm hưởng trầm hùng của những khúc quân
hành.
Bài Trắc ẩn có cách lặp vòng tròn tạo sự không kết thúc của tứ thơ:
“Một chút linh hồn nhỏ
Đi về chân núi xanh
____________________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________________
Màu tím chiều chầm chậm

Hoàng hôn nghe một mình
(...)
Một chút linh hồn nhỏ
Đi về chân núi xanh”
Lặp lại như vậy gây cảm giác chia lìa, mất mát vĩnh viễn, số phận con người cứ rời xa, cứ
chìm dần vào không gian hoang vắng, vào núi xanh, hoàng hôn, chìm trong tiếng chuông giáo
đường...
Có khi ông dùng cách điệp cả tứ thơ và hình ảnh. Bài Mắt người Sơn Tây có nhiều câu
hỏi: “Em đã bao ngày em nhớ thương?”, “Bao nhiêu rồi xác trẻ trôi sông?”, “Em đã bao ngày lệ
chứa chan?”, “Bao giờ trở lại đồng Bương Cấn?”, “Còn có bao giờ em nhớ ta?”... Mỗi câu hỏi
tưởng chừng khác nhau nhưng cách lặp lại của thanh điệu, của kết cấu câu, từ ngữ lại xoáy
vào một điểm: nỗi nhớ quê hương đau đáu không nguôi.
Lặp lại cả khổ thơ cũng là cách riêng của Quang Dũng. Bài Trắc ẩn và Tôi viết chiều nay
có chung ba khổ thơ, Mắt người Sơn Tây và Nhớ một bóng núi có chung một khổ thơ. Biện
pháp điệp ở hai bài khác nhau trong thơ Quang Dũng thường có tác dụng hồi tưởng hay gợi
cảm giác miên man, sâu lắng.
Cách sử dụng “điệp” còn thể hiện ở những từ láy. Mỗi từ láy với sự lặp lại của âm tiết (phụ
âm đầu, phần vần, hay lặp hoàn toàn) có khả năng gợi hình, gợi cảm đặc biệt. Lượng từ láy
trong thơ Quang Dũng khá phong phú. Chỉ tính riêng mười bài đầu của Tuyển tập Quang
Dũng đã có tới 33 từ láy: chơi vơi, khúc khuỷu, thăm thẳm, đong đưa, lanh lảnh, lã chã, heo hút,
tịch mịch, râm ran, héo hon, quạnh quạnh, rụng rời, giăng giăng, dạt dào, xác xơ... Quang Dũng
không dùng từ láy một cách hời hợt. Sự lựa chọn từ láy của ông là tinh tế và thuyết phục. Đã
có biết bao người viết lấy hai chữ “chơi vơi” đầu bài Tây Tiến làm điểm tựa để hiểu cả bài thơ,
nhưng cho đến giờ chưa ai lý giải hết cái mông lung, huyền ảo, bồng bềnh mà da diết, sâu
thẳm của nỗi nhớ mà hai chữ “chơi vơi” ấy đã tạo ra.
Từ láy “chon von” trong câu thơ sau cũng rất phù hợp:
“Lắc đầu tài xế thấm mồ hôi
Bên dốc chon von ngàn thước vực”
(Pha Đin)
____________________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________________
Diễn tả cảm giác không thăng bằng, còn có chữ “chênh vênh” nhưng Quang Dũng vẫn
chọn “chon von” vì “chon von” còn thể hiện được độ cao và nó hợp với ba chữ “ngàn thước
vực” ở phía sau.
3.2.2. Cách dùng động từ, từ cảm thán, từ gọi đáp, từ để hỏi
Tác phẩm văn học trong bản chất là sự giao tiếp, đối thoại, là nơi giao hòa “hai tiếng nói”
mà trong đó nhà văn đi tìm sự gặp gỡ, cảm thông ở người đọc. Tố Hữu nói: “Thơ là điệu tâm
hồn đi tìm hồn đồng điệu”. Pôn Elua cũng cho rằng đặc trưng của thơ là “Từ chân trời một
người đến chân trời của mọi người”.
Quang Dũng là một tiếng thơ đầy rung cảm. Tâm hồn ông mở rộng để đón nhận mọi âm
thanh của cuộc sống đồng thời cũng mong muốn trải tấm lòng của mình ra để nhận về sự
chia sẻ của bạn bè, người đọc. Thế nên thơ ông nhiều từ cảm thán, từ gọi đáp, từ để hỏi. Lớp
từ này có giá trị đặc biệt trong việc thể hiện cảm xúc và hướng sự giao tiếp vào độc giả.
Những từ cảm thán trong thơ ông là tiếng kêu của một tấm lòng yêu cuộc sống và giàu
tình cảm: “Ôi những xe bò ắp bánh chưng” (Nhớ một bóng núi), “Ôi chật làm sao / Góc phố
phường” (Mây đầu ô), “Chao ôi! Bờ suối tối đen” (Tiếng chim rừng), “Ôi! Nhớ thương người im
lặng quá!” (Tôi viết chiều nay), “Ôi ta nhớ một quê nhà” (Thu quê ai), “Ôi Sơn Tây, Sài Sơn
thương yêu” (Nhớ một bóng núi)...
Tâm hồn ông hẳn là rất nhạy cảm và mang nhiều nỗi niềm nên khi những xúc động dâng
trào thành tiếng kêu tha thiết thì đó là những tình cảm rất chân thực. Vì thế, nó gợi được sự
đồng cảm, sự xúc động chân thành ở người đọc.
Lớp từ gọi đáp đầy ắp trong thơ Quang Dũng. Ông gọi tên thiên nhiên, gọi con người, gọi
quê hương bằng cả tấm lòng xao xuyến: “Trường Thành xa lắm Hán vương ơi”, “Ái khanh! Ái
khanh! Lời nghẹn ngùng” (Chiêu Quân), “Chị ơi! Cháu ngủ đâu?” (Lính râu ria), “Em ơi! Em ơi!
Đêm dần vơi” (Cố Quận), “Những linh hồn bé nhỏ chúng ta ơi” (Tôi viết chiều nay), “Ơi! con
đường xưa”, “Sông ơi! Dài sao / Rộng ơi! Biển cả” (Không đề), “Anh nhỉ! Muôn đời ơn tự do”
(Một mùa thu tới), “Hỡi ai! Trên đường lên huyện Ba Vì” (Ba Vì đón Bác)...
Nỗi khát khao giao cảm, gần gũi với cuộc đời trong tâm hồn ông đã bật lên thành những
tiếng gọi. Có tiếng gọi mong được đáp lại, cũng có tiếng gọi rơi vào hư vô. Nhưng tất cả đều
gợi nhiều lưu luyến, thương cảm:
“Sông ơi!
Trở về đây buồn đất cũ người xưa”
(Nhớ về mẹ)
____________________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________________
Từ gọi đáp còn gợi sự kính cẩn, trang trọng khi nói về Bác:
“Hỡi ai đi trên đường
Hãy xuống xe, ngả nón
Vào Đồi cây đón Bác”
(Ba Vì đón Bác)
Các dạng câu hỏi và từ để hỏi cũng là một “kênh” giao tiếp của Quang Dũng. Trong 47 bài
thơ, ông dùng tới 39 câu hỏi. Điều này làm cho thơ ông gợi lên nhiều băn khoăn, nhiều âu lo
về cuộc sống, về chiến tranh. Thời đại đặt ra cho ông biết bao câu hỏi đầy đớn đau, ngang
trái: “Bên này em có nhớ bên kia?” (Đôi bờ), “Em đã bao ngày lệ chứa chan?”, “Em đã bao ngày
em nhớ thương?”, “Mẹ tôi em có gặp đâu không? / Những xác già nua ngập cánh đồng” (Mắt
người Sơn Tây), “Chị ơi! Cháu ngủ đâu?” (Lính râu ria)...
Đồng thời hỏi cũng là một cách để bộc lộ cảm xúc. Những câu hỏi tu từ làm cho thơ
Quang Dũng thêm phần gợi cảm:
“Thương nhớ ơ hờ, thương nhớ ai?
Sông xa từng lớp lớp mưa dài”
(Đôi bờ)
“Lá múa rì rào trên bãi vắng
Mái nhà ai đó nắng xiêu xiêu?”
(Thu)
“Chiều đến từ đâu...
Mà lạnh đến từ đâu?”
(Thu quê ai)
Tính chất giao tiếp ở các kiểu từ gọi đáp, từ cảm thán, từ để hỏi đã kéo thơ ông lại gần
với người đọc hơn. Đọc thơ ông ta có cảm giác như đang trò chuyện, tâm tình với ông, đang
cùng ông đi vào thế giới cảm xúc hay cùng ông đi tìm câu trả lời cho những ưu tư trong cuộc
đời...
Cách mạng và kháng chiến là thời đại của lý tưởng anh hùng thôi thúc con người hành
động. Thơ kháng chiến vì thế dùng nhiều động từ, đặc biệt là lớp từ ngữ chỉ khí thế chiến đấu
của người lính, chỉ hành động của cơ thể hay chỉ sự tàn phá của chiến tranh. Thơ Chính Hữu,
Lê Anh Xuân, Phạm Tiến Duật luôn đặt con người vào tư thế “động”, tư thế sẵn sàng chiến
đấu. Chẳng hạn trong khổ thơ bốn chữ sau, Phạm Tiến Duật dùng liên tiếp đến năm động từ
gợi không khí sôi nổi, quên mình trong chiến đấu:
____________________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________________
“Bom dập liên hồi

Lỗ tai máu chảy
Xông lên vá đường
Mặc cho áo cháy”
(Ngãng thân yêu - Phạm Tiến Duật)
Tìm hiểu thơ Quang Dũng, chúng tôi nhận thấy thơ ông không nhiều động từ lắm. Những
động từ trong thơ ông lại thường là động từ hướng nội hơn là động từ hành động. Ngoài “nhớ”
được dùng 47 lần, “thương” 12 lần, “mơ” 4 lần, “mộng” 2 lần, thơ ông còn có những “xao xuyến”,
“bâng khuâng”, “vấn vương”, “sầu”, “thoáng hiện”, “hờn tủi”, “trông về”, “trở lại”, “ngóng trông”,
“đợi chờ”, “hoài vọng”, “buồn”, “u uẩn”, “thao thức”, “nghẹn ngào”, “rưng rưng”... Lớp từ này làm
tăng thêm sự sâu lắng, đằm thắm trong tình cảm. Nó cũng phù hợp với phong cách thơ nhẹ
nhàng mà tha thiết của Quang Dũng. Có khi thơ ông xuất hiện cùng một lúc nhiều động từ
chỉ tình cảm:
“Long lanh bóng núi in sông biếc
Buồn nhớ thương ai lòng rưng rưng”
(Thu)
Điều đó cho thấy thi nhân là con người có tâm hồn nhạy cảm, luôn tha thiết với cuộc đời.
3.2.3. Ngôn từ thơ Quang Dũng giàu chất ký
Thể ký được sử dụng nhiều trong văn học Việt Nam 1945 - 1975. Với trách nhiệm của
người nói lên tiếng nói thời đại, thơ cũng hấp thu vào mình những yếu tố của thể ký. Nhìn
chung, thơ kháng chiến giàu chất ký bởi trong kháng chiến có bao sự việc, hoàn cảnh, con
người cần miêu tả. Riêng với Quang Dũng, chất ký trong thơ còn là biểu hiện tự nhiên của
con người ưa phiêu lưu tài tử, thích thưởng ngoạn.
Bằng ngòi bút của mình, nhà thơ đã đưa cả cuộc kháng chiến trong buổi đầu còn ngổn
ngang, bề bộn đến với người đọc. Người ta có thể tìm thấy ở đây cả “bát muối vừng, nồi cơm
trộn sắn, nải chuối tiễn quân” lẫn “na pan, bom bướm, bom dây”, từ “chiếc tã đầu giường còn
cháy dở”, “lạc chủ chó gầy mắt hoang dại” đến “mùi ét xăng”, “đoàn xe chuyển bánh”, “pháo
nặng lù lù”... Nhà thơ diễn đạt tự nhiên như kể lại câu chuyện về đời lính với tâm trạng người
trong cuộc, vừa phấn khởi, tự hào, vừa thấu hiểu những gian lao:
____________________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________________
Lạc chủ chó gầy mắt hoang dại”

Lớp từ ngữ chiến trận trong thơ ông không thật nhiều nhưng lại vô cùng phong phú về
nội dung: bao đạn ướt, thành lũy, chiến xa, chiến hào, trạm tiền tiêu, giày đinh giặc, dân quân,
vọng gác, tự vệ, du kích, trung đoàn, vệ quốc quân, khẩu hiệu, chiến sự, hành quân, lửa ngang
trời, phòng tuyến, ba lô, chạy giặc, chinh chiến, tiếng súng rền, vây hãm giặc, đứt pháo, đạn
bom, quân thù, hố tăng xê, chiến dịch, bộ đội chính quy, súng máy, kháng chiến, hố bom... Lớp
từ này có tác dụng ghi lại toàn vẹn, phong phú, nhiều chiều đời sống kháng chiến của dân
tộc. Có lúc là cuộc chiến đang hồi căng thẳng, quyết liệt: “Rừng trên súng mũ vào quân dịch
/ Lá rừng thét gió đợt xung phong” (Rừng), là những gian khó của đời lính: “Anh bạn dãi dầu
không bước nữa / Gục lên súng mũ bỏ quên đời” (Tây Tiến), hay đơn thuần là những phút giây
thanh thản của người lính trong đời thường: “Tự vệ xách đèn chai lối xóm / Khuya về chân
khỏa vội cầu ao” (Những làng đi qua).
Việc dùng chất ký để ghi lại sự đa dạng của cuộc chiến đã làm ngôn từ thơ Quang Dũng
có sự tăng cường tính hiện thực và yếu tố thời sự. Do đó, đọc thơ ông ta có cảm giác như
đang xem những bức phác họa còn tươi rói chất sống, còn đẫm hơi thở chiến trường. Điều
này không chỉ bắt nguồn từ hiện thực mà còn bắt nguồn từ bản thân cảm nhận thẩm mỹ của
nhà thơ với cuộc sống.
Đây là vấn đề có tính chất hai mặt. Hiện thực đời sống dù là thời bình hay thời chiến thì
cũng đầy ắp các sự kiện, các chi tiết. Nhưng dung lượng ngôn từ thơ lại có hạn. Lựa chọn chi
tiết nào, lược bỏ chi tiết nào, chọn điểm nhìn nào để miêu tả cuộc sống sao cho “đắt” nhất,
ấn tượng nhất lại là công việc của các nhà thơ. Nếu không chú ý đến điều này, việc lạm dụng
chất ký trong thơ sẽ làm thơ “chết đuối” trong các sự kiện. Với các nhà thơ tài năng, chất ký
đó sẽ thấm đẫm chất thơ. Nhiều bài thơ của Quang Dũng nằm ở trường hợp thứ hai, trở nên
rất ấn tượng với người đọc (như Mây đầu ô, Những làng đi qua, Đường trăng).
Tuy nhiên, thơ Quang Dũng không phải không có bài, có câu chất ký bị lạm dụng, trở nên
lấn át chất thơ (một số đoạn trong Rừng, Đường Mười hai, Đường chiều thứ bảy). Những lúc
như vậy, thơ ông thường dài, lặp, có lúc thừa. Nhưng dù sao, với Những làng đi qua, Thu,
Chabbi - Chabbi và những bài thơ giàu chi tiết khác, Quang Dũng đã góp phần đáng kể vào
việc lưu dấu ấn của cả một thời kỳ kháng chiến của dân tộc vào lòng độc giả.
Nhà thơ Bì Hưu Nhật xưa từng nói: “Bách luyện thành tự, thiên luyện thành cú” (luyện
trăm lần mới được một từ, luyện ngàn lần mới được một câu thơ). Viết ra được một câu thơ
____________________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________________
hay không phải là việc dễ dàng gì. Bởi vì “Dùng chữ như đánh cờ tướng” (Nguyễn Tuân). Chúng
tôi cho rằng với tư cách là một trong những nhà thơ mở đầu cho nền thơ kháng chiến, Quang
Dũng đã khá thành công về mặt ngôn từ. Thơ ông không có cách dùng từ quá cầu kì, gọt giũa
hay kiểu cách nhưng vẫn có sức hấp dẫn riêng của một lối thơ chân mộc, giàu tình cảm.
Những kiểu động từ, từ cảm thán, từ gọi đáp, từ để hỏi làm cho thơ ông giàu suy tư, giàu cảm
xúc nhưng chất ký trong thơ cùng với việc sử dụng dày đặc biện pháp trùng điệp lại tăng
cường tính chất hiện thực cho thơ ông. Hai yếu tố này kết hợp với nhau tạo cho thơ Quang
Dũng một dấu ấn rất riêng, khó lẫn với các nhà thơ cùng thời.
3.3. Giọng điệu thơ Quang Dũng
“Thơ khởi phát từ lòng người ra” (Lê Quý Đôn). Mà tấm lòng, tâm hồn mỗi người bao giờ cũng có
nét khác biệt. Cho nên khi bài thơ ra đời bao giờ nó cũng mang một “điệu tâm hồn” của riêng tác giả.
Với các nhà thơ tài năng, giọng điệu là một trong những yếu tố góp phần quan trọng tạo nên phong
cách nghệ thuật độc đáo của họ. Nguyễn Đăng Điệp đưa ra định nghĩa: “Giọng điệu được hiểu như là
lập trường, thái độ, tình cảm, đạo đức của nhà văn đối với các hiện tượng được mô tả trong lời văn và
khả năng huy động các biện pháp nghệ thuật làm nổi bật giọng điệu”.
Đọc thơ Quang Dũng, “người ta mến mộ về cái chất Quang Dũng của chúng”. Trên cái nền chung
của giọng điệu ngợi ca, tôn kính thơ kháng chiến, thơ Quang Dũng vẫn nổi lên một cá tính sáng tạo
đích thực, một giọng điệu riêng không dễ lẫn với các nhà thơ cùng thời. Tìm hiểu thơ Quang Dũng,
chúng tôi thấy nổi lên những giọng sau:
3.3.1. Giọng hào hùng, tráng chí
Giọng điệu hào hùng trong thơ Quang Dũng bắt nguồn từ không khí thời đại: “Một điều rất
cơ bản là hào khí của thời đại đã gây chấn động trong tâm hồn anh, và tiếng thơ riêng biệt của anh
có phần âm vang từ hào khí ấy”. Ngay từ khi Tây Tiến ra đời, chất tráng ca, chất hào hùng, lí tưởng
quên mình vì nghĩa của bài thơ đã trở thành men say của bao thế hệ ra trận. Những ai từng một
lần cầm súng, hòa mình vào đoàn người “cả thế kỷ cùng ra trận” làm sao không nhớ, không yêu
những câu thơ thế này:
“Tây Tiến đoàn binh không mọc tóc
Quân xanh màu lá dữ oai hùm
Mắt trừng gửi mộng qua biên giới
Đêm mơ Hà Nội dáng kiều thơm”
(Tây Tiến)
____________________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________________
Trong Thương nhớ mười hai, đã có lúc nhà vãn Vũ Bằng phải thốt lên: “Tháng mười, nhớ đến
gió Đọi Điệp, mặc áo va rơi, đi như muốn bay lên trời mà miệng vẫn không ngớt ngâm bài Tây Tiến”.
Đến Những làng đi qua, Quang Dũng vẫn giữ được giọng thơ hào hùng như thế. Nhịp điệu bài
thơ là nhịp quân hành, đồng thời cũng là nhịp lòng của nhà thơ đang bừng bừng khí thế. Điệp ngữ
“Những làng trung đoàn ta đi qua” được lặp lại nhiều lần thể hiện niềm tự hào phơi phới của tác
giả. Bằng điệp khúc đó, nhà thơ đã phác lên khí thế của cả dân tộc ra trận:
“Thôi nhé Miền xuôi! Thôi tạm biệt
Ta đi Ngõ gạch - tường đang đục
Gạn từng giọt nước, đánh, cầm hơi”
Đó là cuộc lên đường của những chàng trai trẻ, phần lớn là người Thủ đô, quyết dứt bỏ mọi
hạnh phúc riêng tư nhỏ hẹp và bối cảnh phồn hoa đô thị, ra đi vì nghĩa lớn. Không khí ngổn ngang
của cuộc chiến (lửa ngang trời, ngõ gạch tường đang đục) càng nung nấu ở họ ý chí chiến đấu và
cảm hứng anh hùng. Những thử thách gian lao càng thôi thúc người lính ra trận. Tất cả những
điều đó tạo nên dấu ấn khó quên về thời kỳ đầu kháng chiến. Quả đúng như nhà nghiên cứu Lưu
Khánh Thơ đã nói, thơ Quang Dũng giai đoạn này mang “khẩu khí anh hùng” trong cách sử dụng
ngôn ngữ, xây dựng hình tượng nhân vật.
Để làm được điều đó, nhà thơ đã sáng tạo ra những bài thơ mang âm hưởng thể loại hành.
Nhiều bài thơ, Quang Dũng dùng câu thơ bảy chữ chắc, khỏe và vần trắc mạnh mẽ lột tả được cái
gian nan của cuộc chiến hay khí thế anh hùng. Đặc biệt ông đã sử dụng những âm thanh “khổ độc”
và vần trắc ở cuối câu để nói lên sự gian lao thời kỳ đầu kháng chiến:
“Thôi nhé miền xuôi! Ta tạm biệt
Cống Chéo - Hồng Xuân - thề một chết
Hàng Gai tay báng trục “ba càng”
Đất cũ Thăng Long người lẫm liệt”
Hiệu quả của vần trắc thật ấn tượng. Những câu thơ mạnh mà gọn như nhát dao chém đá,
như một lời thề quyết liệt. Khí thế anh hùng đã đưa nhà thơ đến với những vùng đất thiên nhiên
hiểm trở, khắc nghiệt hay những chiến trường ác liệt nhất. Đó là những Pha Đin hay là Đường
Mười hai:
“Đường Mười hai anh dũng
Đường dài hun hút đá răm
____________________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________________
Mình mang đầy vết đạn bom

Nhưng quân thù khiếp sợ”
Giọng thơ ông hùng tráng mà trang nghiêm khi nhắc đến sự hy sinh:
“Áo bào thay chiếu anh về đất
(Tây Tiến)
Cũng có lúc đó là giọng trang trọng và đầy trìu mến khi viết về cuộc giao quân:
“Hãy nghỉ tay chèo và gấp lưới
Bữa riêu thơm khói bếp nhà chài
Ăn vội!
Trống tập trung
Vang vọng bến Lương Tuyền...”
(Bất Bạt đêm giao quân)
Âm điệu hào hùng, cảm hứng ngợi ca không phải là đặc trưng chỉ có ở thơ Quang Dũng,
Khí thế hừng hực của cuộc kháng chiến kết hợp với lý tưởng của tình yêu tổ quốc đã tạo nên
chất tráng ca của thơ thời kỳ này. Nhưng cũng chính vì thế mà đôi chỗ thơ sa vào khiên cưỡng,
lên gân trong cảm xúc. Chẳng hạn ở bài thơ rất nổi tiếng Bên kia sông Đuống của Hoàng Cầm
ta vẫn thấy những câu chưa chân thật về cảm xúc như:
“Tiếng em cắt cỏ trại tù
Căm căm gió rét mịt mù mưa bay
Thân ta hoen ố vì mày
Thù ta cùng với đất này dài lâu”
Thơ Quang Dũng hiếm khi rơi vào trạng thái đó. Giọng thơ ông hào hùng mà vẫn chân
thành trong cảm xúc, có lúc bay bổng nhưng vẫn đứng vững trên cái nền hiện thực. “Dường
như anh chưa bao giờ giấu mình và càng không bao giờ dối mình trong thơ”. Đó chính là cái
chất Quang Dũng cả trong thơ và trong đời: “nồng” mà vẫn rất “đượm”, hào hùng nhưng không
cao giọng, giả giọng.
3.3.2. Giọng bâng khuâng, mơ hồ, phiêu diêu
“Quang Dũng ưa phiêu diêu, trong thơ cũng như trong cuộc sống”. “Bản chất của ông
là mây, ở góc độ phiêu bồng” (Vân Long). Đó quả là những lời nhận xét xác đáng của những
người bạn thân đã gắn bó với nhà thơ hơn nửa cuộc đời. Cả trong thơ, nhạc, họa ông đều
để lại một “dư vị” thật bâng khuâng và gợi cảm. Những bức tranh ông vẽ, một gốc bàng
____________________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________________
mùa đông, một đỉnh núi Ba Vì lãng đãng mây mờ, một dòng sông Mã... Tất cả đều được
miêu tả viễn cảnh, thấm đượm một cái nhìn bàng bạc. Bài hát Ba Vì mờ cao ông sáng tác
bồng bềnh, mờ ảo, từng nốt nhạc cũng là từng lời thơ lắng sâu vào hồn người: “Ba Vì mờ
cao / Làn sương chiều xa buông / Gió về hương núi thơm / Dâng hồn về đâu?...”
Trong thơ ca, Quang Dũng có “giọng thơ thiết tha lạ thường”, vừa mềm mại, vừa da
diết, khi “lảng bảng xứ Đoài mây trắng” (Hoài Việt), lúc lại “như một bản tình ca hòa tấu”
(Lê Đạt).
Tâm hồn giàu mơ mộng kết hợp với lối sống lãng tử đã tạo cho ông một giọng thơ
phiêu diêu khó lẫn. Ngay từ trước Cách mạng, giọng thơ ấy đã xuất hiện một cách khá rõ
nét:
“Em ơi! Em ơi! Đêm dần vơi
Trông về phương ấy ngóng trông người
Trăng có soi qua đầu tóc bạc
Nẻo về cố quận nhớ thương ơi”
(Cố Quận)
Không gian, thời gian đầy khơi gợi, nhân vật trữ tình cô đơn, thương nhớ. Tất cả tạo
nên một cảm giác miên man khó tả.
Đến với hai cuộc kháng chiến hào hùng và gian khổ, Quang Dũng vẫn để lại một chất
giọng bàng bạc. Ở Hồ Nam là một chút bâng khuâng trước chiến dịch:
“Vàng cũ thời gian trang nhật ký
Bâng khuâng y tá mắt trông người
Chưa vào chiến dịch quân y vắng
Quê nhà Hà Nội dạ như khơi”
Ở Thu là một bức tranh quê thật mềm mại:
Trong Tây Tiến, chen lẫn với khúc quân hành trầm hùng là âm điệu của “một bản tình
ca” mượt mà, tha thiết. Có đoạn thơ trở thành ám ảnh với những người yêu Tây Tiến:
“Người đi Châu Mộc chiều sương ấy
Có thấy hồn lau nẻo bến bờ
Có nhớ dáng người trên độc mộc
Trôi dòng nước lũ hoa đong đưa...”
____________________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________________
Giọng điệu thơ mơ hồ, lãng đãng. Bóng dáng người con gái thoáng hiện về trong nỗi
nhớ, hòa lẫn vào sương khói, mây mờ, hồn lau, vào dòng nước lũ, bồng bềnh, hư ảo.
Giọng điệu bâng khuâng, mơ hồ, phiêu diêu khiến cho thơ Quang Dũng nhiều lúc là
những lời thủ thỉ, tâm tình, đầy thương mến. Giọng thơ ông dịu dàng, chân tình, nhỏ nhẹ
khi nói với một anh lính viễn chinh đã bỏ mình trên đất Việt:
“Chabbi, Chabbi
Còn bao giờ qua biển
Để về với đất trời bên ấy
Hai mươi tuổi trẻ nằm đây
Lòng đất Việt Nam hiền hậu”
(Chabbi - Chabbi)
Có lúc lại cất lên thật tha thiết mà cũng rất chân thành khi viết về nỗi nhớ quê:
“Những tàu cau
Đượm làm chi ánh nắng
Ôi ta nhớ một quê nhà”
(Thu quê ai)
Góp phần tạo nên dòng chảy mơ hồ, phiêu diêu trong thơ Quang Dũng chính là hệ
thống đại từ phiếm chỉ và các hình ảnh không xác thực rất dày đặc trong thơ ông: “Ngồi
đây mà tưởng nhớ phương nào”, “Nhà ai chày gạo giã đêm sương”, “Trông về phương ấy
ngóng trông người”, “Thương nhớ ớ hờ thương nhớ ai”, “Bên này em có nhớ bên kia”, “Chiều
ấy em về thương nhớ ai”, “Mái nhà ai đó nắng xiêu xiêu”... chính điều đó làm cho thơ
Quang Dũng luôn có cảm giác lãng du, phiêu bồng của những chuyến đi:
“Có những mảnh giường lạ
Nhìn ra khoảng sân nào
Nửa đêm chợt thức giấc
Thấy ta nằm ở đâu?”
Chất giọng mơ hồ, phiêu diêu, thoáng chút bâng khuâng, bàng bạc trong thơ Quang
Dũng là một thanh âm lạ trong cái nền chung của giọng điệu ngợi ca, tôn kính, hào hùng
thơ kháng chiến. Với chất thơ ấy, Quang Dũng đã tạo nên được một “giọng điệu riêng”,
“một cá tính sáng tạo đích thực” như cách nói của nhà nghiên cứu Nguyễn Đăng Điệp.
____________________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________________
3.3.3. Giọng buồn thương

Có một điều tưởng chừng như nghịch lí là nếu trong cuộc đời, Quang Dũng được biết
tới như một người giỏi tiếu lâm, có khiếu hài hước thì trong thơ ca ông lại chẳng mấy khi
vui. Thơ ông chứa nặng những nỗi buồn. Tâm hồn ông “như cái giếng thơi. Trên mặt giếng
mây gió bốn mùa và mặt trời, mặt trăng vẫn lượn qua, nhưng đáy giếng tĩnh lặng, hàm
chứa nỗi niềm gì, ai mà thấy hết”. Giọng điệu buồn trong thơ Quang Dũng trước hết là
biểu hiện cụ thể của một tâm hồn nhạy cảm, giàu suy tư. Nhưng trong buổi đầu nó cũng
gắn nhiều với hoàn cảnh thời đại. Người lính lên đường đi chiến đấu với trái tim rực lửa
nhưng cũng biết mình phải đối mặt với gian nguy lớn: “đánh trận tử vong ít, sốt rét rừng
gây tử vong nhiều”, thiếu lương thực, vũ khí, thiếu thuốc men... Những điều đó đã phả vào
thơ ca kháng chiến một “dòng phụ lưu” mang âm điệu buồn thương bên cạnh “dòng chủ
lưu” những bài thơ hào hùng. Màu tím hoa sim của Hữu Loan, Chiều mưa đường số năm
của Thâm Tâm và Không nói của Nguyễn Đình Thi là những bài thơ chảy theo dòng phụ
lưu đó.
Riêng với Quang Dũng, giọng buồn thương còn là một phương diện tạo nên phong
cách thơ Quang Dũng và để lại giá trị cho thơ Quang Dũng. Nhà nghiên cứu Phong Lê
khẳng định: “Phải có buồn mới đúng là hồn thơ Quang Dũng. Chút buồn sao thoát được
trong lận đận chuyện đời, trong nỗi sợ ngày qua, nhưng buồn không phải để mất lòng tin
vào cuộc đời. Đối với ông đó là toàn bộ sự sống bình dị mà ấm áp của người thân và bạn bè,
của không ít những người biết ông và yêu mến ông, cả trong đời và trong thơ”.
Thơ Quang Dũng là thế giới của nỗi buồn. Chữ “buồn” đi về nhiều lần trong các sáng
tác của ông: buồn thương, buồn êm ấm, buồn đất cũ người xưa, buồn viễn xứ khôn khuây,
nỗi buồn nghĩa địa, buồn lắm Hồ Nam ơi... Cùng với đó là hệ thống những từ ngữ, hình
ảnh cực tả nỗi buồn: xơ xác, rũ héo, đìu hiu, tịch mịch, hiu hắt... Điều đó làm cho â m điệu
thơ Quang Dũng nhiều khi trở nên da diết, mênh mang và sâu lắng.
Ngay ở bài thơ đầu tiên, đánh dấu thành công vượt bậc của Quang Dũng, Tây Tiến,
âm điệu buồn đã trở thành chủ âm của giọng thơ Quang Dũng. Trần Lê Văn nhận thấy ở
đó “phảng phất những nét buồn, những nét đau nhưng là cái buồn đau bi tráng chứ không
phải là cái buồn đau bi lụy”. Đặng Anh Đào cũng cho rằng Tây Tiến “gợi một dư vị buồn
rất sâu”. Những nhận định trên quả là xác đáng. Không buồn sao được khi người lính lần
đầu ra trận đã phải đối diện với thiếu thốn, hy sinh, với thiên nhiên hoang dại, với mưa
nguồn, thác lũ, dốc chênh vênh, cọp trêu người. Nhà thơ Quang Dũng hồi tưởng lại:
____________________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________________
“Chúng tôi đóng quân ở nhà dân, cứ mỗi lần nghe tiếng cồng nổi lên, lại tập trung đến nhà
trưởng thôn để tiễn một con người vĩnh biệt núi rừng. Tiếng cồng ở Tây Tiến thật buồn.
Buồn đến nẫu ruột. Kể chuyện lại, bây giờ tôi vẫn nghe văng vẳng tiếng cồng”.
Sau Tây Tiến, giọng buồn thương đã tạo nến một loạt những thành công của Quang
Dũng như Mắt người Sơn Tây, Đôi bờ, Lính râu ria... Quang Dũng nói nhiều đến những
mặt trái của chiến tranh, những mất mát đau thương, những cảnh chia ly, những cuộc
gặp gỡ vô định giữa dòng đời... nơi đâu cũng không tránh khỏi những chuyện buồn. Bài
thơ Quán nước miêu tả một lần dừng chân của người lính trên đường hành quân xa. Chỉ
giản dị thế thôi mà thơ gợi lên nhiều xúc cảm thấm thía. Người lính rời bỏ quê hương lên
đường chiến đấu. Người em gái trong cảnh loạn ly cũng phải cất bước ra đi. Họ gặp nhau
trên đường gió bụi, giữa bộn bề của cuộc chiến, giữa những ngang trái cuộc đời. Cuộc
gặp gỡ giữa hai kẻ tha hương đã dâng lên mối đồng cảm sâu sắc:
“Và chợt nhớ chúng ta xa nhà cửa
Em tản cư tôi làm lính tiền phương
Quê Hà Nội cùng xa từ một thuở
Lòng rưng rưng thương nhau quá dọc đường”
Lính râu ria là câu chuyện cảm động về một người lính vùng tản cư xa gia đình, nhớ
vợ con. Vì thế khi gặp được cháu bé con chị chủ quán thì bao nhiêu yêu thương trào dâng
trong lòng anh:
“Bàn tay như rễ cây
Bộ râu như bàn chải
Anh ôm con người ta
Anh ôm ghì nó mãi...
... Vợ anh giờ này đâu?
Cũng là nụ cười, nhưng người lính lái xe trong thơ Phạm Tiến Duật cười “ha ha”, cậu
bé “Lượm” trong thơ Tố Hữu cười “híp mí”, còn người lính ở đây lại “mỉm cười rười rượi”
- cái cười gượng gạo chất chứa bao u uẩn, nhớ thương.
Mắt người Sơn Tây là đôi mắt quê hương đã chứa bao đau thương của một cuộc chiến
tàn khốc:
“Mẹ tôi em có gặp đâu không
Bao xác già nua ngập cánh đồng
____________________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________________

Bao nhiêu rồi xác trẻ trôi sông?”
Từ người mẹ, người con của mình mà cảm thông cho bao người mẹ, người con trong
đời, thơ Quang Dũng đã hiện lên hết những bi thương của chiến tranh. Từ đó, nhà thơ
đặt ra những câu hỏi nhức nhối lòng người: “Em đã bao ngày em nhớ thương?”, “Em đã bao
ngày lệ chứa chan?”, “Bao nhiêu rồi xác trẻ trôi sông?”. Những câu hỏi day dứt cứ lặp đi
lặp lại như xoáy vào lòng người cái điệp khúc bất tận của những nỗi đau không có lời giải
đáp.
Thơ Quang Dũng trong kháng chiến chống Pháp đã buồn, giai đoạn sau lại càng da
diết, mênh mang hơn. Nhiều người hiểu đó là một bước phát triển tự nhiên. Kì thực, hai
giai đoạn này vẫn có nét khác nhau. Nếu trong kháng chiến chống Pháp đó là cái buồn
vừa lãng mạn, mơ mộng vừa bi tráng thì sau kháng chiến chống Pháp, nỗi buồn đó giàu
suy tư hơn, khắc khoải và chân thật hơn. Bởi vì nó gắn với những trải nghiệm về cuộc
sống, những trắc trở và cả đôi chút bất hạnh trong số phận riêng của nhà thơ. Viết về nỗi
buồn, niềm đau, thơ Quang Dũng “không gân cốt mà thấm thía bởi đó là sự nhắn gửi thiết
tha của một tấm lòng nhân hậu, trọng nghĩa tình”. Ta hãy nghe những lời tâm tình của
Quang Dũng trong Đường chiều thứ bảy:
“Tôi gặp em
Nhưng người bạn xưa
Đã không còn gặp nữa
Thân nằm trên một đỉnh Trường Sơn...
Tôi lại gặp
Những người vợ trẻ
Đàn ông đã ngã trên chiến trường
Vất vả nuôi con những ngày kháng chiến
Xót xa thương khóc bao ngày”
Tâm hồn ông nắm bắt rất “nhạy” những hình ảnh buồn thương của thiên nhiên, cảnh
vật rồi phả vào đó một cái nhìn bàng bạc, man mác, vấn vương. Thơ Quang Dũng có
những hình ảnh thật thê lương:
“Đồi sắn ướt sũng lá
Gà ướt cánh nép hiên
Chim xào xạc trốn biệt
____________________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________________
Mưa giăng màn triền miên”

(Chiều núi mưa rào)
“Như cảnh đã vào thu sớm
Da rợn từng cơn, núi đổ chiều
Lá mía, tàu cau rũ héo
Vàng, ôi vàng hắt hiu”
(Thu quê ai)
Hai bài thơ được sáng tác trong hai thời điểm khác nhau nhưng cùng chung một nỗi
buồn mênh mang và sâu lắng. Lời thơ tưởng như tiếng kêu than của một tâm hồn đang
gánh chịu nỗi đau trong đời. Cho nên bức tranh thiên nhiên cũng nhuốm màu ảm đạm.
Giọng điệu buồn thương sâu lắng đã góp phần tạo nên chân dung Quang Dũng trong nền
thơ kháng chiến cũng như làm tăng thêm vẻ đẹp, sức truyền cảm cho thơ ông. Đọc thơ
ông không phải để giải sầu, mua vui một cách hời hợt mà là để lắng mình, cảm nhận và
suy tư, là đến với một tâm hồn nhạy cảm, có nhiều trăn trở với cuộc đời. Ông không muốn
và có lẽ cũng không thể hô khẩu hiệu một cách giản đơn. Đó là thứ thơ của một bản lĩnh,
dám trải tâm hồn mình, cá tính của mình đến với người đọc. Một tâm hồn như thế thật
đáng trọng biết bao!
KẾT LUẬN
Để đến được với người đọc ngày hôm nay, thơ Quang Dũng đã trải hơn năm mươi năm với bao
thăng trầm, gian khó. Nhưng chính điều này tự nó đã nói lên tất cả giá trị thơ ông. Thơ Quang Dũng
chính là “viên kim cương bị vùi lấp trong bụi thời gian. Chỉ cần một cử chỉ nhỏ thì viên kim cương lại
sáng lấp lánh lên ngay”. Điều đó có được là do thơ ông là cả một thế giới nghệ thuật phong phú, đa
diện, có chiều sâu và có những sáng tạo mới mẻ. “Ông thuộc số không ít những nhà thơ nói lên được
điều gì rất riêng, rất thật cho con người Việt Nam thế kỉ XX”.
Với Tây Tiến, đứa con đầu lòng hào hoa và tráng kiện, Quang Dũng xứng đáng là một trong những
gương mặt tiêu biểu của nền thơ kháng chiến Việt Nam thế hệ đầu tiên. Sức hấp dẫn của thơ ông
trước hết là ở một cái tôi cá nhân đầy cá tính. Cái tôi đó có sự kết hợp tự nhiên, nhuần nhị giữa lí
tưởng Cách mạng, hiện thực thời đại với tiếng nói tâm hồn phong phú, đa cảm, vừa mang cốt cách
của người trượng phu thời xưa, lại vừa giàu mơ mộng, thích tưởng nhớ. Cái tôi ấy vừa bình dị, chân
chất, dân dã vừa tài hoa, tinh tế. Đó là thứ thơ có sự kết hợp hài hòa với chất nhạc, chất họa và với cả
hương thơm. Cái tôi Quang Dũng gây hứng thú cho người đọc còn bởi chất phóng túng, yêu tự do và
tuổi trẻ mà không phải ai cũng có được trong cuộc đời.
____________________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________________
Tình yêu quê hương đất nước luôn thấm đầy trong thơ Quang Dũng. Ông viết về đất nước trong
chiến tranh với khí thế lên đường ngùn ngụt, với men say của một thời tuổi trẻ. Đó là đất nước của
buổi đầu chiến trận với không khí ngổn ngang, với những đoàn quân dồn đập ra trận. Đó cũng là một
đất nước với thiên nhiên hùng vĩ và diễm lệ. Hiếm có nhà thơ nào viết về núi, sông, rừng, biển, dốc,
vực, thác nhiều như Quang Dũng. Đến với thiên nhiên đất nước, Quang Dũng đã lưu lại dấu ấn tâm
hồn mình ở đó.
Quang Dũng rất có tài năng trong việc cảm nhận và miêu tả những bức tranh quê. Hình ảnh quê
hương trong thơ ông vừa dân giã vừa rất mực tài hoa. Những cảnh quê thường được ông nắm bắt rất
nhạy và đưa vào thơ tự nhiên như không có dấu vết gọt giũa. Ông viết về quê hương bằng cảm xúc
hồn hậu mà tha thiết, dung dị mà cháy bỏng yêu thương. Trong trái tim ông có một góc riêng dành
cho “xứ Đoài nhiều mây trắng” quê ông. Quê hương trong thơ ông là cả một niềm thương nhớ với hai
hình ảnh thân thương: đỉnh núi Ba Vì mây trắng và dòng sông Đáy chảy chậm. Quang Dũng đã làm
cho những dải đất đá ong khô cằn cỗi xứ Sơn Tây trở nên gợi cảm, làm cho đỉnh núi Ba Vì, dòng sông
Đáy trở nên thanh bình và hiền hậu. Là nhà thơ trưởng thành từ những năm gian khó chiến tranh, thơ
Quang Dũng viết nhiều về hình tượng người lính. Trong thơ ông đã dựng lên được “tượng đài bất tử về
người lính vô danh” - những con người mang trong mình dòng máu hào hùng với khát vọng “quyết tử
cho tổ quốc quyết sinh” đồng thời lại mang cốt cách người nghệ sĩ với tâm hồn lãng mạn và mơ mộng
khác thường.
Về mặt thể loại, Quang Dũng dùng nhiều thể thơ khác nhau nhưng ông chỉ thực sự thành công ở
hai thể tự do và bảy tiếng. Thơ bảy tiếng Quang Dũng vừa mang hơi hướng của thể hành cổ điển vừa
có dáng dấp của thể trường ca. Tâm hồn ông phóng túng, tự do thoải mái nên thể thơ ông cũng có
tính chất tự do hóa trên tất cả các phương diện như khổ thơ, câu thơ, dòng thơ. Ngoài ra ông còn
dùng thủ pháp ngắt dòng và thủ pháp tạo điểm dừng cũng như các sáng tạo về thanh điệu vần và nhịp
để tăng sức hấp dẫn và tính sáng tạo cho thơ mình.
Ngôn từ thơ Quang Dũng tự nhiên, gần gũi với đời thường nhưng cũng rất tài hoa. Từ ngữ thơ ông
ít có sự gọt đẽo cầu kì mà có vẻ đẹp tự nhiên, chân mộc, phập phồng hơi thở cuộc sống. Lớp từ ngữ
chiến trận trong thơ ông không thật nhiều nhưng lại vô cùng phong phú. Quang Dũng đưa vào thơ
mình cuộc chiến còn nguyên vẹn, ngổn ngang với biết bao sự kiện. Vì thế, thơ ông giàu chất ký nhưng
vẫn sáng chất thơ, vẫn mang tính thẩm mỹ cao. Qua hệ thống ngôn từ ấy, ông đã đến với ngươi đọc
bằng một chất giọng riêng của kẻ lãng tử vừa bâng khuâng, mơ hồ, phiêu diêu, lại vừa bình dị nhẹ
nhàng. Đó là điệu tâm hồn của cả một lớp thanh niên trí thức thành thị trong buổi đầu ra trận, vừa
say men lý tưởng nhưng cũng nhuốm chút buồn thương.
____________________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________________
Với những gì đã để lại, dù chưa thật nhiều, Quang Dũng xứng đáng có một vị trí chắc chắn trong
thơ kháng chiến. Thơ ông là bè ngang, bè trầm trong tiếng hát của dàn đồng ca, là cơn gió lạ đủ làm
thoảng nhớ mùi hương. Thời gian rồi sẽ trôi xa và không phải tác phẩm văn học nào cũng “nằm ngoài
quy luật của sự băng hoại” nhưng chúng tôi tin rằng những bài thơ Quang Dũng để lại thật đáng quý
và chúng sẽ sống rất lâu trong tâm trí người đọc như cách nói của người bạn thơ Trần Lê Văn: “Xưa
nay, người nghệ sĩ tài năng dù có sống đến trăm tuổi vẫn là quá ít đối với người đời, vẫn là con chim sơn
tiêu bay qua rừng cây, rừng người rồi bay đi mất. Chim quý hiếm có gửi lại một cánh lông rực đẹp cũng
là đáng quý. Ơi Quang Dũng, ơi con chim sơn tiêu của làng Phùng, của xứ Đoài: Cũng cứ nên trở về. Bởi
còn nhiều đùm bọc. Đừng vội bay đi”.
____________________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________________
Trang
1. Cái tôi trữ tình 01
1.1. Cái tôi lãng mạn 01
1.2. Cái tôi bình dị và hào hoa 08
1.3. Cái tôi lãng du, yêu tự do và tuổi trẻ 11
2. Hình tượng đất nước và con người 15
2.1. Hình tượng quê hương, đất nước 15
2.1.1. Hình tượng đất nước trong chiến tranh với khí thế lên đường 16
2.1.2. Hình tượng thiên nhiên đất nước hùng vĩ và diễm lệ 22
2.1.3. Hình tượng quê hương tươi đẹp, gợi thương, gợi nhớ 28
2.2. Hình tượng con người 33
2.2.1. Tượng đài bất tử về người lính vô danh 33
2.2.2. Con người trong tình yêu với vẻ đẹp tâm hồn 41
2.2.3. Hình tượng những con người đáng thương 44
3. Thể thơ, ngôn ngữ và giọng điệu 47
3.1. Đặc điểm sử dụng thể thơ 47
3.1.1. Sử dụng linh hoạt các thể thơ và đóng góp ở thể bảy tiếng 48
3.1.2. Tính chất tự do hóa của thể thơ 53
3.1.3. Sử dụng thủ pháp ngắt dòng và thủ pháp tạo điểm dừng 57
3.1.4. Sự sáng tạo các yếu tố thanh điệu, vần và nhịp 59
3.2. Đặc điểm sử dụng ngôn từ 62
3.2.1. Sử dụng thành công biện pháp tu từ trùng điệp 62
3.2.2. Cách dùng động từ, từ cảm thán, từ gọi đáp, từ để hỏi 64
3.2.3. Ngôn từ thơ Quang Dũng giàu chất ký 66
3.3. Giọng điệu thơ Quang Dũng 68
3.3.1. Giọng hào hùng, tráng chí 68
3.3.2. Giọng bâng khuâng, mơ hồ, phiêu diêu 70
3.3.3. Giọng buồn thương 73
Kết luận 76
____________________________________________________________________________________________

Thế giới nghệ thuật thơ Quang Dũng (Nguyễn Quang Minh)

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Thế giới nghệ thuật thơ Quang Dũng (Nguyễn Quang Minh)

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

B Ổ TRỢ NHÓ

Thạc sĩ Nguyễn Quang Minh

THẾ GIỚI NGHỆ THUẬT THƠ QUANG DŨNG

 Tài liệu lưu hành nội bộ | Trang 1 

 Tài liệu lưu hành nội bộ | Trang 2 

 Tài liệu lưu hành nội bộ | Trang 3 

 Tài liệu lưu hành nội bộ | Trang 4 

 Tài liệu lưu hành nội bộ | Trang 5 

 Tài liệu lưu hành nội bộ | Trang 6 

 Tài liệu lưu hành nội bộ | Trang 7 

 Tài liệu lưu hành nội bộ | Trang 8 

 Tài liệu lưu hành nội bộ | Trang 9 

 Tài liệu lưu hành nội bộ | Trang 10 

 Tài liệu lưu hành nội bộ | Trang 11 

 Tài liệu lưu hành nội bộ | Trang 12 

 Tài liệu lưu hành nội bộ | Trang 13 

 Tài liệu lưu hành nội bộ | Trang 14 

 Tài liệu lưu hành nội bộ | Trang 15 

 Tài liệu lưu hành nội bộ | Trang 16 

 Tài liệu lưu hành nội bộ | Trang 17 

 Tài liệu lưu hành nội bộ | Trang 18 

 Tài liệu lưu hành nội bộ | Trang 19 

 Tài liệu lưu hành nội bộ | Trang 20 

 Tài liệu lưu hành nội bộ | Trang 21 

“Đường ấy dừa trăng như cổ tích

 Tài liệu lưu hành nội bộ | Trang 22 

“Ở đây đất nước gấm hoa sao

 Tài liệu lưu hành nội bộ | Trang 23 

 Tài liệu lưu hành nội bộ | Trang 24 

 Tài liệu lưu hành nội bộ | Trang 25 

“Mới thấy yêu sao là Đất Nước

 Tài liệu lưu hành nội bộ | Trang 26 

 Tài liệu lưu hành nội bộ | Trang 27 

 Tài liệu lưu hành nội bộ | Trang 28 

“Róc rách suối len

 Tài liệu lưu hành nội bộ | Trang 29 

 Tài liệu lưu hành nội bộ | Trang 30 

Tôi nhớ một thằng con bé nhỏ

 Tài liệu lưu hành nội bộ | Trang 31 

“Ba Vì tảng trán xanh

 Tài liệu lưu hành nội bộ | Trang 32 

 Tài liệu lưu hành nội bộ | Trang 33 

 Tài liệu lưu hành nội bộ | Trang 34 

 Tài liệu lưu hành nội bộ | Trang 35 

 Tài liệu lưu hành nội bộ | Trang 36 

 Tài liệu lưu hành nội bộ | Trang 37 

“Đường xa xôi mơ mơ núi và mây

 Tài liệu lưu hành nội bộ | Trang 38 

“Doanh trại bừng lên hội đuốc hoa

 Tài liệu lưu hành nội bộ | Trang 39 

 Tài liệu lưu hành nội bộ | Trang 40 

 Tài liệu lưu hành nội bộ | Trang 41 

“Xa quá rồi em người mỗi ngả

 Tài liệu lưu hành nội bộ | Trang 42 

 Tài liệu lưu hành nội bộ | Trang 43 

 Tài liệu lưu hành nội bộ | Trang 44 

Có khi là trước những cái chết bi thương:

 Tài liệu lưu hành nội bộ | Trang 45 

Chabbi đã nằm dưới mộ

 Tài liệu lưu hành nội bộ | Trang 46 

“Tôi lại gặp

 Tài liệu lưu hành nội bộ | Trang 47 

 Tài liệu lưu hành nội bộ | Trang 48 

“Róc rách suối len