- Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số TÍN NGƯỠNG THỜ BÀ HỎA Ở NAM BỘ Nguyễn Thanh Lợi* 1. - Bà Hỏa là ai? Trong các vị thần của văn hóa Ấn Độ, thần Lửa được coi trọng nhất. - và “Nhữngngười theo Đạo giáo bước vào lửa để tự giải phóng khỏi thân phận mà con ngườiphải chịu đựng...”.(1) Truyền thuyết phương Tây cho rằng: “Chúa Kitô và các thánh, tái sinh cơ thểbằng cách đi qua lửa lò của xưởng rèn”.(2) Trong tiếng Sanskrit, một ngôn ngữ cổ của Ấn Độ, “trong sạch” và “lửa” chỉlà một từ. - Hai lễ hộiDiwalee, Holi thường đốt lửa để trừ tà.* Trường Cao đẳng Sư phạm Trung ương Thành phố Hồ Chí Minh.36 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 3 (137. - lửa của những dục vọng, của sự trừngphạt, của chiến tranh… Tuy cùng có tính tẩy uế và tái sinh như nước nhưng lửa khác nước ở chỗ: lửatượng trưng cho sự thấu hiểu, bằng ánh sáng và chân lý, đạt đến trạng thái thôngtuệ siêu việt nhất, còn nước tượng trưng cho sự thanh tẩy dục vọng, hướng tới dạngthức trong sạch nhất, đó là lòng nhân từ.(3) Hỏa thần trong văn hóa Trung Hoa là Chúc Dung, chuyên cai quản về lửa.“Chúc Dung ở phương Nam đầu người mình thú, cưỡi trên hai con rồng” (Sơn hảikinh - Hải ngoại Nam kinh). - Hay “lửa gọi là Chúc Dung”. - Bài vị thờ HuêQuang Đại Đế trên đề “sắc phong”, ở giữa có hàng chữ “Huê Quang Đại Đế”,(5)bên trái là Thiên lý nhãn tướng quân (nhìn xa muôn dặm), bên phải là Thuận phongnhĩ(6) (nghe xa vạn dặm).(7) Tín ngưỡng thờ phụng Ngũ Hành là tín ngưỡng vật linh tiêu biểu ở Á Đông,có nguồn gốc từ Trung Hoa, xuất phát từ việc tiếp thu học thuyết Âm Dương trongKinh Dịch và Ngũ Hành trong Kinh Thư, phản ánh nhận thức sơ khai của ngườiTrung Hoa cổ đại. - Người Việt cũng thờ thần Ngũ Hành khá sớm, biểu hiện quaviệc thờ thần Đá, thần Cây… Năm chất liệu cấu tạo nên vạn vật (Ngũ Hành) làKim, Thủy, Mộc, Hỏa, Thổ được phát triển theo hướng vận động Ngũ Hành tươngsinh và Ngũ Hành tương khắc. - Ở nước ta, tùy thuộc theo vùng địa lý, địa bàn cưtrú, hoàn cảnh sống mà dân gian thờ Ngũ Hành chung hoặc thờ riêng: vùng hayxảy ra hỏa hoạn thì thờ hành Hỏa,(8) vùng sông nước thờ hành Thủy, cư dân trồnglúa thờ hành Thổ… Sắc phong thường hay ghi “Hỏa Đức (hoặc Kim, Mộc, Thủy,Thổ) thánh nương, trứ phong Dực bảo Trung hưng Thượng đẳng thần.”(9) Thời Nguyễn, các vua đã ban nhiều sắc phong cho vị “Hỏa Đức” này với cácdanh hiệu, được xếp vào Trung đẳng thần, chỉ riêng ở địa bàn tỉnh Thừa Thiên: HỏaĐức tôn thần (Minh Mạng). - Ôn hậu Quang ứng Chiêu cảm Hỏa Đức Trung đẳngthần (Thiệu Trị). - Ôn hậu Quang ứng Chiêu cảm Lệ minh Hỏa Đức Trung đẳng thần(Tự Đức). - Ôn hậu Quang ứng Chiêu cảm Lệ minh Linh thúy Hỏa Đức Trung đẳngTạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 3 (137. - Ôn hậu Quang ứng Chương cảm Lệ minhLinh thúy Dực bảo Trung hưng Hỏa Đức Trung đẳng thần (Duy Tân, Khải Định).(10) Thời đầu Nguyễn, ở Nam Bộ chưa có sắc phong cho Ngũ Hành nương nương.Mãi đến thời Pháp thuộc, ngày 8 tháng 7 nhuận năm Duy Tân thứ 5 (1911), miếuNgũ Hành ở ấp Tân An (hộ Hòa Mỹ, nay thuộc quận 1, TP Hồ Chí Minh) mới đượcsắc phong Thượng đẳng thần.(11) 2. - Tín ngưỡng thờ Bà Hỏa ở Nam Bộ Trước khi khảo sát tín ngưỡng thờ Bà Hỏa ở Nam Bộ, ta cần lướt qua mô tảcủa L.Cadière về tục thờ Bà Hỏa ở vùng Bắc Miền Trung. - Bà Hỏa ở làng Tân Trà (An Đôn, huyện Hải Lăng, Quảng Trị) được thờ bêngốc cây sung khổng lồ: “Bà xuất hiện dưới dạng một tia chớp thể như một đốm đuốcrực lửa bay đến đậu trên cây hoặc ở gốc cây, chốc lát sau là biến mất. - Bàthường tọa ở đó và xuất hiện dưới dạng một bó đuốc sáng ngời vào ban đêm.(13) Am Bà Hỏa ở làng Phước Thị (An Xá, huyện Do Linh, Quảng Trị) nằm dướimột cây da to tướng.(14) Hay am Bà Hỏa ở chợ An Cựu (làng An Cựu, huyện HươngThủy, Thừa Thiên) được thờ dưới cây bồ đề.(15) Trong Gia Định thành thông chí, Trịnh Hoài Đức có ghi chép về tục thờ BàHỏa ở đất Nam Bộ: “Ở phía trái chợ Điều Khiển, thờ nữ thần Hỏa Tinh (Bà Hỏa).Vì nước Nam thuộc quẻ Ly, mà Ly thuộc hỏa, quẻ Ly ở giữa trống không là âm,đã âm mà ở giữa là nữ, nên thần thuộc về nữ giới. - Miếu này rất trang nghiêm vàhằng linh ứng, người ở đây cứ đến đầu xuân, trước hết phải đem lễ đến tế, để mongtránh điều chẳng lành, thì cả năm được yên nếu chậm trễ hay xem thường, thì liềncó hỏa tai”.(16) Sách cũng cho biết tập tục này đã có ở Nam Bộ ít nhất từ đầu thế kỷ 20 vàmiếu thờ Bà Hỏa thường tọa lạc ở gần chợ, liên quan đến tín ngưỡng của nhữngngười mua bán. - Các miếu thờ Bà Hỏa ở Nam Bộ khá hiếm hoi, trong những năm qua chúngtôi đã khảo sát được 4 miếu thờ Bà Hỏa ở các tỉnh: Bình Dương, Tiền Giang, CàMau, Kiên Giang.38 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 3 (137. - 2017 Ở Nam Bộ, Hỏa Tinh Thượng Động còn gọi là Bà Hỏa. - Cạnh miếu Ngũ Hành (gần chùa Pháp Hội, số 97/2, đường Phạm Phú Thứ, phường 3, quận 6, TP Hồ Chí Minh), có ngôi miếu nhỏ thờ Hỏa Tinh Thần Nữ. - Tinh Thần Nữ, bài vị ghi “Hỏa TinhẢnh: Nguyễn Thanh Lợi Thần Nữ” và một tượng bà mặc áo đỏ.Phía trước có miếu thờ Sơn Quân và miếu Thổ Thần. - Miếu Hỏa Đức Tinh Quân (xã Vĩnh Kim, huyện Châu Thành, Tiền Giang) thờ Hỏa Đức Tinh Quân (Bà Hỏa), Bà Chúa Xứ, Thiên Hậu Thánh Mẫu, Tiền hiền, Quan Thế Âm, Bà Thủy, Thành Hoàng bổn cảnh. - Năm 1962, ngôi miếu này của cộng đồng người Hoa bị sụp, nên một số ít người Hoa còn sinh sống trong vùng đã thỉnh 7 cốt tượng vào thờ gồm: Thiên Hậu cùng 2 người hầu và 4 tiên nữ, nên miếu còn được gọi là “Thất Tinh Thánh Miếu Hỏa Đức Tinh Quân (xã Vĩnh Kim, Mẫu”. - Xã Vĩnh Kim xưa nổitiếng với nghề rèn nông cụ, sản phẩm bán khắp các tỉnh Tây Nam Bộ.(18) Miếu Hỏa Đức Tự tọa lạc ở số 8 đường Nguyễn Đình Chiểu, khóm 1, phường4, thành phố Sóc Trăng. - dân địa phương thường gọi là miếu Bà Hỏa.(19) Phía trướcmiếu có 2 ngôi miếu nhỏ thờ Ông Tà và Thổ Thần. - Bên trong chánh điện, gian bêntrái thờ tượng Ông Hổ, gian kế tiếp thờ Chủ tịch Hồ Chí Minh. - Gian chính thờ Hỏa Đức Thánh Mẫu,Tiên đồng, Ngọc nữ, hai bên tả hữu thờ Quan Thánh, Thiên Hậu.Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 3 (137. - 2017 39 Ngày vía Hỏa Đức Thánh Mẫu là 24/3 âm lịch, ngày vía bà Thiên Hậu làngày 23/3 âm lịch, nên hai bà này là “chị em ruột với nhau”. - Cả người Hoa và người Việt đềutham gia cúng ở miếu.(20) Theo tác giả bài viết trên, thì Hỏa Đức Thánh Mẫu là sự “nâng cấp” từ nữthần (Hỏa Đức Nương Nương) lên mẫu (Hỏa Đức Thánh Mẫu), và đây là mộttrường hợp riêng lẻ.(21)Bàn thờ Hỏa Đức Nương Nương (chùa Sùng Miếu Hỏa Đức Nương Nương (Thiên Hậu Hưng, Phú Quốc). - Phía sau chùa Sùng Hưng (thị trấn Dương Đông, huyện Phú Quốc, KiênGiang) có ngôi miếu thờ Bà Hỏa. - Trên bàn thờ là một tượng Bà Hỏa mặc trangphục đỏ, có 2 người hầu cầm quạt đứng hai bên, trước đó có 1 tượng nữ mặc áomàu vàng, một bức tranh Ông Hổ. - Thiên Hậu Cung ở thị trấn Sông Đốc (huyện Trần Văn Thời, Cà Mau) cómiếu Hỏa Đức thờ “Hỏa Đức Nương Nương”.(22) Bàn thờ chỉ có duy nhất tượng bàmàu đỏ, người đeo nhiều chuỗi hạt. - Vài nhận xét Tục thờ lửa có trong nhiều nền văn hóa trên thế giới. - Ở Việt Nam nó chịu ảnhhưởng từ tín ngưỡng thờ Ngũ Hành, có nguồn gốc từ Trung Hoa. - Người Việt đãdân gian hóa tín ngưỡng thờ Ngũ Hành, tách nó ra thành những yếu tố riêng biệtnhư Thủy, Hỏa, Mộc… trong những điều kiện văn hóa riêng biệt để thực hành tínngưỡng này.40 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 3 (137. - 2017 Ở Nam Bộ, tín ngưỡng thờ Bà Hỏa khá hiếm hoi trong cộng đồng người Việt,chủ yếu ở người Hoa như trường hợp thờ Huê Quang Đại Đế, vị thần của lò gốm,coi sóc củi lửa, thờ nhiều ở Biên Hòa, Lái Thiêu, Thủ Dầu Một, Tân Uyên (củangười Hoa), và tín ngưỡng của tổ nghề rèn như ở miếu Hỏa Đức Tinh Quân ở VĩnhKim (của người Việt). - Tuy nhiên, tín ngưỡng thờ Bà Hỏa cũng có sự tiếp biến văn hóa từ thần lửaAgni của Bà La Môn giáo, để biến thành Huê Quang Đại Đế. - Hoặc có giao lưuvăn hóa tín ngưỡng Việt-Hoa (miếu Hỏa Đức Tinh Quân ở Vĩnh Kim), Việt-Hoa-Khmer (Hỏa Đức Tự ở Sóc Trăng). - NTLCHÚ THÍCH(1) Jean Chevalier và Alain Gheerbrat (1997), Từ điển biểu tượng văn hóa thế giới, Phạm Vĩnh Cư, Nguyễn Xuân Giao, Lưu Huy Khánh, Nguyên Ngọc, Vũ Đình Phòng, Nguyễn Văn Vỹ dịch, Nxb Đà Nẵng và Trường Viết văn Nguyễn Du, tr.5.(2) Jean Chevalier và Alain Gheerbrat (1997), Từ điển biểu tượng văn hóa thế giới, sđd, tr. - http://www.vanhoahoc.vn/nghien-cuu/van-hoa-the-gioi/van-hoa-nam-a-va-tay-nam-a/2573- do-thu-ha-buoc-dau-tim-hieu-bieu-tuong-lua-trong-van-hoa-an-do.html.(4) Lao Tử, Thịnh Lệ (chủ biên) (2001), Từ điển bách khoa Nho - Phật - Lão, Nxb Văn học, Hà Nội, tr.514.(5) Xem thêm Nguyễn Bình Phương Thảo, Nguyễn Thanh Lợi (2016), Tín ngưỡng dân gian Phú Quốc, Nxb Tổng hợp Thành phố Hồ Chí Minh, tr Giống 2 thuộc tướng của Bà Thiên Hậu trong tín ngưỡng của người Hoa.(7) Võ Thanh Bằng (2005), Tín ngưỡng dân gian của người Hoa ở Nam Bộ, Luận án Tiến sĩ Sử học, Viện Khoa học Xã hội vùng Nam Bộ, TP Hồ Chí Minh, tr.52-53.(8) Bà Hỏa được tách riêng ra khỏi hệ thống Ngũ Hành để thờ riêng, như miếu Bà Hỏa của làng biển Phú Lộc (Thừa Thiên Huế) và làng biển Nam Ô (Đà Nẵng) (Nguyễn Xuân Hương (2009), Tín ngưỡng cư dân ven biển Quảng Nam Đà Nẵng, Nxb Từ điển bách khoa & Viện Văn hóa, Hà Nội, tr.117).(9) Huỳnh Đình Kết (1998), Tục thờ thần ở Huế, Nxb Thuận Hóa, Huế, tr Cụ thể là: Hỏa Đức tôn thần (Minh Mạng thứ làng Uất Mậu, huyện Quảng Điền). - Ôn hậu Quang ứng Chiêu cảm Hỏa Đức Trung đẳng thần (Thiệu Trị thứ làng An Thành, huyện Quảng Điền). - Ôn hậu Quang ứng Chiêu cảm Lệ minh Hỏa Đức Trung đẳng thần (Tự Đức thứ làng An Truyền, huyện Phú Vang. - Tự Đức thứ làng Uất Mậu, huyện Quảng Điền. - Tự Đức thứ làng An Thành, huyện Quảng Điền). - Ôn hậu Quang ứng Chiêu cảm Lệ minh Linh thúy Hỏa Đức Trung đẳng thần (Tự Đức thứ làng An Truyền, huyện Phú Vang, phủ Thừa Thiên. - Tự Đức thứ làng Đốc Sơ, huyện Hương Trà, phủ Thừa Thiên. - Tự Đức thứ làng An Thành, huyện Quảng Điền, phủ Thừa Thiên. - Đồng Khánh thứ làng An Truyền, huyện Phú Vang, phủ Thừa Thiên. - Đồng Khánh thứ 2,Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 3 (137. - Đồng Khánh thứ làng Uất Mậu, huyện Quảng Điền, phủ Thừa Thiên. - Đồng Khánh thứ làng An Thành, huyện Quảng Điền, phủ Thừa Thiên. - Duy Tân thứ làng Đốc Sơ, huyện Hương Trà, phủ Thừa Thiên. - Ôn hậu Quang ứng Chương cảm Lệ minh Linh thúy Dực bảo Trung hưng Hỏa Đức Trung đẳng thần (Duy Tân thứ làng Uất Mậu, huyện Quảng Điền, phủ Thừa Thiên. - Duy Tân thứ làng An Thành, huyện Quảng Điền, phủ Thừa Thiên. - Khải Định thứ làng An Truyền, tổng Quảng Xuyên, huyện Phú Vang, phủ Thừa Thiên). - Theo Phan Thanh Hải, Lê Thị Toán (chủ biên) (2014), Sắc phong triều Nguyễn trên địa bản Thừa Thiên Huế, Tập 1, Trung tâm Bảo tồn Di tích Cố đô Huế - Nxb Thuận Hóa, Huế, tr Võ Thanh Bằng (chủ biên) (2008), Tín ngưỡng dân gian ở Thành phố Hồ Chí Minh, Nxb Đại học Quốc gia TP Hồ Chí Minh, tr.71.(12) Leopold Cadiere (2010), Văn hóa, tín ngưỡng và thực hành tôn giáo người Việt, Tập II, Đỗ Trinh Huệ dịch, Nxb Thuận Hóa, Huế, tr Leopold Cadiere (2010), Văn hóa, tín ngưỡng và thực hành tôn giáo người Việt, Tập II, sđd, tr.26.(14) Leopold Cadiere (2010), Văn hóa, tín ngưỡng và thực hành tôn giáo người Việt, Tập II, sđd, tr.27.(15) Leopold Cadiere (2010), Văn hóa, tín ngưỡng và thực hành tôn giáo người Việt, Tập II, sđd, tr.27.(16) Trịnh Hoài Đức (2005), Gia Định thành thông chí, Lý Việt Dũng dịch và chú giải, Nxb Đồng Nai, tr.222.(17) Võ Thanh Bằng (chủ biên) (2008), Tín ngưỡng dân gian ở Thành phố Hồ Chí Minh, sđd, tr.80.(18) Võ Văn Sen, Ngô Đức Thịnh, Nguyễn Văn Lên (chủ biên) (2014), Tín ngưỡng thờ Mẫu ở Nam Bộ bản sắc và giá trị, Nxb Đại học Quốc gia Thành phố Hồ Chí Minh, tr Nguyễn Hữu Hiếu trong sách Tục thờ thần qua am miếu Nam Bộ (Nxb Đại học Quốc gia Hà Nội, tr.2015, tr.193) đã nhầm lẫn khi cho rằng ngôi miếu này chính là miếu được Trịnh Hoài Đức đề cập đến trong Gia Định thành thông chí. - Thực ra miếu thờ nữ thần Hỏa Tinh ở gần chợ Điều Khiển (nay vị trí ở gần chợ Thái Bình, phường Phạm Ngũ Lão, quận 1, TP Hồ Chí Minh).(20) Võ Văn Sen, Ngô Đức Thịnh, Nguyễn Văn Lên (chủ biên) (2014), sđd, tr Võ Văn Sen, Ngô Đức Thịnh, Nguyễn Văn Lên (chủ biên) (2014), sđd, tr Bà Hỏa còn được thờ trong Tam Vị cổ miếu (khóm 2, thị trấn Cái Nước, huyện Cái Nước, Cà Mau) (Trịnh Xuân Tuyết (2015), Tín ngưỡng Thiên Hậu ở Cà Mau, Luận văn ngành Văn hóa học, Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn TP Hồ Chí Minh, tr.66).TÀI LIỆU THAM KHẢO1. - Frazer (2000), Các huyền thoại về nguồn gốc của lửa, Ngô Bằng Lâm dịch, Nxb Văn hóa dân tộc - Tạp chí Văn hóa nghệ thuật, Hà Nội.2. - Jean Chevalier và Alain Gheerbrat (1997), Từ điển biểu tượng văn hóa thế giới, Phạm Vĩnh Cư, Nguyễn Xuân Giao, Lưu Huy Khánh, Nguyên Ngọc, Vũ Đình Phòng, Nguyễn Văn Vỹ dịch, Nxb Đà Nẵng và Trường Viết văn Nguyễn Du.3. - Võ Thanh Bằng (chủ biên) (2008), Tín ngưỡng dân gian ở Thành phố Hồ Chí Minh, Nxb Đại học Quốc gia TP Hồ Chí Minh.4. - Leopold Cadiere (2010), Văn hóa, tín ngưỡng và thực hành tôn giáo người Việt, Tập II, Đỗ Trinh Huệ dịch, Nxb Thuận Hóa, Huế.42 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 3 (137. - Võ Văn Sen, Ngô Đức Thịnh, Nguyễn Văn Lên (chủ biên) (2014), Tín ngưỡng thờ Mẫu ở Nam Bộ bản sắc và giá trị, Nxb Đại học Quốc gia Thành phố Hồ Chí Minh.TÓM TẮT Ảnh hưởng từ tín ngưỡng thờ Ngũ Hành của Trung Hoa, người Việt đã dân gian hóa tínngưỡng thờ Ngũ Hành, tách nó ra thành những yếu tố riêng biệt như Thủy, Hỏa, Mộc… trongnhững điều kiện văn hóa riêng biệt để thực hành tín ngưỡng này. - Ở Nam Bộ, tín ngưỡng thờ Bà Hỏa khá hiếm hoi trong cộng đồng người Việt, chủ yếu ởngười Hoa như trường hợp thờ Huê Quang Đại Đế, vị thần của lò gốm. - Tín ngưỡng thờ Bà Hỏacũng có sự tiếp biến văn hóa từ thần lửa Agni của Bà La Môn giáo, để biến thành Huê QuangĐại Đế. - Hoặc có giao lưu văn hóa tín ngưỡng Việt-Hoa (miếu Hỏa Đức Tinh Quân ở Vĩnh Kim),Việt-Hoa-Khmer (Hỏa Đức Tự ở Sóc Trăng).ABSTRACT THE BELIEF OF WORSHIPPING GODDESS OF FIRE IN THE SOUTH Influenced by the beliefs of the five basic elements of China, the Vietnamese popularizedthis religion, separating it into distinct elements such as Water, Fire, Wood
Xem thử không khả dụng, vui lòng xem tại trang nguồn hoặc xem
Tóm tắt