CC C TRNG CA LCH S H THNG CHNH TR VIT NAM NHNG H LUN RT RA T CC C TRNG CA LCH S H THNG CHNH TR VIT NAM GS.TSKH.

V Minh Giang

Ngun: Tp ch khoa hc, i hc tng hp H ni, s 6/1993 (Trong nhng nm qua, Khoa Lut - i hc Quc gia H ni nhn c s cng tc nhit tnh ca GS.TSKH. V Minh Giang. Mc d rt bn vi cng tc qun l, Thy dnh thi gian ging dy nhiu lp Cao hc, lp c nhn cht lng cao ca Khoa Lut v li nhng tnh cm, n tng ht sc tt p v phng php, kinh nghim v c bit l s nghim tc, tn tm, tn tnh vi khoa hc. GS.TSKH. V Minh Giang l Gio s u ngnh ca c nc v lnh vc khoa hc lch s, thy cng l ngi c nhiu tm huyt vi lnh vc khoa hc php l, c bit l vic nghin cu v lch s h thng chnh tr Vit Nam. y l mt trong nhng bi vit ca Gio s c ng trn Tp ch Khoa hc ca i hc Tng hp H ni, s 6/1993. ) Trong khi nghin cu tm ra nhng c trng c bn, nhng quan im, nguyn tc xy dng v hot ng ca h thng chnh tr nc ta trong thi k qu ln ch ngha x hi, chng ta khng th b qua nhng c im ca dn tc, trc ht l nhng c im c thng xuyn phn chiu ln cc h thng chnh tr qua cc thi k lch s. Trong hon cnh th gii hin nay, chng ta khng th v khng hy vng tm c mt m hnh sn c no t nc ngoi p dng nc ta, bi v mi m hnh h thng chnh tr u cha ng trong nhng c trng dn tc m nt. Do , xut pht t c im dn tc i mi v hon thin h thng chnh tr phi c coi l yu cu tin quyt. Th nhng, mc ch ca chng ta khng phi ch nhm ti vic xy dng mt h thng chnh tr sao cho m mu sc dn tc m l xy dng mt h thng chnh tr vng mnh, c kh nng pht huy n mc cao nht tr tu v tim nng ca dn tc. Vi ngha , tm hiu nhng c trng dn tc, mt mt p ng yu cu nhn thc qui lut khch quan m hnh h thng chnh tr c thit k ph hp vi nhng qui lut , mt khc p ng yu cu tm hiu nhng di sn truyn thng c c kt, gn lc qua nhiu th h, chn ra nhng kinh nghim hay, khc phc nhng hn ch c hu, phc v nhng nhim v do thc tin ang t ra. Nh vy l nhng ni dung truyn thng ni n y khng phi l khi nim truyn thng chung chung m l nhng yu t c lin quan trc tip n c im ca h thng chnh tr m chng ta ang tin hnh nghin cu i mi v hon thin. chng c th thc s tr thnh nhng c s khoa hc cho vic i mi h thng chnh tr, cn c kt hp xem xt ton din cng vi cc yu t c ch ra t cc ngnh khoa hc khc. (trit hc, khoa hc chnh tr, khoa hc php l). V l , tt c nhng vn c trnh by di y ch nn xem l nhng ch bo cn thit, nhng gi n tuyn m thi. 1. Nhng c trng ni tri ca lch s h thng chnh tr Vit nam trc khi c s lnh o ca ng. 1.1. Tp quyn l khuynh hng ch o: c trng ny c rt ra t kt qu nghin cu lch s h thng chnh tr Vit Nam t th k 10 n th k 19. y l thi k c cc nh nghin cu quan nim l thi i ca cc chnh quyn phong kin c lp. Trong sut thi gian hn 9 th k ny cc th h cm quyn Vit Nam p

dng nhiu hnh thc cai tr khc nhau v trn thc t tng c nhiu m hnh h thng chnh tr tn ti. Khi tin hnh nghin cu mt cch h thng, chng ta c th tm ra nhng c trng xuyn sut ca qu trnh . S kin vo nm 906, ngi Vit ginh li c chnh quyn t tay cc quan h ca nh ng (Trung quc) nh du mt mc quan trng trong lch s dn tc. N chm dt thi k Bc thuc en ti ko di hn 1.000 nm m ra mt k nguyn mi cho t nc. Song t nc phi t chc li nh th no l mt cng vic hon ton khng n gin. Vi nn tng kinh t l sn xut nng nghip t cp, t tc t nc lun cha ng khuynh hng phn tn, ct c. V trn thc t, ngay t thi Bc thuc, Giao Chu tng hnh thnh vng t nm ngoi vng cng to ca chnh quyn h. Ngi ch thc s ca cc vng l nhng ho trng c th lc ln. iu dn dn lm suy yu quyn lc ca chnh quyn cai tr ngoi bang. Sau khi ginh c c lp, sc mnh ca cc th lc ct c a phng chng nhng khng thuyn gim m c phn c tng thm. Nhng khi , do c c mt s nht tr trong vic hp lc bo v quyn c lp cn non tr, nn gia cc th lc a phng c c s lin kt, h tr nhau. Nn c lp cn rt mng manh mt ln na b git li vo nm 930. V di s lnh o ca cc ho trng, mt phong tro u tranh nhm khi phc li quyn t ch din ra v ginh c thng li sau 7 nm khng chin. l nm 937. Ch mt nm sau, chnh quyn c lp non tr li phi ng u vi mt cuc chin tranh xm lc mi ca ngi Hn. V mt ln na ngi Vit li chin thng. Chin thng oanh lit trn sng Bch ng nm 938 ca qun v dn ta di s lnh o ca ngi anh hng dn tc Ng Quyn cng c vng chc t th c lp ca nc Vit. Nguy c ca mt m mu khi phc li ch h ca ngi Hn bc u b y xa. Nhng, cng ng thi vi s vng vng ca nn c lp, s e do t bn ngoi c phn thuyn gim, c tnh c hu ca mt x hi tiu nng li mt phen tri dy. Cc th lc ho trng cc a phng trc y tng c kt vi nhau di ngn c tp hp ca Ng Quyn chng ngoi bang th nay li lo tp trung cng c th lc, chm lo li ch ring ca mnh. V vy m ngay sau khi Ng Quyn qua i, chnh quyn trung ng khng iu hnh ni t nc na. Cc nh s hc gi l thi k lon 12 s qun. Hin tng s qun l biu hin v mt chnh tr bn cht vn c trong nn kinh t nng nghip t cp t tc. Do s pht trin t pht trn nn tng kinh t tt s dn ti khuynh hng cc b, chia ct v quyn lc. Th nhng, lch s pht trin ca dn tc ta ch ra rng cn c nhng tc ng khch quan ch ng khuynh hng t pht ni trn. Th nht, do yu cu p tr thu v xy dng cc cng trnh thu li phc v cho chnh nn sn xut nng nghip, s chia ct quyn lc gia cc vng trong nc tr thnh nhn t cn tr. Cng vic ny lun i hi s lin kt, hp lc v cn c mt t chc iu hnh thng nht. Th hai, tn ti c lp bn cnh ch Trung Hoa hng mnh lun c tham vng bnh trng, t nc ta khng c cch no khc l phi xy dng thnh mt khi on kt vng mnh, thng nht v ch v t chc. cng l mt hon cnh lch s mang tnh khch quan v c tc ng thng xuyn n qu trnh pht trin ca dn tc ta. Di tc ng mnh m ca hai nhn t ny, tnh trng phn quyn ct c kiu 12 s qun khng c t pht trin. S kin inh B Lnh ln lt nh bi 11 s qun khc, thng nht li t nc vo nm 967, mt mt th hin ti nng qun s ca ng, nhng mt khc, cn l biu hin s thng th ca khuynh hng thng nht quyn lc. t nc cn mt chnh quyn trung ng vng mnh. Cc nh s hc cho rng nm 967 l ci mc nh du s m u mt thi k m kt cu quyn lc tp trung hay cn quen gi l thit ch trung ng tp quyn lun gi vai tr ch o trong

i sng chnh tr. Cc giai on tip sau, s thay i ca h thng chnh tr ch yu c th hin trong hnh thc duy tr quyn lc. C th phn chia cc hnh thc theo cc thi k sau y. 1. Thi k t nm 967 1009. y l thi k tr v ca hai triu i inh v Tin L. Hai triu i ny cng c quyn lc ca chnh quyn trung ng v duy tr c s thng nht ca t nc. Vi sc mnh , qun v dn nc i C Vit (tn nc ta khi ) vt qua th thch, chin thng o qun xm lc c qui m ln ca nh Tng vo nm 981. Nhng duy tr c quyn lc tp trung, nhng ngi cm quyn thi inh L ch yu da vo lc lng qun s v nhng hnh pht khc nghit rn e nhng ngi chng li chnh quyn trung ng. Theo phng thc , nh nc phi th him. Kinh hoa L khi thc s l cn c qun s li hi nm trong mt thung lng c ni vch dng bc kn bao b. t nc thi inh L c t chc theo li qun s, chia thnh mi o qun. Ngi th hai sau hong l v Thp o tng qun, thng lnh ton b lc lng v trang trong nc. T chc theo hnh thc i hi phi duy tr mt i qun thng trc ng v mnh. C thi k, theo tnh ton ca cc nh s hc, qun i thi inh ln n 1 triu ngi. S duy tr quyn lc tp trung theo phng thc r rng l khng thun li cho s pht trin ton din ca t nc. N ch t c mt mc ch l cao quyn lc ca chnh quyn trung ng. Nhng c v mt ny, tnh cht tp quyn cng khng bn vng. N c th ch c tc dng nht thi trong hon cnh chin tranh hoc trong tnh trng t nc b e do nghim trng trc nguy c b xm lc. Mu thun v nhc im ca kt cu quyn lc da vo sc mnh qun s bc l ra bng s ri lon cung nh cui thi Tin L sau khi L i Hnh qua i. S pht trin ca t nc i hi mt phng thc t chc quyn lc khc, ph hp hn. 2. Thi k 1009 1400. Ngi ng ra gii quyt tnh trng hn lon di thi Tin L l L Cng Un v thp o tng qun ca triu Tin L. c qun thn tn ln lm hong , L Cng Un (trong s sch gi l L Thi T ngi sng lp ra triu L) lnh nhn s mnh ci cch ln lao. Khc vi nhng ngi cm quyn trc, L Thi T khng coi qun i l ch da duy nht cho chnh quyn trung ng m tm mi cch khai thc nhng yu t thun nm ngay trong nn tng kinh t x hi ca Vit Nam khi cng c thit ch tp quyn. n v kinh t x hi c bn ca nc ta khi l cc lng. Lng Vit Nam, ngoi tnh cht nng nghip t cp t tc, tim cha khuynh hng cc b ng kn, cn cha ng nhng nhn t m nu bit khai thc th s c nhng tc ng thun chiu cho s thng nht. Trc ht l tnh tng i thun nht v kinh t v x hi. Da trn ch cng hu v t liu sn xut ch rung t cng lng x, tnh hnh phn ho trong ni b cc lng Vit khng su sc, do vy gia cc thnh vin ca lng x lun gi c bu khng kh ho ng, thng nht. Triu L bit da vo cc lng x vi t cch l nhng khi kt cu kinh t x hi tng i thng nht v da vo mi lin kt lin lng vn c t ngn xa thit k nn mt h thng chnh tr m trong chnh quyn trung ng l ngi i din nhng quyn li c bn ca tt c cc lng x. V trn thc t, cc triu vua L lm c nh vy. Nh L t chc vic p trn qui m ln, khc phc c tnh trng lt li vo ma ma l, to iu kin thun li cho s pht trin ca nng nghip. Nh L cng lnh o thnh cng nhng cuc chin tranh v li ch ca dn tc Vit. T , uy tn ca triu L trong nhn dn ngy cng tng ln. Mt chnh quyn trung ng tp quyn da trn s ng h ca dn c hnh thnh. Cc nh s hc gi l hnh thc tp quyn thn dn. duy tr quyn lc ca chnh quyn ny, nh nc khng phi xy dng mt lc lng qun

i thng trc ng m ch yu phi chm lo n mi lin h gia nh nc v nhn dn, n li ch ca nhn dn. Do vy m thi L, lut php rt khoan ho v t tng cai tr ch yu da vo gio l ca o Pht v tinh thn nhn i lng x. Lng vi Nc c c s ho hp v nh nc ly sc mnh ca lng x lm sc mnh quc gia. Ln u tin trong lch s, nh L p dng ch ng binh nng (gi lnh nh nng). Thc cht ca chnh sch ny, ni theo ngn ng ngy nay l chnh sch quc phng ton dn, theo mi thanh nin n tui i lnh u tp trung hun luyn qun s mt thi gian ngn, sau li tr v lng qu lao ng sn xut nh mi ngi dn. Khi c chin tranh, nh nc c th huy ng ton dn lm lnh. C th ni m hnh t chc nh nc thi L rt ph hp vi hon cnh nc ta khi , cho nn pht huy n cao sc mnh ca dn tc v quc gia. Thi L l mt thi k cng thnh ca nc i Vit. Cng chnh trong thi k ny, ln u tin v cng l ln duy nht trong lch s nc ta, nh L tng c kh nng t chc mt o qun ln (bao gm qun ch lc v nhiu n v dn binh) tn cng vo Khung Chu v Ung Chu ca Trung Quc (vo nm 1075) ph tan m mu tp trung lc lng, xy dng cn c chun b tin cng xm lc nc ta ca nh Tng, thc hin thnh cng mt t tng qun s c o ca L Thng Kit l Tin pht ch nhn (em qun i nh trc ngn chn vic ch s tin cng mnh). Nh Trn thnh lp vo nm 1225 vn tip tc m hnh t chc chnh tr c xy dng t thi L v cng thu c nhng thnh cng rc r trong giai on u(t ra l cho n khi kt thc thng li cuc khng chin chng qun xm lc Nguyn Mng ln th ba vo nm 1288). Nhng t cui thi L sang thi Trn, nht l vo cui thi Trn din ra rt nhiu thay i trong kt cu kinh t x hi, to ra nhng mu thun mi m m hnh chnh tr tp quyn thn dn khng th iu ho ni. l s pht trin ca ch t hu rung t v s phn ho ngy cng su sc trong ni b cc lng x. Qu trnh t hu ho rung t din ra nc ta theo mt qui lut khch quan, ging nh bt c mt quc gia no khc trn th gii. Nhng ci khc vi cc nc khc l nc ta vi s hnh thnh mt kiu loi tp quyn thn dn nh nc ng nht rung t trong cc lng x vi ti sn ca nh nc. iu c th tr thnh mc nhin khi m hu ht rung t trong nc thuc v s hu cng lng x. Khi lng vi nc l mt th rung cng lng x l rung ca nh nc l iu d dng c chp nhn; nhng l s tha nhn mc nhin, khng c mt nh ch php l hay qui nh chnh thc no bt buc. Khi ch t hu pht trin, tng lng x xut hin tng lp a ch hu sn, tnh cht thun nht v kt cu kinh t x hi nng thn b ph v. Tng lp hu sn tm mi cch thao tng cng vic lng x. Cng vi s tng ln ca din tch rung t l s gim i ca din tch cng in. Quyn lc kinh t ca chnh quyn trung ng suy yu dn. l cha k ti s pht trin mnh m ca loi hnh s hu phong kin ln: cc in trang t nhn ca cc qu tc. S ln mnh v th lc kinh t ca cc qu tc lm tng v tr chnh tr ca h. Chnh quyn trung ng cui thi Trn hu nh khng iu hnh c tng lp ny. Mu thun ln nht ca hnh thc Tp quyn thn dn th hin trn hai mt sau y: - Nh nc trung ng cn c b kinh t l ch cng hu rung t, nhng s pht trin ca ch t hu l mt tt yu khch quan. Hnh thc t chc quyn lc ni trn khng sc dung ho hai yu cu . - Nh nc mt mt phi da vo s ng h thng nht ca cc lng x, mt mt phi nng giai cp phong kin qu tc, m s pht trin ca tng lp x hi ny li lm phng hi n li ch ca lng x. Nhng mu thun ny a x hi i Vit n ch khng hong trm trng t na sau th k 14. Tnh th i hi mt cuc ci cch kinh t x hi su sc v i hi mt m hnh t chc

quyn lc mi. H Qu Ly l ngi ng ra lnh nhn s mnh ci cch . Nhng s thay i tip theo t th k 15, thc cht cng ch l s tip ni tng ci cch t thi H Qu Ly. 3. Thi k t 1400 1527. Ci cch ca H Qu Ly c tin hnh t trc khi triu H thnh lp (1400 1406), khi H Qu Ly cn l mt i thn ca triu Trn. Ci cch bt u t mt chnh sch tng iu chnh rung t ban hnh vo nm 1397, theo , nhng ch s hu c qui m rung t ln hn 10 mu phi np li cho nh nc ton b s rung d ra sung vo cng qu (h ch c tha nhn 10 mu l rung t). Vi vic thc hin chnh sch ny, nh nc ly li c th cn bng gia s hu rung t cng v rung t t. Vic lm tip theo trong sut thi k cai tr ca triu L S (1427 1527) l th ch ho cht ch quyn kim sot ca nh nc i vi ton b t ai trong nc. Nghim cm vic bin rung cng thnh rung t. Nh nc cng ra lut php can thip su sc vo qu trnh phn phi v s dng rung t cng cng vic trc y do lng x t gii quyt. Trn c s thit lp c quyn s hu ti cao v rung t, quyn lc kinh t ca nh nc tng ln ng k. Mt hnh thc tp quyn mi c thit lp. c im ca t chc quyn lc theo hnh thc ny l nh nc tp trung vo tay mi quyn lc v thc hin n nh h thng lut php hon b v mt i ng quan li c chuyn nghip ho t trung ng n tn lng x (chc x quan do nh nc ct t t y). C s ca h thng chnh tr ny l quyn qun l cc t liu sn xut c bn nm trong tay nh nc. Ngoi quyn s hu ti cao v rung t, nh L cn trc tip cai qun n in, nhng quan xng (xng th cng nghip ln). Hnh thc cai tr nh vy cn ti mt h t tng duy l hn, do thi L, Khng gio, mt hc thuyt cai tr cao ngi vua, cao trt t ng cp v k lut x hi chim a v c tn thay cho Pht gio. Cc nh s hc gi hnh thc t chc quyn lc ny l Tp quyn quan liu. Sc mnh ca thit ch tp quyn quan liu th k 15 c th hin r trong lch s. Nc i Vit thi k ny l mt quc gia cng thnh vo bc nht khu vc ng Nam . B ci lnh th m rng gn gp ri. i sng ca nhn dn c nng ln, d tr quc gia kh di do. i vua Thi T, Thi Tng. La chn y ng, thc cht y kho. Cc s gia phong kin coi thi L S l thi i Hong Kim, cn cc triu i sau coi t chc nh nc nh thi L S l khun vng, thc ngc v lun tm cch noi theo. Thnh cng ca m hnh ny, nhn t gc nghin cu s hc, l ch nhng ngi cm quyn tm c mt phng thc x l ti u mi quan h gia yu cu tp trung quyn lc vi yu cu pht trin kinh t. Nh L cng c quyn lc kinh t ca nh nc nhng vn cho kinh t t nhn nhng mnh t rng ri pht trin. Mt khc lut php nghim minh v tnh cht tin b ca nhng b lut lm gim thiu ng k s thao tng, lng hnh ca cc thnh phn kinh t t nhn, nht l hn ch c nn cng ho nng thn. Tuy nhin, tnh cht ph hp v tch cc ca hnh thc tp quyn ny cng c gii hn v c tnh lch s. N i hi s trong sch v tho vic ca b my quan li, s lnh mnh ca cc c quan hnh php. V iu , di thi phong kin ph thuc gn nh hon ton vo s ti gii v anh minh ca ng vua L Thnh Tng tng l mt ng vua nh vy. Sau khi ng qua i vo nm 1492, nhng ngi k tc khng c c ti c nh ng. Mt khc, duy tr s cn bng gia s hu nh nc v s hu t nhn theo m hnh thi L S ch c th thc hin c trong hon cnh ca th k 15, khi m t hu ho cha phi l mt xu

th mnh m v s hu rung t cng lng x cn c vai tr tch cc i vi sn xut tiu nng. Ngay sau khi L Thnh Tng qua i, trong nhng nm cui th k 15 v nhng nm u th k 16, s bt cp ca m hnh chnh tr tp quyn quan liu bc l r. B my quan li cng ngy cng tr nn cng knh, tnh cht quan liu ngy cng trm trng. Lut php ca nh nc khng c tun th nghim tc cc lng x. Qu trnh t hu ho t pht c c hi pht trin mnh m. M hnh t chc quyn lc tp trung theo kiu L S chnh thc sp vo nm 1527, sau cuc chnh bin ca h Mc. (CN NA...) nhng khng bit tm u ?