Ch dn ch:

Nh nc v x hi
N. B. Davletshina, B. B. Kimlika, R. J. Klark, D. U. Rai Ngi dch: Phm Minh Ngc

Mc lc
Li ngi dch............................................................................................................................................3 Li ni u.................................................................................................................................................4 Chng 1....................................................................................................................................................5 1. Dn ch l g?....................................................................................................................................5 2. Nh nc php quyn........................................................................................................................9 3. Lch s ca nn dn ch..................................................................................................................11 Chng 2: X hi v cc gi tr dn ch..................................................................................................15 1. Cc iu kin kinh t x hi ca ch dn ch............................................................................15 2. X hi cng dn...............................................................................................................................18 3. Cc gi tr o c ca nn dn ch................................................................................................19 Chng 3: Nhn quyn trong x hi dn ch..........................................................................................23 1. Cc quyn ca con ngi v ngun gc ca chng........................................................................23 2. Cc quyn chnh tr v quyn dn s...............................................................................................27 3. Cc quyn kinh t, x hi v vn ho..............................................................................................30 4. Quyn v quyn t do ca con ngi trong Hin php Lin bang Nga..........................................33 Chng 4: Nh nc v chnh quyn......................................................................................................36 1. H thng chnh tr v nh nc. Cc hnh thc qun l nh nc v ch chnh tr....................36 2. Cc ch dn ch thng gp.......................................................................................................39 Chng 5: Bu c - c ch thc thi dn ch quan trng.........................................................................46 1. Bu c l g?....................................................................................................................................46 2. H thng bu c ti Nga..................................................................................................................50 Chng 6: Cc ng chnh tr v t chc x hi......................................................................................52 1. Cc chnh ng trong x hi dn ch..............................................................................................52 2. Cc nhm quyn li. Vai tr ca gii tinh hoa................................................................................59 Chng 7: Vn ha v dn ch................................................................................................................64 1. Vn ha chnh tr l g?...................................................................................................................64 2. Dn ch v gio dc........................................................................................................................66 3. Vai tr ca cc phng tin thng tin i chng trong nn dn ch...............................................67 4. Vn ha quyn lc...........................................................................................................................68 Chng 8: Nc Nga gia qu kh v tng lai.....................................................................................70 Ph lc......................................................................................................................................................74 Tuyn ngn quc t v nhn quyn.....................................................................................................74

Li ngi dch
Tc phm ny c xut bn nh l cun sch gio khoa v dn ch cho cc trng trung hc ca nc Cng ho Lin bang Nga, nhng n gy c s ch khng ch trong gii hc sinh, gio vin v ph huynh m c d lun nh gi rt cao. L do: nc Nga ang kht cc kin thc v thc hnh dn ch, ng nh cc tc gi vit trong li ni u: kht vng t do c th l bm sinh nhng thc hnh dn ch th phi hc mi bit. Khi dch chng ti lc bt nhng on lin quan n lch s nc Nga, c th tr thnh kh hiu i vi ngi c Vit Nam, chng ti cng khng dch chng v nh nc lin bang, ph lc th nht (Hin php Cng hoLin bang Nga 1993) v cc cu hi n tp.

Li ni u
Tha cc bn c gi! Nc Nga ang tri qua mt giai on quan trng trong qu trnh pht trin ca mnh. Chng ta ang m ra mt k nguyn mi ca lch s - k nguyn dn ch. Ln u tin ngi dn Nga c c hi gy nh hng n i sng ca t nc v x hi, cng nh c th tc ng n chnh sch ca chnh ph. V vy cun sch ca chng ti c ly tn l Ch dn ch: nh nc v x hi. Tt c chng ta u phi hc qua trng hc dn ch: k c ngi va bc vo i cng nh ngi tri qua nhiu kinh nghim sng, v kht vng t do c th l bm sinh nhng thc hnh dn ch th phi hc mi bit. Khi vit tc phm ny, chng ti c gng s dng tht nhiu kinh nghim quc t m mnh thu thp c. Cc nguyn tc dn ch pht trin thnh cng trong hng lot nc. Cc nc nh M, Anh, Php, Canada v nhiu nc khc cho ta nhiu hnh mu tt v dn ch, cng nh gip ta trnh nhng khuyt im c th xy ra. Trong vi chc nm gn y, dn ch tr thnh hin tng ton cu, n c cng c trn khp cc chu lc, ginh chin thng trong cc nc ng u, , Phi v M Latin. Mong rng cun sch bn ang nm trong tay s l mt nc thang trn ng a bn tr thnh mt con ngi t do v t ch, gip bn tham gia vo cng cuc xy dng nc Nga dn ch ca chng ta. Cun sch ny do cc chuyn gia Nga v Canada chp bt v l th nghim u tin trong vic son sch gio khoa v dn ch. C th bn s khng tm c cu tr li cho tt c nhng cu hi m cuc sng ang t ra hm nay, nhng chng ti tin tng rng nhng li ph bnh, nhn xt, gp ca bn s gip chng ti hon thin tc phm trong tng lai.

Chng 1
Dn ch (demos - nhn dn, kratos - chnh quyn) mt t c gc t ting Hy Lp c ngha chnh quyn ca nhn dn hay quyn qun l ca nhn dn. Trong hng ngn nm, nhng b c u t nht ca loi ngi c gng tm hiu lch s pht trin ca x hi, to ra cc h thng trit hc, v ra hnh nh ca x hi l tng trong mi ngi c th ci thin cuc sng ca mnh cng nh ca ng bo mnh. Chng ta vn thng s dng t dn ch: hnh thc qun l dn ch, ngi dn ch, quan im dn ch... Chng ta a vo cc khi nim ny nhng ni dung g? Ti sao chng ta li hay s dng t ny nh vy? Ta c th thy ngay rng thut ng dn ch tuy n gin v thng c s dng li hm cha trong n mt s kh khn c v phng din trit hc cng nh phng din thc t. c nhiu cun sch gii thch ngha khi nim dn ch. Cc cuc tho lun v tranh lun xung quanh l thuyt dn ch cha bao gi ngng sut thi gian tn ti ca x hi loi ngi. c m vnh hng ca loi ngi l xy dng mt x hi cng bng, da trn l tnh sn sinh ra bit bao con ngi c lng nhn i v i cng nh nhng tn bo cha kht mu, nhng cuc ci cch tin phong v cc cuc chin tranh tn khc, lm m hoc tr tng tng ca hng triu ngi, sn sinh ra l thuyt v cc ch ton tr. Loi ngi ngh ra hng chc lun c ng h v cng bng y lun c chng li th ch dn ch. Nhng k chng i vic tham gia ca ng o qun chng nhn dn vo cc lnh vc qun l thng ni nh sau: Ch l mi ngi ngi trong t u tham gia li : ngi th cm v lng, k ln ga, k nhn phanh, k bp ci hay sao... giao cho mt ngi c hiu bit, cn nhng ngi khc ng vai hnh khch li chng tt hn hay sao? Nhng k c ti cng nh nhiu lnh t gi cht tay li a hnh khch n cuc i mi, tt p hn. Nhng ngi khng ng v nhng ngi nghi ng vo s ng n ca con ng thng b vt ra khi xe lm bi hc cho nhng k khc.

1. Dn ch l g?
Xin bn hy suy ngh thm v cc nh ngha v kin tri ngc, hy tn trng cc tc gi ca chng v c gng l gii xem v sao nh kinh t hc, trit gia v nh hot ng x hi ngi Anh l J. S. Mill li quan ngi mt nn t do v gii hn khi cho rng y l nn c ti ca s ng, cn trit gia Hi Lp c i, Democritus, th li cho rng th sng ngho trong mt nc dn ch cn hn l hnh phc trong mt nc c ti, v t do tt hn n l. Cc nh chnh tr hc ngy nay thng nh ngha dn ch l hnh thc t chc chnh tr ca x hi da trn s cng nhn nhn dn nh l ngun gc ca quyn lc, da trn quyn ca nhn dn trong vic tham gia gii quyt nhng vn ca quc gia v giao cho cc cng dn mt lot quyn v quyn t do thc s. N. V. Gogol trong Nhng linh hn cht vit v c im ca ngi Nga nh sau: ni chung chng ta cha sn sng cho cc cuc hi ngh mang tnh i din. Tt c cc cuc hp ca chng ta, t nhng cuc gp g trong lng cho n cc cuc hi ngh khoa hc mi loi, thng rt ln xn nu khng c mt ngi sc kim sot mi vic ng u. Cu tng thng M, R. Reagan, th cho rng dn ch khng ch l bin php qun l m cn l bin php gii hn quyn lc ca chnh ph n khng ngn cn s pht trin nhng gi tr quan trng nht m con ngi nhn c t gia nh v nh trng. Abraham Lincoln (lut s, nh

hot ng chnh tr, nm 1860 c bu lm tng thng Hoa K) th cho rng dn ch l chnh quyn ca dn, do dn v v dn. Bn c th s dng cc cun t in v bch khoa ton th tm mt nh ngha khc, ph hp vi mnh hn... Bn s ngc nhin l ti sao li c nhiu nh ngha, nhiu khi tri ngc nhau n th. Xin c bnh tnh bi v theo li ca trit gia ngi Anh, ng Karl Popper, th chng ta chn dn ch khng phi v n c nhiu c tnh tt m ch l trnh ch c ti m thi. Nh s hc, nh vn, nh hot ng x hi ngi Php, ng Alexis de Tocqueville, ngay t nm 1835 nhn thy rng nhng khuyt im v yu km ca nn dn ch rt d b pht hin v chng minh c bng cc s kin r rng (kh ra quyt nh, tho lun ko di...), trong khi cc u im ca n li kh nhn thy hn. Khuyt im th l r ngay, cn u im th phi sau mt thi gian mi thy c... Ti sao dn ch li c sc li cun nh th? Trc khi tr li cu hi ny xin hy cng suy ngh: ch l tt c mi ngi u mun qun l, mun nm quyn ? D nhin l khng. Nhng tng cho rng phi t mnh quyt nh iu g l tt, iu g l xu v chnh sch l ci c nh hng ti tt c mi ngi phi c son tho trn c s ng thun l mt t tng c sc hp dn cc k mnh m. Nh vy iu quan trng i vi mi ngi khng phi l bn thn s tham gia, m l quyn c tham gia vo i sng ca t nc, ca tp th, ca gia nh, v.v... Bn cht ca dn ch l quyn t do c nhn, l s tn trng c nhn con ngi. Ni mt cch khc, c trng quan trng nht, bn cht ca dn ch l quyn t do c nhn, l tn trng c nhn con ngi, cng nhn phm gi vn c ca mi thnh vin gia nh nhn loi, cng nhn cc quyn bnh ng v bt kh phn ca h l c s ca t do, cng bng v ho bnh trn ton th gii..., li ni u ca Tuyn ngn Quc t Nhn quyn vit nh th (xem thm phn ph lc). Nh vy dn ch i hi quyn bnh ng ca tt c cc cng dn, khng ph thuc vo mu da, gii tnh, ngn ng, tn gio, thnh phn xut thn, ti sn, ng cp, nim tin, v.v... Nhng phi hiu bnh ng l bnh ng v c hi, bnh ng trc php lut v bnh ng trong vic chn ngi i din. iu khng c ngha l mi ngi phi sng nh nhau, phi c cng mt loi sch, phi c cng thu nhp. Ni n dn ch trc ht chng ta hiu rng y l quyn ca con ngi trong vic tham gia qun l nh nc thng qua cc c ch khc nhau, quyn lm mt thnh vin bnh ng trong mt tp th no , c iu kin th hin quan im ca mnh v c lng nghe. iu c ngha l chng ta la chn dn ch trn c s nim tin vo s bnh ng ca mi cng dn. Mt mt y l nim tin vo quyn t do ca mi ngi v mt khc tin rng t do ca ngi ny khng c tr thnh cn tr t do ca nhng ngi khc. Karl Popper minh ho iu nh sau. To n xt x v mt tn lu manh nh ngi hng xm. Ti l cng dn t do, tn lu manh t bo cha, ti c quyn vung nm m v mi hng ch. Quan to kho lo p: Chuyn ng ca nm m ca anh b gii hn bi mi ca ngi hng xm. Ni mt cch khc, bn c t do hnh ng khi m hnh ng khng gy phng hi cho ngi khc, nhng ngi cng c nhng quyn t do nh bn. Quyn bnh ng tham gia vo vic bu chn cc nh lnh o cng da trn c s nh th. Trong ch dn ch mi ngi u c mt l phiu v cc l phiu c gi tr ngang nhau. Trn thc t l tng v t do v bnh ng d nhin l cng c mt s khim khuyt. Khng cn phi tin hnh nhng cuc nghin cu phc tp cng thy rng ngay ti nhng nc c nn dn ch pht trin khng phi tt c cc cng dn u bnh ng trong vic s dng quyn t do ca mnh. Th d cu tng thng M, Bill Clinton, nh bi b iu lut m theo c tham gia bu c ngi ta phi tri qua kim tra

xem thot nn m ch hay cha. Dn ch p ng c nhu cu ca con ngi trong vic t th hin mnh v y chnh l ng lc cho sng kin, cho t do. Cn phi hiu rng dn ch khng phi bt u khi nhn dn c cng nhn l ngun gc ca quyn lc trn li ni, m phi l khi xy dng c h thng m bo cng dn c thc s tham gia v kim sot c quyn lc. Dn ch s thng li hon ton khi tt c cc cng dn thc s tham gia v hon ton bnh ng trong vic gii quyt cc cng vic ca quc gia. Nhng y l mt m hnh l tng. Trong thc t cn nhiu vn kh khn v phc tp m x hi hin cha gii quyt c. n gia th k XX hnh thnh ba quan im chnh v vn dn ch nh sau: 1. T quan im ngun gc ca quyn lc (dn ch l chnh quyn ca dn) 2. T quan im mc ch (dn ch l chnh quyn hnh ng nhn danh v v li ch ca nhn dn) 3. V cui cng, t quan im cc th tc thnh lp chnh ph. Quan im cui cng c tho lun rt nhiu. Trn thc t iu c ngha l cc cuc bu c c coi l c vai tr quan trng nht v chnh ti cc cuc bu c m hai c trng ch yu ca dn ch l, th nht, cc nh chnh tr s cnh tranh vi nhau ginh cho c cng nhiu phiu cng tt; th hai, trong thi gian bu c nhn dn c th gy nh hng n chnh sch trong tng lai bng cch ng h ng c vin p ng c cc yu cu c bn ca h. Nh vy dn ch c tnh hp dn l v n p ng c nhu cu t th hin ca con ngi, n l ng lc cho sng kin v t do sng to. Quyn con ngi trong x hi dn ch phi c m bo. Th d Hin php nc M c mi tu chnh gi l Bill of Rights m bo cho cng dn cc quyn nh t do ngn lun, t do hi hp, t do tn ngng, v.v... Tt c cc khi nim v quyn cng dn ny c xy dng trn c s gi thit rng nh nc v chnh ph tn ti l phc v nhn dn. Con ngi c quyn l v anh ta l ngi ch khng phi v ngun gc, dn tc, gii tnh, v..v... Mi cng dn u c mt s quyn xc nh, bt kh phn, khng mt chnh ph no c quyn tc ot hay hn ch. Nhng cng dn trong mt x hi dn ch khng ch c gng tha mn cc quyn v li ch ca mnh m cn chu trch nhim vi cuc sng ca mnh v mt mc no trch nhim vi i sng ca nhng ngi khc na. Da vo nhn dn m lnh o nhn dn c ngha l cng dn ca x hi dn ch khng ch s dng cc phc li ca x hi m cn chu trch nhim v x hi m anh ta ang sng, ngha l anh ta chia s cc kh khn ca x hi (di nhng hnh thc s c xem xt trong nhng chng sau). Theo ngha ny th mi ngi u l thing ling v u cn c bo v. Immanual Kant, cha ca nn trit hc c in c, tng nhn mnh: con ngi, c nhn lun lun v trong tt c mi vic u l mc ch, khng bao gi l phng tin. K c phng tin t mc ch. Ngay c nu y l mc ch cao c v v i. Nhng trong lch s loi ngi, ta li thng thy nhng li tuyn b v quyn v t do cng dn vang ln nh nhng li ku gi, nhng khu hiu v khng c tn trng trong thc t cuc sng. T do v bnh ng s tr thnh nhng li ni rng tuych khi con ngi khng c bo v v mt php l v x hi. Th d in hnh l ch ton tr nc Nga sau Cch mng nm 1917. Quyn con ngi nc Nga sau Cch mng c ghi trong Hin php cc nm 1936 v 1977, nhng trn thc t ch ton tr c thnh lp vi cc c trng c bn sau: 1. Nh nc ho ng cm quyn. ng cng sn c chim quyn lc, tim ot cc chc nng ca nh nc, kim sot ton b i sng ca x hi ni chung v c nhn ni ring. Trong

nhng nm 1917-1918 s khng c ca cc t chc i lp nh menshevik, dn ch-x hi v cc ng phi khc b p tan. Thng Ging nm 1918 ngi ta trng trn gii tn Quc hi. Mt c ch m trong nhn dn b y khi quyn lc c hnh thnh, cc th ch dn ch ch cn ng vai tr bnh phong che y ch ton tr. Ngay t nm 1921, A. A. Sols, Ch tch y ban kim tra trung ng ca ng cng sn Nga (bolshevik), nhn mnh: Nm quyn lc lu trong thi i chuyn chnh v sn to ra hin tng tha ho... y l nguyn nhn ca t quan liu, nguyn nhn ca thi kiu ngo i vi nhng ng vin thng v qun chng ngoi ng, y l nguyn nhn ca thi lm dng quyn lc cho vic ginh quyn li vt cht cho mnh. hnh thnh ng cp cng sn 2. Lp ra b my n p. Cc bin php n p khc nhau nh y ban khn cp ton Nga, B ni v, to n qun s, tri tp trung c s dng. Cc tri lao ng v cc cuc huy ng bt buc cng c s dng nh l cc bin php nhm nm gi v cng c quyn lc. 3. Khng ch ton din thng tin, tin hnh thng xuyn cng vic tuyn truyn. Mt trong cc ngh nh u tin ca chnh quyn Bolshevik l ngh nh ng ca cc t bo i lp v thnh lp ch kim duyt. Sau ny hnh thnh c quyn ca nh nc trong vic xut bn sch bo. Trong x hi dn dn hnh thnh khun mu trong ng ton tr ng vai tr ht nhn lnh o ca mi phong tro ton tr vi h thng cp bc, cp di phc tng cp trn, a phng phc tng trung ng mt cch nghim ngt, con ngi th b chia thnh ch ta r rng. Xin hy c on trch t tc phm L thuyt ca nn vn ho v sn ca N. I. Bukharin, mt trong cc lnh t ca phong tro cng sn: Giai cp v sn cm quyn... c cc k th sau: 1. tng lp n bm (bn a ch c, bn t sndoanh nhn tham gia vo qu trnh sn xut); t sn thng nghip, bn u c, ngn hng, th trng chng khon; 2. gii qu tc hnh chnh xut thn t cc tng lp ni trn (cc quan chc th li, tng lnh, tng l); 3. cc doanh nhn t bn, gim c cc t hp (trm th gii cng nghip, cc k s c lin h vi gii t bn, cc nh pht minh, v.v...); 4. tng lp th li c tay ngh c trong lnh vc hnh chnh, qun s v nh th; 5. gii tr thc trong lnh vc k thut v tr thc ni chung (k s, k thut vin, bc s, gio s, lut s, phng vin, a s gio chc); 6. tng lp s quan; 7. ph nng; 8. t sn bc trung v tiu t sn thnh th; 9. gii tu hnh.... Nh vy l tr bn c nng cn tt c cc tng lp dn c khc u b coi l k th ca giai cp v sn. V thc cht y chnh l chng trnh hy dit cuc sng, hy dit chnh nhn dn Nga... Ci chnh sch c tin hnh nc Nga trong sut hn 70 nm y li c che y bng nhng khu hiu v s thng nht gia ng vi dn. (Ngy 27 thng 2 nm 1937, N. I. Bukharin cng nh nhiu nh lnh o cch mng thng Mi b n p. c phc hi vo thng 2 nm 1988). c im c bn ca tt c cc h t tng ton tr l n p t do. Ch ngha c nhn t do t c s trn s tn trng c nhn con ngi, trn c s trch nhim c nhn b ch ton tr em i lp vi ch tp th (m ng), phi c tnh ho, trch nhim tp th (ti li tp th), quyn li giai cp (ch ngha bolshevik), quyn li ca tp on (ch ngha pht xt) hay quyn li dn tc (ch ngha x hidn tc). Trong ch ton tr, kinh nghim c nhn b ph nhn, qu kh lch s b xuyn tc, cc hnh thc t chc i sng v o c c truyn b ph nhn. Chc nng c bn ca h t tng ton tr l tm mi cch li ko qun chng vo cuc u tranh vi ci c v thuyt phc h v tnh ng n ca cc quan h mi, bo cha cho chnh sch ton tr. Quc doanh ho (nh nc ho) tt c cc lnh vc ca i sng x hi din ra mt cch t t v khi nh nc t c s kim sot i vi tt c cc lnh vc ca i sng x hi th ta c th ni ch ton tr quc gia chn mui. Chng ti xin gii thiu vi cc bn cc cun: Ch ngha ton tr trong th k XX ca A. Iu.

Golovatenko, Khng b ca S. P. Melgunov, Qun o GULAG ca A. I. Solzhenitsyn, xin hy suy ngh xem khng b bolshevik c thc hin nhm chng li nhng nhm x hi no. Nh vy ngha l lch s cc ch ton tr chng t rng tuyn b v cc quyn v t do c nhn, thm ch ghi iu vo hin php cng cha . Cn phi thit lp c x hi cng dn v nh nc php quyn l nhng th ch thc thi chc nng kim sot i vi chnh quyn, ngn chn, khng cho n bin thnh ch ton tr. i vi nhng nc khc nhau hnh thc ca x hi cng dn v nh nc php quyn c th khc nhau (chng ta s tho lun vn ny trong nhng chng sau).

2. Nh nc php quyn
Nh nc php quyn l g? Theo chng ti nh nc php quyn l qui phm php lut nhm thc thi ch quyn ca nhn dn trong khun kh t chc nh nc. Ngha l tt c quyn lc u nm trong tay nh nc nhng quyn lc c t c s v thc thi theo nhng qui phm php l c ghi thnh lut v c nhn dn tha nhn. Nhng c trng c bn ca nh nc php quyn l g? N c th tn ti trong nhng iu kin nh th no? Trc ht, y l tinh thn thng tn php lut. Nh nc, tt c cc c quan nh nc, tt c cc tp th v tng c nhn phi tun th php lut, khng ph thuc vo thnh phn xut thn v a v m ngi nm gi. Quyn c php lut bo v nh nhau l c s ca mi x hi cng bng v dn ch. Chuyn gia ngi M v quyn hin nh, John Frank, nhn mnh rng nh nc phi i x cng bng i vi mi cng dn. Trong quan h php lut th ngay c nhng ngi ng u nh nc cng bnh ng nh mt b ni tr m thi, ngi ng u nh nc s phi t chc nu vi phm php lut. ng tic l trong lch s Lin X c qu nhiu trng hp quan chc li dng php lut cho nhng mc ch c nhn. Th hai, c h thng kim tra v gim st vic thc thi php lut hu hiu. Cc ta n v trng ti c lp, v.v... phi tin hnh kim tra vic thc thi php lut. Do lch s v truyn thng cng nh c trng dn tc m vic thnh lp cng nh hot ng ca cc c quan ny nhng nc khc nhau c tin hnh theo nhng cch khc nhau. Ngoi ra d lun x hi cng c nh hng rt ln. Trong cc nh nc dn ch, cng dn thng tun th php lut v h nhn thc c rng chnh h, d gin tip, tham gia vo qu trnh lp php. Nhng t thn nguyn tc php tr cha phi l bo m ca dn ch. Php tr c th tr thnh ci i lp vi chnh n, ngha l thnh tnh trng v lut php. Php tr ch thc s tn ti khi n c thi hnh trn thc t, ngha l hu hiu. V cui cng, tuy nhiu ngi cho y khng phi l iu kin bt buc, l tam quyn phn lp, l tch chnh quyn thnh ba nhnh: lp php, hnh php v t php (ta s xem xt phn ny trong cc chng sau) Nh vy, dn ch l tp hp cc t tng v nguyn tc m bo t do, n cng bao gm mt tp hp cc qui nh v th tc c hnh thnh trong nhiu nm nhm thc hin quyn t do y. Nh vy dn ch c ngha l t do ginh c qui ch php l v cc nguyn tc dn ch c th c s dng: 1. Trong h thng cc quan h nh nc;

2. Trong vic thnh lp v hot ng ca cc t chc khc nhau (t gia nh, trng hc cho n cc phong tro v ng phi chnh tr) 3. Dn ch c th c coi l cc gi tr x hi v chnh tr di hnh thc cc quyn con ngi. D nhin l c th tranh lun lnh vc no trong ba lnh vc ni trn ng vai tr quyt nh. iu ph thuc vo mt lot tc nhn, c biu hin khc nhau trong nhng nc khc nhau, ph thuc vo lch s, truyn thng, gi tr vn ho, th gii quan ca con ngi. Nhng khi v ch khi cc nguyn tc dn ch tr thnh ch o trong tt c cc lnh vc ca i sng x hi, tr thnh thnh t quan trng nht ca cc gi tr vn ho th mi c th ni rng dn ch chin thng. Kh khn l ch khng ch cch tip cn dn ch m cch tip cn c ti hoc s kt hp c hai cch tip cn c th c s dng trong mi lnh vc trn. iu ny tn ti trong mi ngi chng ta. i khi c th t c kt qu nhanh chng v thy c bng con ng c ti. Cho nn chng ta thng thy cc nh dn ch ti cng s nhng c ti trong gia nh v ngc li. Ngay mi chng ta cng i khi ngh rng bt mt ngi no lm mt vic g th nhanh hn l ging gii, thuyt phc anh ta cn phi lm nh th. By gi ta s cng xem xt ti sao mt s nc nguyn tc dn ch ginh c th thng phong, trong khi mt s nc khc ngi ta li thch hnh x theo li c ti. Qu trnh pht trin ca x hi l mt qu trnh phc tp v c nhiu bin ng. Nhng mc d a dng nh th, mc d c nhng an xen phc tp nh th gia dn ch v c ti, trong cc th ch nh nc vn c nhng xu hng chung m chng ta s phn tch di y. Trong thc tin khoa hc th gii c rt nhiu l thuyt (phng php lun) c em ra s dng nghin cu x hi loi ngi. Ti nc ta, n tn thi gian gn y quan im giai cp trong vic phn tch cc tin trnh lch s vn thng c em ra p dng. S pht trin ca x hi c gii thch nh l s thay th mt hnh thi kinh t x hi ny bng mt hnh thi kinh t x hi khc, kt qu ca nhng thay i trong lnh vc kinh t. Cuc u tranh ca cc giai cp i khng c coi l ng c ca tin b x hi. Ngi ta thng nhn mnh rng cc qui lut kinh t to ra b my nh nc, lut php, gi tr o c; gi chung l thng tng kin trc vi nhng hnh thc, c cu v phng thc hot ng khc nhau. S pht trin ca x hi c coi l qu trnh chuyn tip t cng x nguyn thy sang chim n, phong kin, t bn ri x hi ch ngha. Tng t nh vy, dn ch cng chia ra thnh dn ch thi tin quc gia, dn ch ca giai cp ch n, dn ch ca giai cp phong kin, dn ch t sn v dn ch x hi ch ngha. Cc bn hn bit r quan im , cc bn s dng n khi tho lun v Roma c i, hoc khi tho lun v nn t cng ho Php hay khi ni v s pht trin ca nc Nga chng ta. Nhng c mt cu hi: Ti sao trong cng mt thi gian, cng mt giai on phong kin m Anh din ra qu trnh m rng dn ch, bn cnh Vin qu tc c Vin th dn, m Nga li din ra qu trnh ngc li, nhng ngun gc cui cng ca quyn lc ca nhn dn b hy b, mt b my nh nc hon ton l thuc v ch l thuc vo nh vua c thit lp? C th t ra nhiu cu hi, dn ra nhiu th d m nu ch s dng quan im hnh thi kinh t hay quan im giai cp s khng th tm ra cu tr li. Phi lm sao y? C th l trong khi phn tch s pht trin ca mt khu vc hay mt x hi chng ta phi tnh n nhng hnh thc khc ca i sng x hi ca con ngi ch khng ch s pht trin kinh t. y l: tn gio, chnh tr, vn ho v ngh thut, tng tc vi t nhin, cc truyn thng tm linh, v.v... Nh th chng ta c nhiu la chn hn: th nht, ta c th nghin cu su hn cc c im trong qu trnh pht trin ca dn tc hay nh nc no ; th hai, c th tm ta nhng im chung, khi qut ho v xc nh nhng xu hng chung trong nhng giai on pht trin khc nhau.

Theo chng ti, trong iu kin hin nay vn dn ch l vn mang tnh ton cu. V vy cn phi tip cn trn bnh din ton cu. Cng vi s pht trin ca nn vn minh nhn loi, cc ch ton tr i khi t i lp mnh vi cng ng th gii, tr thnh vn vt ra khi cc bin gii quc gia. Trn thc t, nu mt k c ti kht mu ng u mt b lc c trang b cung tn tm thuc c, trong trng hp xu nht, cng ch c th tiu dit c cc b lc ln cn m thi. Nhng nu ch ton tr c v kh nhit hch v sn sng t chy na hnh tinh nhn danh tng lai ti sng th sao? Cng cn nh rng cng ngy cng c nhiu ngi nhn thc c u th ca cc gi tr ton nhn loi, chnh v vy ta mi ni n quyn con ngi, quyn tr em, d ngi ang sng bt k u. Con ngi ca nhng nn vn ho khc nhau, cc dn tc khc nhau, cc tn gio khc nhau c th t c s ho hp trong a dng ca cc hnh thc biu hin ca i sng hay khng? Chnh n s quyt nh tng lai ca nn vn minh nhn loi v cuc sng tt p hn ca mi chng ta.

3. Lch s ca nn dn ch
Dn ch trc tip hnh thc qun l trong mi cng u tham gia vo vic gii quyt nhng vn quan trng ca thnh ph (t nc) v a nhng gii php (lut) vo cuc sng. Ln u tin, dn ch nh mt hnh thc qun l xut hin trong cc thnh bang (polis) Hi Lp c i. y l cc thnh ph khng ln v ch n ng mi c coi l cc cng dn t do m thi. Yu t quan trng nht trong ch gi l dn ch trc tip l tt c cc cng dn u c th tham gia gii quyt nhng vn quan trng ca thnh ph v a nhng gii php (lut) vo cuc sng. Cc cng dn t do thng t tp trn qung trng tho lun v thng qua quyt nh v mt vn no . Dn ch trc tip tng tn ti cc nc khc, th d nc Nga xa. Ti Nga, chnh quyn nhn dn ra i trc khi nn cai tr ca cc cng quc c thit lp. Bin nin s cho chng ta bit rng trc khi chnh quyn cng quc c thit lp, cc cuc hi ngh nhn dn l truyn thng lu i trong cc th, chng t nhn dn tham gia vo qun l v to cho h lng dng cm m trong cc quc gia c ti khng c. Ngha l ngi Slav, tuy phc tng cc cng vng nhng vn gi c mt s quyn t do v thng tham gia vo cc hi ngh khi c cc cng vic quan trng hay khi quc gia lm nguy. Cng phi cng nhn rng ni chung ti Nga, cc cuc hi ngh khng c t chc nh k m khi cn th c th hp mt tun my ln m cng c khi c nm khng hp ln no. Ngi ta thng t chc hp trong trng hp khn cp: tht bi qun s, k th xm lc, hoc khi nhn dn bt mn vi chnh quyn. Cc vn khc thng c cng vng cng vi cc i din l cc qun nhn, quan li, thn binh cng nh cc trng lo, nhng ngi nh tui tc, tr tu v lng trung thc xng ng l i din trong cc cng vic chung. Cng vi thi gian, dn ch trc tip cng ngy cng t c s dng. Thay vo l nn dn ch i din, y l ni ti nhng nc trnh c ch c ti. Dn ch i din hnh thc qun l trong cng dn la chn cc nh chc trch quyt nh cc

chnh sch, ban hnh lut php v a chng vo thc hin. Ngha l chng ta giao cho nhng ngi c bu mt s quyn hn v trch nhim thng qua cc quyt nh. Trong i sng hng ngy chng ta thng gp c hnh thc dn ch trc tip ln dn ch i din. Th d lp cc bn cng lm ra c mt s tin. Cc bn bn xem nn mua g: a s ng h mua bng v li chi bng chuyn (Cc bn s dng nguyn tc dn ch trc tip). Sau cc bn s giao cho mt ngi i din i ra ca hng chn, tr tin v mang hin vt v nh. y l cc bn giao quyn cho ngi . C th ni trong trng hp ny cc bn s dng hnh thc dn ch i din. c th ra quyt nh, chnh ph phi da vo mt s qui tc nht nh. Ni mt cch khc, cn phi c hin php, b lut ch yu ca nh nc, xc nh th ch, c cu ca chnh quyn v cc qui tc v vic ra quyt nh. a s cc quc gia hin nay c hin php, ti nhng ni cha c hin php vic qun l x hi c thc hin da trn tp qun, truyn thng hay cc qui nh tn gio. V nguyn tc, hin php c hiu lc trong mt thi gian di v t khi thay i, tr trng hp c chin tranh hoc c s thay i t ngt trong ng li chnh tr ca t nc. Th d Hin php ca Cng ha Lin bang c, v Nht c thng qua sau tht bi ca cc nc ny trong chin tranh th gii th II. Hin php ca M c hiu lc hn 200 nm qua. Hin php ca Nga c thng qua vo nm 1993 (xem ph lc). Anh l trng hp c bit, nc ny khng c vn kin di hnh thc hin php, vic qun l y c thc hin trn c s cc truyn thng xa xa v cc o lut ring r m v tng th c hiu lc khng khc g mt vn kin chnh thc. c im quan trng ca ch dn ch l hnh thc chuyn giao quyn lc. Di chnh th qun ch, quyn lc thng c chuyn giao theo kiu cha truyn con ni hoc l do kt qu ca mt cuc o chnh cung nh. Ti cc nc M Latin hin nay, cc cuc o chnh qun s l hnh thc chuyn giao quyn lc ph bin. Trong x hi dn ch, nh cc cuc bu c m quyn lc c chuyn giao mt cch ha bnh. By gi chng ta s tho lun v th ch nh nc. Thay th cho cc nc cng ha Hi Lp c i l cc cc nc cng ha qu tc hay tp on thng tr. Vy qu tc l g? Qu tc thng c hiu l tng lp qu phi c quyn c li. Tng t nh qu tc, tp on thng tr l chnh quyn ca thiu s khng c lin h vi nhau bng huyt thng, thng s dng quyn lc cho nhng mc ch ch k ca mnh v tc ot quyn lc ca qun chng. Khc vi cc nc cng ha, tng lp qu tc thi c ch a i din ca giai cp mnh vo cc c quan qun l m thi. Chnh trong giai on ny hnh thnh ch nh nc v php lut, thay th cho tp qun, iu khin mi kha cnh ca i sng. Nh vy l nh nc thay th cho t chc b lc huyt thng, php lut thay th cho tp qun. Nh nc xut hin mt cch t nhin, t trong lng ca x hi v pht trin, cng vi qu trnh tin ha ca x hi, cng ngy cng c thm nhiu c im mi. Php lut, mt phn khng th tch ri ca nh nc, cng c xu hng tng t, cng thay i cng vi s thay i ca cc tin trnh kinh t, chnh tr v vn ha ca x hi. Qu trnh hnh thnh cc quc gia trn th gii thng din ra theo hai kch bn sau y. Mt mt, cc iu kin t nhin tng t nhau phng ng a ti s hnh thnh cc quc gia trn lu vc ca cc con sng ln nh sng Nil, Lng H, sng Hng, sng Hong H, v.v... Chu th ph nhiu ca cc con sng ny ch c th c khai thc nh cc c gng chung ca c cng ng v tng lng x ring bit khng th sc xy dng h thng iu, ti tiu, p nc, v..v... Hnh thc s hu nh nc v s hu cng x hnh thnh t y. Cc nh nc xut hin v ng vai tr nh lc lng phi hp trong qu trnh sn xut v chng li cc b lc du mc khc. y chnh l iu kin to ra

chnh th chuyn ch, c ngha l chnh th qun ch vi quyn lc v gii hn. Tt c quyn lc, khng b gii hn bi lut php, u nm trong tay nh vua, cha truyn con ni (Pharaoh, Sa hong...). Nh vua cai tr bng b my quan liu-qun s, c hnh thnh t hong tc, tng lp qu tc v gii s quan l tng lp c nhiu c quyn c li. Bn thn nh vua c coi l thn thnh ngay t khi cn sng v c sau khi cht. Ch chuyn ch c nh hng n c th gii quan ca ngi dn. Con ngi cm thy mnh l mt vi t nhin, cuc sng din ra mt cch u n, khng c g thay i. Nghi l v truyn thng c ngha rt ln. Di nh hng ca tn gio, nhn thc ca con ngi nhum mu phi l, hng vo th gii bn kia, hin thc b coi l tm thi, chng qua. Khc vi phng ng, chu u thc t l khng c s hu nh nc. Quan h tin hng ng vai tr quan trng hn nhiu, qu trnh tan r cng x din ra nhanh chng. Quan h th trng buc ngi ta phi s dng p lc kinh t thay cho p lc phi kinh t ca ch n l hay nng n. S hu t nhn cng c nh hng rt ln. Kt qu l trong c cu chnh tr v php ch ca nn vn minh u chu cc nguyn tc dn ch ch khng phi nguyn tc c ti thng c s dng. Vic truyn b cc tiu chun php lut ca Roma di hnh thc nh nc php quyn cng c nh hng to ln. Php lut ca nc cng ho Roma mt mc no tr thnh nn tng ca cc nh nc php quyn, chnh nc cng ho ny cn l th d v s kt hp gia quyn lc ca ngi ng u chnh ph (Consul) v cc c quan i din. C quan quan trng nht l Thng vin. V hnh thc Thng vin l c quan t vn, nhng trn thc t Thng vin ph trch cc vn v ti chnh, tn gio, i ngoi v qun l cc tnh. Theo lut php Roma, quyn lp php l thuc v cc hi ngh ton dn. Nhng cc hi ngh ny li khng c quyn a ra cc d tho m ch xem xt cc d lut c Thng vin thng qua. Ngi ng u chnh ph, cc vin kim duyt v cc vin chc khc do dn bu thc hin cng tc qun l hng ngy. V cc chc v u khng c tr lng nn thng do cc tng lp hu sn nm gi. H thng ny, sau khi c ci tin, chnh l hnh mu ca ch phn quyn trong cc nh nc dn ch php quyn sau ny. Thin cha gio, mt tn gio hng ngi ta n cc tiu chun o c c th, gn gi vi con ngi cng c nh hng rt ln. Ngay t thi c i con ngi y coi mnh l thc o ca mi s, mi vt, l ch nhn ng ca thin nhin. c m tr thnh ngi t do thm dn vo mu tht ca ngi u Chu. Friedrich v. Hayek, nh kinh t v hot ng chnh tr ngi o, gii thng Nobel, tng nhn mnh rng khng c ln ln gia ch ngha c nhn, nn tng ca cc gi tr phng Ty, vi thi ch k v tnh t ph. c im c bn nht ca n l s tn trng i vi c nhn con ngi, l tinh thn bao dung. D nhin l khng nn coi nn vn minh phng Ty l mt cuc hnh trnh thng tin v pha trc. c nhng bc tht li v nhng giai on pht trin vt bc. Nc Nga nm gia hai nn vn minh - phng Ty v phng ng. V mt lch s, nc Nga c nhiu lin h vi phng Ty, nhng cc c im v truyn thng phng ng cng to nhiu nh hng i vi s pht trin ca Nga. ch cai tr ca ngi Tacta-Mongol cng li du n nht nh. Kt qu l cc c trng ca Ty v ng xen k vo nhau mt cch ti tnh trong lch s nc Nga. Mt mt, Nga tri qua nhng giai on pht trin tng t nh cc nc Ty u. Ch ng cp v ng cp i din Nga th k XV - XVI cng ging nh ti cc nc chu u khc. Ngh vin Anh, Php, H Lan, c, Ba Lan v Nga, d c nhng khc bit l do nhng iu kin pht trin chnh tr v kinh t c th mi nc, vn c rt nhiu im chung. Nhng tin trnh pht trin cc thit ch i din ca Nga b ct t vo gia th k XVII, ch qun ch i din bin thnh ch chuyn ch. Kt qu l Nga hnh thnh mt b my quan liu qun s v h thng qun l nh nc vi cc c th ca cc ch chuyn ch. Tnh cht khp kn ca i sng kinh t v chnh tr kiu cng x cho ta thy truyn thng phng ng. Xt theo quan im ny th lch s Nga cha y mu thun. C th y chnh l mt trong nhng nguyn nhn ca nhng kh khn m nc ta ang gp phi trong giai on

chuyn tip sang nn dn ch hin nay.

Chng 2: X hi v cc gi tr dn ch
Trong chng trc chng ti c gng gii thch th no l dn ch v v sao dn ch li c sc hp dn. Trc ht y l quyn t do c nhn, l s tn trng c nhn, con ngi c nh nc php quyn bo v. Nhng nh th li c th xut hin gi thit rng tt c mi quc gia u hng n nn dn ch nh l hnh thc qun l ng m c nht. Vy th ti sao dn ch li him gp nh th? Chng ti cho rng c th lit k ra mt s nguyn nhn: Th nht, phi c mt s iu kin kinh t v x hi nht nh th dn ch mi c th hnh thnh v hon thin c; th hai, trong x hi phi c mt s gi tr o c nht nh, thiu chng th dn ch khng th xut hin c, v cui cng, cai tr bng cc bin php dn ch th kh khn hn cai tr bng cc bin php c ti. Khng c qun iu .

1. Cc iu kin kinh t x hi ca ch dn ch
Trc khi ni n cc iu kin kinh t x hi ca ch dn ch, chng ta hy quay tr li vi ci ngun ca n, quay li cc th d v nn dn ch trong cc thnh bang Hi Lp c i hay Novgorod v Pskop xa kia. iu d thy nht l cc nc cng ha ny, khng c ngai l, u l nhng nc c quan h tin - hng pht trin. Ni theo ngn ng hin i th y l nhng nc c mi quan h quc t rng ri, c mi quan h thng mi tch cc vi cc nc lng ging. Trong thi Trung c, ti Thy S, Ty Ban Nha, Novgorod, Pskov a s dn chng bit c bit vit. Novgorod ngay c ph n cng bit c bit vit. Trong cc nn cng ha c v trung i, trnh vn ha v sn xut pht trin kh cao. Cho n nay vn cha tm ra b quyt sn xut gm en v gm rt p ca cc thnh bang Hi Lp, b quyt ngh thut kim hon, c tng, kin trc, c tin min Bc nc Nga... y chng ti khng t vn tho lun u l nhn v u l qu ca tin trnh pht trin dn ch. Nhng phi lun nh rng s tn ti ca nn dn ch bao gi cng i km vi trnh pht trin cao ca cc iu kin kinh t - x hi so vi cc nc ng thi. Khi ni v nhng giai on pht trin sau ny ca cc nn dn ch, chng ti cng li s nhn mnh rng cc ch dn ch bao gi cng km theo s t do tng i v kinh t. a s vn cho rng chnh tr v kinh t l hai lnh vc khc nhau, gia chng khng c mi lin h no, t do c nhn l vn chnh tr, cn s m bo v vt cht l vn kinh t v mi ch chnh tr c th ph hp vi mi th ch kinh t. Chng ti cho rng khng hn nh th. Kinh t v chnh tr gn b mt thit vi nhau v mi ch chnh tr ch c th ph hp vi mt s th ch kinh t m thi. Chng ta hy xt mt s th d: Sau Th chin th II, cng dn Anh khng th i ngh M v cc b buc v ngoi t, ngha l cng b hn ch t do khng khc g cng dn M khng c n Lin X v quan im chnh tr. Trng hp th nht c v nh hn ch t do l v l do kinh t, trng hp th hai l v l do chnh tr. Nhng i vi mt cng dn th iu cng chng c g khc bit. Ti Lin X trc y kinh doanh c th, s hu t nhn b cm l v cc qui nh v chnh tr v t tng. Ngha l th ch kinh t c nh hng n qu trnh pht trin ca x hi t do. Mt mt, t do kinh t

c th c coi l mt phn ca t do theo ngha rng nht ca t ny, cho nn t do kinh t phi l mc ch t thn. Mt khc, t do kinh t l phng tin ca t do chnh tr v th ch kinh t c nh hng n vic tp trung v phn tn quyn lc. Th d, quan h phong kin chu u khng c tnh cht chuyn ch nh Nga hay phng ng. Trn thc t y khng c s cng bc ngoi kinh t. ng thi c kh nhiu cng dn khng ch c t do v chnh tr m cn t do v kinh t, nhng ngi ny to ra nn tng ca x hi cng dn, chnh quyn da vo h, c h ng h. Ring v Bc M th cc cng dn t do tp hp thnh cc cng x, l nhng t chc c lp v c quyn lc. Ngay c trc khi ginh c c lp khi chnh quc, cc thuc a M ginh c quyn t qun. Ti y c cc c quan lp php v cc cuc bu c c t chc theo nh k. V vy cc thuc a chu M c sc thu ht rt ln i vi dn c chnh quc. Nhiu nh khoa hc coi t do kinh t v s hu t nhn l c s ca nn dn ch. Nhng xin cc bn nh rng y khng phi l s bnh ng v kinh t m l quyn bnh ng v t do kinh t. Khi Thomas Jefferson v nhng ngi ng thi vi ng, cc tc gi bn Tuyn ngn c lp, vit rng mi ngi sinh ra u bnh ng l h hiu rng Thng ban cho tt c mi ngi nhng quyn bt kh xm phm, trong c quyn t do v quyn mu cu hnh phc. Bnh ng v kinh t v quyn bnh ng v t do kinh t khc nhau nh th no? Bnh ng v kinh t l s phn phi mt cch bnh qun v vt cht v thu nhp ca nh nc, th d nh bng nhau hay gn nh bng nhau v tin lng, v.v... Quyn bnh ng v t do kinh t l s t do la chn tr thnh vin chc nh nc, cng nhn hay doanh nhn. Bnh ng v kinh t khng th ko di v khng nn cho ko di v n s git cht mi s c gng c trong lao ng, c trong hc tp. Nhng cc bn cng phi hiu rng nhng bin php hn ch t do, th d nh thu kha, do chnh ph p dng m bo i sng cho ngi ngho, tr em, ngi gi, l nhng bin php cn thit. Nhng s can thip ca chnh ph vo i sng kinh t v x hi ca t nc cn c gii hn bi v c th to ra nhiu phc tp. Mc can thip ca chnh ph trong nhng nc khc nhau c xc nh theo nhng tiu chun hon ton khc nhau, i khi khc nhau rt xa nh trong cc nc gi l dn ch x hi (Thy in v cc nc vng bn o Scandinavia) v c khi khng ng k (M, Anh). Cn phi hiu rng hon ton t do kinh t cng nh tuyt i t do chnh tr l khng th v khng bao gi c. Cch mng Php c lc tuyn b hon ton t do kinh t. Nhng chuyn g xy ra? Nh nc va tuyn b chm dt kim sot l lp tc xy ra khng hong trong lnh vc thanh ton, khng cn lut v ph sn, khng cn ai bo v nhn mc hng ha. Ni mt cch khc, xy ra ri lon kinh t. V vy mt trong nhng ngh nh u tin ca Napoleon l khi phc s bo h ca nh nc v quyn t do hot ng kinh t ca cng dn trong mt khun kh php l nht nh. ng ta lp tc c lng dn v c gii thng nhn v t bn ti chnh ng h. Chng ta s cng xem xt s khc nhau gia hai kiu nh nc ni trn. Cn phi ni ngay rng trong a s cc nc pht trin theo nguyn tc dn ch u tn ti hai hnh thc s hu: nh nc v t nhn. Cc ngnh cng nghip ln v nhng lnh vc c ngha sng cn nh giao thng, nng lng, vin thng, gio dc v mt s lnh vc khc u l ti sn nh nc hoc c nh nc ti tr. Dn ch x hi thng c hiu l s tham gia rng ri ca nh nc vo vic iu tit nn cng nghip v cc quan h th trng, m bo v nh , cng vic lm, hc tp, giao thng, cha bnh cho ngi dn. Nh nc cng tham gia vo vic phn phi ti nguyn quc gia. Vic phn phi v ti phn phi phc li x hi c coi l quyn cng dn. Thy in c coi l hnh mu ca m hnh dn ch x hi. Hin nay c quan nim cho rng nc ny trnh c cc biu hin cc oan ca ch ngha Marx v xy dng c mt x hi thc s dn ch, phn vinh v thc s x hi ch ngha. Mt mt, iu ng l nh th: ti Thy in ngi dn c mc sng cao, tui th ko di, c nhiu thnh tu trong lnh vc gio dc v ti o to cn b. Nhng mt khc, t u nhng nm 70 ca th k trc Thy in phi i mt vi nhiu vn : m bo kh nng cnh tranh trn th trng th gii

ngi ta buc phi ph gi ng krona v tng thu khong 1% mi nm. Thy in tr thnh nc c mc thu cao nht th gii v iu lm cho ngi dn khng cn tch cc lao ng v tit kim na. Xin bn hy gii thch nhng kh khn v phc tp ca cc nh nc dn ch x hi. Xin phn tch hai pht biu sau y: Nm 1848 Alexis de Tocqueville so snh dn ch t do v ch ngha x hi nh sau: Dn ch th m rng cn ch ngha x hi th hn ch quyn t do c nhn. Dn ch khng nh gi tr ca mi c nhn cn ch ngha x hi th bin con ngi thnh phng tin, thnh cc con s n gin. Dn ch v x hi ch ngha khng c g chung ngoi t: bnh ng. Nhng hy xem s khc nhau: nu dn ch l tin n bnh ng trong t do th ch ngha x hi l bnh ng trong n l v p ch. Nm 1949 W. Ripke, mt nh kinh t ngi c, ni: S khc nhau gia ch ngha x hi ton tr v ch ngha x hi dn ch cng ging nh gia vic git ngi v v tnh gy thng tch dn n cht ngi. Chng ti hon ton khng mun coi dn ch x hi l hnh vi git ngi. Nhng chng ti mun nhn mnh rng con ngi c th cht mt cch v tnh, nhng i vi nn nhn th ch kt qu ch khng phi hon cnh l c ngha. Liu c th khng nh rng khc vi ch ngha t do, ch ngha x hi, k c ch ngha x hi dn ch, c gng co bng kt qu hot ng ca con ngi? Trong cc nc kiu nh M, chnh ph ch chu trch nhim m bo cho cc cng dn mc sng ti thiu (th d, bng tr cp). Nhng y khng phi l m bo quyn cng dn m l t thin. S khc nhau l y c ngi rt giu v rt ngho. Tin t thin c cp rt t, trong khi cc nc dn ch x hi c gng co bng thu nhp ca cc cng dn bng cch tng thu nh vo ngi giu v nng mc thu nhp ca thnh phn ngho v trung lu ln. D nhin l s bt bnh ng v kinh t c nh hng n i sng chnh tr ca t nc v s cch bit v kinh t cng c nh hng n cc lnh vc khc ca i sng ca con ngi. Adam Smith, nh kinh t hc ngi Scotland, cha ca mn chnh tr kinh t hc, coi cc nh hng gi tr l ng c hnh ng ca con ngi: Chng ta tht kh m trng mong vo lng tt ca anh hng tht, anh u bp hay anh nng bnh m, nhng chnh nh lng tham ca h m ta c c ba cm tra. Theo ng, chnh th trng, nh vo s cnh tranh ca ngi sn xut v ngi tiu dng, thc y s pht trin v phn vinh ca x hi: Mi ngi, khi khng vi phm php lut ca s cng bng, u c t do theo ui quyn li theo mnh v dng lao ng cng nh t bn ca mnh m cnh tranh vi t bn v sc lao ng ca ngi khc, thm ch cnh tranh vi c ng cp khc. Quc vng hon ton khng phi qun l cng vic lao ng ca cc c nhn, khng phi hng anh ta vo cc cng vic hu ch nht cho x hi. Quan h th trng nc ta to ra nhiu cuc tranh lun. y l do trong ch ton tr, t tng ny b vt b c trn l lun ln thc tin. My th h ngi Nga c o to trn quan im tiu cc i vi quan h tin - hng. Cch suy ngh nh vy vn l mt tr lc bi v trong giai on chuyn i, th trng mang li cho ngi ta nhiu tiu cc hn l tch cc. Ngay c nhng ngi hiu r s cn thit ca vic chuyn sang cc quan h th trng cng cm thy s khi chng kin cnh gi c leo thang v mc sng th gim i tng ngy. Mc d vy, thc tin trn th gii chng minh rng t hu v quan h th trng l ng lc thc y vic hon thin qu trnh sn xut, v kt qu l s hon thin ca chnh c nhn con ngi. Mc d ch mt s t ngi chin thng trong qu trnh cnh tranh, nhng vic sn sng mo him, sn sng

u t cho khoa hc v pht minh a ton th x hi n phn vinh. Vn bt bnh ng kinh t c tho lun sut hng my trm nm qua. Nhiu nh trit hc th k XIX coi l nguyn nhn ca tt c cc cuc xung t x hi. Bt bnh ng kinh t cn c khc phc bng cc cuc cnh mng. y l Cch mng Php, nhng r nht l trong giai on Cch mng thng Mi Nga, khi ng Bolshevik nh dng cuc tn cng bng i cn v vo t bn, bi b s hu t nhn, quc hu ha cng nghip v t ai, gii quyt vn bt bnh ng kinh t. Cc nc ng u sau Th chin th II cng i theo con ng . Nhng s cng bng vn khng c thit lp. Cng nhn vin chc nhn c ng lng cht i, trong khi cn b ng v cng chc nh nc li giu ln trng thy. Kt qu l chng ta v cc lng ging ng u khng ch phi i din vi vn xy dng x hi dn ch m cn trc din vi nhu cu thay i mt cch ton din h thng chnh tr, kinh t v x hi ca t nc. Chng ta buc phi dung ha kht vng hng ti t do, k c s hu t nhn, vi nhng gi tr tng chim u th trong x hi ta, nhng li khc xa vi nhng g ta ang hng ti hin nay. Cu hi t ra cho ngy hm nay l: Lm sao c th cn bng c li ch ca cc h thng khc nhau? Chng ta phi t hi mnh nn nh gi cc c hi ca x hi t do nh: quyn bu v ng c, tinh thn thng tn php lut, pht trin nn kinh t th thng nh th no. Mt khc, chng ta phi thy ht nhng kh khn s phi vt qua trong giai on chuyn i: v kinh t x hi th y l gim thiu mc sng, phn ha giu ngho; v chnh tr th y l s thiu ng thun trong hu ht cc vn chnh tr; v cn nhng lnh vc khc nh vn ha, tm l, v..v... Ngha l x hi phi sn sng khng ch t ra cc mc tiu m cn a ra c tng th cc bin php to iu kin cng c nn dn ch ang hnh thnh na. By gi chng ta s tip tc i su phn tch cc iu kin kinh t cn thit cho s pht trin nn dn ch ca x hi. Mt mt, c kin cho rng t nc phi t n mt trnh pht trin kinh t v gio dc cao ri mi c th tip nhn hnh thc qun l dn ch. Mt khc, mt s nh chnh tr hc li cho rng cc nc nng nghip c nhiu c may cho pht trin dn ch hn l cc nc cng nghip. C l chng nn tuyt i ha bt k quan im no. Trong lch s th gii tng c cc nc km pht trin, dn chng a s m ch li l nc dn ch v ngc li. Mt ln na chng ti lu cc bn khi phn tch bt k nc no cng khng c qun s a dng ca cc nhn t c nh hng i vi c cu quc gia : vn ha, phong tc v truyn thng tn gio, thm ch c tr nh di truyn na. Ch c bng cch ta mi gii thch c v sao n t khi tuyn b c lp, sau Th chin th II, mc d trnh pht trin kinh t thp, t l dn s m ch cao li l nc dn ch. Th d khi bu c nhiu ngi n ch gch di biu tng ca ng m h mun bu. iu khng c ngha l h khng bit ai l ngi xng ng i din cho mnh, n gin ch v h khng bit ch. Chng ta c th kt lun rng cc iu kin kinh t v x hi ng vai tr v cng quan trng. Nhng cc gi tr o c m ngi dn chia s cng ng vai tr quan trng khng km.

2. X hi cng dn
Hin cha c nh ngha x hi cng dn no c tt c mi ngi cng chia s. Chng ti ngh bn suy ngh v nhng nh ngha sau: X hi cng dn l cc quan h phi chnh tr trong x hi, c th hin thng qua cc hip hi v t chc qun chng c php lut ngn chn khi s can thip trc tip ca ca chnh ph.

Nhng c mt s tc gi li coi nh ngha sau l chnh xc hn: x hi cng dn l x hi trong cc hip hi khc nhau ca qun chng (ng, cng on, hp tc x...) ng vai tr cu ni gia c nhn vi nh nc v khng cho nh nc thon ot, p bc c nhn. Ngha l khi c x hi cng dn th chnh ph ch l mt trong cc thnh t cng tn ti vi cc th ch, cc ng phi, hip hi khc nhau, v.v... S a dng nh th c tn l ch a nguyn, v cc t chc, th ch ca x hi dn ch c th tn ti theo php lut v bng uy tn ca mnh mt cch c lp vi chnh ph. Trong x hi dn ch c hng ngn t chc t nhn nh th, mt s hin hu trn bnh din quc gia, s khc ch c nh hng khu vc. Mt s t chc ng vai tr trung gian gia cc c nhn v cc thit ch x hi phc tp hoc vi cc thit ch ca chnh ph. L thnh vin ca cc t chc , cng dn c th c nhng ng gp tch cc vo cng vic nh nc cng nh cng vic ca cc t chc ca mnh. Cc thit ch cng dn khng phi c thnh lp theo lnh trn m do s t nguyn v c mun ca chnh cc cng dn. Rt nhiu t chc nu trn c th tn ti c trong cc x hi phi dn ch, nhng li b chnh quyn kim sot gt gao. C th ni nh sau: di ch chuyn ch, hot ng ca cc t chc phi c nh nc cho php, cc t chc b t di s kim sot ca chnh ph v phi thng xuyn bo co kt qu cng tc cho cc c quan chnh quyn. Cn trong x hi dn ch, chc nng ca chnh ph c xc nh v qui nh c th bi php lut; cc t chc khng b chnh ph kim sot; cc t chc tc ng ln chnh ph v i chnh ph phi bo co kt qu hot ng ca mnh. Nh vy l trong iu kin x hi cng dn, nh nc s ng vai tr l ngi th hin s tha hip ca cc lc lng khc nhau trong x hi. Nn tng kinh t ca x hi cng dn l s hu t nhn. Trong x hi cng dn, quyn li ca thiu s s c th hin bi cc t chc chnh tr, x hi, vn ha, cng on, ng phi v cc phong tro khc nhau. y c th l cc t chc nh nc m cng c th l cc t chc c lp. iu cho php mi ngi thc hin quyn v trch nhim cng dn ca mnh. Tham gia vo cc t chc nh th c th gip ngi ta to nh hng n cc quyt nh chnh tr.

3. Cc gi tr o c ca nn dn ch
Cc gi tr o c ca x hi dn ch l g? Xin xem xt kch bn sau y. Gi s mt nc c nhiu nhm sc tc v tn gio khc nhau. C th mt s, nu khng ni l tt c, cc nhm u c cc gi tr v nim tin tn gio khc nhau. C kh nhiu nc nh vy: Canada, Lebanon, Nam T, Nga v nhiu nc khc. Lm th no x hi c th tn ti mt cch n nh? Cc nh nc c th qun l mt cch dn ch c hay khng? iu c th t c trong nhng iu kin no? Thc tin th gii cho thy iu l kh th nu: th nht, c s tha thun (s ng thun ca cng dn c ghi trong hin php) v s tn ti ca nh nc v c cc nc khc tha nhn; th hai, a s cng dn mun c mt chnh ph dn ch n nh; th ba, nhng ngi cm quyn c c mun chuyn giao quyn lc mt cch ha bnh. V cui cng nu khng c ng thun v vic to ra mt hnh thc qun l thng nht th c th thnh lp c ch lin bang. Chng ta s tho lun k v ch lin bang trong nhng chng sau (bn ting Vit khng dch - ND). y ch ghi nhn rng lin bang l hnh thc qun l dn ch nht cho nhng nh nc c c cu sc tc v tn gio phc tp. Khng c cc iu kin nu trn th khng th c ch dn ch v cng khng c ch php tr. Ni mt cch khc, cc iu kin quan trng nht ca ch dn ch l: kh nng tha hip; lng

khoan dung; tn trng c nhn con ngi, gii quyt xung t bng phng php ha bnh. Mi iu kin trong s u quan trng cho vic a ra cc quyt nh mt cch dn ch, khng ch trong lnh vc chnh tr m c trong cc lnh vc khc ca i sng. Ta s xem xt tng lnh vc mt cch c th hn. Kh nng tha hip. Lch s bit nhng trng hp tha hip tng nh khng th no xy ra c. Th d nh vic khi phc ch qun ch ca dng h Bourbon Php vo cc nm 1814-1815. y r rng l mt s tha hip v ngi vua tuy c phc hi nhng ch c quyn lc hn ch, nhng thay i v mt lut php c thng qua trong nhng nm cch mng v chin tranh di thi Napoleon c tha nhn. Ti Roma c i tng c nhng s tha hip gia nhng ngi ng h ch cng ha v nhng ngi bo hong. Vic thnh lp ch qun ch hn ch Ty Ban Nha vo nm 1975 cng c th coi l mt s tha hip. Vic thit lp ch dn ch ti Hp chng quc Hoa K l th d in hnh v kh nng tha hip ca nhng ngi hon ton khc nhau v ti sn v thnh phn xut thn. Trong cc iu kin ca cuc cch mng M, nguyn tc chnh quyn ca dn vt qua bin gii lng x v thm nhp vo cc lnh vc hot ng ca chnh ph. Tt c cc tng lp dn c sn sng nhng b. Kt qu l cc o lut dn ch nht ln lt c a ra trng cu v c thng qua bi chnh nhng ngi m mi nhn th c v nh quyn li b phng hi khi cc o lut ny c thng qua. Hnh ng nh th, cc tng lp thng lu trnh c s tc gin ca dn chng v chnh h gip thit lp ch mi. Bang Maryland l mt th d, bang ny c nhng nh qu tc c danh vng thnh lp nhng li l bang u tin tuyn b ch ph thng u phiu v p dng hnh thc qun l dn ch. Cc tu chnh hin php bang c thng qua vo cc nm 1801 v 1809. Vn l lm th no xc nh c ch chung, v ni ng ra th khng c mt ch nh th? Trong x hi dn ch vn ny c gii quyt theo nguyn tc thiu s nhn nhng a s v phc tng ch ca a s. y l nguyn tc cn bn ca nn dn ch, thiu n th dn ch khng th no tn ti c. Nhng s ng khng phi lc no cng ng. Bin nin s thnh ph Novgorod chp rng Hi ng thnh ph quyt nh nm mt i in ch tn l Iakun xung sng, ngi ny may mn thot cht v sau vi nm li c bu lm ngi ng u chnh quyn hnh php ca chnh thnh ph . Th d sau y chng t s c ti ca a s c th t n mc cc oan. Trong thi gian chin tranh nm 1812, mt t bo Baltimore (M) c ng bi phn chin v lm cho dn chng v cng tc gin. m ng xng vo p ph my in, tn cng ban bin tp. cu cc phng vin ngi ta quyt nh a h lnh vo nh t. Th m vn khng xong. m nh t b tn cng, mt phng vin b git ti trn, s khc b nh cho n cht. Nhng k git ngi sau c ta tha bng. Ni n dn ch cng khng c qun mt khi nim na, y l quyn lc ca m ng (ochlocracy), n khc xa vi hnh thc qun l dn ch. Theo quan im dn ch th mt ngi sai, thm ch mt tn ti phm cng ch b coi l phm ti sau khi c phn quyt ca ta n, ngha l trc ngi ny vn c tn trng nh mt cng dn bnh thng. A. N. Radishchev, mt nh vn Nga, rt c l khi nhn mnh rng ta ch l ngi khi hc c cch nhn thy con ngi trong tha nhn. Tt nhin l chnh quyn do a s bu ln lun lun c kh nng buc thiu s phi phc tng ch chung bng cc bin php cng ch. Alexis de Tocqueville, trong cun sch Nn dn ch M vit trong nhng nm 30 ca th k XIX, ghi li ni dung mt cuc ni chuyn ca ng vi ngi dn bang Pennsylvania v vic ngi da en c quyn tham gia bu c nhng h khng tham gia v iu c gii thch nh sau: Vn khng phi l h khng thch, m h s b rc ri to nu lm nh th. Nu a s khng ng h lut php th lut tr thnh v gi tr. a s dn chng li c thnh kin vi ngi da en, cn chnh quyn th khng th m bo quyn c lut php tha nhn ca ngi da en.

Nh vy c ngha l a s khng ch c quyn ban hnh lut l m cn mun c quyn vi phm php lut na. Tt nht l s ng thun t c bng bin php thuyt phc, trn c s chp nhn cc yu cu ca k lut dn ch vi s tn trng quyn ca thiu s c bo v cc quan im ca mnh, c t do th hin cc quan im ca mnh trong khun kh ca trt t v lut php. Thc tin chnh tr cho thy thiu s khng phi lc no cng sai. Ngc li, i khi s tht v chn l li thuc v thiu s. y chnh l nhu cu phi bo v quyn li ca thiu s. Quyn ca thiu s, d y l quyn sc tc, tn gio hay chnh tr cng u khng th ph thuc vo lng tt ca a s v khng th b bi b bi quyt nh ca a s. Quyn ca thiu s phi c bo v bi v lut v cc thit ch dn ch bo v quyn li ca tt c cc cng dn, coi quyn ca tng cng dn l thing ling, bt kh xm phm. Nhng kh khn l ch khng ch x hi m tng ngi chng ta u c cc mu thun ni ti. y l bn cht ca chnh con ngi. Ta hy xt kch bn sau: mi ngi u coi quyn ca mnh l thing ling, nhng khi u tranh cho bnh ng x hi, i khi chng ta li vi phm quyn ca ngi khc mt cch v thc. Th d, khi nhng ngi lm vic trong mt lnh vc nh nc i tng lng th c khi h khng hiu rng nh th l h lm phng hi n cc nhm x hi khc do phi tng thu hoc gim u t vo cc lnh vc . X hi dn ch cng khng trnh c cc cuc xung t, v c ch gii quyt chng l thng qua tha hip, t c ng thun vi iu kin l cc cng dn trung thnh vi l tng v cc nguyn tc dn ch, hiu rng xung t l khng th trnh khi, rng c th gii quyt xung t bng tho lun v m phn. Nhng cc nguyn tc quan trng nht ca dn ch khng th b hi sinh trong qu trnh m phn. Quyn lc tuyt i t n l nguy him. Trn tri t khng th c mt chnh quyn - d n c c tn trng n u, d n c c coi l thn thnh n u - li c php hnh ng m khng b kim sot, c ra lnh m khng gp bt k s phn i no. Nu mt ngi no - d y c l nhn dn, c vua, nn dn ch hoc ch qu tc - c quyn v c kh nng lm tt c nhng g h mun, th y chnh l iu kin sinh ra bo cha. Th d r rng nht l vic thit lp ch pht xt c. Hitler ginh c chnh quyn bng con ng dn ch: ngy 30 thng Ging nm 1930 ng ta c c lm Th tng. Hitler i tin hnh cc cuc bu c mi vo thng Ba, v ng pht xt ginh c 43,9% s phiu bu. Sau mt lot ngh nh ca chnh ph, Hitler trn thc t ginh c c quyn lp php. Hitler s dng c quyn ny thnh lp nh nc pht xt: cng on b gii tn, cc ng phi b buc phi t gii tn, hi ng a phng b hy b, mt trn lao ng c, cc c quan an ninh quc gia v cnh st mt (GESTAPO) c thnh lp. Kt qu l ngay t nhng nm 1934-1935, nc c tr thnh nh nc ton tr. Kinh nghim lch s cho thy rng cc bin php dn ch khng m bo rng nhng ngi c bu bao gi cng l i din xng ng ca x hi, ngha l dn ch phi gii quyt song song hai nhm vn : mt mt, c tri phi c gng to lp c mt h thng bu c hu hiu nhm gim n mc ti thiu kh nng nm quyn ca nhng k khng xng ng; mt khc, phi to c c ch trong trng hp c nhng k nm quyn ti t nht, theo li gio s K. Popper, th thit hi cng ch mc ti thiu. Ngha l phi thit lp c h thng kim sot hu hiu cc hot ng ca nhng ngi i din cho nhn dn, to c c ch bi nhim, min nhim cc quan chc v cc hnh thc tc ng x hi khc. Gii quyt xung t bng bin php ha bnh. Mi x hi cng dn u cn s n nh pht trin. N phi c gng trnh cc chn ng x hi v cc trc trc v kinh t c th xut hin trong mi x hi, mi tp on ngi. Kh nng ca x hi trong vic gii quyt cc xung t mt cch ha bnh l tc nhn chnh m bo s n nh.

Lut php l bin php vn minh nht trong vic gii quyt cc xung t. Lut php li do nhng ngi nm quyn lc to ra. Nhng lut php li ch c qun chng cng nhn v tun th nu c to ra bi mt chnh quyn cng chnh v c uy tn trc dn. Mao Trch ng ni: Sng ra chnh quyn. Tht ng tic khi phi cng nhn rng chnh ph ca nhiu nc v nhiu thi i tng ginh c quyn lc nh s dng v lc, cp ly chnh quyn. Nhng nu mt nhm ngi dng v lc m cp ly chnh quyn th ti sao dn chng li phi tun theo php lut ca chnh ph ? H c buc phi tun theo khng? H phi tun theo v s hi, v dn chng khng lc lng v phng tin chng li. D nhin l nhng k cp quyn nh th khng th hi vng vo lng nhit tnh v s ng h ca dn chng v nhn dn u c ng cho nhng k cai tr mnh. Cc chnh ph qun s do o chnh m cp c quyn lc nu ch dng lc lng n p th khng th nm quyn c lu. Ngay c cc chnh ph tay sai do ngoi bang thit lp cng phi bin h cho vic cm quyn ca mnh v c gng tranh th s ng h ca mt b phn dn chng. Rt nhiu ngi cho rng mt trong nhng c trng r nht ca ch dn ch l kh nng thay th nhng ngi lnh o bng bin php ha bnh trong khi ch c th ph trut nhng k c ti bng v lc v c mu. Chng ti c cm gic rng trong iu kin hin nay cng ngy cng c nhiu kh nng loi b cc ch c ti vi t xng mu nht, thm ch khng cn phi mu na. Kh nng c to ra bi cc t chc ha gii quc t, lin hip cc chnh ph v d lun quc t. Chng ta s xem xt trng hp c th sau: Nh cc bn bit, nm 1973 tng Pinochet t chc o chnh lt chnh ph hp php ca tng thng Allende. Allende coi vic xy dng x hi x hi ch ngha, lm cch mng v kinh t l mc ch cc chnh sch ca mnh. Mc ch ca o chnh l a t nc tr li cc quan h th trng, v thc cht l quay tr li con ng pht trin phi cch mng. D nhin l Chi L c c nhng ngi ng h ln ngi chng i o chnh. Cc bin php c p dng cho nhng ngi chng i hon ton khng th gi l vn minh: quyn t do chnh tr b hn ch, nhng ngi phn i th b n p. Ch chuyn ch c thit lp. Nhng mt khc, vic a t nc tr li con ng pht trin kinh t bnh thng, phi cch mng sau mt thi gian to ra c s cho s ng thun dn tc v cc bin php cai tr c ti c thay th dn bng cc bin php dn ch. Kt qu l a s ngi dn Chi L ng vi chnh sch ca Pinochet v coi n l hp php. Th d ny mt ln na chng t rng mi hon cnh chnh tr c th u rt phc tp v tht kh m nh gi mt cch dt khot c. Nh vy l trong x hi dn ch, tng ngi v mi tp th u phi tn trng kin v c mun ca nhng ngi xung quanh; cn phi c thi khoan dung i vi nhng khc bit gia con ngi vi nhau; phi cng nhn cc quan im khc bit vi quan im ca mnh. Cn phi sn sng tho hip, trn c s s tin cy cn thit cho vic ra quyt nh. Cn phi nhn thc mt cch su sc rng dn ch khng phi l mt h thng nht thnh bt bin. y l mt c ch to ra kh nng ci thin x hi bng tho lun v thng lng, kh nng pht hin v gii quyt cc mu thun m x hi no cng c.

Chng 3: Nhn quyn trong x hi dn ch

1. Cc quyn ca con ngi v ngun gc ca chng
Tn trng cc quyn ca con ngi l du hiu ca x hi vn minh. Nhng ci qui tc tng nh c mi ngi cng nhn ny li khng c thc hin ti nhiu khu vc khc nhau trn th gii, ti cc quyn con ngi, k c quyn c sng cng b xm phm. Khi ni n quyn con ngi th phong tc, tp qun, c im dn tc v cc gi tr vn ha li t ra c nh hng rt ln. Trc khi ni n cc tnh cht ca quyn con ngi, nhng c trng ti nhng khu vc khc nhau trn th gii, ta cn phi ghi nhn ngay rng nguyn tc cn bn nht ca ch dn ch l chnh ph khng cho, cng khng ban pht cc quyn c bn ca con ngi, m c trch nhim bo v t do v cc quyn m con ngi c thin nhin ban cho ngay t khi cho i. V vy iu quan trng l phi to ra c cc iu kin v c ch m nh quyn ca tng ngi ring bit khng th b xm phm, nh nh s hc Leonard Levy ni mt cch hnh tng: Ngi ta ch c th tr thnh t do khi cc chnh ph khng c t do. Thc tin cc nc c nn cai tr hp hin cung cp cho ta nhiu v d khng nh nguyn tc ny. Quc hi khng c ban hnh bt c o lut no lin quan n vic thit lp tn gio hoc cm thc hnh tn gio, hoc cn tr t do ngn lun hay bo ch, hoc quyn hi hp mt cch ha bnh v trnh chnh ph cc cc thnh nguyn v vic p ng cc i hi ca dn chng, tu chnh th nht (1791) ca Hin php Hoa K vit nh th. Ni mt cch khc, khng phi chnh ph Hoa K cho ngi M t do tn ngng, t do bo ch, t do ngn lun, m l o lut nn tng ca M buc chnh ph khng c can thip cng nh hn ch cc quyn ny ca cng dn. By gi chng ta s cng nhau a ra cc nguyn tc cn bn lin quan n quyn con ngi. Trc ht hy xem nhng th d sau y: 1. Mt ngi b gi cng khai l k ni di. Anh ta cho rng nh th l lm mt uy tn ca mnh v i c bo v. Ngi c quyn c bo v khng? Nu a s cho rng anh ta l k ni di th anh ta c mt quyn c bo v khng? Nu a s ng rng quyn ca anh ta cn c bo v th nh vy bo v anh ta cha? 2. Mt ngi ngoi quc b rc ri vi lut php. C v nh ngi ny phm ti. Ngi ny c quyn mi lut s bo v, c quyn gp i din s qun nc mnh khng? 3. Mt nhn vin c quan chnh ph c phn nh ngh, t v ti x ring. My bay c th gip thc hin cng v. Anh ta c quyn i my bay khng? C s khc nhau gia vic cp cho nhn vin chnh ph t, my bay, cn h v nh ngh khng? Khc nhau nh th no? 4. Cai ngc b kt ti i x tn bo vi cc t nhn. T nhn c tha c th bo th khng? Bo th nh th no? 5. Khng nghi ng g rng quyn ca phm nhn b vi phm. Ai c th v phi ngn chn iu ? 6. C quan iu tra chng minh rng cai ngc khng hnh ng theo ng qui ch v vi phm quyn ca t nhn, nhng phm nhn li khng bo co cho trng tri. Nu a ra ta th ai l ngi c ti? Ti sao? 7. Ngi ta nh git mt con nga ua gi thay v n t cht trn ng c. N c quyn cht trn ng c khng? Sc vt c quyn g? Khc vi quyn con ngi ch no?

Khi phn tch cc th d nu trn c th cc bn thy nhng nguyn tc khc nhau trong vic thc thi quyn con ngi: y l i hi, quyn, u tin, gii hn, trch nhim, vi phm. i hi l li khng nh v vic b lng m, b i x bt cng, c trnh cho cc c quan bo v php lut vi hi vng c n b. i hi phi c kim tra ri sau a ra phn quyt: p ng hay khng p ng. Quyn l mt i hi c php lut cng nhn. S bt cng nu quyn khng c p ng. Bn thn t quyn c ngha rng mi i hi ph hp vi lut php u phi c p ng. Quyn con ngi khc vi quyn ca sc vt v cy ci, v.v... l nhng vn khng c xem xt trong cun sch ny. u tin l cng nhn rng mt i hi no l khng c c s v nhng i hi khc tng t cng khng bt buc phi c p ng. Gii hn l s bin h cho vic khng p ng mt i hi no . Thay i ni dung ca i hi: khng phi l quyn m l mt u tin nu hon cnh khng cho php tha mn iu kin . Trch nhim l cng nhn quyn. Th d quyn tr em ph thuc rt nhiu vo trch nhim ca cc bc cha m. Vi phm l hnh vi dn n mt quyn. Quyn con ngi c chia ra thnh: quyn chnh tr, quyn cng dn, quyn vn ha, quyn kinh t, quyn x hi. Nhng trng hp di y ni n quyn no? 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. Cm k th Bo m vic lm c hc bng ting m c theo bt k tn gio no Bo m v nh T do i li Cm ch n l La chn chnh ph Gio dc min ph

Xin ng bun nu kin ca bn khc vi kin ca gio vin hay ca nhng ngi xung quanh. iu l do, i khi mt hon cnh c th c coi l thuc phm vi nhng quyn khc nhau. Th d nh t do i li. Mt mt, nu ta coi n c ngha c nhn th y l quyn x hi. Nhng nu quyn i li hoc ra nc ngoi b hn ch th xut hin kha cnh chnh tr. Cn nu hn ch l do khng c ngoi t th c th coi l thuc lnh vc kinh t. Cc trng hp nu trn u nh th c. Quyn con ngi bao gm: quyn c nhn v quyn ca nhm. Trn th gii ngi ta chia ra nh sau: quyn chnh tr, quyn cng dn c coi l cc quyn c nhn, ngha l quyn do tng ngi thc hin, khng ph thuc vo nhng ngi khc; quyn x hi, quyn vn ha, quyn kinh t c coi l quyn ca nhm, c thc hin bng cch tham gia vo mt nhm no .

Xin phn tch cc tnh hung gy tranh ci di y. Hy xc nh cc hn ch hp l, theo bn, c th p dng trong tng tnh hung. 1. Ngi th nh tham gia cuc thi v ginh c gii nht. Nhng mi c gng nhm cng b bc nh u tht bi. Bin tp vin cc ta son gii thch rng bc nh thiu tinh thn yu nc. Quyn ca ai b xm phm? Nhng quyn no? Bi ai? Nu thay i l do t chi cng b, th d nh khiu dm hay tri ngc vi nim tin tn gio th sao? Khi no th c th p dng hn ch hp l? 2. C gi hc xong trung hc v i n thnh ph khc lm vic mt thi gian. C khng c h hng no y c. C c con nhng khng kh nng chm sc. V vy c mang n n b gn mt nh th. Cc ng c o tm thy a b, mang v nui v ng bo tm m n. Quyn ca ai b xm phm? Bi ai? Nhng quyn no? 3. Mt ngi b cnh st bt. Anh ta khng nh rng khng lm g sai, nhng cnh st ni rng anh ta chng ngi thi hnh cng v, nh anh ta v nht vo nh giam. Sng hm sau ngi ta th anh ta, ng thi rt li li buc ti v vic chng ngi thi hnh cng v. Nn nhn pht n kin cnh st. Quyn ca ai b xm phm? Nhng quyn no? 4. C mt s bc nh c ng ti trn mt t bo ln. C th thy r hnh nh cnh st ang nh p. Cnh st phi ra ta v c cng nhn l v ti. X hi bt bnh. Ta phi x li, cnh st b kt n. Cnh st c th coi thng lut pht khi thi hnh nhim v khng? D lun x hi c th nh hng n phn quyt ca ta khng? 5. Lnh bin phng c lnh n sng nu c ngi vt bin. Mt ngi c nh vt bin b bn. Ngi lnh thc hin lnh trn v ngi ch huy b a ra ta v b kt ti theo iu lut c a ra sau s c ni trn. Quyn ca ai b xm phm? Nhng quyn no b xm phm? Liu nh vy c ngha l quyn li quc gia phi c thay bng cc chun mc quc t khng? 6. Thnh vin mt nhm yu chung ha bnh t chc biu tnh bn cnh nh my sn xut thit b hch tm. Cuc biu tnh v phn i mt cch ha bnh c nh hng n d lun x hi. Nhng v khng i lm anh ta b ui vic. Quyn ca ai b xm phm? Quyn no b xm phm? 7. Mt b gi b ng bc nh v nhng l do khng r rng. B m c b v s nh hng n uy tn ca gia nh nn khng bo cng an. Nhng thy gio ca c b kin quyt khuyn phi bo cho cng an bit. Quyn ca ai b xm phm? Nhng quyn no? Ngun gc quyn con ngi. Quyn con ngi c ni n ln u tin trong kinh Cu c. y l mi iu rn m mi ngi u phi tun theo: Ta l Gi-h-va c Cha Tri ngi, rt ngi ra khi x -dip-t, l nh n l. Trc mt ta ngi ch c cc thn khc. Ngi ch lm tng chm cho mnh, cng ch lm tng no ging cc cc vt trn tri cao kia, hoc ni t thp ny, hoc trong nc di t. Ngi ch qu ly cc hnh tng v cng ng hu vic chng n Ngi ch ly danh Gi-h-va c Cha Tri ngi m lm chi, v c Gi-h-va chng cm bng

v ti k ly danh Ngi m lm chi. Hy nh ngy ngh ng lm nn ngy thnh. Ngi hy lm ht cng vic mnh trong su ngy, nhng ngy th by l ngy ngh ca Gi-h-va c Cha Tri ngi Hy hiu knh cha m ngi, hu cho ngi c sng lu trn t m Gi-h-va c Cha tri ngi ban cho. Ngi ch git ngi. Ngi ch phm ti t dm. Ngi ch trm cp. Ngi ch ni chng di cho k ln cn mnh. Ngi ch tham nh k ln cn ngi, cng ng tham v ngi, hoc ti trai, t gi, b, la hay l vt chi thuc v k ln cn ngi (Bn dch Holy Bible in Vietnamese. Published by the United Bible Societies. 8M-1992 - ND) Nhng qui nh o c tng t nh th c mt trong cc tn gio khc v cc nn vn minh khc. Mt s cc quyn xut hin trong mt nn vn minh ginh ngay c s tn trng v tr thnh nh ch php l ca cc dn tc khc. Mt s khc, ngc li, khng c chp nhn, thm ch b ln n hay lng qun. Th d ta n hi thm, tham gia bu c c p dng rng ri trong cc nn vn minh khc nhau, trong khi n t hnh, lao ng kh sai b mt s x hi bc b. n mi thi gian gn y tc n tht ngi cn c chp nhn trong mt s khu vc. Mt s nc vn cn ch n l, lao ng nng nhc vi ng lng cht i vn cn hin din khp ni... Theo nhiu tuyn b quc t th y chnh l s vi phm quyn con ngi. Phng php bo v quyn con ngi quan trng nht l son tho v ban hnh lut php (b lut). B lut u tin (Lut Hammurapi) xut hin ti Babilon cch y gn 4.000 nm. Ti Athens, cc o lut nghim khc ca Draco c thi hnh sut hai th k trc khi c b lut cng bng ca Solon, cng vi thi i vng son ca nn dn ch Hi Lp (cch y 2.500 nm), c ban b. y l nhng b lut do nh cm quyn ch khng phi nhn dn son tho. Nhng ngi Hi Lp c i hiu rng c c lut tt cng nh lut xu, lut xu th phi bi b. Nhng nh gi nh vy t thi c Hi Lp c th c coi l ng gp c gi tr vo vic bo v quyn con ngi. Ti La M c i hnh thnh quan nim d hiu v l cng bng v c th ng dng cho n tn hm nay, mt quan nim tr thnh c s ca lut php chu u. B lut c th hn ch nh cm quyn ban b cc o lut khng cng bng khc hn vi cc o lut do chnh nh cm quyn ban hnh. in hnh nht l i Hin chng T do (Magna Carta). Mt nhm cc nh qu tc Anh quc buc vua John k B lut ny vo nm 1215 nhm ngn chn vic tng thu v bt ngi ty tin. Quc hi thng xuyn hp ti London t nm 1295. C cu quyn lc tng t ln lt xut hin ti Php, Ty Ban Nha, Thy S, San-Marino. a s cc iu khon ca Magna Carta (tt c c 63 iu) u nhm cng c quyn li v a v ca gii qu tc v tng l Anh, nhng cng vi thi gian m rng sang c cc tng lp dn c khc. Th d nh iu khon qui nh rng khi gii quyt nhng vn quan trng ca quc gia, k c vic xc nh thu kho, nh vua phi tham kho kin ca cc nam tc, v thc cht tr thnh c s ca ch qun ch lp hin Anh. iu khon ny cng ng vai tr

quan trng i vi nhng ngi di dn M khi h a ra khu hiu cha c i din th khng ng thu. C th ni rng ngi ta da vo i Hin chng T do son ra Tuyn ngn c lp ca Hp chng quc Hoa K nm 1776, s dng v hon thin cc lun im ch yu ca n. T quan im quyn con ngi th y l hai vn kin cc k quan trng i vi giai on ra i ca chng v chng hn ch quyn ca k giu v ngn khng cho nh cm quyn lm dng quyn lc. M Latin, th d nh Brazil, Peru, Venezuela, Columbia ngay t u th k XIX ngi ta cng son tho c cc vn kin tng t nhng chng khng c a ra p dng trong giai on . Cn phi ghi nhn rng cho n th k XIX ch nhng ngi hu sn mi c quyn bu c v ng c m thi. Ti sn l ngun gc gy nh hng ch yu i vi quyn lp php. Nhiu nc gi l dn ch nhng cho n nay vn cha c h thng bu c hon thin, h t ra nhiu hn ch, khng cho t do bu c v ng c, cng nh khng qui nh trong hin php thi hn cm quyn ti a. Kt qu l i khi c nhng nh lnh o ginh c quyn lc bng con ng dn ch li thon ot quyn lc. Quyn ca dn chng v hin php c son tho theo li dn ch b hn ch hoc c th b bi b hon ton. Nhng t sau Th chin th II, d lun x hi c nh hng rt ln i vi qu trnh pht trin ca nn vn minh v p lc ca cng ng quc t i vi cc nc vi phm quyn con ngi cng ngy mt gia tng. Nhng nc nh th tht kh gi c quan h vi cc nc khc, tuy nhin vn cha tm ra c cc bin php gy p lc hu hiu. Cc s kin gn y Nam Phi, Philipines, Somalia hay Haiti chng t rng i khi tc ng hay thm ch p lc ca cng ng quc t cng ng vai tr v cng quan trng, nhng mt khc cn phi hon thin c ch tc ng ca cng ng quc t trong nhng hon cnh khn cp. By gi ta s xem xt mt s quyn mt cch c th hn.

2. Cc quyn chnh tr v quyn dn s

Cc quyn chnh tr bao gm quyn t do ngn lun, quyn bu c v ng c, quyn tham gia bng nhng cch khc nhau vo vic ban hnh v thc hin cc quyt nh chnh tr. Th d ngi Hi Lp c i tng tham gia bu ra nhng ngi lnh o, h c quyn gp kin v cc vn kinh t v chnh tr quan trng, v trnh phi ng thu thn, h ng h vic t nguyn ng gp cho nhu cu ca nh nc. Ti Athens xa, c s phn bit gia nhng ngi c gi l cng dn - ngha l nhng ngi c quyn chnh tr, v nhng ngi khng c hng cc quyn (ngi ngoi quc, ph n, n l, tr con). Trong thi i ngy nay, nhiu nc vn cn nhng hn ch v quyn cng dn. Vn ny vn thng c em ra tho lun trn cc din n khu vc v quc t. Th d theo lut php Latvia ch i din nhng gia nh tng sng nc ny trc nm 1939 mi c quyn bu c. c ch nhng ngi nhp c gc c mi c quyn tr thnh cng dn nc ny m thi. Th d khc l SanMarino. t nc nh b v c knh ny thay i hin php vo nm 1939. Hin nay tt c nhng ngi sinh ti San-Marino u c quyn bu c d ngi ang sng u v mang quc tch no. Ta n cng bng. Vic bo v quyn con ngi ph thuc rt nhiu vo hot ng ca h thng php lut. Theo chng ti, s cng bng ca h thng lut php c quyt nh bi ba thnh t sau y: 1. Khng thin v

2. C cc th tc xc nh c s tht 3. Lng t bi. Mi thnh t trn y c ngun gc t cc nn vn ha v vn minh khc nhau. Nu xem xt cc thnh t ca mt ta n cng bng nh th trong sut chiu di lch s th ta thy rng mt s thnh t, nhng nc khc nhau, v nhng l do khc nhau bin mt, ri li c khi phc, i khi phi vt qua nhng tr ngi v cng to ln. Khng thin v. y l mt khi nim rt tng i, c nhng phn quyt khng thin v, ngi ta thng mi cc hi thm tham gia. Ngi ta thng ngh rng cc cng dn bnh thng (khng phi cc chuyn gia - quan ta) t b mua chuc hn, h t b l thuc vo th lao vt cht hn. Ngi Hi Lp c i dng rt nhiu hi thm: s lng ph thuc vo mc nghim trng ca phin ta nhng bao gi cng l s l. Mi hi thm c hai vin si, mt trng v mt en. Mi ngi b mt vin vo hm: nhiu en hn ngha l c ti. Quan ta s tuyn n ph hp vi qui nh ca php lut. Ti nc Nga xa cng tng c cch x n tng t. Tr lng tht cao cho cc quan ta, t lt khng cn m nh cng l bin php lm cho ta n thin v. Cc quan ta thng l nhng ngi c x hi rt tn trng, y cng l cch chiu hin. Mc t gic phi rt cao v ch cn mt sai lm nh cng lm bi hoi thanh danh, khng g b p c, ngi c li s b thi hi hoc phi ra i v p lc ca ng nghip. S tht. C nhng trng hp ta khng xc nh c s tht. Trong qu kh b co hoc nhn chng thng b tra tn h phi nhn ti. Hin nay cng vn cn nhng bin php gy p lc, thng l rt tinh vi gy p lc v th xc hoc tinh thn. Theo truyn thng php l ca nhiu nc, nhng li th ti do b tra tn hoc la di khng c ta cng nhn. D nhin l phng php xc nh s tht ti ta n ca cc nc khc nhau v cc khu vc khc nhau th khc nhau. Nhng ch trong trng hp, th nht, s dng cc bin php vn minh; th hai, c vt chng v nhn chng, v cui cng, c tranh tng (buc ti v bo cha) ti ta th ngi dn mi cng nhn phin ta v phn quyt ca ta l cng bng m thi. Lng t bi. i khi c nhng l do chnh ng khng p dng cc bin php trng pht thng thng. Th d b co git ngi t v, n cp v i qu, ni di che giu mt ngi khc. Nhng li bin h nh th c s dng kt n hay coi l tnh tit gim nh. Ngi La M c i a ra nguyn tc th lt ti phm cn hn l trng pht ngi v ti. Nhiu h thng php lut i hi chng c phi hon ton xc ng. Ngay c khi c phn quyt vn c th khng n, nu l n t hnh th c th c n gim. Khi nim t tm c hiu mt cch khc nhau, ph thuc vo tn gio v nn vn ha ca tng khu vc. C th v vy m trong cc nc khc nhau ngi ta p dng nhng hnh pht khc nhau cho cng mt ti li. y l tc nhn quyt nh thi i vi ti phm trong nhng nc khc nhau c cng hon cnh. Th d sau cuc cch mng nhung Tip Khc (nm 1989) cc nh c ti v tay sai ca h c tha bng, trong khi ti Argentine, Philippines, v Iraq tnh hnh hon ton ngc li. T do c nhn l quyn ca cc cng dn c lm nhng vic m khng cn chnh ph cho php. Lut php La M cho cc cng dn (tr con, ph n, n l v ngi ngoi quc khng phi l cng dn) uy quyn tuyt i trong gia nh, h c th ra lnh nh p, thm ch git ngi. Truyn thng cn tn ti mt s nc n tn ngy nay, nn nhn ca nhng quyn nh vy chnh l ph n, tr em, ngi gi, ngi m hay ngi tn tt. t nhp vo nh ngi khc b coi l hnh ng lng nhc v xm phm quyn t do c nhn. Quyn s hu ti sn c ghi trong Tuyn ngn v t do, mc d quyn ny tn ti t trc . Hin nay quyn bo v s hu c nhn vn c cng nhn, cng nh

nhng hnh ng lm dng quyn lc c nhn u b ln n v trong cc nc dn ch c giao cho chnh ph gii quyt. Mc d xc phm ph n v tr em b chnh thc cm, nhng thc t th iu ny vn thng xy ra. Quyn t do c nhn cn bao gm t do ngn lun, t do tn ngng, t do i li, t do la chn bn i, v.v T do ngn lun: l mt trong nhng quyn quan trng nht ca con ngi. Cng dn cc nc dn ch tin rng nh trao i kin cng khai m quan im v gi tr ca cc bn c thu hiu, s tht cui cng s chin thng di tr. Nh trit hc ngi Anh, ng J. S. Mill, trong tc phm Lun v t do vit nm 1859 bo v quan im ny nh sau: Nu kin l ng th ngi ta s b tc mt c hi bin sai thnh ng; cn nu kin sai th ngi ta mt c hi cm nhn hnh nh r rng v n tng sinh ng ca ci ng khi n va chm vi ci sai. Quyn t do tn gio (hay l t do lng tm) c ngha l cc cng dn t chn tn gio cho chnh mnh. T tng ny tr thnh quyn c nhn sau thi gian i ch lu di gia cc tn gio vi nhau. Loi ngi phi tri qua cc cuc thp t chinh, cc ta n gio hi, cc cuc ci cch v phong tro phn i gio hi, v.v v ch sau ngi ta mi c lng khoan dung i vi cc tn gio khc, mi chp nhn cho c nhn quyn t la chn tn gio cho chnh mnh. Cc chnh ph dn ch b lut php cm khng c bt buc cc cng dn chp nhn tn gio chnh thng hay t b tn gio. Trong cc nc dn ch c mt s hnh thc quan h gia nh th vi nh nc: nh th tch khi nh nc hoc l mt phn ca c cu nh nc nhng ngi dn c ton quyn t do lng tm. Cc nh vn, cc nh bc hc v hot ng x hi trong qu kh cng nh hin ti v tip tc c nh hng rt ln i vi vic bo v cc quyn v quyn t do cng dn. Voltaire c nh hng c cng to ln i vi cc nh lnh o quc gia ca Nga, Ph v o; J. S. Mill c th c coi l cha ca t tng t do Quan im ca h c phn nh trong Tuyn ngn c lp, trong Hin php v Tu chnh hin php (Bill of Rights) ca M. G. Washington, B. Franklin, Thomas Jefferson l nhng chin s u tranh cho quyn t do c nhn mc d h cha gii phng c ngi n l da en M. Trong s nhng chin s u tranh khng khoan nhng cho quyn t do v t do c nhn cn c: Lev Tolstoi, Rabindranat Tagor, Bertrand Russell, Aleksandr Solzhenitsyn, Andrey Sakharov. Quyn t do c nhn hay l s hn ch quyn lc ca chnh ph c ghi trong Hin php nhiu nc, bao gm quyn t do thn th, t do lp hi, t do i li, v..v.. Nm 1941 Tng tng nc M lc l F. D. Roosevelt a ra mt tuyn b quan trng gp phn vo cuc u tranh bo v quyn t do ngn lun, t do tn ngng, t do m c, thm ch c t do s hi na. Chin tranh lnh to ra nhiu ni lo lng bn trong Hp chng quc Hoa K v Thng ngh s McCarthy dnh nhiu cng sc nhm cu nc M khi ha cng sn. Nhiu khi ch v cc tin n hon ton thiu bng chng, ng a nhiu ngi vo danh sch cc cng dn khng ng tin cy. Nhng ngi lt vo danh sch ny coi nh v phng, thanh danh b hy hai, s nghip cng tan tnh. Hin nay r rng a s ngi b kt n kiu u l ngi v ti nhng mt s ngi b cho thi vic. Ai thc s l nn nhn? Nguyn nhn ca chnh sch l g? T do lp hi cng l quyn t do c nhn. iu c ngha l mt s ngi hoc rt nhiu ngi c th tham gia vo cc t chc khc nhau. Th d, y l vic chn bn i, tham gia vo t chc cng an hay ng phi chnh tr, cu lc b, v.v Ngoi ra, ngi ta cn c quyn ra khi t chc bt c lc no, d y c l ng phi chnh tr hay cu lc b bng . ng thi ngi ta cng c trch nhim: khng c phn bit i x trn c s gii tnh, sc tc, ng phi khi nhn ngi vo lm

vic hay phn phi nh , v.v... Cho n tn thi gian gn y ti Lin X, nhng ngi bt ng chnh kin vn b sn ui, cc t chc khng c cp trn ng thun b cm thnh lp. D nhin y l vi phm quyn con ngi. Nu ta cng nhn quc gia, th ta phi bo v cc dn tc thiu s khi cc cuc tn cng nu h cng khng tn cng cc sc tc khc. Th d quyn ca ngi Armenia, ngi Nga La T, ngi Do Thi hoc bt k dn tc no khc hin sng trn lnh th nc Nga u phi c tn trng. D nhin l quyn ca ngi Nga sng Armenia, Latvia hay bt k nc no khc cng phi c tn trng nh th. Cc nc u phi tn trng quyn ca cc dn tc thiu s, to iu kin cho h c hc hnh bng ngn ng m , to kh nng bo v nn vn ha dn tc, t do i li. Cc nc cng ha khc nhau c thnh lp sau khi Lin X tan r xy dng chnh sch dn tc khc nhau. V d ch ngi gc Estonia mi c quyn tr thnh cng dn Estonia, ngi gc Latvia mi c quyn thnh cng dn Latvia, trong khi ti Litva th tt c mi ngi sng mt thi gian nht nh no l c quyn nhp quc tch. Nh th c ngha l ngi Nga d c sng Estonia hay Latvia hng chc nm, c nh , c cng n vic lm cng khng phi l cng dn cc nc ny. D lun th gii coi y l vi phm quyn con ngi v ln ting phn i cc o lut nh th. Trong khi lut php c cho php ngi c sinh ra Nga c quyn hi hng, cho nhp quc tch v gip c th ha nhp. Ngoi ra, nc c cng gip nhng ngi gc c mun li Nga na.

3. Cc quyn kinh t, x hi v vn ho
Nm 1966, Lin hip quc thng qua v sau gi cho tt c cc nc ph chun hai vn kin: Cng c Quc t v cc Quyn Chnh tr v Dn s, v Cng c Quc t v cc Quyn Kinh t, X hi v Vn ha. Sau khong mi nm nhiu nc ph chun cc vn kin ny v hai Cng c nu trn tr thnh mt phn ca lut php quc t. Cng c quc t v cc quyn kinh t, x hi v vn ha bao gm cc iu khon l tng, m bo quyn c hc hnh, tr cp x hi, chm sc y t, nh , vic lm. Cc quyn vn ha c hiu l quyn thnh lp cc hip hi mang tnh dn tc hay tn gio v cc hip hi khc; vn ha y khng c ngha l vn hc, ngh thut, nhc, v.v... Cc quyn ny thng c coi l thc o ca tin b, vn minh. Ngoi ra, quyn vn ha cn bao gm quyn gi gn v pht trin cc truyn thng, cc nn vn ha ca cc dn tc, gi gn bn sc cc dn tc t ngi, cc nhm sc tc. Vic cm cc dn tc thiu s s dng ting m , thi coi thng cc gi tr vn ha ca h, vic s dng thnh tch tn gio vo mc ch khc cng nh vic ng ha cc dn tc thiu s, u l nhng tr ngi cho vic gi gn bn sc vn ha dn tc. Nhng vic nh th tng gp s phn khng sut hng th k qua v c phn nh trong th ca, nhc, ha ca cc dn tc. Thng th cc dn tc thiu s ch nhn c cc quyn sng cn m thi. Ring v nc Nga th trong nhiu th k hnh thnh nhiu ngn ng v nhiu truyn thng khc nhau. c nhng giai on khi ting Php c coi l ngn ng cung nh. Sau ny cng tc gio dc c thc hin bng ting Nga nhng ngi ta c th hc c bng ting Ukraine hay Grudia na. Theo ch ca Peter I v nhng ngi k tc ng th ting Php l cha kha cho gii thng lu Nga tip xc vi nn vn ha u chu. Nhng ng thi iu li gy kh khn cho cc tng lp dn c khc tham gia vo i sng x hi v h khng th giao tip c. Ta cng xem xt th d sau y: Mi

ngi u bit rng mt trong nhng ch th u tin ca cng tc Potemkin khi chim c cc tnh thuc Crimea ca ngi Tatar l cho dn chng hon ton t do tn ngng, cm khng c ng n nh th Hi gio, cho gii qu tc Tatar c chuyn thnh qu tc Nga. Ngi no mun sang Th Nh K cng c t do, khng nhng khng ngn cn, ng cn pht cho h giy thng hnh v tin n ng na. Ti sao Potemkin li lm nh th? Cc quyn vn ha ca cc dn tc thiu s khu vc ca bn c bo v nh th no? Di thi Lin X, cc nh ngn ng hc sng to ch vit cho nhiu dn tc thiu s. V dn c tha tht, th d nh Bc cc hay vng Siberia xa xi, vic t chc hc tp cho ng bo dn tc cha c t chc tt. Ngi Nga cng khng ch hc ting cc dn tc t ngi. Ngi ta x vo hc cc th ting nc ngoi c nhiu kh nng thng tin hn. Trong cc trng hc ti Nga hin nay, vic hc tp c thc hin bng 75 th ting. So vi cc nc khc th y l mt thnh cng rt ln trong vic bo v quyn ca cc dn tc thiu s. C th ch c n , Philippines, Indonesia, Trung Quc v Anh l c th so snh vi Nga v s lng ngn ng dn tc thiu s c nghin cu m thi. Cc dn tc thiu s cng tng cng hc tp bng ting m ca h. Quyn kinh t. Ngay t nm 1924 T chc Lao ng Quc t yu cu ci thin v th ca ngi cng nhn v iu kin lao ng ti tt c cc nc trn th gii. Khi ni v quyn kinh t th y trc ht l quyn nh cng, nh m lng bng cng nh iu kin lao ng c ci thin. nh cng nhm lt chnh ph khng c khuyn khch d T chc Lao ng Quc t c th c thi tiu cc i vi chnh ph ng quyn. a s cc nc u c lut v tin lng ti thiu m bo mc sng ti thiu cho ngi lm cng. Nhng thng thng cc chnh ph khng c iu kin m bo cho nhu cu ca ngi lao ng khi nn kinh t ri vo khng hong hoc b lm pht phi m, v.v Trong nhng trng hp nh th ngi ta phi tr cp cho nhng ngi khng c ti sn hoc c t ti sn. Mt s chnh ph khng cho tng lng nhm to ra mt phong cch sng oan chnh, thay v th ngi ta lp ra h thng cung cp cc nhu cu ti thiu nh nh , thc n, hc hnh, cha bnh, giao thng, thm ch c cc chng trnh vn ngh min ph hoc ch i mt khon tin ti thiu. Cch y cha lu, y l cch thc phn phi c trng ca Lin X v cc nc x hi ch ngha khc. i khi chnh ph cn tr cp cho ngnh ng st, hng khng, nng nghip v cng nghip ch bin na. Mt s nc cn c tnh h thp t l tht nghip bng cch gia tng s binh lnh ti ng vi mc lng khng ng k. Mt s nc cn c tnh che du s qun l thiu hiu qu bng cch to vic lm hoc cung cp khu phn n cho tt c mi ngi a s dn chng nc c pht xt chp nhn cc bin php cai tr c ti v h c m bo cng n vic lm, m trc do khng hong cui nhng nm 20 u nhng nm 30 nhiu ngi b tht nghip, do qun s gia tng v s m rng cc t hp qun s cng nghip. Cc nh c ti Argentine, Brazil, Nigeria, Indonesia cng i theo ng con ng nh th. Ch ngha m dn kiu c th phn nh c mun to s cng bng ca chnh ph, nhng trn thc t cc chng trnh nh vy khng th ko di c lu. Ni mt cch khc, khu hiu mi ngi dn mt con g l tt vi iu kin c g. Nu t chc sn xut nng nghip thiu hiu qu th iu l bt kh thi. Vic quyn kinh t ca ngi dn khng c thc hin buc chnh ph phi thay i khng ch chin thut m c chin lc kinh t nh tng xy ra vi Lin X v cc nc x hi ch ngha ng u. Trn th gii lun c nhng tiu chun nh gi tnh trng kinh t ca mi nc v mc sng ca ngi dn v cn c theo nh gi vic m bo quyn kinh t cho ngi dn t pha chnh ph mi nc. Trong mt thi gian di tng sn phm quc dn (GDP) c coi l mt trong nhng tiu chun quan trng nht. Ngy nay cc nh khoa hc thng khng s dng ch s GDP na m ngi ta tin hnh so snh cht lng cuc sng ngha l thi gian lao ng m bo mt mc sng no v cht lng thc n, dng, v.v... Mc d y l vn cn ang tranh lun, n khng ch c ngha

kinh t m cn c ngha php l v lin quan n quyn con ngi. Quyn x hi lin quan n vic pht trin cc tim nng ca x hi trong lnh vc gio dc, ngh thut, vn hc, m bo khng c s k th v gii tnh, tui tc, hon cnh gia nh, dn tc. S k th c th np di nhng hnh thc tinh vi, phc tp. Hnh thc k th ph bin nht l k th gii tnh v tui tc ngha l nhm vo ph n v tr em. thy r s k th ny, chng ta hy cng nhau xem xt a v ca ph n trn th gii. Chuyn c tch k rng ngi n b mang trn vai mnh mt na th gian. Nhng ngay c trong cc nc dn ch tin lng ca ph n vn thp hn n ng, cng vic gia nh do ngi n b gnh vc l ch yu v n ng thng t ch n vic nh. Ph n thng t c c hi vo i hc hn nam gii, ti mt s nc th ngay vo trung hc b hn ch v ngi ta cn khng cho n gii hc mt s ngh nht nh na. Lut php mt s nc cn tc c quyn tha k ca ph n. Trn th gii vn cn nhng trng hp bun bn ph n v tr em lm n l, cc em gi b g bn, ph n khng c quyn quyt nh c con hay khng v nu c th bao nhiu a. V vy c quan bo v quyn con ngi ca Lin hip quc a ra mt lot cng c nhm bo v ph n khi t k th. Cng c v vic loi b tt c cc hnh thc k th i vi ph n c thng qua vo nm 1979 v c hiu lc vo nm 1981, sau khi c a s cc nc ph chun, xc nh rng ph n hon ton bnh ng vi nam gii trong cc lnh vc sau y: Trong bu c, c quyn bu v ng c vo chnh ph v tham gia vo cc t chc x hi khc;

La chn thnh phn dn tc, quc tch, k c quyn thay i thnh phn dn tc ca mnh v ca cc con; Hc tp, nhn hc bng; Cng vic, c tr lng ngang vi n ng khi cng lm cng vic ging nhau, c bo v khi s k th do mang thai v sinh con; Cha bnh; c php lut bo v; Chn chng v quyn c mt phn ti sn trong gia nh.

Ngoi ra, Lin hip quc cn a ra nhiu vn kin lin quan n s phn ngi ph n trong nhng hon cnh khc nhau: ph n n l, ph n khng c quc tch, ph n l nn nhn ca tra tn v p bc, ph n di dn, v.v... Cc vn kin quc t quan trng nht v quyn con ngi. Vn kin quan trng nht l bn Tuyn ngn Quc t Nhn quyn c thng qua vo ngy 10 thng 12 nm 1948. Cn ghi nhn rng khng phi tt c cc thnh vin ca Lin hip quc lc u ng h Tuyn ngn. i din ca Arap Saudi v Nam Phi khng b phiu. iu to c cho mt s nc nh Irak (thi Saddam Hussein), Libya khng cng nhn vn kin ny. Tuyn ngn Quc t Nhn quyn c mt nhm chuyn gia trong U ban v quyn con ngi di s lnh o ca Eleonora Roosevelt (M) v Rene Cassan son tho. Hai ngi c vai tr quan trng trong vic son tho vn bn ny l Iakov Malik (Libng) v John Humfrey (Canada). Tuyn ngn Quc t Nhn quyn th hin c cc t tng quan trng nht ca cc nh nghin cu chnh tr hc, trong th hin mt cch ngn gn v r rng cc nguyn vng trong lnh vc nhn quyn ch khng phi l ghi nhn nhng thnh tch t c. Sau Tuyn ngn Quc t Nhn quyn l cc vn kin khc, c th ho cc quyn cng dn, th d quyn kinh t, x hi v vn ho c c th ho trong Cng c v Quyn Kinh t, X hi v Vn ho, Cng c v Quyn Chnh

tr v Dn s u c thng qua vo nm 1966. Ba vn kin ny c coi l nhng ti liu quan trng nht trong lnh vc lut php quc t v quyn con ngi.

4. Quyn v quyn t do ca con ngi trong Hin php Lin bang Nga
Ngy 12 thng 12 nm 1993 nc Nga thc hin trng cu dn vi kt qu: a s dn chng ng h Hin php mi. Trong bn Hin php ny dn quyn v nhn quyn c tuyn b l c s ca nh nc php quyn. Con ngi c coi l ci ngun ca t do ca chnh mnh, ch khng phi th t do do chnh ph ban n. Cc quyn v quyn t do ca con ngi c ghi trong chng II ca bn Hin php mi, ph hp vi cc vn kin quc t nh Tuyn ngn Nhn quyn v Dn quyn, Tuyn ngn Quc t Nhn quyn, v.v... Theo Hin php, Chnh ph Cng ho Lin bang Nga c trch nhim, thng qua cc c quan chnh quyn, to n, vin kim sot v cc c quan bo v php lut khc, thc hin v bo v cc quyn v quyn t do ca tt c cc cng dn Nga. Tt c cc quyn v quyn t do to thnh h thng cc quyn cng dn, quyn chnh tr, quyn kinh t, vn ho v sinh thi. Chng ta s cng xem xt chng 21: 1. Nhn phm ca con ngi c nh nc bo v. Nhn phm khng th b xm hi trong bt c trng hp no. 2. Khng ai c th b tra tn, cng bc, hoc b i x hay trng pht mt cch th bo lm gim nhn phm ca con ngi. Khng ai c th b p buc tr thnh i tng ca cc cuc th nghim v y hc v cc th nghim khc. Chng ny ni n iu g? Trc ht ta hy xem nhn phm c ngha l g. Nhn phm ca c nhn l s nhn thc ca chnh ngi v ca nhng ngi xung quanh s kin rng anh ta c nhng phm cht v o c v tr tu khng th b bi nh. Nhn phm ca c nhn c xc nh khng ch bng cch anh ta ngh v mnh nh th no m cn bi danh gi ca anh ta trong x hi na (s chn chn, o c, kin thc, phong cch sng). Mi ngi u c quyn c nhng ngi xung quanh tn trng. Nhn phm c nhn phi c tn trng trong trng hp ngi b bt gi. Th d vic khm xt phi c thc hin bi mt ngi c cng gii tnh vi ng s. Vic bo v nhn phm ca c nhn v mt php l c thc hin bi nhng tiu chun ca lut hnh s v lut dn s. Hin php cm cc hnh thc tra tn, cng bc, hoc b i x hay trng pht mt cch th bo lm gim nhn phm ca con ngi. Lut php trong lnh vc bo v sc kho cng dn khng cho php th nghim nhng phng php mi chun on, phng nga v cha bnh cng nh s dng cc loi thuc mi m khng c s ng ca chnh bnh nhn hay nhng ngi thn cn nht ca h. Cm s dng t nhn lm i tng th nghim. Nh vy l trong chng II ca Hin php Cng ho Lin bang Nga lit k tt c cc lnh vc lin quan n quyn con ngi. Nhn tin cng phi ni thm rng Hin php trc y cng ghi nhn quyn bnh ng ca cc cng dn trc php lut, quyn bnh ng khng ph thuc vo ngun gc xut thn, dn tc hay chng tc, gii tnh, v.v; quyn lao ng. ngh ngi, bo v sc kho, hu tr,

quyn c nh , quyn hc hnh, quyn t do ngn lun, t do bo ch, t do hi hp, mnh tinh, biu tnh, v.v... Nhiu quyn trong s khng nhng khng c tn trng m cn b nh nc c tnh vi phm. iu chng t rng ch tuyn b v quyn cng dn thi cha , cn cn phi to ra mt c ch hot ng sao cho, mt mt, nghim chnh tn trng cc quyn v mt khc, ngn chn mi hnh ng c th dn n vic vi phm hay hn ch cc quyn t pha cc c quan quyn lc. Hin php mi nhn mnh rng cc quyn v quyn t do cn bn ca con ngi l bt kh phn v c ph cho ngay t khi ngi mi cho i. Trong s nhng iu mi lin quan n quyn con ngi c th k: iu 36: 1. Bt c ngi no c mt hp php trn lnh th Lin bang Nga u c quyn t do i li, t do la chn ch . Thc cht y l vic bi b h thng h khu, l h thng cho php cc c quan nh nc kim sot vic i li ca cc cng dn. Phi ni thm rng hin nay ti mt s thnh ph trong c thnh ph Moskva vn cn mt s hn ch v iu khon ny. 2. Mi ngi u c th t do i ra ngoi lnh th Lin bang Nga. C quyn t do tr li Lin bang Nga. y l iu khon rt quan trng ca Hin php Lin bang Nga, n cho php ngi ta t do i li, n ph v bc mn st chia ct cng dn Lin X vi phn cn li ca th gii. iu 35: 1. Quyn s hu c nhn c php lut bo v. 2. Mi ngi u c quyn c ti sn ring, c s hu, s dng, mua bn nh l ngi ch duy nht hoc cng vi ngi khc. 3. Khng ai c th b tc ot s hu nu khng c quyt nh ca ta n. Vic trng dng ti sn cho nhu cu ca nh nc ch c th c thc hin vi iu kin n b trc v ngang gi. 4. Quyn tha k c m bo. Ln u tin sau cch mng nm 1917, quyn s hu t nhn c ni n trong Hin php, trong c c iu khon cc k quan trng, y l s hu t ai. iu 36: 1. Cng dn v cc hip hi c quyn s hu t ai. 2. Vic s hu, s dng, mua bn t ai v cc ti nguyn thin nhin khc c cc ch s hu quyt nh mt cch t do nu quyn ny khng gy tc hi cho mi trng xung quanh v khng xm hi quyn v quyn li hp php ca nhng ngi khc. Phn ba ca iu khon ny vit: iu kin v ch s dng t ai c qui nh trn c s lut php Lin bang. Mong rng cc lut v qui nh trong tng lai, khng ch lin quan lnh vc s hu m cc lnh vc khc, u ph hp vi cc tiu chun ghi trong Hin php v khng lm trit tiu cc tiu chun , nh tng xy ra trc y. Ta n v cc c quan bo v php lut c trch nhim theo di vic bo v quyn con ngi. Gn y

nc Nga lp ra chc v U vin v quyn con ngi, ngi c b nhim vo chc v ny c trch nhim gip bo v quyn t do ca cc cng dn. M, Canada v nhiu nc khc cng c chc v tng t nh th. Nh vy ngha l vic tn trng cc quyn c bn ca con ngi, trong c quyn t do ngn lun, t do bo ch, t do tn ngng, t do hi hp, quyn c php lut bo v mt cch cng bng, thng tn php lut v th tc php l cng chnh, quyn chnh tr, kinh t v vn ho l mt phn khng th tch ri ca nh nc dn ch. Mc tn trng cc quyn phn nh trnh dn ch ca chnh x hi. Khng ch nh nc b buc phi gii hn kh nng tc ot hoc thu hp quyn ca con ngi m tng ngi cng khng c cho php mnh ch p ln quyn ca nhng ngi khc. Ngha l s ph thuc ln nhau v cng ng trch nhim gia cc cng dn v cc t chc ca chnh ph to ra c s cho s thng tin ca nn dn ch. Nh trit gia ngi M, ng Reinhold Niebuhr, tng ni: Vic con ngi c th tr thnh cng chnh lm cho dn ch tr thnh kh d, nhng vic con ngi c kh nng tr thnh bt cng li lm cho dn ch tr thnh cn thit. Xin nh li mi iu rn ca Kinh thnh, tn trng quyn ca tha nhn cng tc l to iu kin cho vic thc thi v tn trng quyn ca chnh mnh.

Chng 4: Nh nc v chnh quyn

1. H thng chnh tr v nh nc. Cc hnh thc qun l nh nc v ch chnh tr
Chnh tr l lnh vc hot ng c bit ca con ngi. Nh chnh tr phi lm vic vi qun chng, vi cc t chc qun chng ln nh khc nhau v tnh cht v quyn li. Hot ng chnh tr i hi mt s cng c v th ch nht nh. Nhng cng c nh th c xy dng trong qu trnh pht trin ca nn vn minh nhn loi: y l h thng chnh tr v nh nc. Vy h thng chnh tr l g? H thng chnh tr l cc t chc x hi, t chc chnh tr, c quan nh nc nhm thc thi quyn lc trong x hi. c trng ch yu ca h thng chnh tr l: th nht, m bo cho cc cng dn c tham gia (hay khng c tham gia) vo vic qun l cc cng vic, ngha l hot ng chnh tr ca cc cng dn, ca cc t chc, quyn v quyn t do cng dn c thc hin trong khun kh ca h thng chnh tr; th hai, h thng chnh tr cho php (hoc khng cho) thc hin quyn v quyn t do ca cng dn. H thng chnh tr bao gm: cc quan h chnh tr, cc t chc chnh tr, cc tiu chun chnh tr, cc quan im v truyn thng chnh tr. Thnh t quan trng nht ca h thng chnh tr l nh nc. Nh nc l thit ch ch yu ca h thng chnh tr, thc hin vic qun l, bo v v bo tr cc c cu kinh t v c cu x hi. Trong sut lch s my ngn nm qua hnh thnh nhiu quan im v nh nc, t ca ngi cho n ph nhn hon ton. Chng ta s xem xt mt vi quan im nh th. Trit gia Hi Lp c i, Democritus (460-370 trc cng nguyn) cho rng nh nc c trch nhim bo v s cng bng v li ch chung: ... Mt nh nc c cai tr tt l mt thnh ly v i: trong c tt c, khi n cn th tt c u cn, khi n cht th tt c s u cht theo. Cicero, din gi v nh t tng La M c i (106-43 trc cng nguyn) li coi nh nc l ti sn ca nhn dn, cn nhn dn th khng phi l mt nhm ngi tp hp li vi nhau mt cch v tnh m s gn b ca nhiu ngi lin kt vi nhau bng s ng thun trong cc vn quyn v cng ng quyn li. Niccolo Machiavelli (1469-1527), nh t tng, nh s hc v nh hot ng x hi thi Phc hng th nhn mnh rng tt c cc nh nc, cc quc gia v ang c quyn lc i vi dn chng v thc cht u hoc l nc cng ha hoc l nh nc c ti. Nhng ngi v chnh ph li ph nhn nh nc bi v n n p con ngi. Ti sao li c s khc bit ln n nh th? Theo chng ti th iu lin quan n hai phng din sau y: th nht, chnh sch ca nh nc; th hai, hnh thc nh nc trong quc gia . y trc ht ta cn nhn thc r cc chc nng ch yu ca nh nc. Theo chng ti khng ai c th tr li cu hi ny r rng hn l Adam Smith cch y hai trm nm: Chiu theo cc quyn t do m to ha ban cho con ngi, nh nc ch nn thc hin ba chc nng, y l ba chc nng cc k quan trng, nhng r rng v d hiu i vi mi l tr thng thng: th nht, bo v x hi khi s p ch v can thip ca cc x hi khc; th hai, ht sc bo v mi thnh vin ca x hi khi s p bc v bt cng ca cc thnh vin khc ca x hi hay l trch nhim thit lp mt nn t php nghim minh v cng bng; v th ba, to lp v duy tr mt s thit ch x hi, vic to lp v duy tr cc thit ch ny khng phi v quyn li ca ca cc c nhn hay cc nhm c nhn ring bit cc nhm nh no v li nhun ca n khng th b p c chi ph ca cc nhn hay cc nhm nhng i vi

c x hi th li hon ton c th c. Ni mt cch khc, hai chc nng u ca nh nc l: bo v cc thnh vin ca x hi khi s cng bc t chnh nhng ng bo ca h hoc cng bc t bn ngoi. Chc nng th ba ca nh nc, cng l trch nhim ca mi chnh ph l thc thi cc bin php nhm bo v v cng c x hi t do (to ra cc c ch nhm thc thi quyn cng dn) thc hin cc chc nng nu trn, nh nc cn c: cc c quan quyn lc, cc c quan qun l, cc c quan chuyn chnh, ta n. c trng ca nh nc l ch quyn, ngha l nh nc c quyn i din cho ton th x hi; c quyn ban hnh lut php v cc vn bn php qui c tnh cht cng bch i vi tt c cc thnh vin ca x hi. Chnh quyn nh nc c b my qun l chuyn nghip cng nh b my chuyn chnh nh l qun i v cnh st. By gi ta s chuyn sang xem xt vic phn loi cc hnh thc qun l nh nc. Cch phn loi n gin nht l theo s lng ngi cm quyn. Nu t nc ch do mt ngi cai tr v quyn lc c chuyn giao theo li cha truyn con ni th nh nc c th c gi l nh nc qun ch. Nu t nc do mt nhm ngi cai tr th c gi l ch qu tc. V cui cng l ch dn ch tc chnh quyn ca nhn dn. Hnh thc no cng c th tt nu n nhm n li ch chung. iu c th hin trong lut php, trong vic tun theo truyn thng, tn ngng ca dn chng nc s ti. Th d khi ta ni rng t nc do mt nh c ti cai tr th trong u ta khng xut hin hnh nh mt c vua anh minh (d c hai trng hp u do mt ngi cai tr). Chng ta c thi tt hn vi ch qun ch v qun ch cng c quyn lc ca mt ngi bng con ng chnh ng. S khc nhau y l ngi cm quyn ginh c quyn cai tr bng cc th tc c dn chng cng nhn hay chim ot c quyn hnh bng v lc hay s la di. Th d nm 1613, M. F. Romanov c Hi ng t qun bu lm vua nc Nga. y chnh l khi u ca ch Romanov, cm quyn Nga cho n Cch mng thng Mi nm 1917. Chng ta coi vic cai tr ca hong hay nh vua l hp hin mc d hin php, theo cch hiu ca chng ta hin nay, c th cha tn ti, cn vic cai tr ca mt k c ti hay c ti qun s l bt hp hin v phi php. Cng phi ni thm rng ch c th cn l ch qun ch hn ch v b hn ch bi cc th tc chuyn giao quyn lc v hn ch do lut php hoc hin php na. Cn phi phn bit ch qun ch lp hin v ch qun ch i ngh. Hai hnh thc cai tr ny c mt s khc bit quan trng v c hai ch th nm quyn khc nhau, y l nh vua (hong ) hay quc hi, cho nn cch san tho hin php cng khc nhau. Hin php l g? Hin php (B lut ch yu) thng c coi l b lut quan trng nht, xc nh c cu quyn lc, quyn ca chnh ph, cc bo m v quyn con ngi. Cc lut ny thng c tp hp vo mt vn kin v c gi l Lut c bn ; nhng, th d nh ti nc Anh, th y li l tp hp nhng b lut do quc hi ban hnh, cc n l, cc tha c v tp tc hnh thnh trong hng trm nm qua. T bn Hin php bt thnh vn nh th, nc Anh l nc qun ch i ngh: ngi ng u nh nc hin l n hong v ngi vua c truyn cho nhng ngi k v trong hong tc. Th d in hnh v ch qun ch v gii hn (cn gi l qun ch chuyn ch) l nc Nga trc cch mng (trc nm 1905). By gi chng ta s tip tc tho lun v cc hnh thc qun l nh nc. Ba hnh thc qun l nh nc ni n bn trn, nu khng b php lut kim ch, nu ch mu cu li ch c nhn th c th s thoi ha t hp hin thnh bt hp hin. Cng c th xy ra qu trnh ngc li.

Cc hnh thc qun l nh nc Hnh thc hp hin Hnh thc bt hp hin Qun ch Qu tc Dn ch Bo quyn Tp on thng tr (hot u / qu u / u s) m ng (quyn lc ca m ng)

Mt trong nhng phng php phn bit cc hnh thc nh nc l cu hi: chnh ph c hp php hay khng? Nu chnh ph l hp php v c a s dn chng cng nhn th y l chnh ph chnh thng, ngha l c ton dn coi l hp php. Cng cn phi ni rng cng vi thi gian, hin php ca phn ln cc nc dn ch u c sa i, hoc c a thm vo nhng iu khon gi l tu chnh. Th d Hin php Hoa K gm 7 iu khon quan trng nht c thng qua ngy 17 thng 9 nm 1787 v 26 tu chnh (10 tu chnh u tin gi Bill of Rights c thng qua nm 1791, tu chnh cui cng c thng qua nm 1971). Hin php cc nc khc cng c nhng thay i tng t. Nhng qu trnh thay i th khc nhau. Qu trnh thay i M l phc tp nht, qua nhiu giai on v phi c a s thng qua. Ti a s cc quc gia khc ch cn c quan lp php a ra tu chnh v c tri s thng qua vo ln bu c tip theo. Xin nhn mnh rng tt c cc tu chnh Hin php cn phi loi tr, theo kin ca K. Popper, mt kiu thay i duy nht y l thay i e da bn cht dn ch ca n. Cc hnh thc qun l nh nc nu trong bng trn ch c tnh cht tiu biu. Trn thc t c th c nhng hnh thc khc na. Trong lch s nhn loi tng c nhng hnh thc chnh ph khng nm trong cc tiu chun k trn. Cuc sng vn mun mu mun v, phc tp hn mi l thuyt, mi s . Nhiu nh khoa hc c l khi cho rng s hn hp, t nht l gia hai hnh thc chnh l cch qun l ph hp nht. H khng nh nh vy v mi hnh thc qun l, k c hp hin, cng u c nhng u, khuyt im nht nh. Ngoi hnh thc qun l nh nc ta cn cn phi phn bit ch chnh tr: v chnh ph, c ti v ton tr. C th coi P. G. Proudhon v M. A. Bakunin l cha ca phong tro v chnh ph v h ph nhn mi hnh thc chnh ph. M. A. Bakunin nhiu ln nhn mnh rng c nh nc l c p bc, ngha l c ch n l; khng th c p bc m khng c n l, d cng khai hay che y, y l l do v sao chng ti l k th ca nh nc. V chnh ph (anarchism, l mt t gc Hi Lp) l mt phong tro chnh tr-x hi ph nhn vai tr ca nh nc v mi quyn lc chnh tr ni chung, h tuyn truyn cho mt s t do c nhn v b bn v khng cng nhn mt trt t chung trong quan h gia ngi vi ngi. Theo chng ti, thc cht ca v chnh ph l quyn lc ca k mnh i vi k yu. Ton tr (totalis, ting Latin ngha l ton b) l hin tng ca th k XX. Cc ca t tng ton tr lun lun cho rng nh nc l cng c ch yu thc thi l thuyt ca h. Nh nc trn thc t b thn thnh ha. Mussolini tng tuyn b: Tt c v nh nc, khng c g c nm ngoi nh nc, khng c g c chng li nh nc.

Cch tip cn nh th nguy him ch no? N nguy him trc ht l ch nh nc ton tr hon ton khng coi con ngi nh mt c nhn, n bin con ngi thnh cng c cho nhng mc ch ca mnh. Ch c ti l h thng c nn a nguyn hn ch. Thng th n khng c mt h t tng bao trm ln tt c (khc vi ton tr), cng khng da vo qun chng (khc vi dn ch). Cc ch c ti l kt qu ca cc cuc khng hong v sp ca cc chnh quyn dn ch (cc cuc o chnh qun s ti M Latin), s mt n nh sau khi ginh c c lp v lt ch thc dn (ti mt lot nc thuc chu v chu Phi), cc cuc xung t trong cc x hi a sc tc (Nam Phi trc khi c tuyn c t do), s lung lay ca ch ton tr (th d Lin X sau khi Stalin cht hi nm 1953). Ni n cc hnh thc qun l nh nc ch yu cng phi nhn mnh rng c cu nh nc phi tnh n cc truyn thng dn tc. c cha tri ni rng: hy dng li trn ng i, hy nhn cho k v hi cho r nhng con ng xa, ng no tt th i theo, Kinh thnh vit nh th. Nu phn tch mt cch k lng cc hnh thc qun l nh nc th ta phi nhn rng dn ch l hnh thc tt nht t trc n nay. C th coi dn ch l hnh thc qun l hp o l nht v nh nc trong ch dn ch l nh nc v dn v l nh nc m bo cc quyn t do cho cc cng dn ca mnh. Ch dn ch l ch khng cho php tp trung quyn lc vo tay mt ngi hoc mt nhm ngi. Tng thng th t ca Hoa K, cng l mt trong nhng tc gi ca Hin php M, ng James Madison, tng ni: Hon ton c l khi ni rng tp trung ton b quyn lc, lp php, hnh php v t php vo tay mt ngi... l ch chuyn ch. Nhng phn quyn li i hi, mt mt, s phn nh r rng trch nhim v c cc bin php hu hiu nhm chng li s lm dng quyn lc; mt khc, s tham gia v mc no cng ng trch nhim ca tt c mi ngi i vi chnh sch ca quc gia.

2. Cc ch dn ch thng gp
Cc nh nc dn ch thng theo hai hnh thc: i ngh v tng thng, khc nhau cch bu chn nhng ngi i din v lnh o. Trong ch i ngh, chnh ph (ng u l th tng) do ng hay lin hip cc ng nm a s trong quc hi la chn. Trong ch tng thng, ngi dn trc tip bu tng thng, khng ph thuc vo quc hi. Dn ch i ngh v dn ch tng thng cn khc nhau quan h gia lp php v hnh php. Trong ch i ngh, quc hi gi th thng phong, cn trong ch tng thng th tng thng va l nguyn th quc gia, va l ngi ng u chnh ph. Tng thng v i biu quc hi (lp php) u do dn bu. Trong ch i ngh, cc ng chnh tr ng vai tr rt quan trng mc d cc ngh s l nhng ngi i din cho ton dn ch khng phi cho mt ng phi hay mt nhm ngi no. Khng nghi ng g rng cc ng phi chnh tr c nh hng ln hn trong giai on bu c v sau h thng lin kt thnh cc nhm a s v nhm i lp. Trong ch tng thng, cc ng phi chnh tr c nh hng t hn i vi hot ng ca cc c quan lp php. Ch c trong trng hp, th d nh M, khi c tng thng v thng vin u l

ngi ca mt ng th tng thng s d dng hn trong vic thng qua d lut ti thng vin. S khc nhau ch yu gia ch i ngh v tng thng l mi quan h gia nhnh lp php v hnh php. Trong ch i ngh, hai nhnh ny gn nh l mt v th tng v cc thnh vin chnh ph u l ngh s. Thi gian cm quyn ca chnh ph thng c gii hn trong khong 4 n 5 nm, tr khi [phe ng h] th tng b mt a s ti quc hi. Trong trng hp nh th ngi ta s tin hnh tng tuyn c v thnh lp chnh ph mi. Trong ch tng thng th tng thng va l nguyn th quc gia va l ngi ng u chnh ph. Tng thng cng nh cc thng ngh s u do nhn dn trc tip bu. Theo m hnh phn quyn th thnh vin chnh ph thng khng phi l ngh s. Nu ng ca tng thng nm a s gh ti thng vin th chnh sch ca tng thng s d c thng qua hn, nhng khc vi th tng, tng thng khng ph thuc vo phe a s, ng c th ti v m khng cn c a s ng h trong quc hi. Cc u v khuyt im ca hai hnh thc i ngh v tng thng: ch i ngh hp dn tnh mm do v kh nng phn ng vi nhng bin ng. Cc chnh ph i ngh, c bit l khi c bu theo li t l (ta s xem xt c th trong cc chng sau), thng c xu hng a ng, khi ngay cc ng phi nh cng c th c i din trong cc c quan lp php. Kt qu l nhng nhm thiu s cng c th tham gia vo cc qu trnh chnh tr ngay cc c quan cao nht ca chnh ph. S a dng nh th gp phn thc y cc cuc i thoi v tha hip khi cc ng i khng vi nhau thnh lp lin minh cm quyn. Nu lin minh tan v hay ng mt quyn cai tr th th tng phi t nhim v mt chnh ph khc c thnh lp hoc phi tin hnh tng tuyn c, nhng khng c khng hong e da chnh h thng dn ch. Khuyt im chnh ca ch i ngh l mt tri ca tnh mm do v s tham gia ca nhiu ng phi trong chnh ph, l thiu tnh n nh: 1. Lin hip a ng c th khng n nh v s tan v ngay khi c khng hong. Thi gian cm quyn ca chnh ph thng l ngn. 2. Chnh ph c th b cc ng cc oan khng ch, h c th da rt khi lin minh cm quyn v nh th chnh ph phi t nhim, h cng c th i chnh ph thi hnh nhng ng li theo xu hng ca h. Hn na th tng ch l lnh t chnh tri, ng khng uy quyn ca mt ngi do dn trc tip bu. 3. ng chnh tr chim a s tuyt i trong quc hi c th thc hin cc cng lnh chnh tr vi nhng hu qu nghim trng m khng c ngn chn kp thi, c th dn n tnh trng c ti ca a s trong tng lai. u im ch yu ca ch tng thng l, th nht, trch trim trc tip trc dn, thi gian di v sc mnh; th hai, v tng thng do dn bu nn ng c uy quyn, khng l thuc vo thi ca cc ng phi trong quc hi; th ba, hai nhnh quyn lc u c thc quyn v v l thuyt th ngang nhau, ch tng thng c gng lm cho lp php v hnh php u mnh, mi nhnh u do dn c v c th lm i trng v kim sot ln nhau. Khuyt im l ch tng thng v ngh s c bu ring r, c th xy ra tranh chp, dn n ng ct. Tng thng c th khng nhn c s phiu nn khng th thc hin c mt chnh sch no , ng thi ng c th s dng quyn ph quyt ngn khng cho quc hi thng qua d lut no . Do c bu trc tip nn tng thng c th c quyn lc hn th tng. Nhng tng thng li phi tha hip vi c quan lp php, d n c b phe i lp kim sot hay khng, l c quan cng c dn trc tip bu mt cch c lp vi tng thng. Kt qu l k lut ng y yu hn so vi ch i ngh. Khc vi th tng, tng thng khng cch chc hay thi hnh k lut cc ng vin. Th tng, khi nm c a s tuyt i, c th m bo rng chng trnh ca ng s c thng qua. Gp trng hp khi thng vin kin quyt bo v u quyn ca mnh th tng thng phi m phn rt lu mi c th thng qua c mt tu chnh no .

H thng no p ng tt hn cc i hi ca dn ch? Khng c cu tr li dt khot. Xin bn ng bun, y l ti tho lun thng xuyn ca cc nh chnh tr hc, cc nh x hi hc v ca cc chnh khch na. Mi h thng u c mt mnh v mt yu. Chng ti cho rng c hai h thng u ph hp vi ch dn ch lp hin mc d khng c h thng no c th bo m dn ch mt trm phn trm. Ch phn quyn. Chnh quyn nh nc c chia thnh ba nhnh: lp php, hnh php v t php. Khng mt nhnh no c quyn nm trn quyn lc quc gia. S phn chia nh th c xc nh mt cch cn trng trong Hin php Hoa K, ban hnh nm 1789 v cc nh san tho bn Hin php ny cho rng y chnh l iu kin m bo rng khng mt nhnh no ca chnh ph c th nm trn c quyn lc quc gia.Tng thng th t ca Hoa K, cng l mt trong nhng tc gi ca Hin php M, ng James Madison, tng ni: Hon ton c l khi ni rng tp trung ton b quyn lc, lp php, hnh php v t php vo tay mt ngi... l ch chuyn ch. Cng phi ni thm rng h thng do cc tc gi ca bn Hin php Hoa K lp ra tr liu khng ch s phn chia quyn lc m cn s cng tham gia na. Th d quyn lp php l ca thng vin, nhng tng thng c quyn ph quyt cc d lut c thng vin thng qua. v hiu ha quyn ph quyt ca tng thng, thng vin phi c hai phn ba phiu ng h c thng v h vin. Tng thng c thnh vin ni cc v cc i s, tin hnh m phn vi cc nc nhng phi c h vin chp thun. Mt khc, Hin php xc nh rng ch c thng vin mi c quyn tuyn b chin tranh nhng tng t lnh qun i li l tng thng. Mt trong nhng c im ni bt ca c quan lp php, do truyn thng lch s li, l h thng mt hoc hai vin quc hi (chi tit s trnh by trong chng ni v ch lin bang). Ngi ta thng ngh rng h thng hai vin thch hp cho cc nh nc lin bang. Mt vin i din cho c nc, vin kia i din cho cc bang. Nhng lch s li cho thy rng h thng hai vin xut hin trc cc nh nc lin bang v c ngun gc t h thng quc hi gm hai vin ca nc Anh c t cui th k XIII. Mc d quyn hn ca Vin qu tc ngy cng b thu hp (nm 1911 Vin qu tc b tc quyn a ra d lut v ti chnh, nm 1948 b tc quyn hon thi hnh d lut c thng qua), nhng n vn tn ti cho n ngy nay. Ti quc hi Anh c 872 qu tc. Ba chc nng ch yu ca c quan lp php. Trong cc nh nc dn ch, c quan lp php c ba chc nng ch yu sau y: 1. Quyn lp php, k c vic xem xt v ph chun cc hip c v tha c quc t. 2. Quyn xem xt v kim sot d ton ngn sch quc gia. 3. Quyn gim st hot ng ca cc c quan hnh php. Trong mt lot nc, sng kin lp php c phn chia gia c quan lp php v c quan hnh php. Ngoi ra, trong ch tng thng, tng thng cn c quyn can thip vo qu trnh lp php (quyn ph quyt). Trong mi khu vc quyn ph quyt li c c th ring. Th d M, Thng vin gi d lut c thng qua cho Tng thng. Nu Tng thng khng ng th trong thi hn 10 ngy ng phi gi li Thng vin km theo cc ngh ca mnh. Nu d lut khng c k v khng c gi li Thng vin trong thi hn 10 ngy th nghim nhin tr thnh lut nu Thng vin cha kt thc kha hp. y gi l ph quyt ngm hay ph quyt b ti khi d lut c trnh Tng thng trong thi hn mi ngy trc khi kt thc kha hp. Nhiu nc c h thng tng t, vi thi hn hi khc, th d Argentine v Brazil l 10 ngy, Philippines l 20 ngy, Chi L l 30 ngy, Phn Lan l 3 thng, Nga l 14 ngy...

Cng phi nh rng trong cc x hi dn ch, nhn dn, trn c s dn ch trc tip hoc bn trc tip, cng c quyn hoc t nht cng i khi c quyn thng qua lut. Hnh thc th hin kin x hi mt cch trc tip nht l trng cu dn , ngha l ton dn biu quyt v mt vn no . Thng th y l nhng vn thuc v hin php. Trong ch dn ch i ngh, ngi ng u chnh ph (Php, Italy) thng l ngi c quyn quyt nh t chc trng cu dn , iu ny l hn ch bt quyn ca nhnh lp php. Tng thng, theo Hin php Nga, l ngi quyt nh t chc trng cu dn (iu 84). Hin php ca cc nc khc nhau c qui nh khc nhau v quyn ca lp php v hnh php trong nhng iu kin c bit, i hi phi tuyn b tnh trng khn cp. Th d, Php, quyn ban b tnh trng khn cp thuc v tng thng, quc hi phi ngng hot ng trong giai on khn cp. Hin php ca Php vit rng trong trng hp khn cp tng thng c th thay mt chnh ph, hai vin v tt c cc c quan quyn lc nh nc khc. Nhng trong a s cc quc gia khc, vic ban b tnh trng khn cp khng ngn cn quc hi thc hin cc chc nng ca mnh. Theo Hin Php Nga th Tng thng c quyn ban b tnh trng khn cp trn ton lnh th Lin bang hay ti nhng khu vc nht nh, nhng phi lp tc thng bo cho Vin Lin bang v Vin Duma. Cng phi nh rng theo Hin php th Vin Duma khng th b gii tn ngay c trong tnh trng chin tranh hay tnh trng khn cp. Quyn xem xt v kim sot ngn sch quc gia. Nu xem xt chc nng ca cc c quan lp php trong qu kh th ta thy ngay rng, thng qua cc i din ca mnh, nhn dn mt s nc i c quyn tha thun mc thu kha trc, ri sau mi l quyn lp php. C th l Vin th dn Anh c quyn kim sot ngn sch trc, sau l quyn a n thnh nguyn v ch sau mi tr thnh c quan lp php nh ta thy hin nay. Hin nay quyn kim sot v phn b ngn sch c giao cho ngnh hnh php. Quyn chi tiu v kim sot ngn kh quc gia c giao cho cc chnh ph, chnh ph c trch nhim trnh tt c nhng hnh ng gy nguy hi cho ngn sch quc gia. Chc nng th ba l gim st hot ng ca ngnh hnh php. Khng nghi ng g rng chnh quyn hnh php cc nc dn ch c cc c ch gim st ca chnh mnh. Ta hy cng xem xt cch thc hot ng ca c ch y Hoa K. Hng nm Tng thng M phi c thng ip v tnh hnh t nc trc Thng vin. Ngoi ra ng cn phi c bo co v nhng lnh vc khc nhau trc Thng vin t nht l 30 ln. Theo Hin php M, H ngh vin c quyn lun ti (impeachment) ngha l bi chc hoc cm khng cho gi cc chc v chnh thc hoc cc chc v c th to ra thu nhp ti Hp chng quc Hoa K. Ni mt cch khc, impeachment l cc th tc php l nhm thay th cc i din ca chnh quyn hnh php trc khi kt thc nhim k c thc hin bi c quan lp php. Th d trc kh nng b impeachment, tng thng Brazil phi t chc vo nm 1992, tng thng M, Nixon cng phi t chc vo nm 1975. Ti Nga, Hin php cng qui nh Vin Lin bang cng c quyn bi nhim tng thng trc thi hn v ti phn quc hoc nhng ti c nghim trng khc. Nh vy ngha l c quan lp php c c quyn ban hnh cc lut c gi tr php l cao nht. Cn ghi nhn rng trong nh nc qun ch th quyn ny thuc v nh vua. Ti Hi Lp c i ngi ta s dng hnh thc ph thng u phiu, cng nh Hi ng nm trm, mt hnh thc ch tch on trong cc hi ngh ton dn. Hi ng ny cng do i hi ton dn bu ra. Ti La M c i chc nng lp php thuc v i hi ton dn, v cc consul tc cc nguyn lo, nhng ngi ng u nc cng ha, do dn bu ln. Ngy nay, nu ni v cc nc dn ch, th chc nng lp php thuc v cc i biu do nhn dn bu ln. Ngha l nhim v ca cc c quan i din l tm ra v l gii mt cch chuyn nghip, r rng cc vn lin quan n quyn li ca ton x hi. V pha mnh, c tri phi thit lp c cc c ch m bo rng i biu ca h s c gng gii quyt cc vn lin quan n quyn li ca ton x hi. Trong cc x hi dn ch cc c ch thng c s dng l:

1. Bt tn nhim trong cc ln bu sau. 2. C quyn bi nhim. 3. T chc trng cu dn . S dng rng ri hnh thc trng cu dn v s hot ng hu hiu ca cc c quan i din ti mt s nc gip to ra ti mt s quc gia mt h thng nng ng trong vic xc nh v hp thc ha ch ca nhn dn. Thy S l trng hp in hnh. C ngi cho rng trng cu dn l hnh thc th hin ch ca nhn dn mt cch hu hiu v y nht. Xin bn hy suy ngh v cch t vn nh th. Hy a ra cc kin ng h v phn i ca c nhn mnh. Tt nhin, tht kh tr li dt khot, nht l trong iu kin hin nay, khi vn ngy cng phc tp, khi c rt nhiu cch iu khin d lun, khi chnh tr cng ngy cng tr thnh lnh vc ca cc chuyn gia, cn phi c s kt hp gia dn ch i din v dn ch trc tip. Ch c nh th mi c th tm ra c phng n ti u, mt mt, nghin cu d lun x hi v qun chng cng tham gia gii quyt cc vn , mt khc, hp thc ha n mt cch chuyn nghip v mt php l. Chnh quyn hnh php. Chnh quyn hnh php do tng thng hoc th tng ng u. Tng thng c bu theo li ph thng u phiu v ng ra thnh lp chnh ph. Trong ch i ngh th th tng do ng hoc lin hip cc ng phi nm a s trong quc h c v ng ra thnh lp ni cc. Ngi ng u chnh quyn hnh php c bu (c) cho mt thi hn nht nh. H khng th nm chc v sut i, cng khng th nhng ngi cho con. i khi mt ngi, mt gia nh hoc mt dng h nm quyn lc trong mt thi gian di. Th d dng h Nehru n . Nhng gia nh ny cng tng b mt quyn lc n hai ln trong giai on t 1945 n 1990. Trong cc nh nc phi dn ch (ton tr) ngi lnh o c th nm quyn rt lu. Th d Franco tng nm quyn Ty Ban Nha sut 30 nm. i khi ngi ng u ngnh hnh php (tng thng) c th c bu li. Th d M mt lot tng thng t c bu hai ba nhim k, trong c Roosevelt (1936, 1940, 1944), Truman, Eisenhower, Reagan. Nhng trong cc x hi dn ch thi hn cm quyn c xc nh bi Hin php v thng ko di t 3 n 7 nm, tu nc. Hin php cng thng ni r mt lnh t c th c bu n bao nhiu ln. Th d Tu chnh XXII (nm 1951) Hin php Hoa K vit nh sau: Khng mt ngi no c th c bu vo chc v Tng thng qu hai nhim k. Trong cc nc theo ch i ngh, him khi th tng c nm quyn n hai nhim k. Margaret Thatcher Anh v Helmut Kohl c gi gh th tng ba nhim k l nhng ngoi l cc k him. C s mt tng thng hay mt ng no c th c ti c l mc sng ca ngi dn trong nc. Chc nng ca chnh quyn hnh php trong cc nc dn ch l g? Chc nng ca hnh php c xc nh bi nhu cu lnh o v qun l thng xuyn trong cc lnh vc lp k hoch, qun l kinh t, vn ha v gio dc. Chnh quyn hnh php lp v thc thi chng trnh hnh ng ca mnh trong lnh vc ti chnh, thu kho. c im ca hnh php l p dng v thc thi php lut, hnh php cng c th trnh cc d lut cho quc hi xem xt. Hnh php phi bo cho v b kim sot bi ngnh lp php. Hnh php khng th tn ti m khng c b my tng ng, y l nhn vin cc b, cc tng cc Ngi ta thng cho rng b my qun l l trung dung v mt chnh tr, n khng l thuc vo chnh quyn hnh php theo ngha l khi chnh ph gii tn th nhng cc cng chc trong b my qun l vn tip tc hot ng. Nhng trn thc t th thay i chnh ph thng ko theo vic b nhim cc cng chc v cc nh qun l mi. S khng trong sch, km nng lc v cc khuyt tt khc ca b my qun l thng b coi l nhng yu km ca chnh quyn hnh php ni chung. iu c th dn n vic t chc ca th tng, thm ch ca c chnh ph. i khi ngi ng u ngnh hnh php phi chu trch nhim v nhng hnh ng xu xa ca b my ca mnh. Th d th tng Willi Brandt ca Cng ho Lin bang c phi t chc khi nhn trch nhim v mi lin h ca cc cng s vi tnh bo Lin X mc d ng c coi l kin trc s ca mi quan h gn b

hn gia cc nc x hi ch ngha v cc nc phng Ty. T php. Khng phi lc no ngnh t php cng p ng c quyn li ca nhn dn. Nhn danh php lut, nhn danh nh nc, trong qu kh v c hin nay vn thng din ra cc v n bt cng. Chnh quyn dn ch, cng nh mi chnh quyn khc, phi t bo v mnh, nhng phi l hp hin, cng khai v khng b nh hng bi cc mu chnh tr. y chnh l mc ch ca ngnh t php. Chc nng chnh ca ngnh t php l gii thch v theo di vic thc thi php lut. Ti sao php lut li cn phi c gii thch? Php lut, nht l hin php, thng ch bao gm nhng cng thc chung, khng c cc gii thch c th. i khi nhng gii thch nh th c ghi trong cc ngh nh, ch th, ngh quyt v cc vn bn php qui khc. Nhng trong tng trng hp c th, khi xem xt ti ta n th cc quan ta l nhng ngi c o to chuyn mn phi gii thch lut v a ra phn quyt. Khi ni n t php ta thng ngh n ta n ti cao l c quan theo di vic thc thi hin php, xem xt cc v n ln, xem xt v tr li cc khiu ni v t co i vi cc ta n cp di. Trong mt s nc, trong c nc Nga, cn c ta n hin php, c quan ny ch xem xt cc vc vic vi phm hin php. Cc ta n a phng xem xt cc v n dn s, hnh chnh, hnh s v cc t co ca cng dn v s bt cng m h phi chu ng. Trong mt s nc, ta n ti cao v ta n hin php c nh hng rt ln i vi chnh sch quc gia. Th d Ta n Ti cao ti Cng ho Nam Phi tng kt n chnh sch phn bit chng tc v chnh ph nc ny buc phi tin hnh nhng bin php ci cch. D lun x hi cng c nh hng rt ln i vi chnh sch ca Cng ho Nam Phi. Phn bit chng tc c ngha l phn chia x hi thnh cc nhm theo trn c s chng tc, chnh sch c p dng Nam Phi t nm 1948, l phng tin cng c quyn lc ca thiu s da trng i vi a s ngi da en. S phn bit c thc hin trong cc lnh vc chnh tr, kinh t, vn ho. Tnh hnh tng t cng din ra ti mt s nc chu Phi v chu M Latin, ni cc tp on qun s khng th thnh lp c chnh quyn hp php v s chng i ca ta n ti cao ti . Lnh vc hot ng quan trng nht ca cc ta n ti cao l tn thnh cc d lut. Th d cch y my nm quc hi Irland thng qua o lut cm ph n ph thai ngay c nc ngoi. o lut ny vi phm quyn ca ph n v b Ta n Ti cao ca Cng ng chu u bc b. Nhng s kin nh th mt ln na khng nh rng ngnh t php, mt mt, c th hot ng c lp vi lp php v hnh php v mt khc, c th thc hin quyn gim st cc nhnh khc ca chnh quyn. Ngha l c h thng kim ch v i trng nhm gim thiu kh nng lm dng quyn lc. Hin nay ti M h thng ny c coi l hon thin hn c mc d vn cn rt nhiu phc tp v mu thun. Ti M, Ta n Ti cao c th ph quyt chc nng lp php, triu tp kha hp c bit ca Thng vin, t lut v ra li ku gi nhn dn. Tnh trung thc v trnh ca cc quan ta c nh hng rt ln i vi hot ng ca ta n. V vy nhim k ca cc quan ta, d c bu hoc c ch nh, thng rt di, ti mt s nc, th d M l sut i. Quan ta rt t khi b cch chc. Thng nhng ngi ni ting a phng mi c b nhim lm quan ta. Ta n c th ng vai tr quyt nh khi c mu thun gia lp php v hnh php hoc trong trng hp vt qu quyn hn c giao. Th d phn quyt ca ta n rng vic bi nhim mt vin chc cp cao no l phi php c th lm mt tn nhim i vi chnh quyn lp php hay hnh php. Trng hp nh th tng xy ra Canada khi gim c ngn hng Canada pht biu chng li vic dng lm pht nh l bin php kch thch nn kinh t. Th tng John Diefenbaker ni gin v ra lnh cch chc ng ny. V kin lm cho th tng mt uy tn v ng chu tht bi trong ln bu c tip theo. S c lp ca ta n thng c nu r trong hin php. iu ny l cc k quan trng khi phi gii quyt cc vn chnh tr phc tp, nhng vn c th c l gii khc nhau, th d: C nn lun ti

Tng thng Nixon (nm 1975) hay Tng thng Brazil, Kollar (nm 1992) hay khng? V cui cng, ni v chnh quyn lp php cn phi mt ln na nhn mnh kha cnh cc k quan trng, phn bit x hi dn ch vi cc ch khc l tinh thn thng tn php lut. Ngha l khng mt c nhn no, khng mt c quan nh nc no c quyn coi thng hay ng trn php lut. Khi c nhng trng hp nh th th ta n s xem xt t quan im vi phm php lut ch khng phi t quan im quyn hn ca chnh ph, ng phi hay ca bt k c quan no khc.

Chng 5: Bu c - c ch thc thi dn ch quan trng

1. Bu c l g?
Dn ch i hi phi c tng tuyn c trc tip v cng khai. Nhng y tn ti nhiu vn phc tp v mu thun khng ch v mt thc tin m cn c v mt trit hc, v c tri khc nhau khng ch v kh nng m cn v ng gp i vi x hi, h c nhng kinh nghim sng, am m v quyn li hon ton khc nhau. Bu c dn ch l g? Jeane Kirkpatrick, cu i s M Lin Hp quc pht biu v vn ny nh sau: Bu c khng ch c ngha tng trng y l cc cuc bu c theo nh k, c tnh cnh tranh, i din v chung cuc, trong khi tin hnh tuyn c cc cng dn c quyn t do ch trch chnh ph, cng b s ch trch v a ra kin ngh, la chn nhng ngi tham gia vo vic gii quyt cc vn h trng trong chnh ph. Nh vy l theo Jeane Kirkpatrick, cc tiu ch ch yu ca bu c l: cnh tranh, nh k, i din v chung cuc. Sau y chng ta s xem xt tng tiu ch mt cch c th. Tnh cnh tranh. Cnh tranh i hi khng ch kh nng tham gia tranh c ca phe i lp. Quyn t do ngn lun, t do hi hp v t do i li phi c tn trng. i lp phi c s dng cc phng tin pht thanh v truyn hnh, khng b p dng nhng bin php kim duyt b sung. Tnh nh k. nh k l tiu ch cc k quan trng, n c ngha l sau mt thi gian nht nh (do Hin php qui nh) cc lnh t chnh tr li phi c qun chng c tri u nhim cho tip tc nm gi chc v. X hi dn ch khc vi cc ch khc ch mt lnh t chnh tr no c th khng c bu (khng ti c). Ti nhiu nc qui lut ny khng c p dng cho cc quan ta. Tnh i din. Mi ngi u bit rng chnh ph do mt nhm nh no bu ra khng th c coi l chnh ph dn ch. Lch s chng kin nhng cuc u tranh ca cc nhm dn chng khc nhau (dn tc, tn gio, sc tc thiu s) b tc quyn bu c. Tnh chung cuc. Tnh chung cuc i hi rng cc lnh t c bu thng qua th thc dn ch s c th thc s da vo hin php thc thi quyn lc c giao. Cc cuc bu c dn ch i hi mt hnh thc t chc c bit cng nh c nhiu ng c vin cho mt chc v. Tr nhng nc qu nh, dn chng c th trc tip tham gia gii quyt cc vn thuc v chnh sch quc gia, nhng nc khc u cn t chc cc cuc bu c tm ra nhng ngi i din cho dn chng (c tri) vo cc c quan i din nh quc hi, thng vin, h vin D nhin l quyn bu c v ng c cng c m rng th cng tt. Ty tng nc m ngi ta t ra cc iu kin hn ch khc nhau v t cch c tri. y l cc iu kin v tui tc, v quc tch, v o c. Th d Nam Phi tng tn ti nhng hn ch v quyn cng dn trn nguyn tc chng tc. Trong mt thi gian kh di trc y tng c nhng qui nh v ti sn i vi c c tri v ng c vin. Th d Hin php M (nm 1787) ch cho 120 ngn ngi c quyn bu c trong khi dn s M lc khong 3 triu ngi. Hin php nc Php thi vua Louis XVIII (nm 1814) qui nh rng ch nhng ngi c mc ng thu trn 300 franc mi t cch c tri. Quyn ph thng u phiu i vi nam gii trn 21 tui c p dng ln u tin trong Cch mng Php cui th k XVIII, nhng ch c

p dng c mt ln. Phi na th k sau ngi ta mi khi phc li quyn ny, nhng ng thi li a ra hn ch v thi hn c tr. Ngoi ra, ti mt s nc ph n vn cha c quyn bu v ng c. Ti mt s nc tui bu v ng c c qui nh ging nhau. Th d Thu S l 20; c, Anh, Ireland, New Zealand, Na Uy l 21, an Mch l 23. Nhiu nc li cho rng ngi ng c phi c kinh nghim, v vy M, n , Nht bn phi trn 30 tui mi c ng c vo Thng vin, Brazil v Php l 35; B, Li Bi v Th Nh K ch nhng ngi trn 40 tui mi c ng c vo Thng vin. Gii hn th hai v quyn ng c lin quan n vn quc tch. Thng th cc ng c vin phi l cng dn nc s ti ngay t khi ra i hoc l cng dn trong mt khong thi gian nht nh, khc nhau, ty nc. Nhng bn cnh i hi v t cch cng dn i khi cn c thm, th d nh M, i hi rng ngi ng c phi nh c trong nc. Cui cng, ng vin phi l ngi c ting tm trong sch. Mi nc quan nim v tiu ch ny mt khc. Th d o, New Zealand, Ireland, Php, Thy in php lut c t ra rt nghim khc i vi hin tng tham nhng, mt kh nng chi tr hay ph sn ca ng vin. Cn H Lan th t nhn c thi hn di mt nm ch b tc quyn bu c ch khng b tc quyn ng c. Ti mt s nc ng vin cn phi qua mt k st hch v trnh , cn ti Th Nh K th ch nhng ngi c bng i hc mi c ng c vo H vin. Ti mt s nc iu kin ng c vo Thng vin c qui nh rt r rng, c th. Th d ti B, ch cc b trng, cu b trng, h ngh s, nhng ngi c bng i hc, lnh o cc cng ty ln, cu lnh o cc hi ngh nghip hoc nhng ngi ng thu thu nhp trn 300 franc B mt nm mi c quyn ng c thng ngh s. Gim c cc ngnh cng nghip quc gia Anh, Ireland, n cng b hn ch quyn ng c. Ti mt s nc, ngi ta cho rng ng c khu vc, ni ng vin c th gy p lc i vi c tri l hnh ng v lun. i khi ngi ta phi lm nh sau: ngi mun tranh c t nhim trc khi chin dch tranh c bt u v khng i hi quay tr li chc v nu tht c. Chng ti cho rng y l cch gim p lc ca chnh quyn a phng i vi cc cuc bu c, v nu p dng cch lm nh th th cc cuc bu c nc ta s din ra mt cch dn ch hn. Cuc u tranh mt cch trung thc gia cc chng trnh tranh c cng c nh hng rt ln. Trong nhng nm gn y nhiu nc i theo xu hng dn ch ha cc h thng tuyn c. Th d cc nc nh Jordan, Nepal tin hnh tuyn c, cc cuc tuyn c dn ch c tin hnh ngay Nam Phi, tuyn c a ng thay v c ng din ra Senegal, Zambia, Kampuchea. Nh vy l tham gia bu c l hot ng chnh tr ti thiu c hin php bo m cho mi c nhn. Mt mt y l quyn v mt khc cng l trch nhim ca mi cng dn, tham gia vo hot ng nh th chnh l a cc nguyn tc dn ch vo cuc sng. Mi nc khc nhau c nhng i hi khc nhau i vi c tri v ng c vin. Ngoi ra h thng tuyn c mi nc cng c nhng c im khc nhau. C th lit k ba phng n sau y: 1. H thng tuyn c theo t l - bu c theo danh sch ca cc ng. Trong h thng ny li c th c nhng trng hp nh sau: a) c tri b phiu cho nhng nhm ngi i din cho cc ng hay do cc ng c ra; b) c tri c quyn la chn mt ngi no trong danh sch hay i khi c th ngh ng vin m mnh mun chn. H thng ny c mt s u im v khuyt im v nh cch ny m nhng nhm thiu s cng c i din trong cc c quan dn c. Nhng mt khc, thng th lnh t cc ng phi khng c quan h trc tip vi khu vc bu c, khng sng , nguyn tc quan h qua li gia c tri v ng c vin b vi phm. V thc cht ng c vin tuy i din cho c dn tc nhng li ch chu trch nhim trc ng ca mnh. H thng ny c p dng , nhiu nc M Latin, Israel v nhiu nc khc. Nga cng p dng h thng ny khi bu i biu Duma quc gia.

2. H thng a s - ng hoc lin hip cc ng vt trc cc ng khc trong bu c nm a s trong cc c quan i din. Mu thun y l g? Th nht, ng hay lin hip cc ng phi c 49% phiu bu c th khng c i din trong quc hi, ngha l mt phn kh ng dn chng khng c nh hng, thng qua i din ca mnh, i vi i sng ca t nc. Nhng mt khc, nhng cuc bu c nh th thng to ra cc chnh ph n nh. H thng ny c p dng Php, Canada, n v cho n tn thi gian gn y vn cn p dng ti M. u im ca h thng ny l mi lin h gn b gia c tri v i biu v mi khu vc ch c mt i biu v i biu i din cho khu vc ca mnh. Nhng li c kin cho rng h thng ny c th to ra cc xung t trong nhng x hi mt n nh v di mt dn chng cc cuc tuyn c nh th c th b coi l khng chnh thng. (Chnh thng: t Latin - legitimus - hp php, l th tc x hi cng nhn mt hnh vi, mt ngi hay mt s kin no . Chnh thng ngha l hp php, c x hi tha nhn, khng chnh thng l phi php, khng c x hi cng nhn). Ngoi ra, v mi khu vc ch bu mt ngi nn uy tn c nhn ca ngi ng vai tr quan trng. V vy cc ng s c gng chn nhng ngi ni ting trong khu vc lm i din ng c. Nhng nhng ngi ny li c th khng c trnh gii quyt cc vn mang tm quc gia. 3. H thng a s tuyt i. Trong h thng ny cc ng nh cng khng c i din trong cc c quan lp php v hnh php. H thng ny i hi hai vng bu c. Cc ng thng tha hip vi nhau trong giai an bu c. M chuyn sang h thng tnh phiu bu theo a s tuyt i, Php v c cng p dng h thng ny. Ngng bu c. Mc ch ca cch lm ny l gim bt s phn tn phiu bu v i biu. Th d, Hi Lp ch cc ng thu c trn 17% s phiu mi c vo vng 2; Php cc i biu phi c trn 12,5% mi c vo vng 2. C nc li t ra phn trm phiu bu ti thiu m mt ng hay lin hip cc ng phi phi c c th c i biu i din trong quc hi: Ty Ban Nha l 3%, Ba Lan (t 1993) l 7%, Th Nh K l 10%. C nc li t ra phn trm trung bnh (thng l 5%), Nga p dng cch ny t cuc tuyn c thng 12 nm 1993. Mt vn c bit quan trng (nhng mi nhn li c v khng c ngha lm) l vic xc nh khu vc bu c. Khng ch cn thit trong vn ny c th dn n nhiu rc ri. Th d ti Anh t th k XVI n th XIX khng h c phn chia li khu vc bu c nn cc trung tm cng nghip nh Manchester, Birmingham, Leeds vo th k XVI cha tn ti nn khng c i biu trong Vin th dn, trong khi khu Old Sarum ch c 7 ngi dn li c n 2 i biu, hoc khu Davich ch c 1 ngi dn v ngi ny nghim nhin tr thnh i biu. Cng khng c qun rng vic phn b li khu vc bu c c th c s dng nh mt phng tin u tranh chnh tr. Ti Nht, trong mt thi gian di phiu ca c tri nng thn (mt s nh x hi hc cho rng nng dn bo th hn) c gi tr cao gp ba ln phiu ca ngi thnh ph, cn Na Uy th n tn nm 1952 hai phn ba i biu quc hi l do nng dn bu chn, m iu ny c ghi trong hin php. Ngi ta li dng vic phn chia khu vc vo mc ch chnh tr nh th no? Nu bit cm tnh chnh tr mt khu vc no th c th dng bin php phn chia khu cc bu c iu chnh kt qu. Bin php ny c gi l ch ngha Jerry (theo tn thng c bang Massachusetts, Elbridge Jerry, ngi chia li bang vo nm 1912 nhm lm li cho ng ca mnh trong cuc bu c cng nm ) ng c vin c gii thiu nh th no? C rt nhiu cch. Ph thuc vo h thng chnh tr v truyn thng ca tng nc. M p dng phng php gi l primary, ngha l bu c s b, c tri chn ra i din ca ng s tham gia vng tip theo, i biu c ch nh t di ln. Ti Php i biu cc khu vc do trung ng c. ng vin ng Bo th Anh do nhng hi ng la chn, cn ng vin Cng ng th do cng on v cc t chc c s ca ng gii thiu. Ti Canada ng vin

c s gii thiu i biu i din cho ng ca mnh. Cc ng mun tham gia tranh c phi: 1. Np tin k qu. 2. Trnh by ni qui v cng lnh ca ng. 3. ng vin (hoc i biu) ti mt s nc khng c lin h vi chnh ph, ngha l khng c c li tc t cc c s ca chnh ph. Nguyn tc thu thp c mt s ch k nht nh mi c quyn tham gia tranh c cng thng c s dng. S ch k thng t vi trm n vi ngn. Giai an vn ng bu c thng ko di 1 thng (ti Anh) cho n 3 thng (ti c). Cc c ch khc cng thng c s dng trong cc chin dch tranh c. Qung co l mt trong cc bin php quan trng nht v hnh nh ca ng vin v ca ng c ngha rt ln i vi c tri. Ngi ta cn tm mi cch tip xc vi c tri, t vic s dng nhng k thut tn k nht c th tip xc vi tht nhiu c tri cho n vic i tng nh. D truyn hnh thuc chnh ph hay t nhn th lut bu c ti cc nc dn ch vn thc hin nguyn tc dnh thi lng pht sng nh nhau cho cc ng phi. Nhng thng th cc ng phi c chn trong quc hi vn c li th hn. Phi ni thm rng hu ht cc nc u c qui nh v vic hn ch cng b cc kt qu thm d d lun x hi v chng c th nh hng n nhng ngi cn cha c kin dt khot. Ti c khng c cng b cc kt qu thm d d lun x hi trong vng hai tun trc khi din ra bu c, ti Nht th cm cng b cc kt qu nh th trong sut thi gian vn ng tranh c. Cung cp ti chnh. Tt c cc cuc vn ng tranh c u rt tn km. Cc nc thng p dng cc bin php cung cp ti chnh sau: qu ca ng; tr cp ca chnh ph; quyn gp; tin ca chnh ng c vin (Kennedy v Nixon l nhng ngi s dng rt nhiu tin ring vo vn ng tranh c). Chng ta s xem xt c th vn ti tr ca chnh ph v hot ng quyn gp cho cc chin dch tranh c. Ti tr ca chnh ph. Ti nhiu quc gia tin in n ti liu v chi ph cho truyn hnh v pht thanh c chnh ph ti tr. Nhng thng th ch cc ng ang c i din ti quc hi mi c ti tr, s tin ti tr ph thuc vo s gh m ng ang nm ti quc hi. Ti Anh, nh nc ch tr cp cho cc ng nm t 2 gh tr ln. Ti c, cc ng c hn 0,5% phiu bu s c hon li mt phn chi ph tranh c. Ti Canada, chnh ph cng hon li mt phn chi ph tranh c cho cc ng nhn c gh trong quc hi. Quyn gp. Qu quyn gp thng c qui nh c th trong cc vn bn php qui. S tin quyn gp thng c gii hn, th d Lut v cc chin dch bu c Lin bang ca M (sa i nm 1974) qui nh mi ngi mt nm ch c gp cho mi ng vin khng qu 1 ngn dollar; cho qu ng khng qu 20 ngn dollar; cho bt k t chc chnh tr no khc khng qu 5 ngn dollar. Thi gian gn y bo ch ng ti nhiu ti liu v vic ng Cng sn Lin X cung cp ti chnh cho cc ng cng sn khc trn th gii. C cm tng nh ch c nhng ngi cng sn mi tr cp cho cc ng cng sn khc nh th. Nhng s tht hon ton ngc li v ng Cng sn Lin x hon ton khng phi l ngoi l. Nhiu ng phi s dng khon tin tr cp t nc ngoi. Nhng v cha c ti liu nn chng ti khng th a ra c s liu v cc ngun ti tr c th.

Vic kim phiu c thc hin ra sao? Trc ht cn phi ngn chn tt c cc kiu gian ln c th xy ra. C hai bin php gim thiu gian ln c mi ngi cng nhn nh sau: 1. S c mt ca i din cc ng c vin trong khi m hm phiu v khi kim phiu. i khi ngi ta cn cho cc i din bn ngoi, th d, i din cc phng tin thng tin i chng chng kin na. 2. Tuyt i tun th c ch kim phiu v cch x l i vi phiu bu c php lut qui nh. Vic kim phiu kp thi cng gip ngn chn phn no kh nng gian ln. Hn na cc phng tin k thut hin i cho php hon thnh cng vic kim phiu trong vng mt hai ngy. Cc s liu sau y c th b tnh sai: 1. Phn trm c tri tham gia b phiu; 2. Phn trm phiu bu ca tng ng; 3. S i biu trng c. Kt qu kim phiu c th gy tranh ci. Trng ti trong nhng trng hp nh th c th l quc hi va mi c bu ln. , H Lan, Thy S thng lm nh th. Mt s nc li dng cc trng ti c lp. Thng th y l cc ta n cc cp, i khi l Hi ng Hin php nh Anh hay Ta n Ti cao Php, o, Th Nh K... C nhng trng hp, th d nh Costa-Rica ngi ta phi lp ra ta n c bit gi l Ta n Bu c Ti cao. D s dng bt k hnh thc no c lit k bn trn th trong cc nh nc dn ch cng vic bu c cng phi c tin hnh mt cch minh bch, vic kim phiu c kim sot nhm trnh mi s gian ln c th xy ra. Ti phn ln cc nc x hi ch ngha, trong mt thi gian di vic bu c ch mang tnh hnh thc bi thng ch c mt ng c vin. Vic thiu cc th tc dn ch, cho c nhn c th tc ng ln chnh sch ca nh nc lm cho qun chng bng quan i vi vic la chn nhng ngi i din cho mnh. Kt qu l tt c cc ng vin do cp trn gii thiu u trng c. Di tc ng ca d lun x hi, t cui nhng nm 80 ca th k 20, cc nc x hi ch ngha ng u thc hin nhng cuc ci t to ln trong h thng bu c. Th d, nm 1989, ti Ba Lan i din Cng on on kt (i lp) c 99 trn 100 gh ti Thng vin v 161 trn 460 gh ti H vin. Cuc bu c Ba Lan nm 1989 tr thnh mt mc quan trng trn con ng dn ch ha ng u. Hin nay cc qu trnh tng t cng ang din ra cc nc SNG, M Latin, chu Phi. Cc cuc bu c thc s cng bng, c th em li nhng thay i thc s ang cng ngy cng c nhiu nc trn khp th gii em ra p dng.

2. H thng bu c ti Nga
H thng bu c theo nhng nguyn tc dn ch va mi c thnh lp nc Nga. Theo chng ti, mt quc hi hu hiu phi l quc hi a ng. i din cc ng phi v k lut ni b tng nhm s gip iu chnh cc chc nng ca c lp php v hnh php ca nc Nga. Nhng nh cc cuc bu c nm 1993 cho thy h thng a ng cha thc s hnh thnh mc d Nga c rt nhiu ng phi chnh tr (chi tit xem chng 10). Mi ngi u bit rng cc vn nh th khng th c

gii quyt trong mt cuc bu c. Phi cn nhiu nm na, nhng bi hc m cc ng c vin cng nh ton x hi tri qua c ngha to ln i vi qu trnh dn ch ha t nc. Cuc tng tuyn c nm 1993 p dng h thng hn hp vi cc c im sau y: 1. Cc ng c khuyn khch thnh lp lin hip. 2. Mi khu vc u c i din. 3. Nhng khu vc ch c mt i din c c cc ng vin c lp. 4. Cc ng mun c i din mc Lin bang phi nhn c t nht 5% s phiu bu. 5. Ngoi ra, cc ng vin phi thu thp c mt s ch k nht nh: ng vin l 100 ngn ch k, ng vin c lp 1% c tri. Ch k c thu thp ti 7 khu vc bu c. Mi bc trn con ng dn ch ha t nc u gp phn lm thay i b mt ca nh nc chng ta. Khng nghi ng g rng chng ta t c kh nhiu thnh tu, nhng khuyt im khng phi l khng c. V vy cn c bit ch rt ra nhng bi hc trn con ng ci to dn ch. Cuc bu c a ng u tin cng khng phi l ngai l. Trc ht phi nhn mnh rng cc cuc bu c a ng gip cho cc ng v cc t chc trng thnh mt cch nhanh chng. Nh nhn dn cng rt c bi hc v bu c. Khng c kinh nghim, khng bit t chc bu c, chng ta khng th tr thnh mt phn ca th gii vn minh. y l trng chnh tr m tt c cc cng dn u phi tri qua. Khi chn ng vin ny hay ng vin kia, ng ny hay ng kia, l ngi cng dn y quyn cho h trong vic th hin v bo v quyn li ca chnh mnh. Chng ti cho rng cng vi thi gian, mi ngi trong chng ta s hc c cch phn tch v nh gi cc cng lnh tranh c ca cc ng vin v cc ng vin cng s c nhng cu tr li r rng v nhng li ch kinh t, chnh tr, x hi, tinh thn m c tri s nhn c nu cng lnh tranh c c thc hin. Bu c khng ch n gin l c ch hot ng ca b my nh nc; trong ch dn ch, y l tin bin s ng thun ca cc cng dn thnh quyn lc ca chnh ph. Tnh cnh tranh, nh k, i din, cng khai, trch nhim bo co trc c tri l nhng c trng khng th tch ri ca qu trnh pht trin dn ch. H thp hoc b bt bt k yu t no cng u c th ko theo sau cc biu hin c ti v i khi n gin l s thoi ha t dn ch thnh ch chuyn ch.

Chng 6: Cc ng chnh tr v t chc x hi

1. Cc chnh ng trong x hi dn ch
Khc vi cc ch c ti v ton tr, ch dn ch i hi s tham gia ca qung i qun chng vo i sng ca t nc. Tng c nhn, cc nhm, cc hip hi, ng phi, khng nht thit phi nm trong cc c cu quyn lc cng, th nht, gy nh hng n quyt nh ca c tri v nh vy c th gin tip kim sot hot ng ca chnh quyn; th hai, gia cc k bu c, c th th hin s ng hoc khng ng , thm ch bt phc tng cc bin php ca chnh quyn, d nhin l trong khun kh ca php lut. Trong chng ny chng ta s xem xt cc bin php kim sot v gy nh hng n chnh sch ca chnh ph cng nh cc bin php nhm ngn chn cc sai lm trc khi chng xy ra hoc sa cha khi chng xy ra. Trong x hi dn ch c rt nhiu lc lng khc nhau cng hot ng, chng u t nhiu tc ng n vic a ra cc quyt nh, son tho v thc hin cc chng trnh ca nh nc v c khi cn quyt nh n chnh sch i ni cng nh i ngoi ca quc gia. y l cc ng phi, cc t chc cng on, cc t chc x hi, cc t hp cng nghip-qun s v tng lp tr thc tinh hoa na. S dng cc phng tin thng tin i chng, nghin cu d lun x hi, thu thp ch k, t chc biu tnh, thng qua h thng gio dc, thng qua cc tc phm vn hc v ngh thut, cc t chc ni trn c th m rng c s x hi ca mnh, ngha l li ko thm nhiu ngi mi tham gia vo phong tro. ng thi, cng ngy h cng m rng thm kh nng tc ng vo chnh sch ca nh nc. Phng tin tc ng quan trng nht i vi i sng chnh tr ca t nc l cc ng phi chnh tr. ng c ngha l quyn lc. Mt trong nhng nh ngha u tin v ng l ca E. Berk, nh trit hc theo trng phi bo th, nh sau: ng l mt t chc ca nhng ngi lin kt li vi nhau vi mt nguyn tc c th to ra ng thun nhm thc y cc quyn li quc gia bng nhng n lc chung. M. Weber li cho rng ng l t chc x hi, kt np thnh vin trn c s t nguyn, t ra mc tiu ginh quyn lc lnh o v to cho cc ng vin tch cc cc iu kin (tinh thn v vt cht) c quyn v c li hoc ng thi c hai. Ngi ta cng thng coi ng l t chc ca thnh phn tch cc ca mt giai cp (tng lp) t ra cho mnh mc ch tin hnh cuc u tranh chnh tr v quyn li ca giai cp (tng lp) y v l t chc th hin v bo v cc quyn li y mt cch kin nh nht. Theo bn nh ngha no th hin ng nht bn cht ca mt ng chnh tr? Cc ng phi chnh tr tht mun mu mun v, cc ng c th khc nhau v s lng ng vin, v mc ch, v phng tin v phng php hot ng, v thi gian thnh lp, v thnh phn dn tc, v.v... Chng ti cho rng trc ht phi ch r nhng kha cnh c th phn bit gia mt ng chnh tr vi cc t chc v cc nhm qun chng khc. y trc ht l v mt t chc v th hai y l t chc ca nhng ngi ng ch hng. Nhng khi ni n cc ng phi chnh tr, ngi ta thng ngh n mt lot c im ch yu sau y: 1. u tranh ginh chnh quyn l mc ch ca mi chnh ng. 2. Tt c cc ng u xc nh r mc ch v nhim v hot ng trong cc ti liu mang tnh cng lnh (cng lnh hoc tuyn b mang tnh cng lnh) 3. Tt c cc ng phi u phi son tho c chin thut hot ng.

4. Nguyn tc t chc c xc nh trong iu l ng. 5. Cc ng phi thng c biu tng ring, tuy nhin cc phong tro khc nhau cng c th c cc biu tng nh th. 6. C gng m rng cc mi lin h vi qun chng, s dng cc phng tin truyn thng (cc ng thng c cc n phm nh k), cc din n ca cc t chc nh nc hoc x hi tin hnh u tranh ginh nh hng chnh tr trong qun chng. Cc ng phi cn thng xuyn s dng cc mi lin h trc tip vi qun chng nh tham gia mt tinh, tranh lun cng khai, v.v... Cc ng phi chnh tr u, mc ny hay mc khc, c cc c im nu trn. Ban u ngi ta cho cc ng phi l xu, l nguyn nhn ca cc xung t v tranh chp. Nhng ngy nay ta phi nhn rng cc ng phi c nh hng rt ln trong i sng ca mi quc gia. Solzhenytsin tng ni: Chng ta khng th no tng tng c i sng chnh tr m khng c ng phi, cng nh i sng c nhn khng c gia nh. Theo chng ti, cc ng phi c nh hng ln n i sng ca x hi nh vy l do trong cc nn dn ch i din, quyn li ca tng c nhn c th hin thng qua cc i biu dn c. ng chnh tr l phng tin truyn t quyn li hay c s dng nht. C rt nhiu ng phi khc nhau, v vy cng c rt nhiu cch phn loi khc nhau. Trong sch bo Lin X ngi ta ch s dng cch phn loi vi quan im giai cp ca Lenin. Th d, trc Cch mng thng Mi Lenin a ra ba tp on chnh tr ch yu (tng t l ba loi ng phi chnh tr): a ch-phong kin, dn ch t sn, dn ch cch mng. Khng h thp vai tr ca Lenin trong vic nghin cu hot ng ca cc ng phi Nga, nhng khng nn qun rng Lenin nghin cu vn ny trc ht nh mt lnh t chnh tr ch khng phi nh chnh tr hc chuyn nghip. Nh vy l ta ch nn coi cch phn loi ca Lenin nh mt trong nhng tip cn vn m thi. Mt khc, cng khng c qun rng phng php tip cn lch s nc Nga mang tnh giai cp hi cui th k XIX u th k XX cng cn l vn cn bn v qu trnh phn ho giai cp lc cha hon ton kt thc. Trong cc ti liu php lut v trong i sng hng ngy ti Nga vic phn chia thng c thc hin theo giai tng hoc theo tn gio. C rt nhiu cch phn loi cc lc lng chnh tr v ng phi chnh tr. Trc ht y l chia thnh cnh hu v cnh t. Nhng cch tip cn nh th v hnh chung n gin ho v khng phn nh c hon cnh thc t. Trong trng hp ny ta khng th phn bit c cc quyn li mang tnh dn tc, x hi v tn gio, cng c ngha l khng nhn thy cc c cu chnh tr th hin cc quyn li . Ngoi ra, trn th gii ngi ta cn phn chia cc ng theo nguyn tc: x hi, theo mc tiu u tranh, theo cc phng tin v phng php u tranh na. Ngi ta cn phn chia cc ng thnh: tin phong (ng cng sn Lin X l th d tiu biu); ng ngh vin (cc ng Anh, Php, M, Canada); ng-cng x, ng-cu lc b. c im ch yu ca cc ng tin phong l: ch ngha tp trung, cp di tuyt i phc tng cp trn. Cc c im ny khng ch c trong giai on u tranh ginh quyn lc m cn tn ti ngay c khi nm c chnh quyn. Trong nhng iu kin nht nh cc ng nh th s thoi ho thnh ng ton tr. ng vin cc ng ton tr phc tng mt t tng, ci t tng cng vi thi gian s b nhn cch ho, ngha l lnh t ng ng vai tr ngi truyn b h t tng y tr thnh thnh sng ca h. Cc ng tin phong bao gi cng l nhng ng cch mng v mc ch ch yu ca h l ci to li ton b x hi. ng Cng nhn X hi Dn ch Nga v hu du ca n l ng Cng sn Lin X c th coi l nhng th d in hnh ca cc ng ton tr. Nhiu ng cng sn v dn ch x

hi th k XX cng c th coi l cc ng kiu ny. Ngi ta gi y l cc ng tin phong phn bit vi cc ng ngh vin. Cng phi nhn mnh rng ng cng sn hay ng dn ch x hi m hot ng trong cc nc dn ch th cng c th c nhng c im ca ng ngh vin. ng ngh vin cng t ra nhim v ginh quyn lc. Nhng y l ginh c a s trong cc c cu nh nc nh chin thng trong cc cuc bu c. Cc ng ny tin hnh tho lun cc chnh sch ca nh nc v x hi, a ra cc ngh v ci to x hi hoc i khi ng ln u tranh chng li ng li ang c thc hin. Nu mt ng nh th ginh c s ng h th n s thnh lp chnh ph v bt u thc hin cng lnh ca mnh. Khi cn, n c th tho hip, hi sinh mt vi quan im lin hip vi cc ng c ng li gn ging vi n. Lin hip cc ng phi hay chnh ph a ng c thnh lp bng cch . Cc ng chnh tr l tng nht l nhng t chc nng ng, c th thay i ng li khi tnh hnh t nc v th gii thay i. Trn th gii, ngoi nhng nc c h thng c ng cn c nhng nc a ng v c nhng nc gi l lng ng. Nhng lng ng khng c ngha l ch c hai ng chnh tr, n gin l hai ng ngh vin ch yu ny l nhng i th chnh ca nhau trong cc cuc bu c m thi. M v Anh l nhng nc thuc h thng lng ng. Ti cc nc ny, thng th mt ng nhn c a s tuyt i phiu trong cc cuc bu c. M hn hai trm i din cc ng phi khc cng tham gia ng c tng thng, nhng nhng ngi ny thng thu c khng qu mt triu phiu bu. Cng ho Lin bang c c gi l h thng hai ng ri. ng th ba cng nhn c kh nhiu phiu bu v c nh hng tch cc i vi cng lnh ca hai ng ch yu kia. ng chin thng trong bu c thng ch nhn c 75-80% phiu bu v vy thnh lp chnh ph, mt trong hai ng chin thng phi mi ng th ba tham gia lin hip. cng c hai ng chnh tr ch yu, nhng mt ng l dn ch Thin Cha gio th lun lun ginh c a s cn ng cng sn th lun ng vai tr ng i lp. Ngi ta cn chia cc ng thnh ng cm quyn v ng i lp na. i lp l g? Nm 1747, nh qu tc ngi Anh, ng Bolingbrooke, l ngi u tin xc nh bn cht ca khi nim ny. Cc ng tht bi trong cuc bu c c nhim v: th nht, ph phn mt cch c h thng hot ng ca chnh ph, ch ra cc sai lm v nhc im ca n; th hai, kim sot cc hot ng ca chnh ph xem c ph hp vi hin php, vi nhng ha hn khi tranh c v c ph hp vi nhng nguyn tc o c c x hi cng nhn hay khng; th ba, xut cc phng n gii quyt cc vn ang c t ra. Cc ng i lp cng nh cm quyn u phi tun th quyn li chung v u tranh bng cc bin php chnh tr, ngha l c gng ci thin trt t chnh tr hin hnh. Nhng thng th cc ng c nh s dng bin php cch mng thay i ch chnh tr x hi cng t gi mnh l i lp. Tuy nhin, ch c nhng ng khng e do c s hin php v h thng qun l ca t nc mi c th c coi l i lp m thi. Trong cc nh nc dn ch, qui ch v hot ng ca cc ng phi chnh tr c iu chnh bng mt b lut c bit. Th d nh Lut v ng phi ca Cng ho Lin bang c (1967) xc nh rt c th qui ch php l ca cc ng phi. Nhng cng c nc, th d Anh, Thy S, c, Canada khng c nhng b lut nh th, y cc ng hot ng trn c s nhng nguyn tc c hin php qui nh. Nh vy l cc ng thc hin chc nng lin kt cc quyn li ca cc tng lp x hi khc nhau. Cc ng bin cc quyn li khc nhau ny thnh ng li chnh tr v khi c iu kin th thc thi chng trn bnh din quc gia, bo m mi lin h gia cc nhnh v cp chnh quyn, a ra cc gii php mang tnh tho hip. Ngoi ra cc ng chnh tr cn:

ng vai tr trung gian gia cc tng lp x hi khc nhau; Vn ng v t tng v t chc trong cc chin dch tranh c; a ra cc i biu tham gia tranh c (a s ng c vin l i din cc ng phi)

Thng th tn cc ng phi phn nh quan im chnh tr, dn tc v lnh th, mi lin kt vi tn gio, x hi hay ngh nghip (th d ng Bo th Anh, ng Dn ch X hi hay ng Xanh Cng ho Lin bang c). Cc ng phi tn gio nh Thin cha gio, Hi gio, Do Thi gio c vai tr rt to ln. C cc ng ng h th trng v t do kinh doanh, c ng, ngc li, ng h nn kinh t k hoch ho. C ng ca cc in ch, li c ng ca nng dn, c ng hot ng trong lnh vc gio dc, y t, bo v mi trng, v..v... C c cc ng mang tn pht-xt. ng pht-xt u tin do Benito Mussolini thnh lp vo nm 1919. T pht-xt gc c ngha l chm, b, u th k XIX vn l biu tng ca s thng nht ca nc . Sau ny tn c gn vi ng X hi Ch ngha Quc gia c, tc ng ca Hitler. Cc ng pht-xt y dn tc ny chng li dn tc khc, dng bo lc n dch cc dn tc. Khi ginh c chnh quyn, cch ng ny lp tc xo b cc truyn thng dn ch, n p i lp. Cn phi ni rng cc ng pht-xt v cc t chc tn pht-xt (c th vi tn gi khc nhng gi nguyn biu tng v phng thc hot ng truyn thng) xut hin ti c nhng nc m trong nhng nm 20-40 t tng pht-xt b bc b, nc Anh l mt th d. nh hng tiu cc ca cc ng th hin rt r M Latin, chu v chu Phi. Trong cc nc dn ch, cc ng bo th, t do, x hi hay cng sn, sau khi ginh thng li trong tuyn c s thnh lp chnh ph. Nh ni bn trn, chnh ph c th l a ng [trong thnh phn]. Chnh ph c th l a s, thiu s hoc lin hip. Trong trng hp th nht (chnh ph a s), ng cm quyn c th lnh o t nc mt cch t tin, c th thc hin c nhng chng trnh cn gy tranh ci, m nu ng khng nm a s tuyt i trong cc c quan lp php th khng th no thc hin c. Chnh ph thiu s thng thiu n nh v phi tho hip, hp tc vi cc ng khc. R nht l s thay i chnh ph thng xuyn v Israel, y l cc chnh ph thiu s. Nhng ngi ng h cho vic thnh lp cc chnh ph thiu s thng a ra cc l l sau y: th nht, cc chnh ph thiu s thng rt nhy cm i vi d lun x hi; th hai, cc chnh ph ny thng t khi thc hin cc chng trnh mu thun vi nhau. y l mt trong nhng l do George Washington v cc ng tc gi khc ca Hin php Hoa K a ra h thng kim ch v i trng ca cc nhnh quyn lc: lp php, hnh php v t php. M tnh trng gi l thiu s xut hin khi tng thng v a s thuc lng vin quc hi l ngi ca nhng ng khc nhau. Tng thng Ronald Reagan nm 1980 ginh thng li khi ng ca ng (ng Cng ho) nm a s c hai vin quc hi. Tng thng Bill Clinton nm 1990 cng cm quyn khi ng ca ng (ng dn ch) kim sot lng vin quc hi. Nhng sau ny, vo nm 1994, tnh hnh thay i: a s Thng vin thuc phe i lp. Thng vin cng th i lp trong nhim k th hai ca Ronald Reagan v George Bush (c hai u thuc ng Cng ho). M, c tri c nh hng rt ln vi cc ngh s cho nn khng phi lc no d lut hoc ngh ca tng thng cng c quc hi thng qua. Tuy vy M khng cn tin hnh cc cuc bu c mi (nh thng thy trong cc nn dn ch i ngh khc), tng thng ch cn chng minh s cn thit ca cc ngh hay d lut ca mnh vi quc hi l . Trong cc iu kin ca nn dn ch, khng th c mt ng no c mi ngi cng cng nhn l ng cm quyn xng ng nht. V vy m khng c ng no cm quyn c lu. Nht v l hai

trng hp ngoi l. Vic mt ng cm quyn trong mt thi gian di (Lin X, Mexico) ch chng t rng y l nhng nc cha dn ch ch khng phi l cc ng cm quyn l khng ch vo u c. V cui cng cng phi nhn mnh rng vic thay ng cm quyn trong cc nc dn ch thng khng ko theo nhng thay i cn bn trong chnh sch kinh t. Cnh tranh chnh tr hin din trong tt c cc lnh vc ca i sng, v c vai tr quan trng trong hot ng ca cc ng phi. Nht l khi ta ni n c s x hi, vic la chn phng thc u tranh, c ng vin tham gia bu c, v.v... n y chng ta cng cn xem xt lch s mt s ng quan trng nht M, Anh v Nga. Cc ng chnh tr M ng Dn ch c thnh lp ngay trong nhng nm u tin ca nn Cng ho v th hin cc quan im v l tng ca nhng ngi sng lp ra n l Thomas Jefferson v cc ng ch ca ng. y l mt ng theo ng li t do c in, trit l ca n l chnh ph cng t can thip su vo i sng ca ngi dn th cng tt, ngha l x hi cng c lp vi chnh ph th cng tt. Nhng di thi cc tng thng Franklin Delano Roosevelt (1933-1945) v Lyndon Johnson (1963-1969) th ng thay i mt cch c bn ng li ca mnh. Thc cht ca cc thay i y l quan nim cho rng chnh nh nc phi bo m s cng bng trong x hi, phi l lc lng to nn th cn bng trong x hi. Ngha l chnh ph phi gim nh cc tc ng tiu cc ca kinh t th trng i vi cc thnh phn dn c d b tn thng nht. Cc tng thng ng vin Dn ch l: F. D. Roosvelt, G. Truman, J. Kennedy, L. Johnson, J. Carter, B. Clinton. ng Cng ho c cng c di thi tng thng A. Lincoln (1861-1865). Chnh sch ca ng Cng ho l bo v ch ngha t bn truyn thng: gim ti a s kim sot ca nh nc, gim thu, qun i mnh, chnh sch i ngoi mm do. Nguyn tc ch yu ca h l: Nc M trn ht!. Cc tng thng ng vin Cng ho: D. Eisenhower, R. Nixon, J. Ford, R, Reagan, G. Bush. Hin nay hai ng ny u c cc ng vin l cc nh doanh nghip, cc in ch, gio chc, bc s, vin chc. Ngha l h c gng hp nht quyn li ca nhng ngi hon ton khc nhau. Phi ni thm rng hin nay ng Dn ch hp tc cht ch vi cc t chc cng on, c gng m rng nh hng trong gii tr thc v tng lp trung lu, ng h cc thnh phn dn tc v tn gio thiu s. ng Cng ho li c tng lp doanh nhn, qun nhn, in ch, thnh phn tr thc c xu hng bo th ng h. Hai ng ny c nh hng rt ln khng ch bn trong nc M m cn gy c nh hng cc nc dn ch khc. C hai ng tch lu c nhiu kinh nghim khng nhng trong vic qun l t nc m c cc phng php gy nh hng khi th i lp, hai ng thay nhau nm quyn cai tr thng qua cc cuc bu c dn ch. C hai ng u thc hin vic la chn cc ng c vin mt cch cc k cn thn: M him c ngi no nhy ngay c vo tng lp chnh khch cao cp. Thng th y l mt con ng kh di, phi tri qua tng nc thang mt. E. Kennedy l mt ngoi l, ng tr thnh thng ngh s ca bang Massachusetts ngay sau khi tt nghip i hc v gi cng v ny hn 25 nm. Con ng hoan l thnh thang nh vy mt phn l nh s ni ting ca cha v ngi anh l c tng thng J. Kennedy. Ngi ta thng cho rng tng thng M ng trn cc ng phi. Trong mt bi din vn Thomas Jefferson ni mt cu ni ting nh sau: Mi s khc nhau v kin u khng phi l khc nhau

v nguyn tc. Khc nhau v tn gi nhng chng ta l nhng ngi ng h cng mt nguyn tc. Tt c chng ta u l nhng ngi cng ho, tt c chng ta u l nhng ngi ng h ch lin bang. Nhng v ng c vin l do cc ng gii thiu nn tng thng c mi lin h mt thit vi ng, cn s ng h ca cc ng vin d rng sau khi c c mi lin h c th yu i. Sau khi tr thnh tng thng, ng vin bt u ku gi s ng h ca ton th c tri. Ti M, dn chng thng t ra tch cc trong giai on tranh c. H thng gp g ng vin, tham gia thu thp ch k, biu tnh, vn ng ngi khc ng h ng vin, v cui cng l quyt nh b phiu cho ai. a s c tri ng h cho mt ng no , d h khng phi l ng vin. Ngi M coi vic tham gia vo tin trnh dn ch l ngha v, trch nhim cng dn. Qu ca ng l do cc t chc v c nhn ng h. Cc t hp cng nghip v cng on l nhng t chc ng h nhiu nht. Cc ng phi chnh tr Anh Cc ng chnh tr Anh xut hin t th k XVII, sau khi N hong Elizabeth, vn khng c ngi ni nghip trc tip, t th. Dng h Stuart t ra khng kh nng gii quyt cc vn phc tp ang t ra trc t nc: James I (1603-1625) v Charles I (1625-1649) khng khng cho rng h tip tc cai tr v l thin t. Chales I gii tn quc hi, t nm 1628 n nm 1640 nn dn ch i ngh khng tn ti Anh. Xut hin hai ng: ng vin bo hong t gi mnh l Cavalier, y chnh l tin thn ca nhng ngi bo th sau ny. Nhng ngi ng h nn dn ch t gi mnh l u trn chnh l tin thn ca nhng ngi t do v sau. u trn tin hnh bo v nn dn ch bng v lc: cuc ni chin dn n vic thnh lp nc cng ho, Nh vua b x t vo nm 1649. T n nay nhng ngi bo th v nhng ngi t do thng xuyn u tranh khng khoan nhng vi nhau ginh quyn kim sot quc hi. Trong th k XX nhng ngi Labourist (lao ng) dn dn thay th nhng ngi thuc phi t do trong vai tr i lp vi phi bo th (Tori). Cc ng chnh tr Anh c s phn ho rt ln v quan im v thnh phn x hi. Cc ng vin Tori thng thuc tng lp c ca, c hc, tin vo chnh ph mnh v trung thnh vi nhng gi tr truyn thng. H khng ph nhn ci cch nhng cho rng phi rt thn trng. ng vin ng Lao ng l nhng ngi ngho hn, t hc hn v hi vng rng chnh ph s dng thu nh vo ngi giu to cng bng trong x hi. ng Bo th v ng Lao ng c quan im hon ton khc nhau v vai tr ca chnh ph trong lnh vc kinh t v i sng x hi. ng Lao ng ng h vic nng cao vai tr ca chnh ph trong vic gii quyt cc vn x hi. Di tc ng ca ng ny, nc Anh tin hnh cng cuc ci cch gio dc, thc hin vic cha bnh khng mt tin, tng thm ti tr ca nh nc cho cc phng tin truyn thng i chng v cng ngh in nh, xy dng nh , quc hu ho ngnh luyn kim, ng tu, nng lng v giao thng vn ti. ng Bo th (di thi Margaret Thatcher v John Major) xem xt li nhiu chng trnh ca chnh ph v vic s dng ngn sch nh nc. Mt s cng ty b gii t. Nhng thay i lc a chu u c phn nh trong quan im v hot ng ca cc chnh ng Anh. Th d, ng Lao ng phn ng kh gay gt trc vic nhiu ngi Anh c th tht nghip khi hnh thnh th trng lao ng chung trn ton chu u. ng Bo th phi thay quan im khi ng bng Anh, mt trong nhng ng tin n nh nht chu u, mt gi. ng Bo th c cc cng ty ln ti tr, trong khi ng Lao ng li da vo cc t chc cng on, hin nay cc cng on cn buc on vin ca mnh ng gp cho cc qu ny. Trong ch i ngh, mi ng on l mt khi thng nht, mi thnh vin u phi tun th k lut. V thng thng

trong cc cuc bu c c tri ch bu cho danh sch ng vin cc ng phi ch khng phi cho nhng ng vin c th nn i biu chng li ng li ca ng c th b khai tr. Ti Anh, t sau chin tranh th gii th II, chnh ph thng nm c a s trong quc hi. Cc chnh ng ti Nga Vn hnh thnh v hot ng ca cc chnh ng ti Nga c ngha thi s, nht l trong giai on thit lp h thng a ng hin nay. Nhng trc ht ta hy xt qua lch s hnh thnh ca n. Cui th k XIX, u th k XX i sng chnh tr ti Nga c mt s c th. Ch qun ch chuyn ch, giai cp t sn, nhiu dn tc cng nh mt lot nhn t khc khng th khng to du n ln c cu chnh tr ca nh nc Nga. Khc vi nhiu nc khc, cc chnh ng Nga ch xut hin vo na sau ca th k XIX. Trong nhng nm 1905-1907, ti Nga c khong 50 ng phi mi khuynh hng chnh tr v t tng; n nm 1917 s ng tng gp i. Cc ng ln l: X hi Dn ch (Bolshevik v Menshevik); ng Lao ng, hnh thnh trong giai on Duma th nht; ng Dn ch Cch mng. y l cc ng theo ng li ci to x hi mt cch trit . Cc ng phi trn, tr ng Bolshevik, u c th c coi l ng i ngh. Trong mt thi gian di tng lp cm quyn Nga khng c ng phi ring. Ch ca Sa Hong khng nhn thy nhu cu t chc cc lc lng chnh tr nn cc nh qu tc v a ch thnh lp nn cc t chc c tnh cht ng cp nhm bo v ch qun ch theo kiu ng-cu lc b. y l cc t chc: Hi ngh Nga, ng bo hong v sau ny l cc ng: Lin minh Dn tc Nga, Lin minh ca Nhn dn Nga. Yu cu c tnh cng lnh ca cc t chc ny l: Chnh thng gio, bo hong v dn tc (ngha l c tnh i Nga). Cch mng 1905-1907 y nhanh vic hnh thnh cc ng phi t sn theo xu hng t do. Hai ng ln nht trong s l: Lin hip 17 thng Mi (gi l nhng Ngi thng Mi) v ng Dn ch Lp hin (gi l Kadet). Cc ng ny cng c th c coi l cc ng i ngh. Cch mng nm 1917 ct t hot ng ca hu ht cc ng phi chnh tr. Kt qu l ti Nga trong sut 70 nm ch c ch mt ng, khng cho php bt k mt phong tro i lp no. Vic chuyn t ch ton tr sang cc nguyn tc dn ch to iu kin hnh thnh ch ngha a nguyn chnh tr v thc y qu trnh phn ho x hi. C s php l cho vic hnh thnh ch a ng Nga c xc lp bi Hi ngh i biu nhn dn Lin X ln th III vo thng 3 nm 1990. Lut V cc t chc x hi xc nh trnh t thnh lp, cc quyn v nguyn tc hot ng ca cc t chc x hi. T thng 3 nm 1991 bt u cho php ng k cc ng phi v cc t chc x hi. B T php Nga ng k cc ng phi: ng Dn ch Nga, ng Dn ch T do Nga, ng Dn ch X hi Lin bang Nga, ng Cng ho Lin bang Nga, ng Nng dn Nga, Phong tro Ci cch Dn ch, ng Nhn dn Nga, ng T do Kinh t; Phong tro Dn ch Thin cha gio Nga, Hi ngh Dn tc Nga, ng Dn ch T do Nga, Mt trn Cu nguy Dn tc, ng Dn ch Php ch, ng X hi Ch ngha ca Ngi lao ng, ng Cng nhn Cng sn Nga, ng Mc-xt, ng Cng sn Lin bang Nga v cc ng khc. Cc ng ny cng nh cc ng khc hin ang tn ti Nga c nh hng, nh hng chnh tr v x hi cng nh da vo cc thnh phn x hi hon ton khc nhau. Th d Phong tro Dn ch tp hp c trn 30 ng, nhm v cc phong tro khc nhau, v theo chng ti th y l lc lng chnh tr mnh nht hin nay. Cui nm 1991, u nm 1992 hnh thnh Phong tro Ci cch Dn Ch quc t, cng nh Phong tro Ci cch Dn ch Nga. C hai phong tro ny u vn ng cho nhng cuc ci cch su rng v kinh t, chnh tr v x hi. Cc phong tro ny nhm vo cc doanh nhn, in ch v gii tr thc; c s ng h mnh m ca thanh nin. Hi ngh Dn tc Nga tp hp cc phong tro dn tc ch ngha v bo hong cc k a dng. Tn ti my ng theo xu hng cng sn, th d nh ng Cng sn Nga, Nc Nga Lao ng, v.v... Cc phong tro ny c chung ng li l i lp kin quyt, nhiu khi khng khoan nhng i vi chin lc ci cch hin hnh. ng Dn ch T do c nh tp hp tt c cc phong tro theo ng li dn tc v t do, ang rt c lng

qun chng. Cc ng ny cng nh nhiu ng khc c th tr thnh cc ng ngh trng, c thc s trung thc trong cuc u tranh chnh tr ginh s ng h ca qun chng hay khng? Ch c thi gian mi tr li c m thi. Nhng ngay t by gi c th khng nh rng phc hi li h thng a ng l nhng bc u tin trn con ng dn ch ho ca nc Nga. Bc tip theo l m rng v lm su sc thm cc nguyn tc dn ch. y l con ng m tt c cc ng v cc phong tro chnh tr phi i. T nhng iu trnh by, ta c th thy rng cc ng cng a dng nh chnh x hi trong h ang hot ng. Nhng chc nng quan trng nht ca cc chnh ng trong mt x hi dn ch l a ra cc bin php cng bng v ho bnh cho cc cng dn la chn ngi lnh o v thng qua h tham gia trc tip vo tin trnh dn ch ca t nc.

2. Cc nhm quyn li. Vai tr ca gii tinh hoa

Nhiu cng dn, tuy khng phi ng vin mt ng phi no, nhng cng quan tm n chnh sch ca chnh ph. Trong cc iu kin dn ch, h c th gy nh hng n chnh sch bng nhng hnh ng n c hoc thng qua cc nhm quyn li hay nhm vn ng hnh lang (lobby). Cc nhm ny c th c mc t chc, thi gian tn ti v hiu qu khc nhau. Cc nhm quyn li c th tn ti trong mt thi gian di, nhng cng c khi rt ngn, ch gii quyt nhng nhim v c th no . Trn th gii c nhng nhm lobby ch i hi gii quyt nhng vn kinh t c th, li c nhng nhm i hi gii quyt cc vn vn ho, x hi. Vy vn ng hnh lang (lobby) l g? Lobby (ting Anh c ngha l hnh lang, tin snh) l vic thnh lp cc nhm gy p lc i vi cc ngh s, mc ch l thuyt phc h ng h mt d n no . Cc nhm quyn li c vai tr to ln trong vic hnh thnh d lun x hi. Cc nhm quyn li kinh t bao gm cng on, hip hi cc nh sn xut v bun bn, cc phng thng mi, cc nh sn xut trong lnh vc nng nghip, v.v... Cng on l nhm c nh hng hn c. Cc hip hi ngh nghip nh hi bc s, hi lut gia, k s, hi a l, hi ngh s, hi nh vn... cng c nh hng rt ln. Tham gia cc hi on nh th gip nng cao tay ngh, v nh th cng gip hnh thnh cc nh hng gi tr v chnh tr theo li phe nhm. Cc nhm c xy dng theo nguyn tc sc tc, vng min (ng hng), theo gii tnh v tui tc (ph n, thanh nin, cu chin binh) cng c nh hng ln i vi i sng chnh tr ca x hi. Cc nhm ny thng da vo cc phng tin truyn thng i chng chuyn ti cc vn m h quan tm v gy nh hng i vi chnh sch. Cc nhm ny phi nghin cu d lun x hi, m rng c s ca mnh, c lnh t v c qun chng ng h. Cc nhm ny chnh l cu ni gia chnh quyn v qun chng. Cc nhm nh th s dng rt nhiu bin php u tranh khc nhau: biu tnh n ho, a kin ngh, bi cng, ty chay... Trong x hi dn ch, y l quyn ca mi cng dn hay ca cc nhm c hin php qui nh. C rt nhiu th d v dn s bt phc tng, m trng hp in hnh nht l cuc phn khng bt bo ng chng li nh cm quyn Anh n , mt phong tro cui cng dn n nn c lp ca nc ny. M. Gandhi ku gi dn chng bt tun nhng lut l tc ot nn c lp ca n . Th d ng ku gi ngi dn khng ng thu cho chnh quyn thc dn v lnh o phong tro i khi phc cc quyn c nhn b chnh quyn thc dn tc ot.

Cc nhm quyn li thng s dng cc nh vn ng hnh lang (lobbist) chuyn nghip tc ng ln chnh sch ca chnh ph. i khi ngi ta cn s dng cc chin dch tuyn truyn v qung co tng cng nh hng i vi cc c quan lp php v d lun x hi na. Cc nhim v qun l ngy cng phc tp, ngy cng i hi tnh chuyn nghip a n mt xu hng mi trong tin trnh dn ch ho: s tp trung quyn hnh vo tay nhng nhm tinh hoa. Trc ht ta xem xt cc thut ng: tinh hoa, tinh hoa chnh tr, tp on chnh tr. Thng thng, khi ni n tng lp tinh hoa l ngi ta ngh ti mt tng lp x hi hp, gi v tr (nh vai tr, trnh , kh nng kinh t) c bit trong x hi. Ni n tng lp tinh hoa Nga th cn xem xt vn ny trong tin trnh lch s. Nga, t thng Mi nm 1917 cho n nm 1985 tng lp tinh hoa chnh l giai cp cm quyn, ch s hu tp th ton b phng tin sn xut, l giai cp p t nn chuyn ch ca mnh ln ton b x hi. Tng lp tinh hoa trong giai on X Vit c gi l Nomenclatura, ngha l nhm chp bu ca ch quan liu, th li nm quyn v chim chng 1 n 1,5% dn s Lin X. y l cc lnh o cao cp ca ng v nh nc, tng t b ni v, y ban an ninh quc gia, qun i, gim c cc x nghip ln, cc vn ngh s, nhc s, v.v... Ch c ng vin ng Cng sn Lin X mi c lt vo tng lp ny m thi. T nhng nm 30 ca th k trc, cng vi mt chnh sch c cn nhc v bn nng bo tn ca ch , ti Lin X hnh thnh mt tng lp tinh hoa mi. Trung thnh vi ch khng ch th hin trong lnh vc t tng v o c na m c th hin bng vt cht, bng quyn li ca nhng ngi tham gia tch cc vo vic thc thi cc chc nng qun l v n p. Qu trnh ny gi ngi ta nh n vic hnh thnh tng lp qu tc thi phong kin, ch vi mt khc bit: trong x hi X Vit c quyn c li khng mang tnh k tha v khng c php lut bo h, mc d trong nhiu trng hp c quyn c li c truyn t th h n sang th h kia. Ti phng Ty v M khng c qu trnh phn tng trn c s cc ngh nh ca chnh ph nh th. Mt trong cc c th ca ch phn tng X Vit l s tn ti ca cc ht nhn trong mi tng lp. Lin X ngh no cng c tng lp tinh hoa, c nhiu u tin u i hn hn nhng ngi khc. Cng nhn, nng dn, tr thc u c tng lp tinh hoa ca mnh. C th bn ngh khc, nhng chng ti cho rng ch s dng cch y chng t rng y cng c s bnh ng v c hi, lm ngh g cng l vinh quang c. Phi ni thm rng h thng phn tng x hi X Vit nng ng hn cc x hi khc: cc u tin, u i c th b tc b ngay khi c khuyt im, sai lm, v.v... Ai cng nhn thy r iu , nht l trong giai on khng b di thi Stalin. H thng phn tng X Vit c mt nghch l sau y: a v cng cao th cng khng vng, nht l nhng v tr c lin quan n hot ng chnh tr. a s nc khc th ngc li: nc thang x hi v ngh nghip cng cao th cng chc chn. M, Canada, Anh v nhiu nc khc tnh hnh l nh th. Trong nhng nm 60 ca th k 20, T. Rigby, mt nh chnh tr hc M khi nghin cu mi quan h ngh nghip v ng tch trong x hi X Vit, rt ra kt lun nh sau: Nhng ngh m ch ng vin mi c lm bao gm cn b ng, cn b cc c quan hnh chnh ca chnh ph, lnh o cc b v c quan ngang b, lnh o cc phng ban cp thnh ph tr ln, gim c cc x nghip quc doanh. cc chc v ny ngi ngoi ng chim khng ti 1%. Cc ngh khc thc t cng phi l ng vin mi c lm v ngi ngoi ng chim khng qu 5% bao gm: lut s, s quan qun i, cnh st, ch tch cc nng trng.... Bn c ng vi Rigby khng? y c phi l biu hin ca ch ton tr khng?

Trong nhng iu kin hin nay ta thng gn cho t gii tinh hoa ngha sau: Tinh hoa l tng lp tri thc nht trong x hi, l tng lp c kh nng to ra cc tng mi trong nhng lnh vc khc nhau (chnh tr, kinh t, vn ho...). Tng lp tinh hoa chnh tr l mt nhm (mt phn ca x hi) thc hin vic lnh o trc tip i vi x hi, nm quyn iu hnh b my qun l nh nc. Trong mn chnh tr hc hin nay ngi ta ang tranh ci xem tng lp tinh hoa chnh tr c phi l mt nhm ngi th hin quyn li ca ton x hi hay y ch l nhm u s ca tng lp ang nm quyn thng tr v kinh t. Bn quan nim nh th no? Tp on chnh tr thng c hiu l t chc khng chnh thc ca cc nh hot ng chnh tr hay hot ng nh nc nhm ginh ly quyn lc quc gia hoc kim sot n trn thc t bng cc phng tin bt hp php hay ti phm. S tp trung quyn lc vo tay nhng nhm tinh hoa c th hin qua: th nht, tng cng quyn lc ca cc c quan hnh php, cc c quan hnh php thng ginh quyn ban b php lut; th hai, nh hng ca cc c quan chuyn trch (hi ng, y ban) trong bn thn c quan lp php, ngha l nh hng ca tng lp th li trong vic ban hnh quyt nh chnh tr. Ti mt s nc nh hng ca nhng nhm thiu s cn th hin hot ng ca cc trung tm quyn lc b mt, khng chnh thc. Nu tng lp tinh hoa nm quyn y thiu nng ng th nguy c ma-phia ho chnh quyn l rt ln. Th d, Columbia cc nhm mafia bun bn ma ty c nh hng rt ln. Mt khc, x hi khng th vn hnh m khng c tng lp tinh hoa, k c tng lp tinh hoa trn nhng nc thang quyn lc cao nht. Vai tr ca tng lp tinh hoa l: a ra cc hnh mu, cc th d v vic phi sng nh th no, hnh ng ra sao cho c c hnh; o su, nng cao, lm giu thm cc nhu cu ca con ngi, ngha l sng to ra vn ho (Istvn Bibo). D i hi c v hi cao, nhng theo chng ti Bibo hon ton c l v nu khng c tng lp tinh hoa tr thc, khng c nhng ngi truyn b mu hnh vn ho cho cc thnh vin khc theo th x hi s khng n nh, khng th d bo trc c. y chng ti mun ni n khng ch nhm x hi thay nhau cm quyn m cn ni n tng lp tr thc, nhng ngi: a ra cc chng trnh chnh tr, kinh t, x hi cho cc c quan quyn lc cng nh cho cc nhm i lp;

Nghin cu v hnh thnh d lun x hi; To ra cc nh hng o c, gi tr cho x hi.

y l cc nh khoa hc, cc nh hot ng x hi, nhng ngi hot ng trong lnh vc vn ho, ngh thut, nhng ngi gi cho x hi cng dn vn hnh mt cch bnh thng, thiu n th khng th no c dn ch c. V kha cnh ny th c th ni sau Cch mng thng Mi, nc ta b ging mt n nng (cc nc gi l x hi ch ngha khc cng vy) v tng lp tinh hoa tr thc ca Nga b tiu dit hon ton, mt phn di c ra nc ngoi, nhng phn ln b git hi trong giai on khng b di thi Stalin. Kt qu l di nh hng ca h t tng ng quyn, x hi nh mt cc truyn thng, cc gi tr vn ho b bp mo, xuyn tc.

Qu trnh phc hng x hi ph thuc phn ln vo vic sa cha cc sai lm trong qu kh, ph thuc vo vic hnh thnh con ngi t do, con ngi c t duy c lp, hnh thnh tng lp tinh hoa tr thc. Khng ch nh nc m tt c cc c cu phi chnh ph u phi hng n mc tiu . V cui cng, hot ng ca b my nh nc ph thuc vo cng tc ca cc nhn vin, nhng nh chuyn mn ca n, ngha l ph thuc vo cc i din ca nn dn ch. y l nhng ngi n lng nh nc, nm trong b my nh nc thc thi cc chc nng qun l x hi. Theo M. Weber, cc c trng ch yu ca b my quan liu l: 1. S hp l mang tnh mc ch. 2. H thng cc mi lin h theo chiu dc c xc nh mt cch r rng v tun th mt cch tuyt i. 3. Phn cng chc trch r rng trn c s chuyn mn ho hp. 4. Mt h thng cc qui nh v ngh nh xc nh r quyn v trch nhim ca cc nhn vin. 5. Qui nh r cc phng php v cc bc trong khi thi hnh phn s. Nu cc chc nng c tun th mt cch trit th ta c mt hnh thc t chc c hiu qu v nng sut cao hn hn cc t chc khc. Mt b my quan liu vn hnh tt l iu kin bt buc i vi mi h thng, k cc h thng qun l nh nc. Nhng ng tic y ch l mt mt ca tm huy chng. Trong i sng hng ngy, chc chn cc bn tng ng chm vi nhng c trng khc ca b my quan liu, nhng hin tng tiu cc nh th chnh l cn ngi cho mi tin trnh ci cch. Khi ni v b my quan liu ngi ta thng hay ngh n kha cnh tiu cc ca n. Chuyn khng phi ch c nc Nga. y l hin tng chung ca mi quc gia, khng c ngoi l. T quan liu giy t khng phi bao gi cng xut pht t nhng nguyn nhn khch quan. Thng th y l c mun ca nhng ngi c quyn mun th hin quyn lc ca mnh. i vi nc Nga th kha cnh tiu cc ca khi nim quan liu c lch s lu i, l do nc ta qu ln, b my qun l cng knh, thiu t chc v thiu hiu nng; t tham nhng, hi l; tt c nhng ngi c quyn, d t d nhiu, u li dng quyn lc cho cc mc ch c nhn. Nhng im c bit y l b my quan liu li c giao nhim v phn phi tt c nhng g c lm ra trong khun kh ca nn kinh t k hoch ho tp trung. V vy Lin X b my quan liu c mt quyn lc cc k to ln, khng nc no trn th gii c mt b my vi quyn lc nh th. Cc nh vn nh Chekhov, Gogol, SaltykovShchedrin v Bulgakov tng lu n vn b my quan liu, tng ch nho n, v nh vy, cng l u tranh vi n. Trong nhn thc x hi, khi ni n b my quan liu l ngi ta ngh ngay n mt tiu cc v cho n tn by gi vn cn thy rt nhiu biu hin c on khng th tng ni ca n. Nhng mt khc, cng cn nhn thc r rng khng c cc cng chc, vin chc nh nc c hiu bit, c tay ngh cao mi v tr, nht l cc v tr quyn lc, th cng khng th no chuyn sang h thng qun l dn ch c. Tn trng c nhn con ngi l bin php u tranh chng ch ngha quan liu hu hiu nht. lm vic cn c:

Lut php v tun th php lut trn thc t; D lun x hi; Trch nhim v s quan tm ca mi ngi dn; Cc bin php kinh t.

y l nhim v v cng phc tp nhng cng v cng quan trng. Ch c th gii quyt c n nu

c s ng lng. Trong trng hp ngc li, chng ta s khng th loi b c hin tng b phi, c on v thi quan liu s tip tc l lc lng h bi, tip tc bp cht mi cuc ci cch. Nc ta tng tri qua nhng kinh nghim nh th. Ch c th trnh c n khi tt c chng ta va nghim khc vi chnh mnh, va i hi ngi khc, ngha l tt c phi ng lng.

Chng 7: Vn ha v dn ch
Nhiu lc chng ta thng t hi: ti sao cc cuc ci cch li din ra mt cch cht vt nh th? Mc tiu ci cch l r rng, nhng ti sao vn c ngi phn ng mt cch tiu cc nh th? S th chnh tr, h v ch ngha v php l l do u? Chng ti s c gng tr li cc cu hi nu trn trong chng c bit quan trng ny.

1. Vn ha chnh tr l g?
Chng ta thng ni n dn ch nh l tp hp cc thit ch. Nhng dn ch ch c th vn hnh khi trong x hi hnh thnh cc tiu chun hnh vi thc y qu trnh t qun. Khi thi bng quan, th ng, ym th l nhng c trng gn lin vi cc ch ton tr cn thnh hnh th khng th c t qun. Cn phi xy dng cho c nhng c im mi, m quan trng nht l: Mi ngi u c kht vng th hin cc kh nng v p ng cc nhu cu ca mnh trn c s s dng cc quyn c nhn;

Mi ngi u c trch nhim trc cuc sng ca mnh cng nh ca ng bo mnh.

iu quan trng l tng ngi phi c kh nng t quyt nh xem anh ta phi lm ngh g, phi c quan im chnh tr no, c tham gia hay ng h ng phi hay phong tro ny hay phong tro kia khng, v.v... Ni mt cch khc, ci cch dn ch lin quan mt thit n vn vn ha chnh tr. Vn ha chnh tr c hiu l kinh nghim lch s, tr nh ca cng ng x hi v tng con ngi ring bit trong lnh vc lch s, cc nh hng ca tng ngi v c cng ng c nh hng n thi chnh tr ca h. Khi nim vn ha chnh tr c nh chnh tr hc ngi M, ng G. Almond, a vo s dng vo nm 1956. Theo chng ti, vn ha chnh tr, mt mt, l mt phn ca nn vn ha ca x hi, mc d n ch lin quan n mt kha cnh nht nh ca cuc sng, mt khc, vn ha chnh tr lun lun gn b vi mt h thng chnh tr c th, hin hnh trong x hi. Theo quan nim ca chng ti, vn ha chnh tr ph thuc rt nhiu vo tr lc. Chng ti hiu tr lc l tng nhn thc, cha ng truyn thng, thi quen, cc phng php nhn thc th gii do lch s n li, ni mt cch khc, tr lc l cng c tinh thn ca nhn dn. R rng l tr lc ca nc Nga c hnh thnh trong ch c ti, qun ch, ton tr khng c mt s c im in hnh ca cc dn tc c truyn thng dn ch. Nhng nh th cng khng c ngha l vic xy dng nn dn ch nc ta ch l nhng c gng v vng. iu ch c ngha l, mt mt, qu trnh dn ch ha s din ra mt cch kh khn v ta cha c cc truyn thng vn ha [dn ch], th hai, qu trnh ny phi thc y vic hnh thnh v ph bin cc c im vn ha v tr lc cn thit cho mi con ngi vn l mt phn ca x hi dn ch. Ngha l x hi dn ch khng phi l biu hin ca tr lc m l c s hnh thnh mt tr lc mi. Nghin cu truyn thng, vn ha trong tin trnh lch s ca t nc cho php ta tm ra nguyn nhn ca thi chnh tr c trng ca ngi Nga. To lp mt nn vn ha chnh tr vn minh l cng vic kh khn, li cng c bit kh khn trong trng hp ca nc ta, v dn Nga c thi i vi chnh quyn khc hn dn cc nc chu u khc. H khng chng li, v quan trng hn, h khng tham gia. Dn Nga lun coi chnh quyn nh mt tai ha cn trnh cho xa... (L. N. Tolstoi). y chnh

l l do v sao nhiu ngi khng thch tham gia bu c: ti cn nhiu vic lm, h thng ni nh th. Mt khc, giai on chuyn tip thng tim n nguy c bin nhn dn thnh m ng. Cc nh x hi hc th gii, khi nghin cu hin tng m ng, lit k cc c im c bn sau: 1. m ng thng bt dung v c tnh ph hai. 2. m ng cng ln th trnh cng thp. 3. m ng phc tng quyn lc khng khc g n l. 4. m ng b iu khin khng phi bng l tr m bng tnh cm. 5. m ng khng i tm nguyn nhn ca cc s kin, khng tm phng php gii quyt vn m tm ngun gc ca ci c. 6. Trong m ng, con ngi nh mt c tnh vn c ca mnh. C th lit k thm nhng c trng khc ca m ng, nhng ch tng cng thy mi nguy him ca quyn lc ca m ng ri. Cui cng, chng ti mun nhn mnh rng hu qu ca nhng p lc v mt tnh cm do m ng gy ra c th lm bin dng tm l ca con ngi trong mt thi gian di, ngi c th nh mt kh nng nh gi tnh hung mt cch khch quan, nh mt kh nng thu hiu quan im ca ngi khc. Tnh hnh t nc, phn b cc lc lng chnh tr, quan im ca cc lnh t c nh hng rt ln i vi vic hnh thnh nn vn ha chnh tr dn ch. C rt nhiu hnh thc vn ha chnh tr khc nhau. Cc nh khoa hc cha tm c ng thun v vn ny. Chng ti xin dn mt s quan im sau y. C ngi cho rng vn ha chnh tr c th l ng v m; chu u, phng Ty, chu ; c ngi li chia theo mi quan h gia ngi vi ngi thnh i ch v ng thun, v.v... Nh chnh tr hc ngi M, ng G. Almond, chia thnh bn loi vn ha chnh tr: Anh-M, chu u lc a, gia trng-c on, ton tr. Theo ng, vn ha chnh tr Anh-M c c im l th tc, thc dng, ng thun ton dn, trung dung, ngha l n ha, khng chp nhn cc oan. Vn ha chnh tr chu u lc a cng c c im l trung dung nhng c thm cc thnh t mang tnh l tng ha, c tnh chu k, chia tch c tri thnh cc khi. Th d r nht l nn vn ha chnh tr ca Php. c trng ca nn vn ha chnh tr gia trng c on l vic coi x hi nh mt gia nh ln, ng u l mt lnh t cng rn. Cui cng, vn ha ton tr l hu qu ca vic vn hnh mt c ch x hi m con ngi mt ht c tnh v ch cn l mt phn ca c ch. Cn phi hiu rng vn ha chnh tr l mt qu trnh t duy lin tc v cc nhn t v hin tng ca i sng chnh tr. Trnh vn ha chnh tr ca x hi cng cao th cng t c kh nng ri vo nh hng ca cc chnh khch m dn. M dn l hng v nhn dn tm s ng h ca h. Trong nn chnh tr hin i th m dn c ngha l gi ting tm trong qun chng bng nhng li ha hn v cn c. Nga vn nng cao vn ha chnh tr cho cc cng dn, cc t chc ca h v ca cc chnh ng cng c gii quyt sm bao nhiu th vic thnh lp x hi cng dn v nh nc php quyn cng mau n thng li by nhiu.

2. Dn ch v gio dc
Gio dc l thnh phn quan trng sng cn ca bt k x hi no, c bit l x hi dn ch. Chnh Thomas Jefferson tng nhn mnh: Nu mt dn tc no cho rng mt giai on vn minh no h c th l nhng ngi ngu dt nhng t do, th c ngha l h mun mt iu cha tng c v khng bao gi c c. D nhin l, nh chng ti tng nhn mnh, khng c mi lin h trc tip gia gio dc v dn ch. Nhng c l phi cng nhn rng trnh hc vn gp phn thc y vic ph bin cc gi tr dn ch. Mi ngi u cng nhn rng gio dc l tc nhn quan trng nht trong vic tc ng ln cc tin trnh x hi v, mt mt, n nh hng n vic tip thu cc cng ngh tin tin, v mt khc, n to ra cc nh hng gi tr. Chc nhn khng c cng dn ca nc no hi lng vi h thng gio dc ca mnh. Tt c cc nc trn th gii u tm cch ci tin, hin i ha h thng gio dc, lm cho n p ng tt nht cc yu cu ca thi i. Cng cuc ci cch din ra mi nc mt khc, ngi ta phi tnh n nhu cu, trnh pht trin cng nh truyn thng gio dc ca nc . Nhng xu hng chung trn ton th gii vn l nh sau: 1. Dn ch ha gio dc; 2. Nng cao tnh cht nn tng ca gio dc; 3. Nhn o ha v nhn vn ha nn gio dc. Th d, ngay t nhng nm 90 ca th k 20, nc M son xong chng trnh gio dc quc dn, h coi gio dc l ch s quan trng nht ca cht lng cuc sng, l cha kha m bo kh nng cnh tranh ca nc M trong th k XXI. Chng ta phi tr thnh mt dn tc tn trng hc vn v gio dc, ngi M ni nh th. Mong sao khu hiu cng c p dng nc Nga, vi ngha rng nht ca n, bt u t vic nng cao uy tn ca ngnh gio dc cng nh tng thm ngn sch u t cho ngnh ny. Nu nh trong cc nc pht trin u t cho gio dc chim 5-8% tng thu nhp quc dn, th ti Nga ch s ny thp hn nhiu. Cng phi ni thm rng mc ch ca h thng gio dc dn ch v ton tr l khc nhau. Mc ch ca nn gio dc dn ch l to ra cc iu kin hnh thnh ngi cng dn t ch, ham hiu bit, c nhn thc su sc v lut l v thc hnh dn ch. Ngha l nhng kh nng to ln trong vic nghin cu v s dng cc quan im khc nhau, khng chp nhn mt quan im thng tr. Khi ni n vic nghin cu cc nguyn tc dn ch th iu quan trng nht l tinh thn t do tm kim, bn thn iu cng l mt gi tr dn ch. ng E. Finn, mt gio s thuc trng i hc Vanderbilt ca Hoa K ni: Gio dc c vai tr c bit trong cc x hi dn ch. Nu trong cc ch khc, gio dc l cng c ca ch th trong nn qun l dn ch ch l y t ca dn v kh nng ca ngi dn trong vic to dng, ng h v ci tin ch da ch yu vo cht lng v hiu qu ca h thng gio dc m h tri qua. Hon ton c l khi ni rng trong ch dn ch gio dc nhm to iu kin cho t do n hoa kt tri trong mt thi gian di. Chng ti khng thuc s nhng ngi cho rng phi ph hy hon ton h thng gio dc tng tn ti nc Nga v cho nn gio dc mi hnh thnh trn khong trng va c to ra . Hn th na, chng ti nhn mnh rng h thng gio dc Nga c ton th gii tha nhn, nhiu thnh t ca n cn c pht trin v hon thin. Nhng cng phi tha nhn rng cc phng php gio dc ton tr, li thi cn phi li bc trong cuc cnh tranh t do, nhng ch cho nhng phng php gio dc mi. Chng ta thy cng cuc ci cch h thng gio dc Nga t c mt s thnh cng trong cc hng sau:

1. Th tiu nn c quyn trong gio dc 2. p dng cc h thng gio dc mi, lun lun l nim t ho ca nc Nga nhng b hn ch trong thi gian va qua 3. p dng cc chng trnh mi, gip cho th h tr thch ng vi cc iu kin mi v kinh t v chnh tr, hnh thnh nhng nh hng gi tr m gn y vn c coi l khng chp nhn c trong x hi chng ta v b ph phn kch lit 4. Xem xt li hu ht cc chng trnh hc bt buc trong trng ph thng, nht l cc mn chnh tr x hi v nhn vn. V cui cng, phi tnh n kha cnh tip thu cc tiu chun dn ch. Mt mt, tt c chng ta bm sinh u yu chung t do c nhn. Nhng mt khc, mi chng ta u cn phi hc hiu cc thit ch ca nn dn ch. Nhng v nhiu thit ch nh th mi ang hnh thnh, mt s cn cha c, cho nn cn phi nghin cu cn thn cc kinh nghim ca th gii, cng nh cn phi nghin cu cc c th ca qu trnh pht trin v kinh t, chnh tr v x hi ca nhn dn ta, ca t nc chng ta. iu gip ta c thi sng to khi xem xt nn dn ch ca cc nc khc, p dng cc kha cnh tch nht ca n v trnh c cc sai lm ng thi xy dng c nn dn ch Nga ch khng b nguyn xi kinh nghim ca cc nc khc. Ngay t khi ngi trn gh nh trng, tng ngi phi hc c nhng phm cht d c ri vo nhng tnh hung phc tp nht v kinh t, chnh tr v x hi th cng vn hnh ng nh nhng ngi tr thc, vn minh v vn ha cao. Ni n tr thc trong trng hp ny l chng ti s dng t gc Latin intelligens, ngha l ngi c hiu bit, c t duy. y l nhng phm cht quan trng nht ca tm hn, l s tip xc vi ti sn ca nn vn ha dn tc v th gii, l hng n nhng gi tr tinh thn ca ton nhn loi, l bc b lng th hn v thi bt dung d y l trong quan h vi m nhc hay cc xung t sc tc v tn gio.

3. Vai tr ca cc phng tin thng tin i chng trong nn dn ch

Trong x hi no th mc ch ca cc phng tin thng tin i chng cng l thng tin v gio dc. Trong x hi dn ch iu li cng quan trng bi v ngi dn phi c cc thng tin khch quan c th a ra cc quyt nh ng n. Trong cc nc dn ch, sch bo, chng trnh pht thanh, truyn hnh l phn ng i vi nhng nhu cu v quyn li hin thi hoc s xut hin trong x hi. Di ch ton tr, tt c cc ti liu bo ch u do nhm tinh hoa trong lnh vc chnh tr - t tng quyt nh. Cng tc tuyn truyn chnh tr trong ch ton tr mang tnh k hoch, tp trung, do nh nc kim sot nh h thng kim duyt hoc t kim duyt. Bng tuyn truyn chnh tr, ngi ta a vo nhn thc ca ngi dn cc quan im v gi tr m gii lnh o chnh tr ca t nc cho l cn trong tng giai on c th. Ni v h thng tuyn truyn Lin X th cho n nm 1985 n nm trong tay ton b h thng gio dc v o to chnh thc. Khc vi ch ton tr, trong x hi dn ch c rt nhiu quan im cng tn ti. Nhng cc quan im khng lm x hi mt thng bng. Ngc li, nh nm bt c quan im khc nhau, nh c s cnh tranh mt cch vn minh gia cc t tng m ngi ta c th la chn c con ng ci cch ti u. Th hai, cc phng tin thng tin i chng c trch nhim theo di v gim st cc hnh ng ca chnh ph cng nh ca cc c quan quyn lc khc. Gi thi c lp v khch quan, cc phng tin thng tin i chng c th pht hin c s tht ng sau cc tuyn b ca cc c quan

quyn lc nh nc. Chnh nh n m ngi ta c th theo di c hnh vi ca cc quan chc chnh ph. Cc phng tin thng tin i chng cn tin hnh cc chin dch vn ng cho cc ng li hay cng cuc ci cch nht nh. Nh tng ngi dn, cc t chc hay ng phi c th cng b quan im ca mnh. Mt s chnh ng, phong tro, hip hi c cc phng tin thng tin ring. y l: bo, tp ch, sch, truyn thanh, truyn hnh. Xu hng ny cng ang xut hin nc ta. Cc chnh ng v lnh t ca h thng xuyn s dng cc phng tin pht thanh, truyn hnh qung b ng li ca mnh, mt s ng c bo v tp ch ring. Hp bo, tr li phng vn cng thng c s dng. Hot ng ca c hai vin, cc bin php ca chnh ph, kt qu cc cuc b phiu, k c nhng cuc b phiu ghi danh c cng b rng ri trong cc ti liu ca quc hi, y l iu kin cn thit kim sot hat ng ca cc i biu. Cui cng, nh chng ti tng nhn mnh, trnh k thut hin nay cho php khng ch thng tin m cn iu khin c d lun x hi. V vy i khi ngi ta cn gi cc phng tin thng tin i chng l quyn lc th t, bn cnh ba nhnh quyn lc kia l lp php, hnh php v t php.

4. Vn ha quyn lc
Chng ta hy cng nhau tr li cu hi: nh chnh tr hin i cn nhng phm cht g? Tht kh tr li mt cch dt khot, nhng theo chng ti, y l: ngi i biu ca nhn dn phi c t duy chnh tr rng, c th phn tch tnh hnh t nc mt cch ng n, c th t duy trn bnh din quc gia. ng ta cng cn c kh nng d bo v trc khi son tho mt d lut, trc khi a mt chng trnh ra thc hin, chnh khch phi d on c phn ng ca dn chng, phi thy trc thnh phn no s t ra bt mn, ngha l phi tnh c hu qu ca bt k ng thi no, d y l lnh vc kinh t, chnh tr hay x hi. Khi ni v nim tin ca ngi dn, chng ta hiu rng cng nhn mt ngi no l lnh t, ngha l qun chng giao cho ng ta ton quyn biu t quyn li ca h. V vy ngay t khi trng c ngi khng cn ch chu trch nhim vi mnh m cn vi nhng ngi bu ng ta, ng ta phi bit s dng quyn lc, khng c lm quyn, ng ta phi chu trch nhim v cc cuc ci cch trong cc lnh vc kinh t v chnh tr. Bit s dng quyn lc, theo chng ti, l trnh tr thc cao, rt cn cho cc lnh t chnh tr trong iu kin hin nay, l bit to ra mt i ng nhng ngi ng ch hng, l kh nng thuyt phc qun chng ng h ng li ca mnh, v.v... Vn ha chnh tr nc ta i hi phi gii quyt mt s vn c th sau y: trc ht trn bnh din quc gia cng nh tng ngi chng ta phi vt qua thi quen cho rng tt c nhng th c lm v ta u l nhng th chng ra g. V vy chng ta mi thng xuyn vit li lch s, chng ta khng nh gi ng thnh qu vn ha ca mnh, chng ta thng xuyn m rng khng gian cho nhng cuc ci cch mi. N. Berdaiev tng ni rng chng ta l nn nhn ca s man r ca chnh mnh. Theo chng ti, xu hng ph hoi nh th cng ang gi th thng phong ngay c trong nn

chnh tr hin i. Chng ta phi tn trng kinh nghim, d y l kinh nghim tiu cc, phi hc hi kinh nghim v trn c s xy dng x hi dn ch. Th hai, cn phi nhn thc rng khng th xy dng c x hi dn ch nu khng c nhn thc ng v ch ngha c nhn lnh mnh nh l gi tr t thn ca c nhn con ngi, l quyn t do, l trch nhim ca ngi trc s phn ca mnh v ca tha nhn. Th ba, mc ch ca ngi lm chnh tr l to ra cc iu kin con ngi c th th hin mnh, th hin cc kh nng tim tng ca mnh. V vy vin dn rng con ngi cn cha tt theo chng ti l khng c c s v khng thch ng. Nhng mt khc, mi ngi chng ta cn phi lm mi vic t th hin mnh ch khng ch phn nn rng chnh quyn khng ra g. Th t, cn phi nh rng cc cuc ci cch d tt n u, nu khng tc ng n cc tng lp rng ri nht ca x hi Nga cng u s tr thnh v ngha. y chnh l gi tr x hi ca mi chnh khch.

Chng 8: Nc Nga gia qu kh v tng lai

Vo gia nhng nm 80 ca th k trc ngi ta thy r nhng mu thun trong tt c cc lnh vc ca i sng x hi Lin X. Trong mi, mi lm nm cui cng, iu kin bn trong v bn ngoi thay i tng gi ch khng phi tng ngy na, nhu cu bc thit l phi nh gi ng tnh hnh v tm phng php tip cn mi mt cch nhanh chng. Nhng gii lnh o Lin X lc li c thi bo th, trnh n tt c nhng g khng nht va cc s quen thuc c. H vn tip tc: 1. Sit cht quyn lc c v kinh t v chnh tr 2. Qui chun cc hot ng x hi 3. Coi thng s a dng ca cc iu kin a phng 4. S dng cc bin php ch huy trong qun l 5. Coi thng qui lut gi tr 6. Da vo s pht trin kinh t theo chiu rng 7. t nng v s lng, coi thng cht lng 8. Dn ch hnh thc 9. Ngn cn, khng cho qun chng tham gia gii quyt cc vn tn ti 10.Lm ngho nn vn ha, t hng hin thc 11.Tch ri gia l lun v hin thc tin. C c ch kinh t ln c ch chnh tr ti Lin X lc u khng gip gii quyt cc vn mi do cuc sng t ra. iu chng t rng n lc phi tin hnh thc hin cng cuc ci t c bn tt c cc lnh vc ca i sng x hi. Nhng x hi ch nhn thc c cc vn mt cch t t, phi tri qua nhiu giai on, nhiu ln ti cu trc cc lc lng x hi ngi ta mi nhn thc c nhu cu hin i ha su sc ton b h thng. Lc u (thng 4 nm 1985) ngi ta mi ni n chuyn tng tc s pht trin kinh t v x hi. l do (theo cc ti liu hin c) trong x hi xy ra: 1. Tc tng trng kinh t gim 2. Khng hon thnh cc k hoch pht trin kinh t 3. Khng hon thnh cc k hoch v mt x hi. S lc hu v c s vt cht ca khoa hc, gio dc, cha bnh, vn ha, i sng, v.v... Ngoi ra, mt s mc tiu chnh tr cng c t ra nhm ph v m hnh lnh o chnh tr do qu kh li. Trong x hi din ra nhng cuc tho lun si ni v th ch chnh tr c thit lp ti Lin X t nm 1917. Cc quan im c phn chia i th nh sau: Quan im th nht l xy dng xong ch ngha x hi, d c mt s bin dng nghim trng. Ngi ta gi y l ch ngha x hi bin dng, ch ngha x hi non, ch ngha x hi tri lnh, ch ngha x hi nh nc. Quan im th hai mc no gn vi quan im th nht v cho rng khng th gi x hi ta, d

y l trong nhng nm 30, 50 hay 80, l hon ton x hi ch ngha c. Ngha l x hi X Vit ang tri qua giai on qu . Quan im th ba th cho rng khng lm g c ch ngha x hi. S la chn ca ng Bolshevik trong nm 1917 l sai lm, y l s bt bnh thng so vi xu hng pht trin chung ca nn vn minh nhn loi. Tt c mi ngi, t gii hn lm cho n cc nh lnh o chnh tr u bt u phn tch hin tnh ca t nc. y l mt bc tin rt ln v trong nhng nm trc y gn nh khng c ai ng ra lm cng vic c. Lc ngi ta thng trch dn cu ni ca Engels, rng: ngi ta khng on trch cc s kin lch s, ngc li, ngi ta c gng tm hiu nguyn nhn v kt qu ca chng. ng nh th, y l ln u tin ngi ta bt u phn tch mt cch nghim chnh nguyn nhn v kt qu ca qu trnh pht trin v kinh t, chnh tr v x hi ca t nc. Tng kt tnh hnh trong giai on t 1985 n 1987, c th ni y l giai on hnh thnh ng li chnh tr ca t nc v mc no l s tp hp lc lng u tranh chng li nhng bin dng ca ch ngha x hi. T thng 4 nm 1987 bt u din ra qu trnh phn ha cc lc lng x hi. Giai on n nm 1988 l thi k hot ng ca cc phong tro dn tc, hnh thnh cc c cu chnh tr (ng phi, phong tro, nhm), nhiu phe nhm c thnh lp lc cn tn ti cho n ngy hm nay. i khi tht kh nh gi ng ngha ca nhng s thay i trong lnh vc kinh t v x hi, nhng giai on , theo chng ti, li du n quan trng trong lch s t nc chng ta. y l ln u tin qun chng nhn dn nhn thc c s cn thit ca x hi dn s v kh nng thng qua c ch ca n tc ng ln tin trnh pht trin chnh tr ca t nc. D khng phi tt c cc lnh vc u t c kt qu kh d, nhng tt c x hi v tng ngi dn tri qua trng hc dn ch, hc c nhng iu s ng nht v y chnh l c s cho qu trnh pht trin trong tng lai. Sau l giai on khi m cc t chc cng dn xut hin mt cch t pht bt u lin kt trn c s cc cng lnh chnh tr v cui nm 1988 c t nht l bn cng lnh sau:

Dn ch cp tin Ci cch t do Cng sn bo th Dn tc yu nc.

(Nu phng Ty bo th l nhng ngi ng h cc gi tr ca ch ngha t bn nh t do kinh doanh, ch ngha c nhn, t hu, th Nga ngi ta li coi nhng ngi mun khi phc nh nc cng sn ton tr l lc lng bo th.) Vn cn nhng c gng tin hnh cng cuc ci cch di s lnh o ca ng Cng sn v ng ny, di s lnh o ca M. S. Gorbachev, khi mi bt u qu trnh ci t, cn duy tr c vai tr tp hp lc lng ca mnh. Nhng ng nh mt vai tr ngay khi cha thc thi. Gorbachev lc u rt c lng tng lp trung lu, nhng mt dn s ng h v trong tnh hnh phn b lc lng phc tp lc y, ng buc phi ng nghing gia phi cng sn chnh thng v phi ci cch. C s mu thun v tnh cch hai mt ca ng li chnh tr nh th l v Gorbachev tip tc l lnh t ca ci ng chng t khng cn kh nng tin hnh cc cuc ci cch c tnh cp tin na. Cuc khng hong thng 8 nm 1991 t du chm ht cho giai on ny, ko theo s tan r ca Lin X cng nh s phn ha su sc cc lc lng x hi.

Chng ti khng c nh nh gi cc s kin lc , v, mt mt vn ny rt kh v khng lin h trc tip n ti ca chng trnh. Nhng mt khc, chng ti cng mun nhn mnh rng y c th khng ch l kt qu ca nhng tin trnh chnh tr din ra trong nc t nm 1985. Theo chng ti y chnh l hu qu ca s pht trin c trong lnh vc kinh t, c trong lnh vc chnh tr ca giai on trc . D nhin l tht ng tic khi xu hng ch yu trn ton th gii l hp nht th ti Lin X c xu hng ch o li l li tm. Nhng chng ti tin rng y l qu trnh tt yu, cc nc cng ha thuc Lin X c phi vt qua giai on mi c th nhn thc c rng nhiu vn khng th gii quyt ring r c; chng ti tin rng chng ta s c chng kin cc cuc i thai ca nhng nh nc bnh ng, tn trng truyn thng v vn ha ca nhau, cng quan tm n vic hp tc v thc s mun t c s ng thun. Hip c k vo cui nm 1991 (Tha thun v Tuyn b v s hp tc ca cc nc c lp SNG) c th coi l bc i u tin. Ngha l c nhng c gng nhm a vo thc tin hnh thc quan h chnh tr v php l mi gia mi mt nc cng ha c ca Lin X. Mt mt c th ghi nhn rng SNG t c mt s thnh tu nht nh trong cc lnh vc khc nhau: th nht, c s phi hp trong vic thc hin cng cuc ci cch trong lnh vc kinh t; t c tha thun v vn quyn con ngi ph hp vi cc tiu chun quc t; v cui cng, cng nhau gii quyt cc vn an ninh v s thng nht ca khng gian chin lc v quc phng. Nhng mt khc cng khng c qun rng cn rt nhiu vn phc tp trn bc ng a nhng tha thun ni trn vo cuc sng. M quan trng nht l: c nhiu cuc xung t sc tc cuc chin gia Armenia v Azerbaijan nhm ginh quyn kim sot Nagornui Karabak din ra nhiu nm; xung t sc tc Nam Osetia; Tajikistan, Gruzia, v.v; vic xut hin cc ng bin gii quc gia mi l nhng cn tr cho vic lun chuyn hng ha v tin t gia cc nc thuc Lin X c; hu nh tt c cc nc c lp u to ra n v tin t ca chnh mnh d rng thi gian gn y mt s nc c nh quay li vi mt h thng tin t thng nht; c nhiu phc tp trong vic vi phm quyn con ngi m trc ht l ca ngi Nga sng ti cc nc cng ha c. y cha phi l ton b cc vn m nc Nga t ra v mun gii quyt trong lnh vc i ngoi vi cc nc cng ha thuc Lin X c. Cc tin trnh chnh tr ni b ca Nga Trong bn nm qua ti Lin bang Nga din ra cc cuc ci cch chnh tr su rng. Cc cuc ci cch nh th din ra trong th i u ca cc lc lng chnh tr khc nhau. Cc giai on ch yu ca cuc u tranh din ra nh sau: thng Ba nm 1990 tin hnh tuyn c a ng u tin. C quan i din gm i hi i biu Nhn dn v X Vit Ti cao lng vin ca Lin bang Nga c thnh lp. Cc i biu i hi v X Vit Ti cao c th thnh lp cc nhm theo lut nh. hnh thnh cc nhm theo quan im chnh tr, theo vng v lnh vc sn xut. D cn nhiu khim khuyt, cc i biu trong cc c quan i din tip thu c kinh nghim v cng qu bu, chng ti tin tng rng cc kinh nghim s gp phn thc y qu trnh thng tin dn ch ca nc ta. V cha c kinh nghim m phn, cha c kinh nghim tha hip v mc ch chin lc; quc hi cha c cc chnh khch chuyn nghip; b p lc ca cc lc lng bo th cng nh ch ngha bo th ginh th thng phong trong gii lnh o cc c quan dn c dn n cc cuc khng hong v nhng cuc bu c mi. Bc th hai l cuc trng cu dn ton Nga vo nm 1991 vi kt qu l vic thnh lp chc v Tng thng. Tng thng u tin ca Lin bang Nga l B. N. Yeltsin, ngi ginh c 57,3% phiu bu (ch c 74% ca tri tham gia b phiu). Tng thng lp ra chnh quyn hnh php gm b my ca Tng thng, Hi ng Tng thng, chnh ph. Vi chnh quyn hnh php nh

th, Tng thng tin hnh ci t h thng qun l mnh lnh quan liu trn tt c cc hng: kinh t, chnh tr, vn ha, x hi. Bc th hai trn con ng dn ch ha t nc l cuc bu c v ton dn thng qua Hin php vo ngy 12 thng 12 nm 1993. Theo chng ti vic thng qua o lut c bn l bc ci t quan trng, lm cho dn ch tr thnh hin thc (vi iu kin l tt c cc cng dn Nga, cc t chc chnh tr v kinh t ca nh nc u tun th Hin php v php lut). Nh vy l khi tng kt cc thnh qu t c, chng ta c th c nhng nh gi khc nhau v nhng chuyn bin din ra trn t nc chng ta, chng ta c th chp nhn hay phn i, nhng khng th khng cng nhn rng chng ta ang sng mt t nc khc hn trc y. Chng ta ang sng t nc cng ha lin bang vi ngi ng u l tng thng. Tam quyn phn lp bao gm lp php, hnh php, t php l r rng. c nhng c gng nhm thnh lp h thng kim ch v i trng nhm ngn chn s lm quyn ca bt k nhnh quyn lc no. o lut ch yu ca t nc (Hin php) c ton dn nht tr thng qua, c nhng bc tin quan trng trong vic thnh lp x hi cng dn (B t php ng k 80 ng phi v t chc x hi khc nhau). tin hnh cc cuc bu c a ng u tin. Ngha l c nhng bc tin rt ln trong lnh vc chnh tr. Nhng cc ci cch kinh t th li din ra mt cch chm chp, i khi cn lm cho i sng ca i b phn dn chng cng thm xu i. Chng ta hiu r rng chuyn i sang cc quan h kinh t th trng l cng vic y kh khn, phc tp. Hi vng rng khng phi l nhng kh khn khng th vt qua c trong qu trnh dn ch ha x hi. Chng ti cho rng Hin php c c tun th hay khng, c ch ca x hi cng dn c th hot ng hay khng, liu chng ta c th vt qua c nhng th thch ca giai on chuyn tip n mt nn kinh t th thng... hay khng, mt phn ln ty thuc vo mi chng ta. Ni mt cch khc, s phn ca nn dn ch nm trong tay mi chng ta. Chng ta s sng trong mt t nc nh th no trong tng lai? Cu tr li ph thuc vo mi chng ta. Tin rng y s l mt nc Nga vn minh, y sc mnh v dn ch.

Ph lc
Tuyn ngn quc t v nhn quyn
Li ni u Xt rng: S cng nhn nhn phm v nhng quyn bnh ng khng th tc ot ca ca tt c mi ngi trong i gia nh nhn loi l nn tng ca t do, cng l v ha bnh trn ton th gii. Xt rng: Vic xem thng v ch p quyn con ngi tng dn n cc hnh ng d man, lm xc ng lng tm nhn loi, vic xy dng mt th gii trong mi ngi c hng t do ngn lun, t do t tng, c gii thot khi ni s hi v ngho i phi c tuyn xng nh l c vng cao c nht ca con ngi. Xt rng: Quyn con ngi cn c bo v bng php lut m bo rng con ngi khng b bt buc phi s dng bin php cui cng l vng dy chng li c ti v p bc. Xt rng: Mi quan h hu ngh gia cc dn tc cn c khuyn khch v m rng. Xt rng: Cc dn tc tham gia Lin hip quc ti khng nh trong Hin chng nim tin vo nhng quyn cn bn ca con ngi, vo nhn phm v phm gi ca mi c nhn, vo quyn bnh ng nam n v quyt nh thc y tin b x hi cng nh ci thin iu kin sng trong bi cnh ngy cng t do hn. Xt rng: Cc quc gia hi vin cam kt hp tc vi Lin hip quc nhm gp phn c v vic tn trng nhn quyn v cc quyn t do cn bn khc. Xt rng: Mt nhn thc chung v c im ca cc quyn v quyn t do c ngha c bit quan trng trong vic thc thi y cam kt nu trn. Nay, I HI NG [Lin hip quc] long trng cng b TUYN NGN QUC T V NHN QUYN nh l tiu chun chung phi hng ti cho tt c mi ngi v mi quc gia, mi ngi, mi t chc x hi lun lun theo st tinh thn ca Bn Tuyn Ngn, bng con ng ging dy v hc tp gp phn thc y s tn trng cc quyn v quyn t do v bo m, bng nhng bin php tin b trn bnh din quc gia cng nh quc t, s tha nhn v thc thi mt cch rng khp v hu hiu cc quyn khng ch i vi cc dn tc ca cc nc hi vin Lin hip quc m cn i vi cc dn tc thuc quyn y tr ca h. iu 1: Tt c mi ngi sinh ra u t do v bnh ng v nhn phm v quyn li. Tt c mi ngi u c t nhin ph cho l tr v lng tm v phi i x vi nhau trong tinh thn bc i. iu 2: Mi ngi, khng phn bit chng tc, mu da, gii tnh, ngn ng, tn gio, quan im chnh tr hay bt k quan im no khc, khng phn bit quc tch hay ngun gc x hi, ti sn, ng cp v a v x hi khc, u c hng cc quyn v quyn t do cng b trong Bn Tuyn Ngn ny.

Ngoi ra, khng c phn bit i x vi con ngi trn c s qui ch chnh tr, php lut v a v quc t ca quc gia hay lnh th m ngi sng, cho d lnh th l c lp, b bo h, khng c t tr hay b nhng hn ch no khc v ch quyn. iu 3: Mi ngi u c quyn sng, quyn t do v an ninh thn th. iu 4: Khng ngi no b gi trong tnh trng n l hay mt t do; ch n l v bun bn n di mi hnh thc u b nghim cm. iu 5: Khng ngi no phi chu tra tn, b trng pht hay i x mt cch v nhn o v c tnh cch lng nhc. iu 6: Mi ngi, d u, cng u c quyn c cng nhn t cch php l ca mnh. iu 7: Tt c mi ngi u bnh ng trc php lut v c quyn c php lut bo v, khng c bt k s phn bit no. Mi ngi u c quyn c bo v nh nhau, chng li mi s k th vi phm Bn Tuyn Ngn ny, cng nh chng li mi s khiu khch dn n k th nh vy. iu 8: Mi ngi u c quyn i hi cc ta n quc gia c thm quyn khi phc mt cch hu hiu cc quyn ca mnh khi c cc hnh vi vi phm cc quyn cn bn do Hin php v php lut qui nh. iu 9: Khng ai c th b bt b, giam gi hay lu y mt cch c on. iu 10: Mi ngi u c quyn nh nhau trong vic c xt x mt cch cng khai v cng bng bi mt ta n c lp v v t xc nh cc quyn v trch nhim cng nh nhng li buc ti chng li mnh. iu 11: 1. Mi ngi, khi b truy t trc php lut, vn c quyn c coi l v ti cho n khi ti li ca ngi c chng minh theo lut nh trong mt phin ta cng khai vi iu kin ngi c cung cp tt c cc m bo cn thit cho vic bin h. 2. Khng ai c th b kt n do thc hin hoc khng thc hin cc hnh ng m lc lut php quc gia hay quc t khng coi y l ti c. Cng khng c p t hnh pht nng hn hnh pht c n nh vo lc ti c xy ra. iu 12: Khng ai c th b can thip mt cch c on vo i sng c nhn v gia nh, cng nh b xm phm v nh , b mt th tn hay danh d v ting tm ca mnh. Mi ngi u c quyn c php lut bo v chng li nhng s can thip v xm phm nh th.

iu 13: 1. Mi ngi u c quyn t do i li v t do c tr trong bin gii quc gia. 2. Mi ngi u c quyn ri b bt k nc no, k c nc mnh v c quyn tr v x s. iu 14: 1. Trc s ngc i, mi ngi u c quyn t nn v tm ch dung thn ti cc quc gia khc. 2. Quyn ny khng th c p dng trong trng hp b truy n thc s v phm ti khng c tnh cht chnh tr hay do nhng hnh vi i ngc li cc mc tiu v nguyn tc ca Lin hip quc. iu 15: 1. Mi ngi u c quyn c quc tch. 2. Khng ai c th b tc b quc tch hay b tc b quyn thay i quc tch mt cch c on. iu 16: 1. Nam v n n tui trng thnh, khng phn bit chng tc, quc tch hay tn gio, u c quyn kt hn v lp gia nh. Nam n c quyn nh nhau khi kt hn, trong i sng v chng v khi li hn. 2. Hn nhn ch c th c tin hnh vi s ng hon ton v t nguyn ca c hai bn. 3. Gia nh l n v t nhin v cn bn ca x hi v c quyn c x hi v nh nc bo v. iu 17: 1. Mi ngi u c quyn s hu ti sn, c nhn cng nh tp th. 2. Khng ai c th b tc ot ti sn mt cch c on. iu 18: Mi ngi u c quyn t do t tng, t do lng tm v t do tn gio; quyn ny bao gm quyn t do thay i tn gio hay tn ngng cng nh quyn t do thc hnh tn gio hay tn ngng ca mnh vi t cch c nhn hay tp th, ni cng cng hay trong ch ring t bng cch truyn dy, th phng, v thc hin cc nghi l tn gio. iu 19: Mi ngi u c quyn t do t tng v t do ngn lun; quyn ny bao gm quyn gi quan im ca mnh m khng b can thip v quyn tm kim, nhn v qung b thng tin v t tng bng mi phng tin khng ph thuc vo bin gii quc gia. iu 20: 1. Mi ngi u c quyn t do hi hp v lp hi mt cch n ha. 2. Khng ai c th b p buc tham gia vo bt k hi on no.

iu 21: 1. Mi ngi u c quyn tham gia qun l t nc ca mnh, mt cch trc tip hoc thng qua cc i biu c la chn mt cch t do. 2. Mi ngi u c quyn nh nhau trong vic nhn lnh chc v trong cc c quan nh nc ca mnh. 3. ch ca nhn dn phi l nn tng quyn lc ca chnh ph; ch ny phi c th hin thng qua cc cuc bu c nh k v trung thc, c tin hnh theo phng thc ph thng v bnh ng phiu, b phiu kn hay bng cc hnh thc bu c t do tng ng khc. iu 22: L mt thnh vin ca x hi, mi ngi u c quyn an sinh x hi v thc hin cc quyn thit yu trong cc lnh vc kinh t, x hi v vn ha thng qua cc n lc ca quc gia v hp tc quc t ph hp vi c cu v ti nguyn ca mi nc bo v nhn phm v s pht trin t do ca c nhn mnh. iu 23: 1. Mi ngi u c quyn lao ng, quyn t do la chn cng vic, quyn c cc iu kin lao ng cng bng v thun li v quyn c bo v khi nn tht nghip. 2. Mi ngi, khng phn bit, nu lm vic ging nhau th u c tr lng nh nhau. 3. Mi ngi lao ng u c quyn c nhn th lao cng bng v thch hp, m bo cho bn thn v gia nh mt cuc sng xng ng vi nhn phm v c tr gip thng qua cc phng tin an sinh x hi khc, khi cn. 4. Mi ngi u c quyn thnh lp v tham gia cc nghip on bo v quyn li ca mnh. iu 24: Mi ngi u c quyn ngh ngi v gii tr, k c quyn gii hn s gi lm vic mt cch hp l v quyn c ngh nh k c tr lng. iu 25: 1. Mi ngi u c quyn c hng mt mc sng ph hp bao gm thc n, qun o mc, nh , chm sc y t v cc dch v x hi cn thit khc nhm m bo sc khe v hnh phc cho bn thn v gia nh, c quyn an sinh x hi trong lc tht nghip, au m, tn ph, ga ba, gi lo hoc cc trng hp mt phng tin kim sng khc v nhng hon cnh nm ngoi kh nng kim sot ca mnh. 2. B m v tr em c quyn chm sc v gip c bit. Tt c tr em, trong hay ngoi gi th, u c x hi bo v nh nhau. iu 26: 1. Mi ngi u c quyn i hc. Hc tp phi c min ph, ch t l i vi bc tiu hc v c s. Gio dc tiu hc l bt buc. Cc trng k thut v dy ngh phi m rng ca cho mi ngi, cc trng i hc cng phi m rng ca mt cch bnh ng trn c s ti nng ca mi ngi.

2. Gio dc phi nhm pht trin con ngi ton din v thc y s tn trng nhn quyn v cc quyn t do cn bn. Gio dc phi c v s cm thng, lng khoan dung v tnh hu ngh gia cc dn tc, gia cc nhm sc tc v tn gio v h tr hot ng ca Lin hip quc trong vic duy tr ha bnh. 3. Cha m c quyn u tin trong vic la chn hnh thc hc tp cho cc con nh ca mnh. iu 27: 1. Mi ngi u c quyn t do tham gia vo i sng vn ha ca cng ng, c quyn thng thc ngh thut, tham gia vo tin trnh pht trin ca khoa hc v hng th cc thnh qu ca n. 2. Mi ngi c quyn c bo v cc quyn li vt cht cng nh tinh thn ca cc tc phm khoa hc, vn chng hay ngh thut m ngi l tc gi. iu 28: Mi ngi u c quyn c sng trong mt trt t x hi v quc t, trong cc quyn v quyn t do c tuyn co trong bn Tuyn Ngn ny c th c thc hin mt cch y . iu 29: 1. Mi ngi u c trch nhim i vi cng ng m ch trong nhn cch ca h mi c iu kin pht trin mt cch t do v ton din. 2. Trong khi thc hin cc quyn v quyn t do, mi ngi ch phi chu nhng hn ch do lut nh ch vi mc ch duy nht l bo m s cng nhn v tn trng cc quyn v quyn t do ca nhng ngi khc cng nh tha mn cc i hi chnh ng v lun l, trt t cng cng v phc li chung ca x hi dn ch. 3. Vic thc hin cc quyn v quyn t do ny, trong bt k trng hp no, cng khng c i ngc li cc mc ch v nguyn tc ca Lin hip quc. iu 30: Khng mt iu khon no trong Bn Tuyn Ngn ny c th c din gii nh l s cho php mt nc, mt nhm hay mt c nhn bt k tham gia vo nhng vic hay c nhng hnh ng nhm ph hoi cc quyn v quyn t do c tuyn co trong Bn Tuyn Ngn ny. (Ph lc c tham kho bn Anh vn ti a ch: http://www.un.org/Overview/rights.html)

Bn ting Vit 2006 talawas Ngun: N. B. Davletshina, B. B. Kimlika, R. J. Klark, D. U. Rai, Ch dn ch: Nh nc v X hi, Moskva, 1995; http://ihtik.lib.ru/politolog_14avg2005/