Giáo trình Quản lý di sản văn hóa với phát triển du lịch: Phần 1

Chia sẻ: Bautroimaudo Bautroimaudo | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:90

Thêm vào BST

Báo xấu

59
lượt xem 11
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Giáo trình Quản lý di sản văn hóa với phát triển du lịch: Phần 1 cung cấp cho người học những kiến thức như: Sản phẩm du lịch nhìn từ góc độ văn hóa lí luận chung; Nguyên tắc và nội dung quản lí di sản văn hóa với phát triển du lịch. Mời các bạn cùng tham khảo!

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Giáo trình Quản lý di sản văn hóa với phát triển du lịch: Phần 1

GIÁO TRÌNH QUẢN LÝ^ DI SẢN VĂN HÓA VỚI PHÁT TRIỂN DU LỊCH Ford Poundatinn
PGS.TS. LÊ HỔNG LÝ (Chủ biên) TS. DƯƠNG VĂN SÁU - TS. ĐẶNG HOÀI THU GIÁO TRÌNH QUẢN LÍ DI SẢN VĂN HÓA VỚI PHÁT TRIỂN DU LỊCH (Giáo trình dành cho sinh viên đại học và cao đẳng các trường văn hóa - nghệ thuật) NHÀ XUẤT BẢN ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI ■ t •
MỤC LỤC Trang Lòi nói đầu 5 Chương I SAN PHẨM DU LỊCH NHÌN TỪ GÓC Đ ộ VĂN HÓA LÍ LUẬN CHUNG M 1.1. Một số khái niệm và quan điếm vềvăn hóa và di sản văn hóa 9 1.1.1. K h á i n i ệ m v ă n h ó a 12 1.1.2. Khái niệm di sán vân hóa 19 1.1.3. Quan điểm về di sản văn hóa 21 1.2. Những vấn đề cấp bách đối vói du lịch hiện nay và quan điểm của Nhà nước về phát triển du lịch 23 1.2.1. Khái niệm du lịch 23 1.2.2. Những vấn đề cấp bách đối với du lịch hiện nav 25 1.2.3. Quan điểm của Nhà nước về phát triển du lịch 29 1.2.4. Một số loại hình du lịch 31 1.3. Du lịch văn hóa 37 ] .3.1. Vai trò và đặc điếm của kho tàng di san văn hóa Việt Nam trong hoạt động du lịch 41 1.3.2. Khai thác di sán văn hóa đế phát triểndu lịch 42 1.4. Tóm tắt chưong I 50 Hưóng dẫn tự học chương I 52 Chưo'ng II NGUYEN TẤC VÀ NỘI DUNG QUẢN LÍ DI SÁN VÃN HÓA VỚI PHÁT TRIẼN DU LỊCH 54 2.1. Những vấn đề chung về quản lí di sản văn hóa với phát triển du lịch ở Việt Nam 54 2.1.1. Quàn lí văn hóa và quản lí di sản văn hóa 54 2.1.2. Mối quan hệ giữa quán lí di sản văn hóa với phát triến du lịch 56 2.1.3. Tác động tương hỗ giữa hoạt động du lịch và hệ thống di sản văn hóa 60 2.1.4. Những yêu cầu cần đạt được trong công tác quản lí di sàn văn hóa với phát triển du lịch 66 2.2. Nguyên tắc của quản lí di sản văn hóa vói phát triển du lịch • ,ỏ’ Việt T Nam, 67 2.2.1. Một sô quan điêm có liên quan đên di sán văn hóa và quán lí di sản văn hóa 67 2.2.2. Những nguyên tắc cơ bàn của quá trình quản lý di sán văn hóa với phát triến đu lịch 72
2.3. Nội dung CO’ bản của công tác quản lí di sản văn hóa vói phát triển du lịch ở' Việt Nam 77 2.3.1. Quản lí về đương lối chính sách phát triến 77 2.3.2. Quản lí nhân sự 79 2.3.3. Quản lí hệ thống cơ sở hạ tầng, trang thiết bị vật chất kỹ thuật 81 2.3.4. Quản lí các hoạt động dịch vụ 83 2.3.5. Quản lí tài chính 86 2.4. Tóm tắt chương II 87 Hướng dẫn tự học chưoug II 89 Chương III 91 QUY TRÌNH TỘ CHỨC VÀ QUẢN LÍ DI SẢN VẤN HÓA VỚI PHÁT TRIỂN DU LỊCH 91 3.1. Xác định di sản văn hóa 91 3.2. Mô tả di sản văn hóa 93 3.2.1. Mô tả di sản văn hóa vật thể 94 3.2.2. Mô tả di sản văn hóa phi vật thể 109 3.3. Đánh giá di sản văn hóa 127 3.3.1. Đánh giá tiềm năng phát triển du lịch tại khu vực di sản văn hóa 129 3.3.2- Đánh giá đường lối, chính sách thuận lợi cho phát triến du lịch tại khu vực di sản vãn hóa 130 3.3.3. Đánh giá khả năng đầu tư, hợp tác phát triển du lịch tại khu vực di sản văn hóa 131 3.3.4. Đánh giá hoạt động xúc tiến và quảng bá du lịch tại khu vực di sản văn hóa 134 3.4. Hoạch định chính sách, biện pháp quản lý 134 3.4.1. Quản lí việc sử dụng và bảo vệ khu vực di sản văn hóa 136 3.4.2. Quản lí quy hoạch phát triển du lịch 137 3.4.3. Quản lí kinh doanh dịch vụ du lịch 139 3.4.4. Tổ chức các hoạt động nghiên cứu khoa học và hợp tác quốc tế 140 3.4.5. Khuyến khích cộng đồng tham gia bảo tồn di sản văn hóa đế phát triển du lịch 141 3.4.6. Tăng cường quảng bá du lịch 141 3.5. Tóm tắt chương III 143 Hướng dẫn tự học chưo'ng III 145 Tài liệu tham khảo 146 4
LỜI NÓI ĐẦU 1. Trong một thời gian dài ở nước ta, di san văn hóa luôn được Nhà nước chú trọng báo tồn, gìn giữ với vai trò là những giá trị văn hóa tịch sử cùa cha ông đê lại. Chúng ta trân trọng và yêu quý những di sản đó, nhưng chú yếu vẫn là gìn giữ như gìn giữ một bao vật, một kỉ niệm về quá khứ. Trong những giai đoạn lịch sử khác nhau, vai trò của di sản có những đóng góp nhất định vào công cuộc bảo vệ đất nước, chẳng hạn như các di tích lịch sử cùng với những giai thoại, truyền thuyết hay những cứ liệu lịch sử có thật của các di tích và sự kiện như đền Hùng, đền Kiếp Bạc, thành c ổ Loa, sông Như Nguyệt, Vân Đồn. thành Nhà Hồ, Bình Ngô Đại Cáo. hội nghị Diên Hồng,... là những bài học lịch sử hun đúc nên lòng yêu nước, ý chí quật cường chống giặc ngoại xâm của toàn dân tộc. Trong các cuộc chiến đấu đó, những người ra trận hay những người ở hậu phương đều m ang trong minh chiều sâu văn hiến mấy ngàn năm dựng và giữ nước cúa dân tộc. Chính từ đó mà người Việt Nam đã làm nên những chiến thắng oanh liệt trong tất cả các cuộc kháng chiến chống ngoại xâm. Vai trò của các di sản văn hóa đã làm tròn bổn phận của mình trong quá khứ lịch sử. Bên cạnh các di sản vật thể là một khối lượng vô cùng phong phú các di sản phi vật thể. Đó là các truyền thuyết, giai thoại lịch sử, câu chuyện dân gian và đặc biệt là lễ hội liên quan đển các di tích như đền Hùng, đền Kiếp Bạc, đền Đinh Lê, đền Hai Bà Trưng. Tản Viên Sơn với nhiều đền miếu liên quan - những lễ hội mà khi nhắc đến, mọi người dân Việt Nam đều thấy đó là những di sán độc đáo của cha ông mình đế lại cho muôn đời sau. Những làng nghề thủ công truyền thống với nhiều sản phấm như gốm Bát Tràng, Phù 5
Lãng, Chu Đậu; nghề sơn mài, nghề tiện khắc gồ...: những làng hát Quan họ, hát Dô, hát Chèo Tàu, hát Xoan... cùng nhiều giá trị văn hóa phi vật thể khác như tri thức dân gian, phong tục tập quán cua các làng cổ, văn hóa ẩm thực... đều là những giá trị văn hóa có thế khai thác du lịch, phục vụ sự phát ữiển kinh tế của đất nước. Khi đất nước trở lại thanh bình, di sản văn hóa trước đây đã khích lệ lòng yêu nước, từ chồ là một trong các động lực đê chiến thắng kẻ thù, nay phải làm sao để trở thành sức mạnh trong việc phát triển kinh tế, xây dựng đời sống của nhân dân? Đó là vấn đề đặt ra với các di sản văn hóa của chúng ta. Đây cũng chính là yêu cầu mà các Nghị quyết của Đảng luôn đề ra nhằm biến ''Văn hóa là mục tiêu, nền tảng, động lực của sự phát triển xã hội". Nhất là khi đời sống kinh tế được nâng cao như hiện nay, vai trò của những giá trị văn hóa càng được coi trọng và vai trò ấy được khai thác tốt nhất là trong các hoạt động du lịch, một trong những ngành kinh tế phát triển nhất trong các xã hội hiện đại. c ỏ thể nói, du lịch chính là nơi mà các di sản văn hóa được khai thác triệt để nhất và cũng hiệu quả nhất. Du lịch là một ngành kinh tế tổng họp, trong quá trình phát triển, du lịch khai thác các giá trị cúa kho tàng di sản văn hóa dân tộc để đem lại lợi ích kinh tế, văn hóa - xã hội to lớn. Tuy nhiên, trong quá trình khai thác kho tàng di sản văn hóa, du lịch sẽ tác động và làm biến đổi mạnh mẽ kho tàng ấy của cha ông ta. Điều đó luôn khiến cho vấn đề quản lí, khai thác, bảo tồn, chấn hưng và phát triển kho tàng di sản văn hóa của dân tộc có một vai trò đặc biệt quan trọng. Vì thế, chúng tôi thấy, trang bị cho sinh viên những kiến thức về uQuản lí di sản văn hóa với phát triên du lịch" là việc làm cần thiết trong giai đoạn hiện nay. 2. Môn học này cung cấp cho sinh viên những kiến thức cơ bán về một số vấn đề liên quan đến văn hóa, di sản văn hóa, du lịch, du lịch văn hóa và những sản phẩm du lịch văn hóa - những quan điếm về quản lí và khai thác những di sản văn hóa ấy cho phát triền du lịch ớ 6
nước ta. Từ đó chỉ ra nhữne nội dung và nguyên tắc quán lí các di sán văn hóa nhằm phục vụ việc phát triên du lịch. Đồng thời, môn học cũng trình bày quy trình tổ chức và quản lí di san đế phát triển du lịch. Bằng cách đó sinh viên sẽ được rèn luyện các kĩ năng lí thuyết và thực hành đế họ có thể làm tốt công việc này khi được giao. 3. Giáo trình này được chia thành ha chương dưới sự chu biên của PGS. TS. Lê Mồng Lý với sự phân công như sau: - Chương I do PGS.TS. Lê Hồns Lý biên soạn - Chương II do TS. Dương Văn Sáu biên soạn - Chương III do TS. Đặng Hoài Thu biên soạn Ngoài ra. trong quá trình biên soạn còn có sự đóng góp của Hoàng Thị Phương trong việc biên tập và hoàn chỉnh ban thảo cuối cùng. Chương 1: San phẩm du lịch nhìn lừ góc độ văn hóa lí luận chung. Trong chương này chúng tôi bàn đến những vấn đề liên quan đến văn hóa và những khái niệm, những vấn đề liên quan đến di sản và những khái niệm công cụ trong lĩnh vực này. một sốvấn đề về du lịch và du lịch văn hóa. Người đọc sẽ có một sự hiếu biết tống quan về các vấn đề văn hóa, di sản văn hóa, du lịch và du lịch văn hóa... Đồng thời chúng tôi cũng giới thiệu những quan điểm chính thống của Nhà nước trong việc quản lí di sản văn hóa và phát triển du lịch. Chương II: Nguyên tắc và nội dung quản lí di sản văn hóa đế phát triển du lịch. Ở chương này, trên cơ sở của những vấn đề lí luận của chương I. giáo trình sẽ xem xét những vấn đề chung về quản lí di sản đề phát triển du lịch, những nguyên tấc và nội dung cua nó nhàm tạo ra những sản phẩm du lịch văn hóa. Chương III: Ọuy trình tổ chức và quản lí di sán văn hóa với phát triến du lịch. 7
Đây là chương đề cập đến những vấn đề cụ thể. những kĩ năng thực hiện việc quan !í di sản văn hóa nhàm phái trién du lịch. Những quy trình quản lí và tổ chức sẽ dược trình bày tại chưưng .này giúp cho người đọc thấy được những mô hình, cũng như phương pháp thực hiện việc quán lí và tố chức tại các di sán văn hóa để phát triển du lịch. Đó cũng là mục tiêu mà giáo trình muốn đạt tới. Ngoài ra. giáo trình cũng sẽ xem xét việc quản lí các di sản văn hóa như thế nào đế tồ chức và phát huy những giá trị của nỏ vào việc phát triên du lịch, tạo ra nguồn lợi kinh tế cho đất nước, đồng thời qua đó. giữ gìn các di sản văn hóa cúa tất cả các dân tộc đang cùng nhau sinh sống trên đất nước ta. 4. Trong quá trình biên soạn giáo trình, chúng tôi đã nhận được sự giúp đỡ nhiệt tình cứa Quỳ Ford, Trung tâm A & c. Trường Đại học Văn hóa Hà Nội, cùng các chuyên gia, các nhà nghiên cứu và các bạn đồng nghiệp. Chúng tôi vô cùng biết ơn và xin có lời cam tạ chân thành đến tất cả Quý vị. 5. Đây là lần đầu tiên chúng tôi thực hiện giáo trình nên chắc chắn không tránh khỏi những sai sót. Vì vậy, chúng tôi rất mong nhận được sự đóng góp của các nhà nghiên cứu, các đồng nghiệp và các bạn sinh viên đế chúng tôi có thế hoàn thiện giáo trình trong những lần xuất bản tiếp theo. Nhóm biên soạn 8
ChươNq I SẢN PHẨM DU LỊCH NHÌN TỪ CÓ C ĐỘ VÃN HÓA LÍ LUẬN CHUNG 1.1. Một số khái niệm và quan điếm về văn hóa và di sản văn hóa Chúng ta đều biết, không phải bất kể một sản phẩm văn hóa nào cũng có thể khai thác như một sản phẩm du lịch, song không có một sản phẩm du lịch chính đáng nào lại không mang những giá trị văn hóa. Dù người ta đi thăm một danh lam thắng cảnh hay một di tích lịch sử hoặc di tích văn hóa thì bên cạnh cái đẹp. cái hoành tráng hay sự hấp dẫn bề ngoài hoặc sự cố kính của nó đều chứa đựng trong đó những giá trị văn hóa nhất định. Giá trị văn hóa như cái hồn của nhừng di tích ấy. nó làm tăng thêm vé đẹp và sự hấp dẫn bởi chiều sâu lịch sử hay bề dày văn hóa của di tích, v ấn đề ơ chồ, người khai thác có biết khai thác triệt đế những giá trị của nỏ hay không mà thôi. Vì vậy, việc xác định cho hết các giá trị văn hóa của mỗi di tích là điều cần thiết, cần có sự tham gia của rất nhiều người trong lĩnh vực này, mà trước hết là việc xác định cho đầy đủ về khái niệm văn hóa. ỉ* Cho đến nay, số lượng các định nghĩa về văn hóa đã không ngừng tăng lên tới con số hàng trăm. Qua nội dung các định nghĩa cho thấy, hầu hết không phải các nhà khoa học có sự khác nhau hay mâu thuẫn trong việc xác định khái niệm, mà chỉ do mục đích và góc nhìn khác nhau của họ trong từng công việc nghiên cứu. Đây cũng là việc bình thường, bởi vỉ ở mồi vị trí, người nghiên cứu đều muốn nhấn mạnh những công việc mình làm. Chắng hạn, nhà 9
nghiên cứu triết học nhìn văn hóa dưới góc độ tồng hợp với những quy luật chung của triết học, còn nhà nghiên cứu nghệ thuật lại nhấn mạnh góc độ m ĩ học và nghệ thuật của văn hóa, các nhà dân tộc học lại nhìn văn hóa trong nghĩa rộng cả về vật chất và tinh thần... Tuy nhiên, dù ở góc độ nào thì các nội dung của định nghĩa văn hóa cũng dần dần được bao quát đầy đú ở mội khía cạnh của nó. Sự phong phủ của các định nghTa cho thấy đối tượng văn hóa luôn là vấn đề được các nhà nghiên cứu đế ý và quan tâm. Đồng thời, nó cho thấy văn hóa cũng thay đồi theo thời gian và theo sự phát triển của xã hội, phù họp với những điều kiện mà nó tồn tại ở trong đó. Trong một giai đoạn lịch sứ nhất định, chúng ta đã có những quan niệm không đúng về văn hóa dẫn đến sự ứng xử máy móc và thô thiển. Chẳng hạn, có một thời gian chúng ta quan niệm ngành vãn hóa là’ “cờ, đèn, kèn, trống” với nghĩa chỉ là việc tuyên truyền cổ động cho những chủ trương hay chính sách chính trị của Nhà nước. Khi một chính sách nào đó ra đời, ngành văn hóa có nhiệm vụ tuyên truyền bàng các hoạt động thông tin, cổ động, sáng tác thơ ca, hò vè, phụ họa, phục vụ cho việc giải thích các chính sách đó đến đông đảo bà con, sao cho nhanh nhất, dề hiểu nhất. Ngoài ra. ngành văn hóa phải phục vụ những cuộc hội nghị, hội tháo bàng việc kẻ vẽ những băng rôn, khấu hiệu, treo đèn, kết hoa, phát loa truyền thanh, thông tin cổ động đế người dân biết đến sự kiện này. Có thời kì, người ta đánh đồng văn hóa với trình độ học vấn, vì thế, một thời gian dài, khi chúng ta khai lí lịch đều ghi ở mục trình độ văn hóa là: H ết phổ thông (hoặc lớp 10) hay Đại học. Việc này kéo dài khá lâu và phần nào đó ăn sâu vào kí ức của một bộ phận nhân dân, mãi đến những năm gần đây mới được sửa chữa. Thời gian diễn ra cuộc Cách mạng tháng Tám và sau đó là chiến thắng Điện Biên Phủ kết thúc cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp, trước những cơ hội vươn lên xây dựng một xã hội mới. 10
chủng ta vì quá háo hức với cái mới nên đã có những sai lầm trong việc ứne, xử với các giá trị văn hóa cũ như các di tích văn hóa, các phong tục tập quán, hội hè đinh đám, tín ngưỡng dân gian, khi cho đó là những tàn tích của chế độ phong kiến, thực dân. Hàng loạt đình chùa bị phá huỷ, nhiều hội hè và hoạt động tín ngưỡng bị cấm... Điều này, ớ một chừng mực nào đó đã kìm hãm sự phát triên của văn hóa và phá huỷ không ít những giá trị văn hóa truyền thống của dân tộc. Những ấu trĩ trong quan niệm văn hóa, xem nhẹ các yếu tố tâm linh, chưa coi trọng vai trò giáo dục trong gia đình, phó thác cho nhà trường và xã hội... đã phần nào dẫn đến sự thái quá, sa đà, sinh tâm lí dân chú quá trớn, gây ra những hậu qua lâu dài về sau này. Một trong những bất cập kể trên thế hiện trong quan hệ gia đình, nhất là việc giáo dục đối với con cái. Nhiều gia phong bị mất giá trị tốt đẹp. mối quan hệ cha con, anh em. họ hàng... bị coi nhẹ. dẫn đến không ít những hậu quả trong quan hệ ứng xứ sau này như mất đoàn kết trong gia đình, dòng họ, anh em tranh chấp đất đai, của thừa kế, mâu thuẫn kéo dài... Một thời gian dài, văn hóa chủ yếu được xem xét dưới góc độ các sinh hoạt văn hóa nghệ thuật như ca, múa, nhạc, sân khấu và các sinh hoạt văn nghệ khác. Nó thể hiện chỉ trên bề nổi cúa cuộc sống và phục vụ kịp thời cho những mục đích chính trị trong từng giai đoạn. Tuy nhiên, bề chìm của văn hóa như phong cách sống, mối quan hệ, cách ứng xử của con người trong các trường hợp khác nhau, lối sống văn minh, có kỉ luật, bảo vệ môi trường, cánh quan, sự tôn trọng con người và tôn trọng bản thân trong mồi con người, các hành vi, lối sống đạo đức... nhằm hình thành.nên một con người văn hóa thì chưa được chú trọng, mặc dù về mặt lí thuyết, chúng ta luôn nói đến điều đó - cái mà ngày nay ta gọi văn hóa là động lực của sự phát triển. Chẳng hạn, trở lại ví dụ về gia đình, nếu người con trong gia đình được giáo dục theo gia phong truyền thống kính 11
trên, nhường dưới, yêu quý cha mẹ, ông bà, tổ tiên... Nếu đứa trẻ được giáo dục tốt trong một gia đình có văn hóa, thì nó sẽ biết điều chinh mình trước những việc sai trái, biết sợ trước khi định làm một việc xấu, bởi nó nghĩ nếu minh gây ra chuyện không tốt thì không phải bản thân, mà cả gia đình họ hàng sẽ gánh chịu hậu quả, mang tiếng với dân làng, với hàng phố, thần linh sẽ trừng phạt... Ngược lại, nếu không có những lực cản vô hình bằng sự giáo dục văn hóa trong gia đình như vậy thì nó sẵn sàng làm mọi việc, bất chấp sợ hãi và hậu quả, có thể tội ác sẽ nguy hiếm hơn nhiều. Nhờ vào động lực của văn hóa, những động cơ không lành mạnh trong một con người đã được ngăn chặn, hoặc những thói quen do một nếp sổng thiếu văn hóa của chúng ta vốn đã được thể hiện từ bao đời mà không có sự điều chỉnh dù chỉ là những hành vi rất nhỏ như xả rác trên đường phố, nói to ồn ào nơi công cộng, nhổ bậy bừa bãi hay chen lấn xô đẩy nhau khi tắc đường trong lúc xếp hàng mua bán hay làm bất cứ một việc gì... Ngoài ra, trong suổt thời gian dài, chúng ta chỉ chú ý nhiều đến các hoạt động giải trí mang tính giáo dục mà chưa chú ý đến các hoạt động giải trí nhằm hướng tới sự giải tỏa những căng thẳng, giảm áp lực trong công việc và làm cho tâm hồn con người thư thái, thăng hoa để sáng tạo. Do vậy, hiểu cho hết những giá trị và vai trò của văn hóa là một sự cần thiết đối với tất cả mọi người, đặc biệt là nhừng người có liên quan và trực tiếp hoạt động trong ngành văn hóa. 1.1.1. Khải niệm văn hóa Trong một thời gian dài từ cuối thế kỉ XIX đến nay, các nhà nghiên cứu ở nhiều nước đã quan tâm đến việc tìm hiểu văn hóa trên thế giới và đã có những định nghĩa về nó. Tương tự như vậy ở nước ta, các nhà nghiên cứu cũng đưa ra không ít các định nghĩa về văn hóa. Cuộc bàn luận sôi nổi nhất có lẽ phái kế đến những cuộc trao đổi, hội thảo do Viện Văn hóa nghệ thuật thuộc Bộ Văn hóa khi đó tổ chức trong thời gian những năm 80 cua thế kỉ trước. Kết quâ của những trao đổi ấy được tập hợp trong một cuốn ki yếu 12
mang tên “Một vài suy n g h ĩ về một quan niệm vãn h ỏ à '{1 Dưới đảy chúng tôi xin lược trích một số ý kiến trong đó: "Văn hóa là những quá trình hoạt động sáng tạo của con neười theo hướng chân thiện mỳ và các sản phẩm của các hoạt động đó được lưu truyền từ đời này sang đời khác. Những cái đó có tác dụng phát triển các lực lượng bản chất của con người bao gồm cả lực lượng thể chất và lực lượng tinh thần (ý thức, khả năng sáng tạo) do đó làm cho xã hội tiến bộ"
• Xem văn hóa như là thuộc tính xã hội. • Quan điểm xã hội chức năng về văn hóa. nó xem văn hóa như là một hệ thống nằm trong hệ thống xà hội nói chung ‘1’. "Với tính chất là một hiện tượng xã hội, văn hóa là sự phát triển những lực lượng bản chất của con người nhàm vươn lên làm chủ thiên nhiên, xã hội và bản thân, thể hiện ra trong hoạt động sáng tạo của con người và trong những kết quả của hoạt động đó, thúc đẩy sự phát triển của nhân cách và của xã hội theo hướng đạt tới cái đúng, cái tốt và cái đ ẹ p "(2). Lúc sinh thời, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã có một quan niệm hết sức tổng quát về văn hóa: “Vì lẽ sinh tồn cũng như mục đích của cuộc sống, loài người mới sáng tạo và phát minh ra ngôn ngừ. chữ viết, đạo đức, pháp luật, khoa học. tôn giáo, văn học, nghệ thuật, những công cụ cho sinh hoạt hàng ngày về mặc, ăn, ở và các phương thức sứ dụng. Toàn bộ những sáng tạo và phát minh đó tức là văn hóa”(3). Thời gian cuối thế kỉ XX. một số nhà nghiên cứu khác cũng đề cập đến khái niệm văn hoá trong những công trình nghiên cứu cua mình, nhất là khi vấn đề văn hóa trở nên cấp thiết đối với đất nước trong những thập niên cuối thế kỉ XX. Theo Trần Ngọc Thêm: “Văn hóa là một hệ thống hữu cơ các giá trị vật chất và tinh thần do con người sáng tạo và tích lũy qua quá trình hoạt động thực tiễn trong sự tương tác giữa con người với mòi trường tự nhiên và xã hội của mmh,,
“Trong vô vàn cách hiểu, cách định nghĩa về văn hóa. ta có thể tạm quy về hai loại. Văn hóa hiếu theo nghĩa rộng như lối sống, lối suy nghĩ, lối ứng xử... Văn hóa hiểu theo nghĩa hẹp như văn học. nghệ thuật, học vấn... và tuỳ theo từng trường hợp cụ thể mà cỏ nhừng dịnh nghĩa khác nhau”(l). Tác giả Chu Xuân Diên xác định: bốn nét nghĩa chú yếu rút ra từ các định nghĩa khác nhau về văn hóa: 1. Văn hóa là một hoạt động sáng tạo chỉ riêng con người mới có. 2. Hoạt động sáng tạo đó bao trùm lên mọi lĩnh vực cứa đời sống con người: đời sống vật chất, đời sống xã hội. đời sống tinh thần. 3. Thành tựu của những hoạt động sáng tạo đó là các giá trị văn hóa, các giá trị văn hóa được truyền từ thế hệ này sang thế hệ khác bằng con đường giáo dục (hiếu theo nghĩa rộng). 4. Văn hóa của mồi cộng đồng người có những đặc tính riêng hình thành trong lịch sử, phân biệt cộng đồng người này với cộng đồng người khác|2). Như vậy, có rất nhiều định nghĩa về văn hóa. nhưng có lẽ định nghĩa của tác giá Văn hóa nguyên thuỷ (1871) là được trích dẫn nhiều nhất. Theo E. B. Taylor: văn hóa là chỉnh thê phức hợp bao gồm kiến thức, tín ngưỡng, nghệ thuật, đạo đức, luật pháp, phong tục và những năng lực, cũng như những thói quen mà con người nẳm bắt được khi là thành viên cúa cộng đồng. Nhà nhân học du lịch Anh p. Bums, đã đánh giá cao từ “nắm bắt■*’ của Taylor, theo ông: “nắm bắt” nó tạo ra sự khác biệt giữa những đặc tính mà được thừa kế theo con đường sinh học với những thuộc tính thu nhận được bằng cách học tập rèn luyện'31. "'Trần Quốc Vượng (Chủ biên), C ơ sơ văn hóa Việt Num, Nxb. Giáo dục, Sđd. tr. 23. (2) Chu Xuân Diên (1999), C ơ s ớ văn hóa Việt Num (bài gian ẹ), Thành phố Hồ Chi Minh, Sđd. tr 9. |3) P.M. Burns (1999), An introduction to tourism and A nlhropolog}1, Nxb, Routtlege, London và N ew York, Sđd, tr. 56. 15
Theo UNESCO năm 1982 thì văn hóa theo nghĩa rộng nhất “Văn hóa hôm nay có thể coi là tổng thể những nét riêng biệt tinh thần và vật chất, trí tuệ và xúc cảm quyết định tính cách của một xã hội hay của m ột nhóm người trong xã hội. Văn hóa bao gồm nghệ thuật và văn chương, những lối sống, những quyền cơ bán của con người, những hệ thống các giá trị, những tập tục và những tín ngưỡng: Văn hóa đem lại cho con người khả năng suy xét về bản thân, có lý tính, có óc phê phán và sống một cách đạo lý. Chính nhờ văn hóa mà con người tự thế hiện, tự ý thức được bản thân, tự biết m ình là một phương án chưa hoàn thành đặt ra để xem xét những thành tựu của bản thân, tìm tòi không biết mệt những ý nghĩa mới mẻ và sáng tạo nên những công trình vượt trội lên bản thân”(1). Trong UNESCO’s Universal declaration on Cultural Diversity (2001) định nghĩa: “Văn hóa là tập hợp những đặc điểm tâm linh khác biệt, vật chất, trí thức và tình cảm của xã hội hay một nhóm xã hội. Hơn nữa, nó (văn hóa) còn bao hàm nghệ thuật và văn học bên cạnh lối sống, cách cùng chung sống, với các hệ thống giá trị, truyền thống và tínngưỡng”(2). Hay như M. Dudgeon và M. Inhom (2004) định nghĩa: "Văn hóa là một ma trận của những cơ hội và sự lựa chọn nhiều vô hạn. Từ ngay nội trong một ma trận văn hóa, chúng ta cũng có thể trích ra được những luận điếm và những chiến lược làm xuống cấp và làm giảm giá trị của loài người chúng ta và cả những vấn đề phụ thuộc hay thoát khỏi cái văn hóa đó, cũng như sự kìm hãm cà cái tiềm năng tái tạo cúa văn hóa và sự đề cao văn hóa”(3). (1) Tuyên bố về những chính sách văn hóa - Hội nghị quốc tế do UNESCO chù trì từ 26 tháng 07 đến 06 tháng 08 năm 1982 tại Mêhicô. Dần theo: Trần Quốc Vượng (Chủ biên) (1998), C ơ s ở văn hóa Việt Nam, Nxb. Giáo Dục, Hà Nội, tr. 24. (2) UNFPA State o f world population 2008: UNESC O ’s Universal declaratiion on cultural diversity (2001), Sđd, tr. 12. (3) Sđd. 16
Cũng trong báo cáo này, thì "văn hóa được hình thành bởi những kiểu/ nhũng mô hỉnh mang ý nghĩa mà mọi nsười cùng chia sé nội trong những khung cánh cụ thể”; nói cách khác là "dặt văn hóa vào trong khung cánh cua nó là điều quan trọng". Do vậy "'văn hóa giúp hình thành cái cách con nẹicời song, anh hưởng đến sự nhận biết của hụ về phát triên và anh hướnẹ đến các cách tiếp cận phát triến"(])\à tất nhiên ánh hưởng đến du lịch. Xem cách xác định như vậy, thì văn hóa luôn có tính chất hai mặt: vừa phổ quát, vừa đặc thù. Đó là khái niệm bao trùm cua loài người, văn hóa được truyền từ đời này qua đời khác thông qua quá trinh rèn luyện nhập tâm văn hóa (encultnration). A. Haviland đã đưa khái niệm này ra như là cái chìa khỏa cho sự phát triển cúa con người: "Nhập tâm vãn hóa là một quá trình, mà qua đó vãn hóa được truyền từ thế hệ này qua thế hệ khác. Quá trình này bắt đầu ngay từ sau khi chào đời. được coi như quá trình tự nhận thức - đó là kha năng cảm nhận mình như là một vật thê trong thời gian và trong không gian, và dần tự phán xét các hành dộng cúa chính mình - nghĩa là bắt đầu phát triển. Để cho có thể tự nhận biết, cá nhân phái được cung cấp cả một môi trường hành vi. Điều này bát đầu ngav từ khi cá nhân đó học hỏi về một thế giới vật thể nhiều hơn là về chính mình. Và những vật thể này luôn được cảm nhận trong khuôn khổ mà chúng được cụ/thế hóa thông qua cái văn hóa mà ở đó cá nhân đó lớn lên. Mỗi cá nhản cùng một lúc đều được trao cho những định hướng về không gian, trần tục/ thực tại và chuẩn tắc”(2). Con đường phát triển cúa cá nhân nói riêng và con người nói chung, là cả chuồi thích nghi, như A. Haviland định nghĩa: “Thích nghi (Adaptation) là một quá trình mà qua đó các sinh vật sống dành được những sự điều chỉnh có lợi trong một mối trường có sẵn. và dành được những kết quả từ quá trinh đó; đấy là ( l , Sđd. (2) W.A. H aviland(1996), Sđd, tr. 121. 17
những đặc tính của sinh vật sống, phù hợp chúng với một tập họp các điều kiện cụ thể của môi trường mà, nói chung, chủng thấy mình ở trong đó',(l). “Như vậy, điểm lại các định nghĩa về văn hóa cho ta thấy một cái nhìn tổng quát *ề những ý kiến của các nhà nghiên cứu trong và ngoài nước. Nó thể hiện sự phong phú của các góc nhìn khác nhau trong công việc của họ, song về cơ bản nó không đi chệch khỏi quan niệm tống quát nhất về văn hóa đó là: Văn hóa là cái không phải tự nhiên được tác động bởi bàn tay của con người. Trên cơ sở những khái niệm đó. để có cái nhìn tổng thê, ta không thể không xem xét đến các yếu tố: văn hóa, du khách... trong du lịch, quản lý di sản... văn hỏa là cả vật chất và phi vật chất. Văn hóa vật chất bao gồm các công cụ, sản phấm và các tài nguyên văn hóa. Văn hóa tạo ra các phong cảnh tự nhiên, như các ruộng lúa bậc thang của vùng núi phía bắc Việt Nam. Khi nhiều người nói đến gìn giữ văn hóa. đó là văn hóa vật chất, cái mà họ quan tâm trước tiên. Văn hóa phi vật chất phức tạp hơn. ẩn chứa trong tiềm thức của các thành viên của một dân tộc. trong các quy định chi phối sự ảnh hưởng lẫn nhau, trong những cách nhẹ nhàng tách chúng rời ra. Văn hóa phi vật chất ấn trong ý nghĩa biểu tượng của các đồ tạo tác. các mẫu thêu, màu sắc sử dụng trong một tác phẩm nghệ thuật, hav trong lời của bài hát’' . Tóm lại, từ nhiều góc độ khác nhau và do mục đích làm việc cua các nhà nghiên cứu ta thấy những cách nhìn văn hóa rất phong phú. Tuy nhiên, những vấn đề cốt lõi của văn hóa như lối sống, phong tục tập quán, tín ngưỡng, tri thức, nghệ thuật, những sáng tạo của con người trong việc ăn, mặc, ở và đi lại... đều được họ thống nhất. Chính sự phong phú trong cách nhln nhận về văn hóa ẩy là tiền đề cho việc xây dựng những sản phẩm du lịch văn hỏa đa dạng, hấp dần du khách.
1.1.2. Khái niệm di sản văn hóa Di sản là nhũng giá trị văn hóa. lịch sư của các thế hệ trước đế lại cho thế hệ sau. Di sản gồm có các di sản vật thể và phi vật thể. Luật Di sản đã được Quốc hội nước Cộng hòa xã hội chú nghĩa Việt Nam khóa X, kì họp thứ 9 thông qua ngày 29 tháng 6 năm 2001: ỉ. 1.2.1. Di sán văn hóa phi vật thê Là sán phâm tinh thần có giá trị lịch sư. vãn hóa. khoa học. được lưu giữ bàng trí nhớ. chữ viết, được lưu truyền bàng truyền miệng, truyền nghề, trình diễn và các hình thức lưu giữ, lưu truyền khác, bao gồm tiếng nói, chừ viết, tác phấm văn học. nghệ thuật, khoa học, ngừ văn truyền miệng, diễn xướng dân gian, lối sống, nếp sống, lễ hội. bí quyết về nghề thù công truyền thống, tri thức về y. dược học cổ truyền, về văn hóa ẩm thực, về trang phục truyền thống dân tộc và những tri thức dân gian khác. 1.1.2.2. Dì sản văn hóa vật thể Là sản phẩm vật chất có giá trị lịch sử, văn hóa, khoa học, bao gồm di tích lịch sử - văn hóa, danh lam thẳng cảnh, di vật. cổ vật. bảo vật quốc gia. 1.1.2.3. Dì tích lịch sử - văn hóa Là công trình xây dựng, địa điềm và các di vật. cổ vật, bảo vật quốc gia thuộc công trĩnh, địa điểm đó có giá trị lịch sử, văn hóa, khoa học. 1.1.2.4. Danh lam thắng cánh Là cảnh quan thiên nhiên hoặc địa điểm có sự kết hợp giữa cảnh quan thiên nhiên với công trình kiến trúc có giá trị lịch sử thẩm mỹ, khoa học. 1.1.2.5. D i vật Là hiện vật được lưu truyền lại, có giá trị lịch sử, văn hóa. khoa học. 19
1.1.2.6. Cổ vật Là hiện vật được lưu truyền lại, có giá trị tiêu hiểu vềlịch sư. văn hóa, khoa học, có từ một trăm năm tuôi trớ lên. 1.1.2.7. Bảo vật quốc gia Là hiện vật được lưu truyền lại, có giá trị đặc biệtquýhiếm tiêu biểu của đất nước về lịch sử, văn hóa, khoa học. 1.1.2.8. Bản sao di vật, cổ vật, bảo vật quốc gia Là sản phẩm được làm giống như bản gốc về hình dáng, kích thước, chất liệu, m ầu sắc, trang trí và những đặc điếm khác. 1.1.2.9. Sưu tập Là một tập hợp các di vật, cổ vật, bảo vật quốc gia hoặc di sản văn hóa phi vật thể, được thu thập, gìn giữ, sắp xếp có hệ thống theo những dấu hiệu chung về hình thức, nội dung và chất liệu đê đáp ứng nhu cầu tìm hiểu lịch sử tự nhiên và xã hội. Theo Công ước về việc bảo vệ di sản văn hóa và tự nhiên thế giới được Hội nghị toàn thể Tổ chức Liên hợp quốc về Giáo dục, Khoa học và V ăn hóa thông qua tại kì họp thứ 17 họp tại Paris, với chữ kí của Chủ tịch Hội nghị toàn thể ngày 23 tháng 11 năm 1972. Theo đó, Điều 1, Di sản văn hóa là: “D i tích: Các công trình kiến trúc, tác phẩm điêu khắc và hội họa hoành trảng, các yếu tố hav cẩu trúc có tính chất khao cố, các văn tự, các hang động và các công trình có sự kết hợp nhiều đặc điểm, có giá trị nổi bật toàn cầu, xét theo quan điếm lịch sử, nghệ thuật hay khoa học (Luật D i sản, Điều 4). Từ trước đến nay, khi nói đến di sản, chúng ta đều hiểu là tất cá những giá trị vật chất và tinh thần mà cha ông để lại cho chúng ta. Tuy nhiên, bên cạnh những di sản tích cực còn có không ít những di sản tiêu cực tạo thành những thói quen, tập tục truyền thống mà 20