GIO DC, KHOA C THI MC T NM 1527 N 1592

B GIO DC V O TO TRNG I HC VINH ========== T Ngc Hng

GIO DC, KHOA C THI MC T NM 1527 N 1592

Lun vn Thc s khoa hc Lch s Chuyn ngnh Lch s Vit Nam M S: 60.22.54 Ngi hng dn khoa hc PGS. TS. NGUYN TRNG VN VINH 2011 ===========

LI CM N Ti xin by t lng bit n chn thnh n tt c nhng ngi gip ti hon thnh cng trnh ny. Ti c bit cm n PGS. TS. Nguyn Trng Vn, ngi tn tm hng dn, ch bo ti v phng php nghin cu v cu trc lun vn; gip ti trng thnh hn trong bc ng nghin cu ca mnh. Ti cng xin cm n su sc tt c Qu Thy C, nhng ngi o to ti trong sut 6 nm di ging ng i hc Vinh v gip ti sa cha, hon thin lun vn. Tt c nhng kin thc v s t tin s l hnh trang quan trng ti vng bc trong tng lai.

Cui cng, ti xin gi li bit n ti gia nh, ngi thn, bn b, cc Trung tm thng tin th vin v nhiu c nhn trong dng h Mc lun ng vin, chia s, gip ti trong qu trnh thc hin ti. Vi tinh thn cu th khoa hc, ti mong nhn c nhng kin xy dng ca Qu Thy C, cc bn lun vn c hon chnh hn. Ti xin trn trng cm n! Vinh, thng 12 nm 2011 Tc gi T Ngc Hng

NHNG CH VIT TT TRONG LUN VN

nht gip Tin s cp nht danh: Trng nguyn. nht gip Tin s cp nh danh: Bng nhn. nht gip Tin s cp tam danh: Thm hoa. nh gip Tin s xut thn: Hong gip. tam gip ng tin s xut thn: Tin s. GS: Gio s PGS: Ph gio s TS: Tin s

M U 1. L do chn ti 1.1. Nhn loi ang bc vo th k XXI, th k ca ton cu ho v ca nn kinh t tri thc, trong chc chn mi lnh vc ca i sng x hi, ca mi cng ng dn tc cng nh ca tng c nhn s c nhng thay i su sc, mau l v din ra theo nhng phng thc hon ton mi. Trc nhng c hi to ln v nhng thch thc ht sc phc tp , nhiu quc gia dn tc ang ra sc hoch nh li chin lc pht trin ca mnh, trong nhiu vn trn thc t v ang vt ra khi khun kh ca tri thc v li t duy truyn thng. Trong bi cnh , vi t cch l mt nc i sau v hi nhp, hp tc, pht trin mt cch bn vng, Vit Nam cng phi quan tm thit thc hn na ti chin lc gio dc, o to, pht trin nhn ti. Mc ch ca cng trnh nh ny l kho st mt cch khoa hc gio dc khoa c thi Mc trn cc phng din c th c ci nhn khch quan, h thng; rt ra nhng bi hc kinh nghim hu ch, gp phn xy dng lun c khoa hc cho chin lc gio dc nc ta hin nay v trong tng lai. 1.2. T na sau th k XX, nht l nhng nm u th k XXI, Nho gio c nhiu bin i cho ph hp vi tnh hnh mi. Nhng mt hn ch khng cn ph hp ca n cng tng bc c khc phc ri ngy nay chng ta c chng kin s tri dy mnh m ca nhng nc c truyn thng Nho gio v Nho hc Chu - Thi Bnh Dng, c bit l cc nc ng v ng Bc m ngi ta gi l th gii Hn ho mi. kha cnh no , s pht trin thn k ca cc quc gia ho rng Chu nh l s thng hoa ca tri thc, ca m hnh o to theo phng thc ng. Do vic nghin cu, nh gi vai tr ca Nho hc; phn tch nhng nh hng ca n i vi i sng x hi ng thi a ra nhng gii php nhm bo tn v pht huy nhng gi tr tch cc ca Nho hc ang l xu th chung, l mt vic lm cn thit v cp bch trong giai on hin nay. 1.3. n nay, gio dc khoa c thi Mc khng cn l vn mi na, nhng vi nhng ng gp m gio dc khoa c mang li cho Vng triu Mc ni ring, cho x hi i Vit ni chung nh nh gi ca nh s hc Phan Huy Ch Nh Mc du bn chin tranh m vn khng b thi c v th c nhiu ngi ti gii gip vic chng vi nh L, ko di n hn su

mi nm. y cng l cng hiu ca khoa c [8, tr.16]; th gio dc khoa c thi Mc vn cha c nghin cu su v c c mt v tr xng ng. 1.4. Hn na, t trong xu th i mi t duy lch s vi phng chm khoa hc nhn thng vo s tht, ni ng s tht m i hi ln th VI ca ng ra, t nm 1986 n nay gii s hc Vit Nam c cch nhn khch quan hn, cng bng hn khi nh gi v Vng triu Mc. Lun vn v th s gp thm ting ni trong vic khng nh li nhng ng gp ca vng triu ny vi lch s dn tc. Chnh t nhng l do trn, ti quyt nh chn ti Gio dc, khoa c thi Mc t nm 1527 n nm 1592 lm lun vn tt nghip. 2. Lch s vn ti gio dc khoa c Nho hc t lu thu ht c nhiu s quan tm ca gii nghin cu, nhng vn gio dc khoa c thi Mc t nm 1527 n nm 1592 vn ang cn l mt khong trng, cha c nghin cu k lng. Di thi phong kin, cc s gia c thc ghi chp v vic hc, vic thi cng nh tiu truyn ca cc nh khoa bng trong cc th tch c nh: Thin Ngh Vn ch trong i Vit Thng s v thin Khoa c trong Kin vn tiu lc ca L Qu n. c bit l cc ch nh Vn tch ch, Nhn vt ch; nht l Khoa mc ch trong Lch triu hin chng loi ch ca Phan Huy Ch l nhng phn ghi chp tng i c h thng hn c v lch s gio dc thi c Nho hc v ng gp ca k s nc ta t thi L cho n trc triu Nguyn. Cc b s xa nh Ton th, Cng mc, cc sch thuc a l - lch s nh Ph bin tp lc ca L Qu n, i Nam nht thng ch ca Quc s qun triu Nguyn cng c mc nhn vt hay lit truyn cp n tiu s cc nh khoa bng. Trong nhng nm qua, cng vic nghin cu lch s vn ho c y mnh. Mt s tc gi hin i da vo cc cng trnh trn, bin son thnh cc cun sch nh: Lc truyn cc tc gia Vit Nam do Trn Vn Gip ch bin, Nh xut bn Vn hc ti bn ln th ba, H Ni, nm 2000. Hay sch Cc nh khoa bng Vit nam (1075 - 1919), Ng c Th ch bin, Nh xut bn Vn hc, H Ni, 1993. Trong cc cun sch ny, tiu s, s nghip; nht l s nghip gio dc cng trc tc ca cc nh khoa bng c cp kh y , h thng. Ngoi ra, cng c mt s sch lc s gio dc khoa c Vit Nam c xut bn nh: Tm hiu nn gio dc Vit Nam trc nm 1945 ca V Ngc

Khnh, Nh xut bn Gio dc, nm 1985; Khoa c v gio dc Vit Nam ca Nguyn Q. Thng, Nh xut bn Vn ho thng tin, nm 1993; Nho hc Vit Nam ca Nguyn Th Long, Nh xut bn Gio dc, nm 1995; Lch s gio dc Vit Nam trc Cch mng thng 8 - 1945 ca Nguyn ng Tin, Nh xut bn Gio dc, nm 1996; S pht trin gio dc v ch thi c Vit Nam thi phong kin ca Nguyn Tin Cng, Nh xut bn Gio dc, nm 1998 Nhn chung trong cc cng trnh trn, ch gio dc khoa c Vit Nam c nghin cu kh ton din. Ch gio dc khoa c thi Mc hoc t, hoc nhiu c cp, song cn mc khi qut v cha c h thng. Nm 1985, Hi tho khoa hc nhn ngy k nim 400 nm ngy mt Nguyn Bnh Khim t chc ti Hi Phng, m ra mt khuynh hng nghin cu mi v nh Mc. Tin hn mt bc na l Hi tho v Vng triu Mc c t chc huyn Kin Thu, Hi Phng vo ngy 18.7.1994 do Vin S hc, Hi Khoa hc Lch s, Hi nghin cu Lch s Hi Phng ch tr. Ti y, cc nh khoa hc t ra ci m, khch quan hn khi nh gi v Vng triu Mc. Vn gio dc khoa c thi Mc cng c gii nghin cu ch nhiu hn. Gn y nht vo thng 9 nm 2010, Trung tm bo tn khu di tch C Loa Thnh c H Ni, Vn phng Ban ch o Quc gia 1000 nm Thng Long, Hi S hc H Ni t chc Hi tho khoa hc cp Quc gia Vng triu Mc trong lch s Vit Nam. Hi tho gip cho gii s hc Vit Nam nh gi khch quan, ton din v xch li gn nhau hn trong nhn thc v Vng triu Mc. V phn gio dc khoa c thi Mc, Hi tho c mt s bi tham lun nh: TS ng Kim Ngc vi bi Nhng ng gp ca Vng triu Mc trong s nghip pht trin vn ho - gio dc dn tc; Phm Hng vi bi Nt c sc ca gio dc v vn ho nh Mc; hay Minh Thun vi bi Gio dc Nho hc v thi c ng Kinh thi Mc; PGS.TS Mc Vn Trang c bi My suy ngh v chnh sch gio dc ca nh Mc; Nguyn Quang H c bi Khoa c v tm thi ca cc nh Nho thi Mc l ngun t liu ht sc phong ph mang li cho chng ti cch tip cn mi v gi m nhiu vn trong qu trnh nghin cu. Bn cnh , trong rt nhiu chuyn kho hay cc hi ngh chuyn ; hoc trn cc sch, bo, tp ch cng c mt s bi vit v gio dc nh Mc nh trn Tp ch Nghin cu Lch s c Nguyn Hu Tm vi bi Tnh hnh gio dc thi c thi Mc, s 6 nm 1991; hay trn Tp ch Thng tin Khoa hc X hi c L Thnh Ln, Trn Ngc Dng vi bi Tnh li nin hiu cc khoa thi Tin s triu Mc trong cun cc nh khoa bng Vit Nam, s 5 nm 1999

C th ni, nhng t liu trn l c s quan trng chng ti khai thc v chng minh cho nhng tng, lun im ca mnh. Tm li, cc cng trnh ni trn hoc l gii thiu khi qut gio dc, thi c Nho hc c nc; hoc l tm hiu mt kha cnh no v gio dc thi Mc; ch cha c mt cng trnh no nghin cu mt cch ton din - din mo gio dc, khoa c nh Mc thi k Thng Long. Vi s k tha cc ngun ti liu ni trn, chng ti mun ng gp mt phn nh b ca mnh vo vic khi phc, ti hin bc tranh gio dc khoa c thi Mc t nm 1527 n nm 1592. 3. i tng v phm vi nghin cu 3.1. i tng nghin cu Lun vn tp trung lm r vn gio dc khoa c thi Mc trong khong thi gian t nm 1527 n nm 1592. Trong lun vn, trc ht chng ti kho st tnh hnh gio dc khoa c thi Mc trn nhng ni dung c th: T h thng trng cng trung ng, cc o, ph, huyn n trng t cc a phng; Cc tm gng thy tr tiu biu; Ni dung gio dc v thi c thi Mc; Tnh hnh cc khoa thi thi Mc. T rt ra c im ca gio dc, khoa c thi Mc cng nh nhng ng gp ca Nho s thi Mc v chnh tr, ngoi giao, vn ho. V c mt ci nhn khch quan, tng qut chng ti cn t gio dc khoa c thi Mc trong mi quan h vi gio dc trc v sau , tc l giai on L S v giai on u thi L Trung hng thy c s k th a, pht trin ca nn gio dc t thi L S; ng thi ch ra nhng c im v ng gp ca gio dc khoa c Nho hc vi Vng triu Mc ni ring, vi Lch s Vit Nam ni chung. Lun vn nghin cu gio dc khoa c thi Mc, nhng ch yu l gio dc Nho hc, ch khng bn n vn V c. Trong lch s gio dc khoa c Vit Nam, Nh nc phong kin c t chc cc k thi v. Tuy nhin, chng ti cho rng y l mt phng din khc vi i tng lun vn ang bn. Vn V c do xin c bn n trong mt dp khc. 3.2. Phm vi nghin cu Vng triu Mc tn ti trong lch s Vit Nam 156 nm (1527 - 1683) vi 12 i vua, tri qua 2 thi k: Thi k Thng Long (1527 - 1592) v thi k

Cao Bng (1593 - 1683). Trong lun vn chng ti ch gii hn vic nghin cu gio dc khoa c khi nh Mc cn Thng Long vi t cch l mt vng triu chnh thc, ngha l t khi Vng triu Mc c xc lp nm 1527 n khi nh Mc t chc khoa thi cui cng ti Hnh dinh B nm 1592. Cng trong thi gian ny, t nm 1533, nh L dy nghip trung hng, hot ng ch yu t Thanh Ho tr vo. c bit, t nm 1558 c thm s kin Nguyn Hong vo trn th Thun Ho, m ra thi k Cha Nguyn ng Trong. Tuy nhin, vng cai qun ch yu ca nh Mc l Thng Long v khu vc T trn. Do , lun vn ch tp trung nghin cu gio dc khoa c trong vng t thuc phm vi qun l ca nh Mc; phn gio dc khoa c Nho hc trong thi k nh Mc Cao Bng, hay phn gio dc khoa c ca nh L Trung hng, ca Cha Nguyn sau ny khng thuc phm vi nghin cu ca lun vn. 4. Ngun ti liu v phng php nghin cu 4.1. Ngun ti liu Lun vn c thc hin da trn nhng ngun ti liu ch yu sau: - T liu trong th tch c Vit Nam nh i Vit S k ton th, i Vit Thng s, Lch triu hin chng loi ch - T liu c hu du con chu h Mc lu gi nh Hp bin th ph h Mc. - Nhiu n phm ca cc nh nghin cu gm sch, bo, tp ch lin quan n ni dung ti nghin cu. - T liu trn cc website c xc minh, kim nh nh Mactoc.com, hoaphuongdo.vn. - Cui cng l cc cng trnh nghin cu, cc loi sch chuyn su v giao dc khoa c. 4.2. Phng php nghin cu V phng php lun:

 gii quyt nhng vn do ti t ra, chng ti da vo Ch ngha duy vt bin chng, c bit l Ch ngha duy vt lch s. Chng ti s dng qun trit quan im s hc mcxit nhm nh gi khch quan v chnh sch gio dc khoa c thi Mc, cng nh ng gp ca n i vi nh Mc ni ring, vi lch s dn tc trong th k XVI ni chung. ng thi, quan im s hc mcxit cng l kim ch nam chng ti x l ngun t liu, nht l t liu do cc s gia phong kin bin son trn tinh thn khoa hc v m bo tnh lch s. V phng php c th: L mt ti lch s nn phng php lch s v phng php logic c c bit coi trng. Chng ti s dng phng php lch s trnh by s kin, nhn vt; cng nh tnh hnh hc tp thi c thi Mc v ng gp ca Nho s thi Mc theo trnh t thi gian vi mi tnh cht c th ca n. Bn cnh , lun vn c ch kt hp phng php logic rt ra bn cht s vt, hin tng; t c c mt ci nhn khi qut, ton din hn v qu trnh vn ng pht trin ca gio dc khoa c thi Mc t nm 1527 n nm 1592. Ngoi ra, chng ti cn s dng cc phng php khc nh phng php so snh i chiu, phng php nh lng, phng php lin ngnh nhm h tr cho hai phng php ch yu trn. 5. ng gp ca lun vn Lun vn khi phc, ti hin tnh hnh gio dc, khoa c Vit Nam t khi triu Mc thnh lp Thng Long - nm 1527 cho n nm 1592 - khi nh Mc rt ln Cao Bng, nhm a li ci nhn ton din, h thng hn v ch gio dc khoa c thi Mc. Trn c s gp phn l gii khch quan nhng vn lin quan n nh Mc ni ring, n lch s dn tc thi k ny ni chung. Lun vn s l ngun ti liu tham kho quan trng, thit thc khng ch cho sinh vin khoa S, m cho tt c nhng bn c quan tm n lch s, vn ho Vit Nam ni chung. Mt phn lun vn cng s c s dng cho chuyn gio dc khoa c Nho hc Vit Nam t 1075 n 1919, gp phn gip th h tr Vit Nam k tha v pht huy truyn thng hiu hc, tn s trng o tt p ca dn tc. 6. B cc ca lun vn

Ngoi phn M u, Kt lun, Ti liu tham kho v Ph lc, ni dung lun vn c trnh by trong 3 chng: Chng 1. S thnh lp Vng triu Mc v chnh sch gio dc, khoa c thi Mc Chng 2. Tnh hnh gio dc, khoa c thi Mc (1527 - 1592) Chng 3. ng gp ca Nho s thi Mc (1527 - 1592) NI DUNG Chng 1 S THNH LP VNG TRIU MC V CHNH SCH GIO DC, KHOA C THI MC

1.1. S thnh lp Vng triu Mc 1.1.1. Bi cnh lch s x hi i Vit cui thi L S Cui th k XV u th k XVI, trong i sng kinh t - x hi v chnh tr i Vit din ra nhiu bin i. S bin i bt ngun t nhng chuyn bin trong ch s hu rung t nng thn. Ch Qun in ca nh L khng ngn cn c qu trnh t hu ho rung t. S pht trin ca rung t t hu v i cng vi n l qu trnh thu hp rung t cng lng x lm suy yu b kinh t ca b my tp quyn quan liu. Thm vo l s suy sp ca chnh quyn trung ng, ko theo tnh trng phn tn, ct c ca cc th lc phong kin a phng va c sc mnh v kinh t va c quyn hnh v chnh tr. X hi i Vit cui thi L S bc vo thi k khng hong su sc, ton din. 1.1.1.1. Tnh hnh kinh t Mt trong nhng nhn t gip Hong quyn ca nh L S tn ti v c gi tr lu bn l chnh sch Qun in. Ci hn hn trong chnh sch rung t ca triu L S so vi cc triu i khc l: Dn chng i Vit, t quan nht phm triu nh cho n nhng ngi ngho kh nht sng ni thn cng xm vng u c chia rung t. Vi Qun in, Nh nc nm c lng x v dn chng, quan h Hong quyn - thn dn c xc lp ton din, trit . Chnh sch Qun in do ban u mang mt ngha tch cc i vi i b phn nhn dn i Vit v tr thnh cng c c lc

duy tr Nh nc phong kin tp quyn, mnh m. Thi L S v vy c xem l thi k hong kim ca ch phong kin Vit Nam. Tuy nhin, ch y cng khng trnh khi nhng hn ch v ngy cng ny sinh nhiu yu t tiu cc khin Nh nc suy yu. Ngay t cui th k XV u th k XVI, ch Qun in bc l nhng mt tri khng th khc phc c. S pht trin mnh m ca rung t t hu, cng vi chnh sch Lc in v nn bao chim, kim tinh rung t ca cng ho, a ch v mt s quan li lm cho s din tch rung cng lng x b thu hp. Rung t phn ho gy ra s ph sn ca nng dn ngho v hng trung. Chnh sch Qun in tr thnh th tri buc h vo lng x vi su cao thu nng. X hi i Vit tr tr, lun qun trong nn kinh t tiu nng. Mc d v hnh thc, Nh nc cm bin rung cng thnh rung t, nhng trn thc t qu trnh vn din ra. Cho n nhng nm cui th k XV, s pht trin ca ch s hu ln a ch v rung t tr thnh mt nguy c ln i vi Nh nc trung ng. Tnh hnh cng tr nn nghim trng vo nhng nm u th k XVI, nm 1510 L Tng Dc phi ban hnh sc ch quy nh r: Khi ban cp cc hng rung t, bi du, ao m th cho php cc x cp vo nhng ch cn lt dn, cha vo s quan; cho quan Thi bc t mnh i tm, lm bn tu ln, i nhn ch chuyn giao cho b L, vng mnh thi hnh, lm sc cp cho cc cng, hu, b theo th bc khc nhau [19, tr.54]. Sc lnh ny phn nh thc trng cp ot rung t mt cch cng khai ca giai cp thng tr, m rng s rung t m chng chim c, ng thi thu hp rung cng lng x, khin ngi nng dn cng thm kh. gii quyt thc trng ny, Tng Dc ban hnh Tr bnh bo phm, trong , iu 2 quy nh vic lp mc gii, khm thc rung v cm c hip rung ca dn. Nh nc cng nhiu ln ban b nhng iu lut trong Quc triu hnh lut nhm ngn chn nhng t lng hnh v rung t. iu 344 quy nh vic x pht nu nhn by rung t ca ngi khc; iu 355, 357 quy nh vic x pht ngi c hip mua rung hay xm chim t ai ca ngi khc. Nhng chnh sch trn chng t thc t tranh chp, ln chim, cp ot rung t tr nn ph bin, Nh nc phi quy nh thnh nhng iu lut xt x. Tuy nhin hiu qu nhng chnh sch khng cao. Nhng n lc ca Nh nc trong thi gian ny khng khc phc ni tnh trng bao chim rung t ca a ch, quan li. S suy yu ca chnh quyn trung ng va l nguyn nhn, va l h qu ca tnh trng . S pht trin ca rung t t hu thi L S phn nh xu th pht trin khch quan v rung t trong lch s Vit Nam, xc lp quan h sn xut phong kin ph bin a ch - t in trong x hi. Tuy nhin, y l mt qu

trnh t hu ho khng t nhin, dn n tnh trng khng hong rung t. iu trc tip e do cuc sng ca nng dn, nh hng xu ti sn xut nng nghip. Thi k ny nng nghip sa st. Nh nc khng cn quan tm n nng nghip nh trc, cng tc tr thu do cng li lng. Hin tng hn hn, l lt, v thng xuyn xy ra. Nm 1512 hn hn, trong nc i to [19, tr.64]; nm 1513, v phng Yn Hoa [19, tr.71] gy nn nn lt ln. Nh nc bt lc, nhn dn iu ng. Nm 1517 trong nc i to, xc ngi cht i nm gi ln nhau. Nhng ni tri qua binh la cng i d [19, tr.86]. Nh nc khng gii quyt c nhng mu thun ngy cng tr nn gay gt trong nng nghip v nng thn. Nhn dn i kh, b y n bc ng cng; trong khi kinh t cng thng nghip nh b, b km hm khng pht trin c. Thi L S kinh t cng thng nghip tin thm mt bc. Nhng Nh nc L S l mt nh nc trng nng. i i vi chnh sch trng nng l chnh sch c thng theo quan nim trng bn, c mt ca Nho gio. Nh nc t trm kim sot cc cng khu, tra xt nghim ngt thuyn bun nc ngoi; ng thi nm c quyn giao thng. Nm 1467, ngi Xim (Thi Lan) n cng Vn n dng biu bng vng l v hin vt phm nhng L Thnh Tng t chi. V th, yu t kinh t hng ho mi manh nha b km hm nn pht trin chm chp, cha sc dn n s hnh thnh cc th. Kinh Thng Long vn l ni giao lu, trao i ln nht c nc. Dn c v thng nhn cc ni v ngy cng ng. Trc s pht trin , nm 1481 L Thnh Tng ch trng ui nhng ngi tp c Thng Long v nguyn qun, ch cho nhng ngi c hng ch ph x li. Thng Long l th ln nht c nc khng c pht trin v m rng, khng c kh nng tc ng ln n quan h sn xut phong kin ang thng tr. Chc nng ch yu ca n vn l trung tm chnh tr - vn ho truyn thng. a phng, cc trn l cng khng c vai tr kinh t - x hi ln. Thnh th khng pht trin, m ho tan trong nng thn, to nn loi hnh lng nng cng - thng. Kinh t hng ho tri u trong cc ch nng thn lm cho kt cu kinh t v c dn cha c s chia tch r thnh hai khu vc thnh th v nng thn. Kt cu x hi L S ch yu vn l nng nghip - nng dn lng x. Hay ni cch khc, nn kinh t tiu nng chi phi ton b x hi, trong kinh t hng ho ch l mt b phn nh b sung cho nng nghip.

Cng v sau, vic km hm s pht trin thng nghip nht l hot ng ngoi thng, cng vi cc hot ng sn xut phi nng nghip khc khng c ch trng lm cho nn sn xut ngy mt suy yu. V khi ch Qun in ph sn, nn nng nghip ri vo khng hong th nn kinh t kh c th gng dy c. Nh vy cui thi L S, ch qun ch chuyn ch bc l nhng hn ch m Nh nc kh c th khc phc ni. Kinh t cng thng nghip khng c thnh tu g ng k, khng th cu vn ni s khng hong ca x hi i Vit ang cn k. chnh l mt trong nhng nguyn nhn dn n s khng hong ton din ca t nc cui th k XV u th k XVI. 1.1.1.2. Tnh hnh chnh tr, x hi Khi nh gi v x hi i Vit cui th k XV u th k XVI, cc nh nghin cu u c chung mt nhn nh l mt thi i lon [35, tr.28]. Nh nc phong kin tp quyn L S bc vo thi k suy vong, biu hin ra thnh cuc khng hong x hi su sc, ton din. Tnh n cui th k XV, Nh nc L S vn c nhng ng vua gii, tip ni c c nghip tin . Nhng ng tic l nhng v vua c ti v tm huyt nh Hin Tng, Tc Tng u dang d vi cng cuc tr bnh v mt sm, trong khi nhng ngi k v km ti thiu c. Nm 1505, L Uy Mc ln ngi, khng p ng c yu cu lch s, tri li, cng lm cho tnh hnh thm ri lon. B ngi ng thi mnh danh l Qu Vng, Uy Mc c tt nghin ru, hoang dm, hiu st: Vua m no cng cng cung nhn vui a ung ru v . Khi ru say lin git c cung nhn [19, tr.45]. T hn na, Uy Mc cn sai quan hu cn ngm git Thi Hu v nhng cng thn tn tht trc khng ng h mnh; ng thi ch tin dng hon quan v ngoi thch. iu khin cho mu thun gia phi cng thn tn tht v phi ngoi thch ngy cng gay gt, bng pht thnh cuc xung t v trang tranh ginh quyn thng tr t nc. Cuc lt ngai vng ca Gin tu cng L Oanh nhn c s ng h khp ni, ni bt l lc lng ca phi cng thn tn tht Thanh Ho do Nguyn Vn Lang cm u. Bn hch d ca Lng c Bng vch trn ti c khng th dung tha ca Uy Mc v phi ngoi thch: Bo cha L Tun, ln na mi gn 5 nm m ti c mun kho C dn nhc c, c nc au lng [19, tr.48]. Ngy 8 thng 11 nm 1509, L Oanh dy binh, qun Uy Mc nhanh chng tht bi. Uy Mc chy n Nht Chiu (Ty H, H Ni) th b bt. Ngy 1 thng 12 nm 1509, Uy Mc phi ung thuc

c t t. Sau khi ginh thng li, ngy 4 thng 12 nm 1509 L Oanh ln ngi ly nin hiu l Hng Thun (L Tng Dc). Tuy nhin, x hi i Vit khng chuyn bin theo hng tch cc m cng ln su vo khng hong, v ngi thay th l mt Vua Ln. Ch sau mt thi gian ngn, Tng Dc nhanh chng l r bn tnh tn bo, xa hoa dm dc ca mnh. Nm 1512, trong lc nhn dn i to th Tng Dc cho V Nh T lm in ln hn 100 nc. Nm 1513, Vua bt dng in Mc Thanh, ri xy Cu trng i, vt kit tin ca v sc dn trong nc. Nm 1514, nghe li vu co ca Hiu u Hu Vnh, Tng Dc git ht 15 vng cng h tng tht [19, tr.73]. Bn thn vua li t thng vi cung nhn tin triu, ng thi thng bt bn n s trn trung cho thuyn chi trn H Ty, Vua cng chi, ly lm thch th lm [19, tr.74]. n ni chnh s cng phi ln ting: Linh n gian dm vi v l ca cha, tang cha m t ngy, mn tn ca anh cp nc ca ngi khc, xa hoa dm dc qu , hnh pht nng, thu kho nhiu, git ht cc thn vng, can qua xy ra khp ni, ngi thi y gi l Vua Ln, im nguy vong c thy [19, tr.76]. Nh vy, nhng nm cui th k XV u th k XVI, ch qun ch L S ngy cng suy yu, s tp quyn mt dn do cc vua k v bt ti thiu c. Phong tro nng dn khi ngha v nhng cuc tranh hng ca cc th lc phong kin din ra lin tc, th hin mong mun thay i hin thc x hi v tham vng b vng. Ngay t u th k XVI, hng lot phong tro nng dn khi ngha n ra trn mt quy m rng ln v ko di t thi L Tng Dc n thi L Chiu Tng, tiu biu nht l cuc khi ngha Trn Co (1516 - 1521). M u cho phong tro nng dn phn khng thi k ny l cuc khi ngha ca Thn Duy Nhc, Ng Vn Tng v Trn Tun nm 1511 Kinh Bc v Sn Ty. Nm 1512, L Hy, Trnh Hng, L Minh Trit cng ni dy Ngh An. Triu nh phi kh khn lm mi dp yn. Sau khi n p c phong tro u tranh ca nng dn, giai cp thng tr vn tip tc cuc sng tru lc. L ngi ng u t nc, Tng Dc khng thi th thm c vic g c th khc phc tnh trng t nc ngy cng thm ri lon [11, tr.200], m ch lm tng thm mu thun x hi. Phong tro nng dn tip tc bng pht vi quy m ngy cng ln. Trong khong thi gian t 1515 n 1522, phong tro pht trin mnh m, lan rng khp cc a phng t Thanh Ho n Sn Ty, Kinh Bc, Thi Nguyn, Tuyn Quang. Nm 1516, Trn Co pht c khi ngha Qunh

Lm. y l cuc khi ngha nng dn ln nht u th k XVI, l nh cao ca phong tro nng dn phn khng trong nhng nm thp k u th k XVI [53, tr.402]. thu phc nhn tm chiu tp lc lng, da vo li sm truyn phng ng c kh thin t, Trn Co t xng l Thch ging sinh, chu 5 i ca vua Trn Thi Tng, lnh o i ngha binh gi l Qun tam o (Qun ba chm), dng c khi ngha cha Qunh Lm (Qung Ninh). Ch mt thi gian ngn quy t hng vn ngi, thanh th mnh m, ngha qun i n u chnh quyn qun ch ni tan r, c mt vng Hi Dng u rp xung nh c gp gi, khng ai chng c ni [53, tr.403]. n thng 5 nm 1516, t Hi Dng ngha qun nh v Thng Long. Vua ti nh L phi b chy v Thanh Hoa. Ngha qun tin vo Thng Long, Trn Co ln ngi, t nin hiu l Thin ng. Khng lu sau, triu nh tp hp lc lng, nh ngha qun. Trn Co phi rt qun v Hi Dng, nhng vn kim sot c mt vng ng Bc rng ln. Khi ngha Trn Co ko di trong 6 nm, thu ht ng o cc tng lp tham gia, gy nhiu thit hi cho quan qun nh L. Sau mt thi gian hot ng, Trn Co nhng ngi cho con l Trn Cung. Nm 1521, Mc ng Dung nh bi Trn Cung Bo Lc (Bc Giang). Trn Cung b bt v b x t. Khi ngha Trn Co tht bi, nhng n l hi chung bo hiu s cng qun tt ca qun chng nhn dn i Vit, cng l li cnh bo trc s sp khng g cu vn ni ca triu nh phong kin L S. Do c cng trong vic nh dp v n p cc cuc ni dy, th lc v quan ngy cng mnh, ni ln tranh ginh b vng. Nm 1516, li dng tnh th ri ren, tng Trnh Duy Sn ngm lin kt vi Thi s L Qung , Thng th Trnh Ch Sm lp mu lt Tng Dc. m 6 thng 4 nm 1516, Trnh Duy Sn git Vua nh Thi hc. Vic lm ca Trnh Duy Sn cho thy s bt lc ca Vua v b my nh nc, to nn s phn lit v chia r su sc trong ni b triu nh m kt cc bi thm l: Vua Quang Tr ngi c 3 ngy th b git, L Y (Chiu Tng) ln thay. Khng chng ni cuc tn cng ca gic Co, Trnh Duy Sn phi a Vua chy vo Thanh Ho. S ln mnh ca khi ngha Trn Co e do nghim trng s tn vong ca triu nh L S. iu ng ni l, khi quyn lc b e do, vua L huy ng c mt lc lng ng o cn thn chin u bo v ngai vng, nhng khi t mc ch, chnh vua li l ngi lm mt i nhng tr th c lc y. Nm 1518, Chiu Tng cho ngi git Trn Chn. Vic lm khng

ch ct mt ch da ca vua, m khin nhiu quan li, cn thn phi suy ngh v vn mnh ca mnh. Sau ci cht ca Trn Chn, kinh thnh cng no lon bi s tr th ca cc b tng di quyn Trn Chn. Chiu Tng bt lc, phi chuyn n Bo Chu (T Lim) trng cy vo Mc ng Dung, by gi ang l Trn th Hi Dng. Cng thi gian trn, Trnh Tuy cng nhiu tng lnh lp em trai Tnh Tu Cng Lc l Bng ln lm vua. c na nm li a L Do ln, ng triu nh Miu Nha (T Lim, H Ni). Trong khi , Chiu Tng Bo Chu yu th, b mt c ngi vo Thanh Hoa mi Nguyn Hong D ra ng cu. Qun Hong D tht bi, thit hi nng n phi rt v Thanh Hoa, t lu sau qua i. Uy tn v quyn lc ca Mc ng Dung ngy cng mnh m. Nm 1519, Trnh Tuy cng L Do tin cng B , ni Chiu Tng ang ng hnh dinh. Qun Trnh Tuy nhanh chng b nh tan, buc phi rt v Yn Lng (Vnh Phc). Thng 7 nm 1519, Mc ng Dung thng lnh qun thu b phn cng L Do Miu Nha. Kt qu, L Do b bt, Trnh Tuy chy vo Thanh Hoa; Nguyn Knh, Hong Duy Nhc ra hng c Mc ng Dung thu nhn. Ngy 20 thng 9 nm 1519, Chiu Tng tr v Kinh s. Tnh trng hn chin tm thi lng xung. Nh vy, x hi i Vit cui thi L S khng hong su sc, ton din. Giai cp thng tr khng cn p ng c yu cu lch s. Sc mnh tp quyn ca chnh quyn trung ng L S suy yu trm trng, vua ch cn l b nhn v b iu khin bi cc th lc ct c. Trong cc th lc ni ln gng mt sng gi nht: Mc ng Dung - ngi khai sng ra mt vng triu mi - Vng triu Mc. 1.1.2. S thnh lp Vng triu Mc Mc ng Dung sinh gi Ng, ngy 23 thng 11 nm 1483, trong mt gia nh ngho, sng bng ngh nh c v li C Trai, huyn Nghi Dng (x Ng oan, Kin Thu, Hi Phng). Nhng dng h ng vn l mt th gia vng tc Lng ng, Ch Linh (Hi Dng). ng l chu i 16 ca Trng nguyn Mc Hin Tch v chu i 7 ca Trng nguyn Mc nh Chi. C hai u c nhiu ng gp cho cc triu i phong kin cng nh lch s dn tc. Tuy nhin, cng v sau dng h ny cng sa st. Lc thiu thi Mc ng Dung theo nghip vn, nhng v nh bn bch, phi b lm ngh li nh c sinh nhai. ng hc v rt gii, li s trng mn vt v ma ao, c sc kho hn ngi. l nn tng quan trng gp phn hnh thnh nhn cch v tc ng khng nh n s nghip ca Mc ng Dung sau ny.

Thi L Uy Mc t chc thi tuyn dng s, vi sc kho v bn lnh ca ngi dn min bin, Mc ng Dung trng lc s xut thn, c sung vo i qun Tc V cm d theo vua. y l mc m u cho con ng cng danh ca Mc ng Dung. T mt ngi dn bnh thng, tr thnh lnh Tc V v cui cng thnh mt Hong , l c qu trnh gian kh. c c nhng bc tin k diu y, ngoi ti nng v v, chc hn phi c ti tr, mu lc cng vi cht may mn do thi cuc a li. Trong trng hp ny, c th ni Mc ng Dung l anh hng lp thn trong thi lon. Nm 1508, Mc ng Dung c phong lm ch huy s v Thn V. Nm 1511, ng c tin phong tc V Xuyn b khi mi 29 tui. Tip , nm 1516, triu nh sai ng Dung lm trn th Sn Nam, gia phong chc ph tng T c. T s thng tin nhanh chng ca Mc ng Dung cho thy mt iu: Mc ng Dung l ngi c ti hoc t nht cng bit cch thu xp vun vn quyn lc cho mnh. Nh c cng dp lon trong triu, nm 1518, Mc ng Dung c Vua thng tc V Xuyn hu, iu ra trn th Hi Dng. y l c hi ngn vng ng chiu tp lc lng, chnh n qun ng. Khng lu sau, nh nh bi L Do, Mc ng Dung c phong lm Minh qun cng. Vi s h tr v bt ca Phm Gia M, nm 1520, Mc ng Dung c gi chc Tit ch cc doanh thy lc qun 13 o. T y, tt c binh m tinh nhu trong thin h u thuc quyn ng Dung. Ngoi ra, Mc ng Dung cn c cng n p phong tro nng dn khi ngha, trong c vic dp tt cuc khi ngha Trn Co. V th nm 1521, vua phong Mc ng Dung lm Nhn quc cng, Tit ch thp tam o thy b ch dinh. Nhng chin cng trn khin uy quyn ca Mc ng Dung cng mnh, lng ngi ai cng hng v Mc ng Dung. Nh vy, Mc ng Dung sinh ra trong thi bnh nhng ln ln trong thi lon, ng thch nghi trong bi cnh x hi y ri ren, phc tp v tng bc thu tm quyn lc v dng h mnh. Ch 13 nm (1508 - 1521), t mt lnh Tc v, Mc ng Dung vn ln cp cao trong tc bc thi phong kin. Du l may mn hay gp thi th cng khng th ph nhn ti nng v ng gp ca ng vi triu nh v x hi by gi. Vy nn hon ton c c s khi khng nh rng: s xut hin ca Mc ng Dung p ng c yu cu lch s t ra lc by gi, Mc ng Dung ln ngi thay th nhng vua Ln, vua Qu S thay th l hp l i v o [40, tr.159].

Trc s ln mnh ca th lc Mc ng Dung, Vua v cc cu thn nh L t ra lo lng, nhng bt lc. Trn thc t, thc lc v vy cnh ca ng ngy cng ln t, chi phi ton b triu nh L S. Trc tnh th ngy mt nguy cp, nghe theo li mt s cn thn trung thnh, m 27 thng 7 nm 1522, Chiu Tng ri Kinh thnh hiu triu bn phng hi ti Mc ng Dung. Ngay ngy hm sau, Mc ng Dung sai Hong Duy Nhc em qun ui theo, trn chin xy ra, Hong Duy Nhc t trn. Trong tnh hung Kinh thnh trng vng, vua khng cn Kinh s, Mc ng Dung bn vi cc i thn tm thi lp Hong Xun (L Cung Hong) lm vua. Ngy 1 thng 8 nm 1522, ng Dung v mt s triu thn nh L cng tn Hong Xun ln ngi Hong , i nin hiu l Thng Nguyn nm th 1. Trong khi , Chiu Tng ngoi huy ng s tr gip ca nhn dn v cc cu thn. Tuy nhin, nhiu ngi t chi, cng khai quay sang gip ng Dung. Chiu Tng ngy cng mt i nhiu ch da c lc, Trnh Tuy by gi ng qun Thanh Hoa vn l mt lc lng mnh, cng chn ch trong vic ng cu vua, li thm vic b k ly gin nn p Chiu Tng vo Thanh Hoa v yu cu gii tn ht cc o binh, th ca vua Chiu Tng ngy cng suy sp, cc cu thn ht hi vng vo vic vc dy nh L [53, tr.421]. By gi, trong mt nc c hai vua, vua Chiu Tng Thanh Hoa i din cho lc lng cu thn nh L do Trnh Tuy cm u; Cung Hong ng ti dinh B , mi vic do Mc ng Dung sp xp v i ph. Sau khi n p mt s lc lng ni dy, th lc Mc ng Dung v cng mnh m, kim sot v lm ch vng Kinh Bc, quan li v qun dn n quy phc ngy mt ng. Nm 1524, Mc ng Dung t thng lm Bnh Chng qun quc trng s, Thi ph, Nhn Quc Cng. Thng 10 nm 1525, Mc ng Dung tin nh Trnh Tuy u ngun Thanh Hoa. Trnh Tuy tht th ri qua i, Chiu Tng b bt gii v Kinh s. n y, ngn c gip vua ca mt s cu thn nh L mt i ch da, Chiu Tng b bt lm nn lng nhng cn thn trung thnh. Mi quyn lc u thuc v Mc ng Dung. to s khch quan, Mc ng Dung lui v C Trai nhng vn ch ng triu chnh. Trn thc t, nhng g Mc ng Dung lm ph nhn quyn lc ca vua L v bo hiu mt s thay th ang n gn, khng g ngn c. Ngy 18 thng 12 nm 1526, Mc ng Dung sai Phm Kim Bng b mt git Chiu Tng. Thng 4 nm 1527, Cung Hong sai nh thn cm c tit em kim sch, o mo thu rng en, ai dt ngc, kiu ta, qut v, lng ta n

C Trai, tn phong Mc ng Dung lm An Hng Vng, gia thm cu tch. Nghi thc Vua ban cho Mc ng Dung th hin s trng i c bit ca ngi ng u quc gia vi mt i thn c nhiu cng lao nh ng. Thng 6 nm 1527, Mc ng Dung t C Trai tr li Kinh s trong s n tip ca nhn dn v quan li trong triu, lc ny thn dn phn nhiu xu hng v ng Dung, u ra n y v kinh [27, tr.326]. Ngy 15 thng 6, di sc p ca Mc ng Dung, vua Cung Hong xung chiu nhng ngi cho Mc ng Dung: Ta bc c ni ngi, khng th gnh ni. Mnh tri v lng ngi hng v ngi c c. Vy nay Thi s An Hng vng Mc ng Dung, l ngi t cht thng minh, ti vn v, bn ngoi nh dp, bn phng u phc, bn trong tr nc, trm h yn vui, cng c rt ln lao, tri ngi u quy phc. Nay theo l phi, nn nhng ngi cho [27, tr.327]. Mc ng Dung ln ngi mt cch m thm m khng mt cuc mu, tn st thm khc. Lin sau , ng Dung ban lnh i x thin h, i nin hiu l nm Minh c 1; ph trut vua Cung Hong lm Cung Vng, giam cng Thi hu. Vi thng sau Mc ng Dung bt c hai phi t t. Nh vy, trc s sp khng th cu vn ca nh L S, bng ti nng v s khn kho, Mc ng Dung tng bc thu tm quyn lc v nh bi cc th lc i lp, cui cng xc lp mt vng triu mi: Vng triu Mc. S xut hin ca Mc ng Dung trn chnh trng Vit Nam vo u th k XVI l mt tt yu. Du s sch phong kin hay cc quan im kht khe c nh gi Mc ng Dung l k tim ngi, nghch thn nhng Mc ng Dung vn hin ra nh mt ngi khai thng nt ch tc ca lch s vo u th k XVI, do ng xng ng c lch s ghi nhn [40, tr.39]. 1.2. Chnh sch gio dc, khoa c thi Mc Mc d ginh ngi nh L sau mt cuc o chnh ho bnh, nhng trong bui u chnh quyn cn trng nc Mc ng Dung cha th lm g hay hn l gi nguyn v n nh tnh trng hin thi. V iu ny cc s gia nh L cho bit: ng Dung s lng ngi nh vua c, lu li sinh bin, nn phi tun gi php ca triu L [19, tr.110]. Gi php y c ngha l nh Mc vn xy dng Nh nc mi theo m hnh ch qun ch tp trung thi L S m c s ca n l i ng Nho s c o to theo khun mu Nho gio. Do , ng trc yu cu xy dng v cng c chnh quyn mi m tng lp Nho s quan liu ng vai tr nng ct, Vng triu Mc c bit cao gio dc khoa c, coi l Quc sch hng u. V chnh gio dc khoa c to ra cho nh Mc mt i ng tr thc trung thnh, va mnh c v lng va mnh c v cht. C c kt qu l do chnh

sch gio dc, khoa c ng n ca Nh nc. Chnh sch gm cc ni dung ch yu sau: 1.2.1. cao Nho gio v Nho hc Thi Mc, Nho gio vn chim u th trong Tam gio v mc d khng cn a v c tn nh thi L S, nhng Nho gio vn l h t tng chnh thng ca Nh nc. Nho gio do vy vn l t tng ch o ca nn gio dc ng thi. S c cho bit: Thng Ging, ma Xun, nm inh Du (1537) ng Doanh n trng Thi hc lm l Thch in Tin thnh Tin s [27, tr.344]. Vic tn th Khng T - ng T Nho gio v ch thn vua Mc ng Doanh ch tr nghi l cng Tin thnh Tin s chng t nh Mc tha nhn Nho gio l h t tng chnh thng ca Nh nc, l cng c c lc nh Mc xy dng v cng c trt t x hi. Nho gio c tn sng th Nho hc c cao. Bi vn trn bia Tin s khoa K Su (1529) khng nh: Vng mnh Hong , chc mng nn Nho hc Nhng k s ho kit u do khoa c m ra nc i Vit ta vua hin c k tip nhau tr v u ly khoa mc lm bc thang cho ho kit tin ln Bia ny lp nh Thi hc nu r lng thnh khuyn khch Nho hc [93, tr.33 - 34]. y c th xem l li tuyn ngn v chnh sch gio dc v khuyn khch Nho hc ca nh Mc. 1.2.2. cao ngi thy v quan h thy - tr Thi Mc ngi thy v ngh dy hc c Nh nc coi trng v bo v bng nhng iu l c th. Lut Hng c Thin Chnh quy nh hc tr phi c bn phn knh trng thy gio khi gp phi knh cn, l php, khng c khinh nhn ngo mn [67, tr.443]. Nu coi thng thy, th chng nhng hc nghip khng thnh m cn b khp vo ti bt knh [67, tr.443], s b pht bng hnh thc roi vt v np tin. iu 13 trong Hng c Thin Chnh th quy nh r: K no khinh nhn vi thy th b pht 50 quan tin qu, k no nh chi thy th tin pht tng thm 15 quan, v pht nh 80 trng [67, tr.447]. y l mc pht kh nng, v thi Mc 1 mu rung gi 30 quan, m y mc pht khng knh thy ln n 50 quan, tnh ra l gn 2 mu rung, l cha k ngi phm ti cn b nh 80 trng. Mc pht trn cho thy a v ca thy gio trong x hi cng nh s nghim minh ca lut php ng thi. Khng ch vi thy dy, nu hc tr v l, xc phm nhn phm nhng ngi thn trong gia nh thy cng b lut php tr ti, tuy mc pht c nh hn: Phm cc ti k trn i vi v thy th tin pht v s trng b nh u

gim i mt na, i vi v l ca thy th li gim i mt na na [67, tr.447]. iu 14 cn cho bit thm, nu v con cc hc tr nh chi thy hc th b pht tin 10 quan, x nh 80 trng, nh chi v thy th pht tin 5 quan, x nh 50 trng [67, tr.448]. V t r s nghim khc, th bn thn ngi hc tr cng phi chu ti: K (ngi hc tr - TG ch thch) tuy lm thy nhng sut i khng cho dy hc na [67, tr.448]. Ngha thy l mt th tnh cm su nng, thing ling v cao c; i hi ngi hc tr phi lun khc ghi, bi l n dy bo ca thy gio cng nh ngha sinh thnh ca cha m. V th nu hc tr qun cng n thy, php lut s pht sut i khng cho i thi, khng c ra lm quan, hoc theo ngh dy hc [67, tr.447]. Vi ngi tr thc phong kin, i hc di mi kinh s l ra lm quan tin vi quan; khng ch t cng lui v lm thy dy hc thoi vi s. iu lut trn t r tuy x hi v Nh nc trng vng k s, nhng vi nhng hc tr bi n thy th lut php sn sng ct t con ng tin thn cng nh v tr ca h trong x hi. Nu vi cc ti bt knh, xc phm thy gio hc tr mi b php lut pht tin v nh rn e; v nu bit li xin vi thy, m thy cho t li th cng tha cho [67, tr.448]; th ti thng dm vi v thy [17, tr.129] - mt ti lm o ln lun thng o l, php lut khng th tha th m quy vo ti nng nht v trng tr mc cao nht: quyt phi khp vo ti cht [17, tr.129]. Ngc li, ngi v ca thy cng khng c php lut khoan hng, m b ti xuy nm chc, in sn phi tr ht cho chng. Chiu lut thi hnh, khng tha th [17, tr.129]. C th ni, thi Mc ngi thy lun c Nh nc cao. a v cng nh quyn li ca h c php lut bo v. iu ny cho thy chnh sch coi trng tr thc ca Vng triu Mc. 1.2.3. Thu ht ngi ti bng nhiu hnh thc khc nhau 1.2.3.1. Trng dng tr thc ca Vng triu c Nm 1527, va ginh chnh quyn Mc ng Dung s dng cc cu thn, Nho s ca nh L, cho h nm gi nhiu chc v quan trng. Mc ng Dung sai ngi tm kim con chu cc v cng thn th gia [27, tr.329] ca triu c b dng; ng thi phong tng tt c cc v tit ngha cu thn nh bn cc ng V Du, m Thn Huy [27, tr.329] ca tin triu. Mc d a s nhng ngi ny vn nghi ng, chng i hoc trn trnh; nhng cng c khng t quan li, k c i thn ca triu L S ra hp tc

v c triu Mc trng dng. Ch mt nm sau khi ln ngi, vo thng 2 nm 1528, Mc ng Dung phong chc cho nhng ngi tng phc v nh L hoc t di triu L: Tt c c 56 ngi u c thng trt v phong tc theo th bc khc nhau [27, tr.330]. Cch lm ca nh Mc khng ging cc triu i trc v sau . Vic s dng i ng quan li, nhng ngi c o to v t di triu i c, cng nh vic trng dng con chu h tham gia vo chnh quyn mi th hin s khn ngoan, mm do ca Mc ng Dung - ng vua u triu, thu phc nhn tm, to s vng chi cho vng triu mi trong bui u cn trng nc. Khng nhng th, vic lm cn cho thy cch dng ngi rt mi ca h Mc: Ci m, khng thnh kin, khng phn bit m thc s coi trng nhn ti ca t nc nh li vn trn bia danh Tin s nh Mc dng nm 1536: M khoa thi kn ti, l n np tr v ca vua cha; dng ngi hin khng k loi, l ng li nht qun xa nay Cch dng ngi hin khng k loi xa c, nay h chng thy sao? [93, tr.46]. 1.2.3.2. Nhanh chng o to tr thc mi Khi nh Mc mi thnh lp, tng lp qu tc thuc dng di nh Mc cha ng vai tr g trong b my lnh o nh nc. Mc ng Dung phi da vo nhng ngi bn thn tnh vi mnh v nhng qun thn c ca triu L S. C th ni l mt dng h xut thn bnh dn, trong bui u nh Mc khng h c mt hu thun nhng ngi gip vic trung thnh ca dng h Mc [102, tr.37]; trong khi con chu, qu tc c ca tri u L th ra sc chng li. V th, i i vi vic trng dng tr thc ca vng triu c, nh Mc khn trng t chc gio dc khoa c o to cho mnh mt i ng tr thc Nho hc mi, trung thnh phc v cho hot ng ca vng triu. D iu kin chin tranh, nhng nh Mc dng vn gio m rn luyn nhn ti, sa trng hc m rng nn gio dc, ban hc quy c v lng hng hi. Nhn vn c trau di, thi c c i mi. Phm nhng iu l v thi c, ban n vinh theo cp bc, so vi thi xa u r rng v y hn nhiu [93, tr.33]. V vy trong 65 nm, nh Mc t chc c 22 khoa thi, ly 484 Tin s vi nhng tr thc ti danh, c nhiu ng gp cho Vng triu Mc v nn vn ho i Vit th k XVI. 1.2.3.3. n in rng ri Nh Mc c chnh sch i ng v vt cht v tinh thn rt ln i vi hin ti, c bit l nhng ngi Tin s.

n in vua Mc ban cho cc tn Tin s phong ph, t l xng danh, yt bng, thng tin n l vinh quy bi t. Bi k trn bia Tin s nm Minh c 3 (1529), khoa thi u tin ca vng triu ny, cho bit: Ngy 24, Hong thng ng in Knh Thin truyn loa xng tn nhng ngi . B Li vng ban n lnh, b L em bng vng treo trc ca nh Thi hc. Cng ngy hm li ban cho tin thng. Ngy 27 ban m ai, y phc nhiu hn l thng. Ngy 28 cho n yn b L. Ngy 7 thng 3, cho vinh quy. Li ban cho tin theo th bc. n c tht rng khp [93, tr.32 - 33]. khch l s t, cao khoa c, nh Mc cng noi theo nh L cho dng bia Tin s Vn Miu. Ni dung vn bia tn vinh nhng ngi u t trong k thi do nh Mc t chc th hin kh r tinh thn trng vn ca triu i ny: Bia ny lp nh Thi hc khng phi ch nu r lng thnh khuyn khch Nho hc ca Thnh thng m cn vun trng th gio, khch l lng ngi v gip cho hc sinh cm kch, phn khi cng ni gt ra i lm cho quc gia mi mi thi bnh, thnh tr [93, tr.34]. c khc tn vo bia lu danh mun i Vn Miu l n in ca o qu nht m cc triu i phong kin ban cho cc bc i khoa. Triu Mc khng ch dng bia, tn vinh nhng Tin s triu i mnh, m cn dng bia khc tn nhng Tin s triu i trc cha kp dng. Nm 1536, Mc ng Doanh sai Thng Th b L Nguyn Tr Thi son vn bia ghi li tnh hnh thi c, tuyn dng nhn ti trong khoa Mu Dn (1518) nin hiu Quang Thiu 3 i L Chiu Tng v cho khc tn nhng ngi khoa ny vo bia dng Vn Miu. Tm bia ny hin nay vn cn, trong bia Nguyn Tr Thi khng nh gi tr ca vic lm tt p ny: Thnh triu ta, thnh ni nhau. c bit sai kim tra cc bia tn Tin s ca triu L trc, khoa no c bia m b v l th lp li bia khc, khoa no ng ghi m cha c bia th dng bia mi. Li sai bn hin thn chia nhau son cc bi k. Nh th l coi trng nhng iu m nn vn ng trng, lm nhng vic m i trc cha lm. ngha tht l ln lao [93, tr.46 - 47]. Nh Mc tip ni c truyn thng dng bia t thi L S. Rt tic v sau do chin tranh lin min, vic dng bia khng c tin hnh thng xuyn. Nm 1582, iu Quc t Thiu bo Thao Qun cng Trn Th Thm dng s tu by nn tip tc thc hin thnh in dng bia v ghi vo s vng (Qu lc) tn nhng ngi thi : Xin b h ra lnh cho cc v triu thn bn nh, bt u t nm nay tr i, mi khi m khoa thi xong, lin sai b Cng to bia , khc tn cc v trng tuyn; cc v vn thn th son bi k ca tng, khc lun vo bia . Li chiu xt nhng khoa thi trc, khoa no cha c bia th lp bia, hoc cn thiu st th in b cho y . Li sai vn thn bin chp tt c tn nhng ngi thi vo Qu tch. Nh vy

khng nhng l m quan mt thi, m cn i sau xem xt, nhng tn cc v khoa mc, s lu thm ti c nghn vn nm! Khng ch l thnh s ca cc v tn thn, m thc l mt s hin vinh ca quc gia vy. Vn ho thnh vng, th o thnh vng, thin h thnh vng [93, tr.426]. Theo tc gi i Vit Thng s th ngh ca Trn Th Thm khng c thc hin v Mu Hp cho l hin lc ny trong nc ang thi k lm vic, nn cha thi hnh [27, tr.426]. Nhng chng ta thy, c th vic dng bia Tin s khng thc hin c, v hin nay Vn Miu ch cn lu 3 tm bia Tin s do triu Mc dng. Cn vic ghi tn vo s Qu tch chc hn c vua Mc cho thc thi ngy nay chng ta bit c hnh trng ca 484 Tin s t trong 22 khoa thi do triu Mc t chc. Bn cnh nhng n in mang tnh l nghi thnh in l, ngi Tin s cn c triu nh b dng, ban phm trt theo th bc: nht gip nht danh, hm chnh lc phm, 8 t; nh danh, hm tng lc phm, 7 t; tam danh, hm chnh tht phm, 6 t; nh gip, hm tng tht phm, 5 t; tam gip, hm chnh bt phm, 4 t. Vo Hn Lm Vin th c hn mt cp [8, tr.11]. T y cc tn Tin s c gia nhp vo hng ng quan li, khng ch em ti nng phc v vng triu, phng s t nc, thc hin l tng thng tr qun, h trch dn (trn gip vua, di lo vic dn) ca bn thn; m cn lm rng danh gia nh, dng h. iu 37 trong Hng c Thin Chnh cho bit nhng ngi thn ca ngi t cng c triu nh phong thng trng hu: Nu con t th nn thng cho cha phm hm thin h noi theo o cha con, mt nh vinh hin [67, tr.454]. Nhn chung, cc n in dnh cho nhng ngi t v gia nh h th hin s quan tm cng nh chnh sch khuyn khch Nho hc ca nh Mc; ng thi c tc dng thc y hc phong, vun trng th gio. Cng nh chnh sch m truyn thng khoa c c to dng t cc triu i trc vn c tip ni, pht huy, hnh thnh nn nhng lng hc, h hc, nhng gia nh khoa bng. V mt ny, gio dc thi Mc k tha v bi p truyn thng hiu hc ca dn tc. Tm li, nh Mc c nhiu bin php c th khuyn khch gio dc khoa c. Chnh sch thc y gio dc khoa c triu Mc pht trin, gp phn o to mt lc lng tr thc hng hu gip vng triu ny xy dng v pht trin t nc. * Tiu kt chng 1 Nh vy, nh L S sau mt trm nm tr v (1427 - 1527) mt quyn cai tr t nc. Tri qua nhiu thng trm, nh L S c ng gp ln lao

cho lch s dn tc. Tuy nhin, nhng thnh tu y khng cu vn x hi i Vit khi cn khng hong su sc, ton din. Trc yu cu ca lch s, bng ti nng v s khn kho, Mc ng Dung thnh cng trong vic xc lp quyn cai tr ca dng h mnh: Vng triu Mc. Vng triu Mc ra i bt tay vo xy dng t nc theo m hnh ch qun ch tp trung m c s ca n l i ng Nho s c o to theo khun mu Nho gio. Do , Vng triu Mc c bit cao gio dc khoa c, coi l Quc sch hng u. V chnh gio dc khoa c to ra cho nh Mc mt i ng tr thc ti gii, trung thnh, c nhiu ng gp cho lch s vng triu ni ring cng nh cho lch s dn tc ni chung. C c kt qu l do chnh sch gio dc, khoa c ng n ca Nh nc. (n xem tip Chng II) Chng 2 TNH HNH GIO DC, KHOA C THI MC (1527 - 1592) 2.1. H thng trng lp Nm 1527, nh Mc ln ngi tha hng nhng thnh qu gio dc nh L S gia cng gy dng, trc ht l h thng trng lp t trung ng n a phng. Trng hc thi Mc gm hai h thng: Trng cng do Nh nc t chc v qun l t Kinh n cc ph, huyn v trng t lng x. 2.1.1. H thng trng cng H thng trng cng l h thng trng do Nh nc t chc v t di s qun l ca b L. Thi Mc, h thng trng cng c hai cp: Cp trung ng v cp a phng. Cp trung ng chnh l Quc T Gim; cn cp a phng l cc trng t o, ph, huyn. Di thi Mc, Quc T Gim l trng hc cp cao nht v ln nht Kinh , c gi l Thi Hc Vin (nh Thi Hc). n thi Mc, Quc T Gim c mt c s vt cht kh y c hon thin t thi L S. Nhng cc cuc xung t cui thi L khin nhiu cng trnh Vn Miu - Quc T Gim b h hng, nh Mc cho trng tu, b sung nhiu hng mc cng trnh lm thnh qun th kin trc quy m. Nm 1536, Mc ng Doanh sai ng qun c ph t c Khim Qun cng Mc nh Khoa trng tu Quc T Gim [19, tr.120]. Nm

1537 cng vic hon tt, Mc ng Doanh ch thn n dng hng Vn Miu v thm nh Thi hc. Vic lm trn chng t nh Mc quan tm n trng Quc hc - ngi trng ln nht c nc lc by gi. C quan qun l vic hc thi Mc l b L. B L l mt trong nhng b thit yu ca Lc b, m trch nhiu nhim v, trong c vic hc hnh thi c. Chng ta c th hnh dung mt phn cng vic b L tin hnh trong t chc thi c thi Mc, qua bi vn bia danh Tin s u tin ca vng triu ny (1529) nh sau: B L em bng vng treo trc ca nh Thi hc. Cng ngy hm li ban cho tin thng. Ngy 27 ban m ai, y phc nhiu hn l thng. Ngy 28 cho n yn b L. [93, tr.32 - 33]. ng u b L l mt Thng th, sau l hai vin T, Hu th lang. Cc chc ny thi Mc u do nhng ngi t v l cc i thn rng ct y ti nng, tm huyt, vi phm tc t b n cng m nhn. Sau y l tiu s tm tt cc v tng lm vic trong b L: - Chc Thng th b L gm: 1. Nguyn Vn Huy (1486 - ?), ngi x Vnh Cu, ng Ngn (Bc Ninh). Nm 1529 Thm hoa, lm quan n chc Thng th b L. 2. Ng Din ngi x Tam Sn, ng Ngn (Bc Ninh). Nm 1550 Tin s, lm quan n chc L b Thng th, tc Nhn Sn b. 3. H Nhm i (1526 - ?), ngi x Bnh Sn, Lp Thch (Vnh Ph). Tin s nm 1574, lm quan n chc L b Thng th. - Chc T th lang b L gm: 1. Mai Khuyn ngi x o Tai, Qu Dng (Bc Ninh), Tin s nm 1535, lm quan n chc L b T th lang. 2. Hong Sm (1512 - ?), ngi x Th Sn, Hip Ha (Bc Ninh). Nm 1538 Thm hoa, lm quan n chc L b T th lang, tc Honh Phc b. 3. V Knh (1519 -?), ngi x Lng X, Lang Ti (Bc Ninh). Nm 1544 Hong gip; lm quan n chc L b T th lang, Tham chng Hn lm vin s, tc Qun Xuyn hu. 4. Nguyn Lng Thi (1525 - ?), ngi x Bnh Ng, Gia nh (Bc Ninh). Trng nguyn 1553, lm quan n L b T th lang, tc nh Nham hu.

5. Vng Vn Hi ngi x Ung H, Thanh Lm (Hi Dng). Nm 1568 Tin s, lm quan n chc L b T th lang. 6. Phm in (1531 - ?), ngi x Ngc Cc, ng An (Hi Dng). Nm 1568 Tin s, lm quan n chc L b T th lang. 7. Phm Th Kho (1543 - ?), ngi x La X, T K (Hi Dng). Tin s nm 1571, lm quan n chc L b T th lang. 8. V ng (1542 - ?), ngi x nh T, ng An (Hi Dng). Nm 1577 Tin s, lm quan n chc L b T th lang, tc b. - Chc Hu th lang b L gm: 1. H S Vng (1514 - ?), ngi x Bnh Sn, Lp Thch (Vnh Ph). Tin s 1535, lm quan n chc L b Hu th lang, tc Tuy Lc b. 2. Trn Vnh Tuy (1533 - ?), ngi x An Dt, Thanh Lm (Hi Dng), Thm hoa 1553. Tng gi chc Tha chnh s o An Bang, sau thng n chc L b Hu th lang. 3. V ng (1528 - ?), ngi x M Trch, ng An (Hi Dng), Tin s 1565, lm quan n chc L b Hu th lang. Ti Kinh , Quc T Gim va c nhim v dy hc, gy dng nhn ti; va qun l, t chc o to. C th ni, Quc T Gim vn l trung tm gio dc ln nht trong c nc thi by gi. ng u Quc T Gim l mt vin T Tu, ph trch chung v kim l ch t Vn Miu. Bn cnh T Tu c chc T nghip, c trch vic ging dy v hc tp. Sau l chc Ng Kinh Bc S gm nm v; mi v chuyn i su su tm, nghin cu gii thch mt trong Ng Kinh dy hc tr. Ph trch ging dy cn c cc chc Gio th; gip vic l cc Trc ging v Tr gio. i ng hc quan ny u do Nh nc tuyn chn v b nhim. H l nhng ngi thy ti gii, c o c, m phm; nht l nhng ngi gi chc T Tu v T nghip thng l danh Nho, i thn ni ting trong nc c triu nh knh trng. Thi Mc cc v sau tng gi chc T Tu, T nghip Quc T Gim: 1. Nguyn Don ch (1490 - ?), ngi x Hong Ph, Hip Ha (Bc Ninh). Hong gip 1529, lm quan n chc Li b Thng th kim Quc T Gim T tu, tc M Trai b.

2. Nguyn ch Khang (1492 - ?), ngi x Vnh Th, Siu Loi (Bc Ninh), Hong gip 1532. ng tng i s nh Minh, lm quan n chc Li b T th lang kim Quc T Gim T nghip, tc Nam. 3. Hong S Khi ngi x Lai X, Lang Ti (Bc Ninh). Nm 1544 Tin s, lm quan n Thng th kim Quc T Gim T tu, tc Vnh Kiu hu. 4. Nguyn Hng on ngi x C Lm, Lang Ti (Bc Ninh), Tin s 1556; lm quan n Li b T th lang, sau b ging xung T nghip. 5. Nguyn c Nhun (1522 - ?), ngi x Khc Ph, Th Xng (H Ni), Hong gip 1565, lm quan n chc T nghip. Hc tr trng Quc T Gim c gi l Gim sinh Quc T Gim hay X sinh Quc T Gim. Nhng chc danh ny xut hin kh nhiu trong vn bia thi Mc. Nhng ngi c chc danh ny u l nhng Nho sinh c hc vn cao, c mi son vn bia lng x nh Gim sinh Quc T Gim Tnh Trai Phm Nh Sn [93, tr.135] son vn bia cha Pht Sng Ninh (1568); hay nm 1572 X sinh Quc T Gim h T hiu n Phu son vn bia [93, tr.154] ghi vic trng tu cha Bo Phc. i tng c chn lm Gim sinh phi l nhng ngi k thi Hng, hoc thi Hi t mt n ba k. Gim sinh thi Mc cng c chia lm ba loi Thng X sinh, Trung X sinh v H X sinh nh vn bia cha An ng (1590) do Phm Nhung... Thng X sinh Quc T Gim son [93, tr.318]; hoc Quc T Gim, Trung X sinh Nguyn Tr Ha [93, tr.162] son vn bia cha i Bi (1573). Cc Gim sinh ny u c ni tr Quc T Gim, c Nh nc cp hc bng theo hc. Ni dung hc tp cng l chng trnh chung chun b cho cc k thi, song i hi Gim sinh mt mc cao hn. Hnh thc hc tp ch yu l nghe ging Kinh Sch, nghe bnh vn v tp lm vn theo cc th loi trng thi. Thi gian hc Quc T Gim l ba nm i thi Hi. Sau ba nm nu thi khng , Gim sinh c th li hc tip ch thi khoa sau. Bn cnh Quc T Gim l trng Quc hc ng u c nc, thi Mc Kinh cn c nhng trng khc thuc phm vi qun l ca Nh nc. l Tam qun, Trung th gim v trng dnh cho cc vua Mc cng nh con chu trong Hong tc. Tam qun l ba trng hc dnh cho con chu quan li v hong thn quc thch, gm Sng Vn qun (sau i l Chiu Vn qun), Nho Lm qun v T

Lm cc. C ba qun u c chc Tri qun s ph trch chung; mi qun u c mt chc T hun v in ngha trc tip ging dy. Tam qun c t thi L S vo qung nm 1434 - 1435, Tam qun c m thu ht con ci cc quan vo hc [13, tr.121]. Theo i Vit S k ton th, t 1486 tr i khng cn thy Tam qun na, m ch cn Sng Vn qun v T Lm cc. n 1505, Sng Vn qun i thnh Chiu Vn qun v tn ti n ht i L Trung hng. Hc sinh Chiu Vn qun v T Lm cc c gi l Nho sinh. i tng c vo hc Chiu Vn qun gm con chu cc quan nht, nh phm v con trng quan tam phm; cn con cc quan t tam phm tr xung n bt phm th c vo hc T Lm cc. Nhng ngi ny nu thng hiu ngha sch, st hch trnh th c vo hc. Ngi no c ti lm Li in th kho hch, nu thi th c lm Li in cc nha mn trong kinh hoc ngoi cc o. Nu khng thng hiu kinh sch th c chn sung vo v Cm Y, v V Lm. Trong qu trnh hc tp, nhng ngi iu kin v trnh c th c trng kim tra, cho i thi Hi. Thi Mc s khng ghi chp nhiu, song qua vn bia Mc ta c th khng nh mt iu chc chn l Chiu Vn qun v T Lm cc vn tn ti v c hc sinh theo hc. Th d vn bia cha Phc Lm Hong Th (Ba V, H Ty) nm 1578 cho bit Nho sinh Chiu Vn qun L c Trngvit ch [93, tr.180]; hay bia sa cha i T (Hi Dng) nm 1580 do Nho sinh T Lm cc Nguyn Cng Thng ghi [93, tr.205]. Theo L Qu n nhng ngi thi vit v ton trng tuyn c vo Trung th gim hc. Do c th coi Trung th gim l mt trng hc b tc nghip v hai mn ton v vit, o to nhng Li in thnh tho ngh b dng. Nhng ngi hc Trung th gim c gi l Hoa Vn hc sinh. Thi Mc, khng thy s ghi nhiu, nhng c rt nhiu Hoa Vn hc sinh vit vn bia. Chng hn bia n thn Triu Hong (H Nam) dng nm 1558 do Nguyn Thi Thm, Trung th gim Hoa Vn hc sinh vit bia [93, tr.87]; hoc Trung th gim Hoa Vn hc sinh L Hin [93, tr.279] l ngi vit bia trng tu cha Linh Quc (Hi Dng) nm 1588. Rt kinh nghim t thc t qun l t nc ca cc triu i, nh Mc hiu r s cn thit phi t chc cho con em trong Hong tc, trc ht l cc Vua v Hong Thi t phi hc tp nghim chnh.

Thi Mc, ni Vua hc gi l Kinh Din. Cc Kinh Din ging quan c chn vo dy vua hc thng l quan i thn nht phm ban vn hoc quan Hn lm hc rng bit nhiu. C th k mt s nhn vt tng c vo ta Kinh Din ging hc cho cc Vua v Thi t nh Mc: 1. Nguyn Thin (1495 - 1557), ngi x Canh Hoch, Thanh Oai (H Ni), Trng nguyn 1532. ng lm quan nh Mc n Li b Thng th, Ng s i ng s, ng cc i hc s, Nhp th Kinh Din, tc Th Qun cng. Sau v bt mn vi nh Mc, ng quy thun triu L Trung hng, lm quan trong 8 nm th mt. 2. V Hu Dng, ngi x V V, V Ging (Bc Ninh), Tin s 1532, lm quan n Thng th, Nhp th Kinh Din, tc T Xuyn hu. 3. Nguyn Bnh Khim (1491 - 1585), ngi x Trung Am, Vnh Li (Hi Phng), Trng nguyn 1535. ng tng cng Trng nguyn Nguyn Thin vo ging bi cho Vua v Thi t ta Kinh Din, lm quan n chc Thng th, Thi ph, tc Trnh Quc cng. 4. Gip Hi (1507 - 1586), ngi x Dnh K, Phng Nhn (Bc Giang), Trng nguyn 1538; lm quan tri Lc b Thng th kim ng cc, Nhp th Kinh Din, Thi bo, tc Sch Quc cng. 5. Nguyn Ngn Honh (1518 - ?), ngi x i Bi, Gia nh (Bc Ninh), Hong gip 1550, lm quan n chc Thng th, Nhp th Kinh Din, tc Cn Dng b. 6. Trn Phi Chiu ngi x Hoa Thiu, ng Ngn (Bc Ninh), Tin s 1589. ng theo nh Mc ln Cao Bng; lm quan n chc Tn tr ng c cng thn, H b Thng th kim ng s, Nhp th Kinh Din, Thiu bo, tc Din Qun cng. Cng vi h thng trng lp trung ng, l h thng trng lp o, ph, huyn. Trng lp c t Vn Ch ca ph, huyn hoc ngay cng ng do Hun o ph trch. Phng thc hc tp v ni dung ging dy trong cc trng o, ph, huyn cng theo khun php Quc T Gim. Hng thng cc hc quan c nhim v tp hp hc tr vo nhng ngy nh ging kinh s, lm vn v bnh vn. Trc khi c khoa thi, hc tr c th c tp trung vi tun n luyn. Ngoi ra, cc hc quan ph, huyn cn phi t chc thi kho

hch tuyn chn nhng ngi (k c hc tr trng t) i thi Hng v lp danh sch gi ln o, x. Hi Dng c Vn miu Mao in l ni th Tin Nho cng l trng thi Hng cp o. Nm 1534, Nguyn Bnh Khim tham d v u k thi Hng y. Ngoi ra, Hi Dng cng c Hi T Vn hng huyn. Hi T Vn l t chc ca cc Nho s, cao nh Nho v khuyn khch vic hc hnh thi c a phng. Hi ny va c trch nhim thp hng n th Khng T v cc Tin Hin (Vn ch); va c nhim v t chc cc t bnh vn th, ging kinh sch. Hi Dng, ch ring Hi T Vn huyn Tn Minh (Hi Phng) tnh n nm 1574 c gn 200 thnh vin ca 11 tng; trong bao gm quan li ng chc, ngi t v Nho sinh sng lng. Hi ny cng quy nh t l vo ngy 25 thng 2 hng nm. S hot ng v pht trin ca Hi T Vn hng huyn cho thy phn no khng kh hc tp Hi Dng by gi. c bit, Hi Dng nh Mc cn xy dng huyn Nghi Dng, trung tm l lng C Trai (qu gc ca Mc ng Dung, nay thuc x Ng oan, Kin Thy, Hi Phng) thnh Dng Kinh - Kinh th hai, sau kinh truyn thng Thng Long. Ti y, nh Mc cho xy dng nhiu trng hc. Kin Thu ngy nay vn cn nhiu du vt ca cc vn ch, t ch nh Mc xy dng nh Vn ch Ho Liu x Thun Thin, T ch Xun La x Thu Hng. Xung quanh cc vn t, t ch y c nhiu a danh trng tn nh Trng Trong (trng trong), Trng Ngoi (trng ngoi) tng truyn l ni nh Mc t chc cc k thi kn ngi ti. L Kinh th hai, Dng Kinh cng c t chc theo khun mu Thng Long. Nu Thng Long c mt trng Quc hc dnh cho con cc quan v nhng hc sinh xut sc, th Dng Kinh cng c trng hc mang tm c quc gia, trc ht dnh cho con em trong Hong tc. ng tic l s c khng ghi chp nhiu v Dng Kinh, nhng rt nhiu vn bia thi Mc Dng Kinh hin cn gi c c ghi ngi son l Hiu sinh Dng Kinh. Chng hn, bia trng tu cha Linh Sn x ng Sn, An Lo (1583) do ng Nhn Chiu, Hiu sinh Dng Kinh son vn bia [93, tr.235]; hoc l Phm T Khc, Hiu sinh Dng Kinh vit ch [93, tr.289] bia cha Trc Am, x Du L, Kin Thu, Hi Phng. ng ch , vn bia cha Dng Tn x Tn Dng, Thy Nguyn (1578) cho bit v tr ca cha rt thun li v cha pha Bc gn ni th, pha Nam gn Dng Kinh, ng thng mi x [93, tr.175]; cho nn K hnh khch, ngi bun bn, i ni no cng tin. Ngi lm rung ra ng, ngi c sch vo Kinh u qua chn ny [93, tr.175].

Mc d cn ht sc tn mn v t i, nhng nhng iu trn cho thy Dng Kinh thi Mc c mt ngi trng quy m. Nhng dng ch trn bia cho thy Hiu sinh Dng Kinh l cch gi nhng hc tr t khp ni n Dng Kinh hc tp v vic vit nhng bi vn trn bia cng l mt cch h th hin ti nng ca mnh. iu chng t thi Mc, gio dc Dng Kinh rt pht trin. Trn thc t di thi Mc s lng ngi Tin s Dng Kinh, Hi Dng ng th 2, ch sau o Kinh Bc. Ngoi h thng trng cng do Nh nc trc tip t chc v ch o, thi Mc trng t cng ph bin. 2.1.2. H thng trng t Trng t l trng do cc thy m nhn hoc do dn lp ra lng x dy hc cho con em nhn dn trong lng. Loi trng ny Nh nc khng t chc v qun l, m ngi dn t lo liu nn thng c gi l Hng hc (trng lng). Hc sinh cc trng ny thuc nhiu la tui, trnh khc nhau. Tuy gi l Hng hc, nhng y hc sinh cng c hc hnh dy d y , vi cc ni dung t thp n cao m bo trnh v iu kin i thi. Thy gio trng t gm nhiu kiu ngi khc nhau, t cc thy dy tr con, cho n bc i khoa xut chnh hay cc quan tr s. Thm ch, c nhng ngi hc vn cao khng thch khoa danh, khng chu i thi hoc t nhng khng ra lm quan. Tt c h u c th m trng dy hc vi nhng mc ch v ch hng khc nhau. Hin nay chng ta khng c my t liu v tnh hnh cc trng hc, cc thy v hc tr thi Mc. Cc trng hc, lp hc hu nh khng c h s li. Cha c ai thng k c thi Mc c bao nhiu trng t, lp t. Tuy nhin, mt iu c th chc chn c l s trng t v thy ny rt ng, trong c nhiu thy gii m danh ting ca h c s sch ca ngi cn truyn n ngy nay. Chnh cc thy o to nn lp tr thc ng o ti gii thi Mc. Di y xin gii thiu k mt s thy tiu biu: 1. Nh gio dc Nguyn Bnh Khim Nguyn Bnh Khim l mt ti nng xut sc nhiu mt, nhng lnh vc ng gp nhiu nht, c th nht ca ng cho triu Mc cng nh vn ha dn tc l phng din gio dc.

Nguyn Bnh Khim t l Hanh Ph, sinh nm 1491, trong mt gia nh giu truyn thng, ti lng Trung Am, Vnh Li (L Hc, Vnh Bo, Hi Phng). T nh, Nguyn Bnh Khim ni ting thng minh, tui u th c s nui dy cn thn v nghim khc ca ngi m c hc vn uyn bc. Ln ln theo hc Thng Th Dng c Nhan, sau vo Thanh Ha th gio Bng nhn Lng c Bng. Ti y Nguyn Bnh Khim c gng hc v hc rt gii, c bn b v c Bng ht sc yu qu. Nm 1510, ng v qu, tip tc t hc v m trng dy hc. S nghip dy hc ca Nguyn Bnh Khim chia lm hai thi k: Thi k u ko di hn 20 nm, t khi thi hc Thanh Ho (1510) cho n trc khi Trng nguyn (1535); thi k th hai k t sau khi ng t quan (1542) v qu m trng Bch Vn. T y, trng Bch Vn ca thy Nguyn Bnh Khim tr thnh mt tn trng khng th thiu trong lch s gio dc nh Mc. Ni dung gio dc v phng php ging dy ca thy gio Nguyn Bnh Khim c bn nh sau: - V ni dung gio dc: + cao gio dc o c: Nguyn Bnh Khim dy hc tr ly ch Nhn lm u v hng n ci thin. Chng ta c th thy qua th vn ca ng. Thc vy, thin - c l mt cp phm tr o c, c Nguyn Bnh Khim cp n nhiu ln trong tc phm ca mnh. Nh gio dc Nguyn Bnh Khim hu nh khuyn thin rn c, ni v ci l hn thit i, xy dng c tt cho x hi. iu ny cng chnh l tinh hoa ca nn gio dc c. Sch i hc vit: i hc chi o, ti minh minh c, ti tn dn, ti chi ch thin (ci hc ca bc i hc gi l bit lm sng thm ci c sng, lm cho dn i mi v t n mc ch thin). l phng chm gio dc xa, c Nguyn Bnh Khim k tha v m rng thm. Trong bi th xa khi xem nh c ng vit: Vn chng tuy mn tip B ngha ch ba hoa Ri thnh ra tn mn u thnh vn i gia. [77, tr.37]

 thy trong dy hc, Nguyn Bnh Khim coi trng o l hn vn chng. o l trc vn chng sau. Vn chng ch l ngh thut truyn t o l. V vic ny, th vn ca ng c th coi l mu mc. ng vit gin d, nhng ch no cng tinh luyn, mi ch u ch c mt ni dung o l ln m vn sc, vn linh hot, trong vn cn vn, trong cn . Ngoi ra, bn thn Nguyn Bnh Khim cng l tm gng sng v tinh thn hc tp v tu dng o c. V th, ng c tn l bc thy ln, l Tuyt Giang Phu t. Tuyt Giang Phu t tr thnh ngi thy ca mi ngi, cho mi tng lp. + Gio dc ton din: Trn c s gio dc ci thin, thy gio Nguyn Bnh Khim cng dy kinh, truyn theo ng chng trnh thi c by gi. V vic cc hc tr trng ng chim gn ht cc th hng cao cc k thi ngoi Bc trong Thanh chng t vic dy hc ca thy quy c, nghim tc. Nhng ch l mt mt, ng gp ch yu nht ca Nguyn Bnh Khim l ch ng khng ch dy ch ngha kinh in, m cn dy c binh th, binh php v cc mn hc ng dng khc. Nguyn Bnh Khim truyn t tri thc ton din cho hc sinh bng vic dy mn Thi t cho hc tr. Nguyn Bnh Khim l mt nh L hc, am tng b Thi t thn kinh Su b Thi Th sut ngha,Mt kinh Thi t thuc lng [85, tr.621]. im ng lu nht ca mn Thi t l vic vn dng mn ny vo lnh vc qun s. Thi t v binh th, binh php l nhng tri thc khng th thiu i vi nhng ngi ch huy qun i ti ba. Trong th vn, khng t ln ng ni n th ba cun th nng ti (th Nm, 11) [83, tr.397], hay l th hi c c kim tnh [83, tr.452]. c bit trong bi Ng hng, ng cn ni r trng ng thng tho lun v Tam lc, tc bn v ba loi chin lc ca nh binh. ng vit th sinh t iu m Tam lc (t ci mnh l th sinh m li bn vic Tam lc) [83, tr.454]. Ni chung qua th vn Nguyn Bnh Khim, chng ta thy c khng kh hc tp binh th binh php trng Bch Vn. R rng, Nguyn Bnh Khim o to hc tr theo hng truyn t tri thc ton din, va uyn bc v kinh in, va thng tho nhng mn thc hnh, kt hp Nho, Y, L, S. Trn thc t nhng hc tr do Nguyn Bnh Khim o to nh Lng Hu Khnh, Phng Khc Khoan, Nguyn Quyn... u l nhng nhn ti xut chng vn v song ton. n nh Nguyn D l ngi chuyn tm v vn hc, th m nhiu chuyn ni ting trong Truyn K mn lc cng bn lun si ni v vic by binh b trn. C th ni nu nh trong nn gio dc nc

ta, hai ngnh hc vn v hc v trc y cha c kt hp mt cch t gic, th n Nguyn Bnh Khim, ng thc hin s kt hp y mt cch t gic [77, tr.4]. S kt hp y chnh l nt c sc trong ni dung ging dy v phng php dy hc ca Nguyn Bnh Khim; ng thi n cng nh du mt s ng gp ca Nguyn Bnh Khim vo bc pht trin mi v vic gio dc hc sinh ton din trong nn gio dc c nc ta [77, tr.40]. - V phng php dy hc: Phng php dy hc ca Nguyn Bnh Khim hng vo vic o to hc tr tr thnh nhng ngi thc hc, c tri thc ton din em ti kinh bang t th. Trong bi th ch Hn nhan Ty h k Thanh Oai Trng nguyn Nguyn Co Xuyn (H gi i min Ty gi Trng nguyn Nguyn Co Xuyn Thanh Oai), ng vit: H hc tch nin tng cng ging, ng duy kim nht hu tng tham. [83, tr.511] Nguyn Bnh Khim nhc li vic cng Trng nguyn Nguyn Thin (hiu Co Xuyn) tng bn v vic dy hc ca h H, nay li cng bn v vic hc ca h ng. H H l ch H Vin i Tng, ng rt ni ting trong lch s gio dc Trung Hoa. ng c hng nghn hc tr, dy hc tr ly thc hc lm chnh, nhm truyn t tri thc su rng v c ch cho i. Cn h ng l ch ng Trng Th i Hn, mt trong nhng hc gi ni ting hc tp chuyn ch ba nm khng nhm ra vn. Qua chng ta hnh dung c phng php dy hc ca Nguyn Bnh Khim l coi trng truyn t tri thc, yu cu hc tr phi chuyn ch [77, tr.36]. Nhn chung, vi ni dung v phng php dy hc trn, Nguyn Bnh Khim khng nhng k tc s nghip gio dc ln lao ca cc th h nh gio lp trc, m cn tip sc y thm mt bc s nghip gio dc ca nc nh. Nh gio dc Nguyn Bnh Khim nh du mt mc quan trng trong hng ly thc hc lm chnh. ng tr thnh ngi thy mu mc v c hai phng din c v tr cho ton x hi lc by gi. 2. Thy gio Trn Bo Trn Bo sinh nm 1512, nm mt cha r; ngi x Quan Sn, Thanh Lm (Hi Dng). ng t nh m ci cha, sau Thng Quc cng Nguyn Quyn

nhn lm con nui. Ln ln ni ting ti nng xut chng, c bit c s trng v vn hc, a l. Nm 1541, ng Tin s, ri thi khoa ng cc; lm quan n chc Tham chnh, tc Vn Phm b. V vic dy hc, ng thc s l bc danh s nh Trng nguyn Nguyn Bnh Khim [6, tr.316]. Hc tr theo hc rt ng, trong s c nhiu ngi t cao, lm quan ln c triu nh trng vng. Trng nguyn Phm Duy Quyt v Bng nhn Nguyn Min u l hc tr ca ng. Thy Trn Bo l nh gio danh ting, lm quan nhiu nm, nhng vn sng thanh bch gin d. Theo V Phng nh ng rt ngho, d vn c cha nui chu cp, nhng cng khng . ng tng lm mt bi Vay thc hc tr v mt bi Xin o th nghip bng Quc m, nay cn truyn tng. 3. Thy gio Dng Phc T Dng Phc T, t l Nhun Ph, sinh nm 1505 x Lc o, Gia Lm (Hng Yn), mt nm 1564. ng l bc danh Nho c hc vn uyn bc, Trng nguyn (1547). Theo Gia ph h Dng Trng nguyn Dng Phc T ban u gi chc ng cc hiu th, sau thng ln n chc Thng Th b Binh [106, tr.52]. Sau mt thi gian lm quan, Dng Phc T v qu m trng dy hc. Lc o vi a th thun li l ta lc khong gip ranh ca ba vng t (Thng Long - H Ni, Kinh Bc - Bc Ninh, x ng - Hng Yn bao gm c Hi Dng) giu truyn thng vn ha gio dc, hn na vi danh ting l mt tay i bt [106, tr.57] nn trng hc ca c Trng thu ht c ng o hc tr v c nhiu ngi thnh t [92, tr.408]. Trong s nhng hc tr c dy cng rn cp c nhiu ngi lm nn nh Phm Trn Trng nguyn khoa Bnh Thn (1556) v hng my chc Tin s. [106, tr.52]. L mt thy gio ni ting vi kin thc su rng, trc tc ca c Trng khng phi l t. Nhng n nay di co vn chng ca c li ch cn 1 bi i sch thi nh v 182 bi ng lut vit v ti lch s Trung Quc. Du vy, thy gio - Trng nguyn Dng Phc T gp phn o to nn nhiu nh khoa bng ti danh. 4. Thy gio Nguyn Khc Knh Nguyn Khc Knh (1542 - ?), ngi x Thanh Hoi, Siu Loi (Bc Ninh). Nm 1562, Hong gip, tng i s nh Minh, lm quan n chc Thng Th, tc Thanh Lng hu.

Ti liu v thy gio Nguyn Khc Knh khng nhiu. Trc khi t, thy gio Nguyn Khc Knh i nhiu ni dy hc sinh sng v ch thi c. ng tng dy hc lu nm nn c nhiu kinh nghim, c nh gi l mt bc s biu lo luyn [48, tr.178]. Hc tr ca ng rt ng v t nhiu, trong c nhiu ngi cao. ng l thy dy ca Trng nguyn Phm Duy Quyt (Phm Duy Tr), Xc Kh, Ch Linh (Hi Dng). Phm Duy Quyt nh ngho, m ci cha t b, nhng rt thng minh, nn c m cho theo hc thy Nguyn Khc Knh. Thy dy chu o, hc tr chm ch, cui cng c hai thy tr cng i thi v mt khoa di i Mc Phc Nguyn. Phm Duy Quyt Trng, thy Nguyn Khc Knh thp hn. Th nn dn gian by gi lu truyn cu ca Tr Trng nguyn, Thy Tin s. 2.2. Ni dung gio dc v thi c Gio dc v thi c thi Mc gm nhng ni dung g? Ngy nay chng ta rt thiu nhng t liu c th tm hiu, thm nh, nh gi vn ny. Nhng may mn l, Vin Nghin cu Hn Nm cn lu gi c ba bi Vn sch nh i ca ba khoa thi nh thi Mc. l: Bi Vn sch ca Dng Phc T, Trng nguyn khoa inh Mi (1547), nin hiu Vnh nh 1 i Mc Phc Nguyn; chp trong sch Lc o x lch triu ng khoa kho, k hiu VHv.2339. Bi Vn sch ca Cung, Thm hoa khoa Canh Thn (1580), nin hiu Din Thnh 3 i Mc Mu Hp; chp trong tp Lch triu nh i vn, k hiu VHv.335/3. Bi Vn sch ca Nguyn Tun Ngn, Thm hoa khoa Qu Mi (1583), nin hiu Din Thnh 6 i Mc Mu Hp; ghi trong sch Lch triu nh i vn, k hiu VHv.335/3. Mc d s lng ba bi Vn sch cn li so vi s khoa thi nh Mc t chc th r rng ch l mt phn ht sc nh b. Song, thng qua vic nghin cu nhng bi Vn sch ni trn chng ti thy nh Mc vn ly ni dung trong cc sch Kinh in Nho gio lm chng trnh thi. Hn na Phm nh H trong V trung ty bt, thng qua vic nhn nh v Vn sch nh i, loi vn m theo ng khng phi ngi hc qun xuyn c kim th khng th h bt vit c. Vy nn chn c nhiu ngi ti gii; t ng khng nh T i Din Thnh (nin hiu ca Mc Mu Hp (1578 - 1585) TG ch thch) tr ln, n np y vn cn [38, tr.169].

Nh vy, qua ni dung ba bi Vn sch nh i cn lu li v qua nhn xt ca Phm nh H chng ta thy: Trong ni dung gio dc thi c, nh Mc vn da trn nn tng Nho gio m nh L S dy cng vun p. Hay ni cch khc, ni dung gio dc, khoa c thi Mc khng ngoi nhng ni dung nm trong cc sch Kinh in Nho gio thnh in l t thi L S. 2.2.1. Ni dung gio dc Thi L S, L Li v cc vua k v ly Nho gio lm c s cho h t tng chnh thng ca Nh nc: Nho gio tr thnh Quc gio. Thi Mc Nho gio khng cn gi a v c tn, nhng vn l h t tng ch o ca Nh nc qun ch. o to quan chc phc v cho b my Nh nc, thng tho vic cai tr dn chng chnh l o to h thng tho tinh thn v t tng Nho gio. Do vy, cc sch dng trong trng lp thi k ny trc ht v ch yu l sch ca Trung Hoa. Sch Kin vn tiu lc ca L Qu n chp rng: Khong nin hiu Hng c, hng nm ban pht sch cng cho cc ph nh T th, Ng kinh, Ngc ng vn phm, Vn hin thng kho, Vn tuyn v Cng mc, hc quan do y ging dy, khoa c do y ly nhn ti [25, tr.95 - 96]. T th, Ng kinh chnh l nhng sch Kinh in ca Nho gia. Sch Ngc ng vn phm cha kho cu c tc gi. Sch Vn hin thng kho gm 348 quyn, do M oan Lm nh Nguyn bin son. Sch Vn tuyn cn gi l Chiu minh vn tuyn, gm 602 quyn do Tiu Thng, Chiu minh Thi t nh Lng bin son. Sch Cng mc tc Thng gim cng mc, gm 592 quyn do Chu Hy nh Tng bin son. Di y l mt s sch ch yu bt buc hc tr phi hc nu mun thi c t. Hiu Kinh do Tng T son. Tng T tn l Sm, t l T D, hc tr ca Khng T. Sch Hiu Kinh chp li dy ca Khng T vi cc mn sinh, nht l dy v o hiu i vi cha m. Minh tm bo gim c ngha l tm gng bu soi sng ci lng. Sch su tp nhng cu cch ngn ca cc bc Thnh hin chp trong Kinh truyn v cc sch dy con ngi sa tm rn tnh. Sch chia lm 20 thin, mi thin gm nhiu ch c quan h mt thit vi nhau. Minh o gia hun c ngha l sch dy trong nh ca Minh o. Minh o l Trnh Hiu, hc tr ca Chu n Di, Tin s lm quan i Tng. Sch gm 500 cu th, khuyn rn v lun thng o l v ch bo cch tu thn x th.

Tam T Kinh c ngha l sch ba ch. y l sch dy ch, gm 358 cu, mi cu ba ch c vn. Trn y l nhng sch dy hc tr lc bt u i hc. Ni dung nhng sch s hc ch yu nh hng cho ngi hc v Hiu , trng ngha; noi theo gng tt hc hnh v tu rn tnh cch, o c. Khi t n mt trnh nht nh, hc tr s hc Kinh in ca Nho gia, tc nhng Kinh truyn. Nhng sch ny gip hc tr thu r ngha l ca o Nho tr thnh nhng ngi hiu bit, thi lm quan em ti gip vua, tr nc. y l nhng sch hc c bn ca nn gio dc thi Mc. Kinh truyn tc l T Th v Ng Kinh. Di y l i cng v cc sch Kinh in ca nh Nho. T Th gm bn cun sch Lun Ng, Mnh T, i Hc v Trung Dung do hc tr ca Khng T son. Lun Ng l b sch kinh in quan trng ca Nho gio, c son vo thi Chin Quc (481 - 221 TCN). Sch do hc tr ca Khng T bin chp nhng li ging ca thy v cc vn chnh tr, lun l, tu dng o c... trong bao trm ln tt c nhng quan im y l ch Nhn m theo Khng T gc ca Nhn l hiu v . B Lun Ng lu hnh v sau do Chu T chng c tp ch, gm 10 quyn 20 chng. Mnh T l sch do Mnh T v hc tr bin son. ng l ngi k tha xut sc t tng ca Khng T, pht trin quan nim Nhn thnh hc thuyt Nhn chnh. Mnh T hin cn 7 thin, mi thin gm hai phn (thng, h). Nhng lun im quan trng trong sch ny l Vng o, Nhn chnh v tnh Thin. T tng tin b nht ca Mnh T l cao vai tr ca ngi dn Dn vi qu, x tc th chi, qun vi khinh (Dn l qu, x tc l th, vua th xem nh). n i Tng, Mnh T chnh thc c coi l sch gio khoa. i Hc l sch ca Tng T din gii nhng li Khng T truyn li. Sch ct dy o lm ngi qun t, ngha l phi tu thn, t gia, tr quc, bnh thin h; m mun vy th phi cch vt, tr tri, thnh , chnh tm. Ni cch khc, i Hc l ci hc ca bc i nhn. Trung Dung do T T son, l sch ni v ch ngha chit trung ca Thnh hin v thut li ch ca Khng T. Sch dy nhng tiu chun lm ngi qun t, bn v trung dung, trung ha, ch thnh. Tm li, Trung Dung bn v tu dng o c m gc ch Thnh.

Ng Kinh gm nm b l Kinh Thi, Kinh Th, Kinh Dch, Kinh L v Kinh Xun Thu. Kinh Thi l tuyn tp th ca su tm t u i Chu n gia i Xun Thu, do Khng T sp xp v chnh l. Ton tp gm 305 bi, chia lm ba phn: Phong, Nh v Tng. c Kinh Thi chng ta bit c tnh tnh, phong tc v chnh tr ca ngi Trung Hoa c i qua nhng dng th iu luyn, c ng, giu hnh tng, trong sng v gin d. Kinh Th tp hp nhng vn kin lch s gm co (chnh lnh), th (qun lnh), mnh (ch th), hun (bo co vi cp trn), m (li bn mu) ca vua ti cc i t Nghiu Thun n Thng, Chu. Kinh Dch l sch trit hc trng yu ca Nho gio, c hon thnh i Chu nn cn gi l Chu Dch; gii thch s bin ha ca t nhin v x hi theo lut m Dng. Vi Kinh Dch, Nho gio cng c ci nhn bin chng v t nhin v x hi. Tuy nhin, sau n c pht trin thnh mn Dch hc, kh phc tp. Kinh L ghi chp cc nghi l trong gia nh, hng ng v triu nh thi Xun Thu - Chin Quc. Kinh Xun Thu l b s do Khng T vit, chp lch s nc L t i L n Cng n i L Ai Cng (722 - 481 TCN); th hin r t tng ca ng v thuyt Chnh danh nh phn, cao Thin t nh Chu, khen ch cc vic lm ng sai vi bt lc ngn gn sc tch. Xun Thu c lit vo Ng Kinh khng ch v l b bin nin s u tin, m cn v c chp thin v bnh on (bnh lun v phn xt). Ngoi Kinh truyn, chng trnh hc thi phi k n nhng s sch v th vn gi chung l Ngoi th. l b C vn gm vn phm ca cc vn nhn thi s Trung Hoa t Tin Tn, Ch T n i Tng. Bn cnh cn b ng thi v my cun Thi vn i ng. 2.2.2. Ni dung thi c Thi Mc, chng trnh thi do Nh nc qun l v quy nh. Ton b hot ng thi c Nh nc giao cho b L m nhim. Ni n chng trnh thi l ni n cc thi. thi thng do cc bc i khoa ra, c khi chnh nh vua ra. K tha thi L S, ni dung thi Hng cng nh thi Hi thi Mc vn ly t tng Nho gio lm nng ct vi cc th Vn trng thi: Kinh ngha; Chiu, Ch, Biu; Th, Ph v Vn sch.

Kinh ngha: Kinh c ngha l sch, l li dy ca Thnh hin. T Th v Ng Kinh u gi chung l Kinh. Kinh ngha l gii thch nhng ch un sc ca cc cu ch trong Kinh truyn m quan trng chn lm u , nhm kim tra kh nng thng tho kinh in Nho gia ca hc tr. Kinh Ngha thng c chn lm k thi u tin trong mt khoa thi. Trong thi c Kinh ngha l mt bi vn xui, thng dng nht l li bt c. Khi lm bi th sinh phi nhm vo cu ch trong , nng theo ch gii ca cc tin Nho m gii thch su rng hn. ng thi cn xc nh r tc gi cu kinh in y l ai, t ng vai ngi y m ging gii. Nu dng in c, cn lu nhng ch t i tr v trc dng cho ng. Chiu, Ch, Biu cng l nhng mn thi bt buc i vi th sinh. Chiu l li vua ban b, hiu lnh cho nhn dn trong nc bit; Ch l li vua phong thng cho cng thn, danh s; Biu l bi vn ca b ti dng ln vua by t mt iu g. H biu l chc mng, T biu l t n. C ba bi thi trn u l vn xui c lm theo li c th. T i ng tr i lm theo li t lc gi l cn th. Khi lm bi, th sinh phi theo a v ngi ni m vit cho ng ging. Chng hn, khi lm bi chiu th phi c ging nghim trang, nh c; lm bi biu th vn phi cung knh, th phng. thi thng c tnh lch s, nn th sinh phi cn c vo m vit sao cho sinh ng, ph hp vi bin chuyn lch s v nhu cu x hi. Chiu, Ch, Biu l nhng th loi cng vn hnh chnh, nn th sinh phi thnh tho s dng sau khi t ra lm quan. Th, Ph: T i ng, ngi Trung Quc a mn Th (Thi) vo chng trnh thi v t ra nhng quy l kht khe th sinh phi gn lc t, cu th. l mt thnh qu bt ng ca ch gio dc, khoa c Nho hc. Th c hai li: C th v ng lut, nhng ng lut c dng nhiu nht trong cc khoa thi. Vit Nam, thi Hng thng hi v tht ngn; thi Hi thng hi v ng ngn. Ph thot thai t S t, rt thnh t i Hn. Ph ngha en l ph din, theo Tun T th: Ph vn l php hnh vn ni thng iu g mun ni, sau dng t cnh vt, tm s mt cch du dng, dim l, i khi c i, c vn [75, tr.261]. Ph cng c hai loi: C th v ng lut, trong ph ng lut thng dng hn. Theo L Qu n i Hng c hay dng th L Bch song quan i nhau, bn vn bng xen k bn vn trc [75, tr.261].

Khi lm bi th sinh phi tun th nghim chnh nhng quy tc v b cc v nim lut. thi thng ly trong kinh s, th sinh phi din t sao cho quan trng thy r tng cao vin cng ci hc uyn thm ca mnh; ng thi phi tinh tn tng nh vua v ch ng thi. Nu bi thi khng ch n iu im thi s thp, thm ch s b nh trt d vn hay. Vn sch l mn thi quan trng nht ca mi khoa. Sch c ngha l sch lc, mu k, hoch nh. Vn sch l mt bi vn by t nhng hiu bit, kin ring ca bn thn v cc vn u bi t ra. mc Vn sch do ch thn vua ra v phn hng cao thp nhm chn nhng ngi thc ti. Ni dung thng hi v o tr nc, quc phng, cch tu thn, s dng nhn ti... mc gm hai phn: C vn, hi cc in tch trong kinh s v Kim vn, hi tnh th ng thi so vi i xa. Theo mc, Vn sch c chia lm hai loi: Vn sch o v Vn sch mc. thi Vn sch thi Mc thuc loi Vn sch mc. Chng hn thi Vn sch khoa inh Mi (1547), i Mc Phc Nguyn hi v cc iu ct yu trong o tr nc ca bc vng [95, tr.434] c ti 14 cu: Bc vng cai tr thin h tt phi ly nhn ngha, giao x, n in, thy li, lc ngh, th, hc hiu, vn chng lm iu ct yu trong vic cai tr. Th no gi l ng, th no gi l tnh? ng tnh c ng l tng thng vi nhau khng? Th no gi l hp, th no gi l phn? Phn hp ci no th thch hp? C phng php hon thin vic phng th, gim bt s vt v ca vic vn chuyn, lm cho t nc ci chi dng, thc hin phng php ny c kh khng? Trong th kinh , ngoi th cc qun, xa na l ni bin cng, ai l ngi c th khai thc ngun li nhng ni ? Ci ngha c bn ca ng l, lc nhc, ng x, ng ng, lc th, cu s c th trnh by r c khng? Mi lin quan, s vng bn v bin ha ca bt qui, cu tr, sinh s, thnh s, c s, ngu s c th trnh by y c khng? Phng php hc ca tiu hc, i hc, thng tng, h tng, ng t, ty t, t hc, hu hc, u khng ging nhau. C th ch ra thc cht vic thit lp chng v ngha ca tng loi c khng? Cc th thin vn, a vn, sch s, t ph, vn th, ch co khng ging nhau. C th ch ra ngi tiu biu ng trong gii vn chng sch v c khng? Nhng th vn trn ng l c ci th ci dng, ci trc ci sau chng? Trm ni nghip tin t, ngay t bui ban u thi hnh nn chnh s nhn ngha. Th m hin nay phi chng ci hc cha c ng n, hnh ng cha c hp vi o? C phi v ci o i c khi ln, khi xung m dn n nh vy chng? L bc i phu sinh ra trong thi ny lm th no bn trn th o c thnh vng, bn di th phong tc c tt p, khin cho trm c c mt nn chnh s trong sng, c phc lnh nh bc vng Hy,

Dao xa? Hy tr li tt c nhng iu trn dng ln Trm ch thn c xt. [95, tr.433]. Php lm bi Vn sch c hai th: i sch v X sch, trong th i sch i hi th sinh phi vn dng vn kin thc ca mnh m i p. Th vn ny hng vo thc hc, do chn c nhng ngi thc ti. Thi Mc Vn sch thuc th i sch. Trong bi Vn sch ca mnh, sau khi chp li mc vo quyn thi, Dng Phc T ln lt tr li 14 cu hi. Nhn chung cch lm bi ca ng khng qu g b, cu khng c vn v c vit nh vn xui. Ct li nht l Dng Phc T th hin c hc thc uyn thm cng nh ti bin lun, dn gii mt cch thng sut khc chit. Bi i sch xut sc v o tr nc a Dng Phc T ln nh cao nht m mi hc tr u m c: Trng nguyn. Vi kin thc su rng c vit bi mt vn phong sc so, ng xng ng l bc k bt khng ch tiu biu cho nn gio dc khoa c thi Mc m cn cho c nn gio dc khoa c Nho hc nc ta ng nh li ng ph ca vua Mc Ph c nguyn: Tr li mi cu hi u thit thc, thc l mt cy bt ln. ng l khi bc chn Nho ra i th o s hanh thng t trn xung di [95, tr.432]. Vn t s dng trong gio dc thi c thi Mc vn l Hn vn. Song m Vn Ch cho bit vo k thi Hi khoa t Su (1565), Mc Mu Hp ly Nguyn Hin Tch Tin s bng mt bi Ph Nm k t vi li ng ph Lu Hu bt th, cnh th h nhn? (Lu Hu chng ly th cn ly ai?) [6, tr.67] v theo ng l mt ngoi l c o nht trong lch s khoa c [6, tr.63]; cn nh nghin cu Trn L Sng th nh gi l s kin duy nht xy ra trong lch s thi c thi xa nc ta [76, tr.30]. ng tic l hin nay chng ti cha c thm t liu chng minh triu Mc c a ch Nm vo chng trnh gio dc, v thi Nm c phi l mt trong nhng thi bt buc khoa thi Hng hoc thi Hi hay khng? Nhng vic bi Ph Lu Hu vit bng vn Nm ca Nguyn Hin Tch c ly l biu hin chng t nh Mc khng ch coi trng ch Nm, m cn m ra mt xc nhn ng mc: Chnh s triu Mc phn t suy tn, nhng khng do nh hng ca hc thut, v tt nhin khng ng chiu vi n. T y, bi Ph Lu Hu lm ng (Hin Tch) mang mt ngha mi, sng t [6, tr.63]; v v th y chnh l mt biu hin tin b hn so vi nn gio dc khoa c ca cc vng triu trc k c thi L S [82, tr.30]. Nh vy v ni dung gio dc v thi c, thi Mc k tha v tip tc cng c nn gio dc mang ni dung Nho gio t thi L S, mt nn gio dc hng vo thc hc. V trung ty bt ca Phm nh H d ph phn Nho s sau L S ua chen theo li ph phim nhng theo ng: Khong i Minh

c, i Chnh (nin hiu ca Mc ng Dung, Mc ng Doanh - TG ch thch),... thi hc cn cha n ni h lu, nn hc vn, vn chng, chnh s, cng nghip cng khng km c nhn my [38, tr.156]. C th ni, gio dc nh Mc tip ni c ci hc phong ca thi L S. 2.3. Cc hnh thc thi Ton b vic hc hnh, dy d ca hc tr v thy gio u phc v cho thi c. Thi c l khu cui cng ca vic o to v cng l khu u tin tuyn chn quan chc cho b my nh nc. Tu theo mc ch, yu cu tuyn chn quan chc Nh nc quyt nh m cc k thi. Da trn ngun t liu hin c v qua kho st ca chng ti, cho n nay nh Mc t chc 2 hnh thc thi sau: Khoa thi Tin s v khoa thi ng cc. 2.3.1. Khoa thi ng cc ng cc l khoa thi bt thng, c m t thi Hng c, nhm tuyn chn nhng vin quan c ti vn chng hiu chnh cc vn bn ca triu nh m bo tht chnh xc trc khi ban hnh nh tc gi Lch triu hin chng loi ch chp phm cc bi ch, biu, th ca, vn th, u phng mnh sa cha; cng l s bu c triu ng cha c hp, u c lm t trnh ln [54, tr.171]. i tng d thi khoa ng cc phi l Tin s, thi cung Vn Th. Ni dung thi do vua ra u bi hoc th ng ngn ng lut, hoc bi lun ph phn, hoc ph, tng, chm, minh, k, bt, khng c th thc nht nh [25, tr.100]. Trong h thng quan chc ban hnh nm 1471, Hn Lm Vin v ng Cc l hai c quan c trnh hc vn cao nht ca nh vua: Mt ng c vn trong vic a ra nhng vn bn va c tnh khoa hc cao, va m bo ng ng li ch trng; mt ng c vn v mt sa cha cho ni dung vn bn khoa hc hn, ng ch trng v c tnh kh thi hn. Trong cc khoa thi Tin s, nhng ngi gii hn c thng lm vic Vin Hn Lm. V th, cng phi chn nhng ngi c ti nng xut sc vo ng Cc c quan ny kh nng hon thnh nhim v ca n. Chnh v c mt tm quan trng nh th v v ngi thi u kinh qua k thi Tin s, nn khoa ng cc thng c t chc cht ch v nhng ngi c hng n in rt cao, nhiu khi cn hn khoa Tin s. Nu xt v mt ban cp m, o, ai bc v thng bc th i ng nh vi Tam khi: Mi vin mt m phc u (u ging nhau). V ai bt bc v cnh hoa bc ngi trng cch th nht c nh Trng nguyn, ngi th hai nh Bng nhn, ngi th ba

nh Thm hoa. Mu o chu th ngi th nht dng on mu quan lc, ngi th hai v th ba u dng on mu huyn. Cc th y ban cho ngoi ca oan Mn [54, tr.172]. Nu xt v mt phong tc th ngi u c b lm ng cc i hc s, hm Tng t phm ngang T tu Quc T Gim. Ngi th hai c b lm ng cc hc s, hm Tng ng phm, ngang vi Quc T Gim T nghip. Ngi th ba c b ng cc Hiu th, hm Chnh lc phm, ngang vi Lang Trung Lc b; trong khi Trng nguyn ch c b quan chc n Chnh lc phm. Tm li, khoa thi ng cc thc s l mt Ch khoa vn hc quy m th hin t mc tiu chn ngi n th loi vn dng trong k thi. V th, thi v khoa ng cc l mt vinh d rt ln, ng t ho cho nhng cy bt trong m vn thn. Thi Mc t chc cc khoa thi ng cc. Cc nh khoa bng Vit Nam cho bit c kh nhiu Tin s triu Mc tng tri qua cc k thi ny. Th d Phm Cng Sm Bng nhn (1541) sau li thi khoa ng cc [92, tr.395]; hoc o Tng Hong gip (1583) Sau li th hai khoa ng cc. Lm quan n chc ng cc Hiu th [92, tr.489]; c bit cng khoa vi o Tng c Hong gip Ng Cung ng ch v thi khoa ng cc u ng th nht [92, tr.489]. Ngoi ra, trong Cng D tip k V Phng khi vit v Thng Th Nguyn L chp: Nm 21 tui ng Tin s..., li khoa ng cc hng u. Nhng bi thi ca ng ng trong tuyn tp [21, tr.231]. Nhng vi ngun ti liu hin c, chng ti cha th ti dng mt cch c bn v khoa thi ng cc vi y din mo ca n. Ch bit rng, di thi Mc c t chc khoa thi ng cc v c nhiu Tin s ti gii khoa thi ny. 2.3.2. Khoa thi Tin s Bn cnh thi ng cc, mt khoa thi ht sc quan trng v chim v tr ch cht trong khoa c thi Mc, l khoa thi Tin s. Phm nh H cho bit: Triu nh L khai khoa, thi th c khoa Tam gio, khoa Thi hc sinh, cng c c khoa Tin s... T nm Hng c tr v sau, ch chuyn trng khoa Tin s l khoa ch yu chn hin ti. Nh Mc cng lm theo th [38, tr.89]. Nh s hc Phan Huy Ch cn ni r hn v t chc khoa c thi Mc: Nm Minh c th 3 [1529], m khoa thi Hi. ng Doanh ni tim ngi, nm i Chnh th 3 [1532], li m khoa thi Hi. Th l thi c u theo nh nh L. (Sau ng Doanh th Phc Nguyn, Phc Hi, Mu Hp u theo l c y m thi) [8, tr.16]

Nh L S tri cc i t Thi T qua Thi Tng, Nhn Tng n Thnh Tng hon thin cc th l thi c tr thnh ch ca Nh nc. n thi Mc, khoa thi Tin s k tha cc nh ch thi c thi L S, vi 2 cp thi Hng v thi Hi (gm c thi nh). 2.3.2.1. Thi Hng Thi Hng l k thi c t chc cc o, ly ngi Hng cng ra lm quan, cng gi l Trung khoa. Thi Mc, c nc chia lm 13 o Tha tuyn v 1 ph Phng Thin. Tuy nhin t khi nh L trung hng, vng qun l ca nh Mc b thu hp. Do , thi Hng ch c t chc nhng o thuc phm vi kim sot ca nh Mc, ch yu t o Sn Nam tr ra, trong ht nhn l Thng Long v khu vc T trn. Hc tr dt khot phi tri qua l Bo kt v mt k thi kho hch nh mt iu kin bt buc nhm bc u xt duyt nhng ngi c phm hnh v trnh kin thc c thi Hng. Trc ht, hc tr phi c cc x trng Bo kt v t cch o c v phi np giy thng thn cc sc khai r l lch ba i, khng c gi mo. Nu ai khai mo h thi s b khp vo ti lm mt t tn (nh h Nguyn m khai h L) [17, tr.65]. Quy nh ny cho thy th l thi c rt cht ch, n hn ch c hin tng gian ln trong thi c; cng nh gip cho Nh nc chn c nhng ngi c phm hnh. Ring nhng nh lm ngh ht xng, ngi c ting xu v ngi c i tang u khng c i thi. Nh vy c thi Hng, hc tr khng nhng phi l con nh lng thin m bn thn phi c t cch o c tt. Cn vi Gim sinh Quc T Gim, nh Mc c hn mt iu lut ring. Gim sinh l ht ging Nh nc m mm trong tng lai tr thnh nhng ngi gip vic trung thnh, phc v c lc cho b my qun l x hi. H c o luyn di trng Quc hc c cht lng cao, vi nhng ngi thy ti gii, c hnh, m phm; ng thi c hng nhng u i c bit ca Nh nc. Do , yu cu ca Nh nc i vi cc Gim sinh v trnh hc vn, nht l t cch o c cng cao hn so vi hc tr a phng, trng lng. Mt khi h lm nhng iu sai tri vi phm quy nh nh phng ng, c bc th s b pht rt nng ba khoa khng c i thi, khng c b dng [67, tr.447]. Nu khng bit sa cha, m cn ti phm th mc pht s cng nng hn, c th b ti thm ch b lu y: Nu ai ti phm th tng thm mt mc tr ti. i vi mc khng cho d thi th tng thm mt mc x ti ba nm, i vi mc khng b dng th gia thm mt mc, lu y i chu xa ba nm [67, tr.447]. Nh nh l ny, hc tr

trng Gim lun lo tu dng o c, chm ch hc hnh; cht lng trng Quc hc v th c nng ln mt bc. Ngay c nhng ngi Sinh trong cc k thi Hng, lut nh Mc cng quy nh cht ch: L Sinh l t khoa trng phi gi l ngha, bit lim s, khng c cn r lm iu sai tri khng ng lut php [67, tr.447]; V nu vi phm h cng s b x theo php lut [67, tr.447], khng c bt c mt c n no. Sau khi qua l Bo kt, th sinh phi qua mt k thi kho hch. Thi kho hch c t chc cc ph, huyn nhm tuyn chn nhng ngi c kin thc ti thiu thi Hng. Thi Mc ch kho hch c thc hin bng php thi t trng ban hnh t i L Tng Dc. Sau k kho hch, cc huyn quan lp danh sch trng tuyn trnh b L v ch nhng ngi c tn trong danh sch mi iu kin thi Hng. Tm li, hc tr phi c l lch, t cch o c tt; ng thi phi thi kho hch mi iu kin thi Hng. Tin trnh t chc v h thng quan chc trong thi Hng thi Mc c bn ging thi L S. Thi Mc, cc quan chc cp cao Hn Lm Vin c c lm kho quan v chm thi. Th d nm 1558, Gip Hi khi l Thng th 5 b kim ng cc i hc s, Thi bo, c c lm iu trng thi Hng o Sn Nam. Ln y v ra thi kh, th sinh khng lm c gy ri, Gip Hi phi ra khc trng thi mi yn. Sau khi pht gic th sinh khi xng, Gip Hi quyt nh x chm th sinh cng trng thi. S kin cho thy, vic t chc thi c t khu ra cho n gim st di thi Mc rt nghim tc. Php thi Hng gm 4 k (t trng), th sinh k 1 mi c vo k 2, c nh th vo k 3, ri k 4. thi tng k i th nh sau: - K 1: Thi Kinh ngha - K 2: Thi Th, Ph - K 3: Thi Chiu, Ch, Biu - K 4: Thi Vn sch

Nhng ngi 4 k trong thi Hng c gi chung l Hng cng. Nhng ngi khng 4 k, c gi bng nhng tn khc nhau, nh 3 k gi l Sinh . Th sinh thi Hng mi c vo thi Hi. 2.3.2.2. Thi Hi v thi nh Thi Hi v thi nh l k thi Quc gia do triu nh t chc. y l k thi s mang li vinh quang tt nh cho mt Nho s, cng l cuc kim tra, nh gi cao nht i vi cc ti nng ca t nc. Vi ngha , k thi ny c gi l i khoa. K thi ny gm 2 giai on: Thi Hi v thi nh. Thi Hi c 4 k nh thi Hng, nhng yu cu v cht lng cao hn. Th sinh thi Hi c vo thi nh. Thi nh din ra sn in, do vua ra v chm xp loi nhng ngi trong k thi Hi. i tng d thi Hi gm nhng th sinh thi Hng. Cc Gim sinh Quc T Gim, Nho sinh Chiu Vn Qun v T Lm Cc cng nh con chu trong Hong tc nu trnh u c d thi. Ngoi ra, quan li qua st hch u c ng th. S lng th sinh d thi Hi thi Mc rt ng. Ring nm 1529, khoa thi Hi u tin, c hn 4000 th sinh. Thi Mc, thi Hi v thi nh c 3 nm t chc mt ln, xen k vi cc nm thi Hng. C nm trc thi Hng th nm sau thi Hi, tc cc nm T Ng - Mo - Du thi Hng, cn cc nm Thn - Tut - Su - Mi thi Hi. Trng thi thi Mc tng t thi L S. Trng thi khng c nh lm sn, mi ln thi l mt ln lm trng. Trng lm bng tre, mi lp tranh, ro du na, s t ngi trong lu lm bi. Tuy nhin, v sau khi chin tranh xy ra lin tc trng thi cng thay i theo. Vi ti liu hin c chng ti cha th kho cu c h thng trng thi thi Mc. Quan trng coi thi u l cc quan chc cp cao ca Nh nc do b L tu vua duyt. Mi vic trong trng thi cc quan u cng lm v cng chu trch nhim. Ring coi thi nh c cc chc iu, Gim th lm lnh o, mt s i thn c vn hc lm c quyn. Th d cc quan chc coi thi nh nm 1529 gm: - iu l Mc Kim Bu, Thi bo in Quc cng. - Tri cng c l Mc Ninh Chnh, chc Binh b Thng th, tc Khnh Kh hu.

- 2 quan c quyn l Nguyn Thanh chc L b Thng th, ng cc i hc s, tc Vn on b; v inh Thn chc Thng th b Li kim Quc T Gim T tu, tc Binh L b. iu c bit l trong thi nh cc quan c quyn c bi vn ca cc s t, vua l ngi chm duyt ri ly theo th bc cao thp. Bi vn bia danh Tin s (1529) cho chng ta thy phn no tin trnh mt k thi nh thi Mc: Ngy 18 thng 2, Vua ng trc in ra thi v o tr nc Ngy hm sau, cc quan c quyn l Nguyn Thanh inh Thn dng bi vn c nh vua nghe. Vua xt nh cao thp, chn bn Tng 3 ngi Tin s cp , bn Nguyn Vn Quang 8 ngi Tin s xut thn, bn Nguyn Hu Hon 16 ngi ng Tin s xut thn [93, tr.32]. Thi Mc danh v cao nht dnh cho nhng ngi i khoa l danh hiu Tin s, c xp theo th bc sau: - nht gip Tin s cp , gm 3 ngi u c gi l Tam khi: + nht gip Tin s cp nht danh (Trng nguyn) + nht gip Tin s cp nh danh (Bng nhn) + nht gip Tin s cp tam danh (Thm hoa) - nh gip Tin s xut thn (Hong gip). - tam gip ng Tin s xut thn (cng c gi l Tin s). Thi nh thng khng nh trt th sinh, nhng cng c trng hp khng c thi nh hoc c vo thi m vn b nh trt. Thi Mc c mt s trng hp sau: 1. Nguyn Quang T, ngi x Nh Chu, Thanh Lm (Hi Dng). Nm 1565 Tin s, nhng v nh c i tang khng c d thi nh, lm quan n chc Li khoa cp s trung, tc b. 2. Nguyn L, ngi x Tin Xa, An Dng (Hi Phng). Nm 1574 thi Hi, nhng v theo Hong Vng Mc Chnh Trung nn khng c d thi nh; sau lm quan n chc Huy Vn in thim s.

3. Nguyn Trung, ngi x Nhn Mc, Thanh Tr (H Ni). Nm 1586 thi Hi, nhng v c ngi t co nn khng c d thi nh, sau lm quan n chc Tham chnh. Nhng ngi trn mc d khng c d thi nh, nhng v thi Hi nn vn c Nh nc b nhim chc v. iu cho thy quy ch thi c thi Mc cn nghim v s trng dng nhn ti ca Nh nc. 2.3.2.3. Cc khoa thi Tin s T khoa thi Tin s u tin - 1529, n khoa thi cui cng - 1592, triu Mc t chc c 22 khoa, ly 484 ngi. Phn ny da vo sc h Cc nh khoa bng Vit Nam (1075 - 1919) do Ng c Th ch bin, Nh xut bn Vn hc, H Ni, 1993; v kt qu nghin cu v nin i triu Mc ca L Thnh Ln, Trn Ngc Dng trong bi Tnh li nin hiu cc khoa thi Tin s triu Mc trong cun Cc nh khoa bng Vit Nam, tp ch Thng tin Khoa hc x hi, s 5, 1999, chng ti tng hp thnh bng thng k Cc khoa thi Tin s thi Mc (1529 - 1592) (bng 2.1). Bng 2.1: Cc khoa thi Tin s thi Mc (1529 - 1592) Gip Triu Tn nht gip TT Tng Bia vua khoa thi Trng Bng Thm nh tam nguyn nhn hoa gip gip Mc ng K Su Dung Minh 1 27 1 1 1 8 16 1529 c 3 (1527 - (1529) 1529) Nhm Thn i 2 27 1 1 1 6 18 Mc Chnh 3 ng (1532) Doanh t Mi i 3 32 1 1 1 7 22 (1530 - Chnh 6 1539) (1535) Mu 4 36 1 1 1 8 25 Tut i

TT

10

11

Gip Triu Tn nht gip Tng Bia vua khoa thi Trng Bng Thm nh tam nguyn nhn hoa gip gip Chnh 9 (1538) Tn Su 1 1 1 4 23 Mc Qung 30 Ho 1 Phc (1541) Hi Gip (1539 - Thn 1547) Qung 17 3 14 Ho 4 (1544) inh Mi Vnh 30 1 1 1 8 19 nh 1 (1547) Canh Tut Cnh 26 1 1 1 4 19 Lch 3 Mc (1550) Qu Phc Nguyn Su Cnh 21 1 1 1 5 13 (1547 - Lch 6 1562) (1553) Bnh Thn Quang 24 1 1 1 4 17 Bo 2 (1556) K Mi Quang 20 1 4 15 Bo 6 (1559)

TT

12

13

14

15

16

17

18

19

Gip Triu Tn nht gip Tng Bia vua khoa thi Trng Bng Thm nh tam nguyn nhn hoa gip gip Nhm Tut Quang 18 1 1 1 5 10 Bo 8 (1562) t Su Thun 16 1 3 12 Phc 1 (1565) Mu Thn Thun 17 1 4 12 Phc 7 (1568) Tn Mi Sng 17 1 1 3 12 Khang 4 (1571) Mc Gip Mu Tut Hp Sng 17 1 3 13 Khang 7 (1562 (1574) 1592) inh Su Sng 18 1 1 1 5 10 Khang 10 (1577) Canh Thn Din 17 1 5 11 Thnh 3 (1580) Qu Mi 18 1 5 12 Din

Gip Triu Tn nht gip TT Tng vua khoa thi Trng Bng Thm nguyn nhn hoa Thnh 6 (1583) Bnh Tut 20 oan 22 1 Thi 2 (1586) K Su Hng 21 17 Tr 2 (1589) Nhm Thn 22 Hng 17 Ninh 2 (1592) 12 nin 5 triu Tng hiu, 22 484 11 12 19 vua khoa thi

Bia nh tam gip gip

18

17

13

101 341 1 bia

T bng 2.1 chng ta c th rt ra nhng nhn xt sau: V th l thi c: Trong 65 nm (1527 - 1592) tr v Thng Long, triu Mc u n 3 nm t chc mt ln thi Hi theo th thc c t ra t thi H. Khoa thi u tin di triu Mc l khoa K Su nin hiu Minh c 3 (1529) i Mc ng Dung, sau khi nh Mc ln ngi 2 nm v cch khoa thi cui cng ca nh L S - khoa Bnh Tut Thng Nguyn 5 (1526) i L Cung Hong, ng 3 nm. T khoa thi u tin cho n khoa thi cui cng khoa Nhm Thn nin hiu Hng Ninh 2 (1592) i Mc Mu Hp, nh Mc t chc c 22 khoa thi, ly 484 Tin s. Nu so snh vi triu H v L S, chng ta mi thy kt qu l mt k tch, mt n lc ng khm phc ca Vng triu Mc. Nm 1396, H Qu Ly ban hnh th l thi c nm trc thi Hng, nm sau thi Hi, ngi no trng tuyn th thi mt bi vn sch nh th t cao, thp [59, tr.318]. Tip , nm 1404 H Hn Thng quy nh r hn:

C ba nm m mt khoa thi, nm nay thi Hng, ngi no trng tuyn c min dao i tp dch, n nm sau thi b L, ngi no trng tuyn c la chn b dng, li c sung vo Thi hc sinh [60, tr.331]. Tic l triu H mi ra nh l ch cha thc hin c, v ngay nm sau (1405) phi dc sc ng u vi cuc chin tranh xm lc ca nh Minh. n thi L S, thi thnh tr ca x hi i Vit, nhng ch di i vua L Thnh Tng (1460 - 1496) mi ln u tin thc hin c quy ch 3 nm t chc thi mt ln. Hn th, nu triu H (1400 - 1407) v tn ti ngn ngi v phi bn chin tranh khng th thi hnh c nh l ra, thi L S (1427 - 1527) xy dng v pht trin trong iu kin t nc ho bnh, n nh; th nh Mc thng xuyn phi i din vi tnh trng bt n v ni chin. Vua Mc v nh thn khng t ln phi b chy khi kinh thnh Thng Long. Mc d vy, triu Mc khng lc no sao nhng vic thi c. Cho n nm 1592 kh i qun Mc thua to, nh Mc ng trc nguy c sp hon ton, nhng Mc Mu Hp vn kp t chc khoa thi Tin s cui cng ti hnh doanh B . C th ni, nh Mc lm c nhng vic m nh H cha lm c, ng nh khng nh ca nh s hc ngi M John Whitmore trong cun The Birth of Vietnam (S sinh thnh ca Vit Nam) ni ting: Ci g nh ci cch H Qu Ly tht bi th Mc ng Dung v con chu lm c (theo c GS Trn Quc Vng) [101, tr.240]. Nh vy, nh Mc ln ngi khng nhng ni tip c nn np thi c ca cc triu i trc, m quan trng hn nh Mc a ch khoa c i Vit pht trin ln mt tm cao mi vi vic tr thnh vng triu duy nht u n 3 nm m mt khoa thi [22, tr.69] trong lch s gio dc khoa c Vit Nam. V s lng ly : Di 5 i vua vi 12 nin hiu khc nhau, triu Mc ly 484 Tin s. Trong khong 24 nm u, t 1529 n 1553, nh Mc t chc c 9 khoa, ly 246 ngi (chim 50,8 %). c bit di thi vua Mc ng Doanh (1530 - 1539), ch vi 3 khoa triu Mc tuyn chn c 95 Tin s (chim 19,63 %), trong ly 3 Trng nguyn k ti: Nguyn Thin (1532), Nguyn Bnh Khim (1535) v Gip Hi (1538) - nhng tr thc kit xut khng nhng phc v c lc Vng triu Mc, chi phi thi cuc m cn c nh hng ln n lch s vn ho dn tc.

Trong 22 khoa, khoa thi ly nhiu ngi nht l khoa Mu Tut nin hiu i Chnh 9 (1538) i Mc ng Doanh vi 36 tin s; khoa ly t nht l nm t Su nin hiu Thun Phc 1 (1565) i Mc Mu Hp ch ly 16 ngi. Tip l cc khoa nm 1544, 1568, 1571, 1574, 1580, 1589, 1592, mi khoa ch ly 17 ngi. Tnh trung bnh mi khoa thi triu Mc ly 22 ngi. y l s lng kh ln trong mt k thi i khoa. Nu so snh s lng cc khoa thi cng nh s lng nhng ngi Tin s trung bnh trong mt khoa, th triu Mc khng thua km g cc triu i trc v sau . Chng ta c th thy iu qua bng S ngi bnh qun trong mt khoa thi t i L S n ht i L Trung hng nh sau: Bng 2.2: S ngi bnh qun trong mt khoa thi t i L S n ht i L Trung hng (Tnh cc khoa bit r s ngi t i L S n ht i L Trung hng) n v: Ngi/Khoa Triu i L S (1427 1527) Mc (1527 1592) L Trung hng (1554 - 1592) Mc + L Trung hng (1527 1592) L Trung hng (1592 - 1778) Ton b L Trung hng (1554 1778) BQ ngi S khoa Tng s trn thi ngi mt khoa 26 22 7 29 66 73 990 484 45 529 727 772 38,08 22,00 6,43 18,28 11,02 10,58

STT 1 2 3 4 5 6

Nhn vo bng 2.2 chng ta thy: S lng cc khoa thi cng nh bnh qun s ngi ly trong mt khoa thi di triu Mc kh cao, ch ng th 2 sau triu L S v vt xa triu L Trung hng.

Thi L S, tri qua 100 nm, t chc c 26 khoa thi Tin s, ly 990 ngi; tnh trung bnh mt khoa thi ly 38,08 ngi Tin s v hc v tng ng. Cn thi Mc, trong 63 nm ly 484 Tin s, trung bnh mt khoa ly 22 ngi. Trong khi thi L Trung hng, tnh t khi t chc khoa thi u tin (1554) n khoa thi cui cng (1778) l 73 khoa, ly 772 ngi. Trung bnh mt khoa ly 10,58 ngi . Nu ch tnh ring thi k Thanh Ho (1554 1592), th triu L Trung hng m c 7 khoa thi, ly 45 ngi vi bnh qun s ly trong mt khoa l 6,43 ngi - chim t l thp nht. l cha k trong 7 khoa thi , c 3 khoa l Ch khoa (1554, 1565, 1577), ly nht gip Ch khoa xut thn (ngang vi nh gip tin s) v nh gip ng Ch khoa xut thn (ngang vi tam gip ng tin s). Cn li 4 khoa l cc khoa thi Hi (1580, 1583, 1589, 1592), ly nh gip tin s v tam gip ng tin s, cha ly nht gip tin s vi danh hiu Tam khi. iu cng c ngha l triu L Trung hng Thanh Ho cha t chc c k thi nh. Danh hiu cao nht dnh cho ngi u trong cc khoa thi Hi triu L Trung hng thi k ny mi ch dng li nh gip tin s, tc Hong gip. Nu xt v mt ny, th khoa c triu Mc t ra hn hn triu L Trung hng. Trong 22 khoa thi, c 11 khoa triu Mc u ly danh hiu Tam khi (Trng nguyn, Bng nhn, Thm hoa). ng ch , c 3 khoa thi (1544, 1589, 1592), nh Mc khng ly Tam khi. Cn cc khoa thi sau nhng ngi u ch l Bng nhn, hoc Thm hoa, c khi ch l hc v ng Tin s xut thn. Do vy, trong s 22 ngi u di triu Mc c 11 ngi t danh v Trng nguyn, 1 Bng nhn, 7 Thm hoa, 2 Hong gip v 1 ng Tin s xut thn. (bng 2.3) Bng 2.3: Danh sch ngi u cc khoa thi t i L S n ht i L Trung hng STT Triu i 1 nht gip S nh tam Trng Bng Thm khoa gip gip nguyn nhn hoa 20 11 1 1 7 4 2 7 1 1

L S (1427 26 - 1527) Mc (1527 2 22 1592) 3 L Trung 7

hng (1554 1592) L Trung hng 4 (1592 1778) 66 6 13 28 15

Nh vy cng v sau, nht l t i Mc Mu Hp tr i, s Tin s ly gim dn, s ngi u trong cc khoa thi tht thng. Thi Mc Mu Hp, trong 10 khoa ch c khoa inh Su nin hiu Sng Khang 10 (1577) l khoa ly Tam khi - thnh khoa cui cng ca khoa c thi Mc. Tm li, bt chp tnh trng chin tranh, ch trong 65 nm tn ti nh Mc t c thnh tch ng t ho: Lin tc t chc c 22 khoa thi, ly 484 Tin s vi 11 Trng nguyn. Kt qu c th snh vi khoa c thi Hng c - nh cao ca gio dc khoa c thi L S. y l mt k tch ca Vng triu Mc. Vy ti sao nh Mc c th thu ht c mt s lng ln cc s t tham gia ng th? Trc tin cn khng nh rng, Vng triu Mc c k tha bi truyn thng cng nh nhng thnh qu gio dc c to dng t cc vng triu trc m trc tip l Vng triu L S. Trong khong 24 nm u, t 1529 n 1553, triu Mc c quyn t chc thi tuyn tin s. Nm 1533, vi s gip ca Quc vng Ai Lao (S u), ngn c Ph L dit Mc c Nguyn Kim ko ln trn t Sm Na. Tuy nhin, vi s trung hng ca mt vng triu sau nhiu nm suy vi, cn phi c thi gian cng c a v, chun b lc lng nn triu L Trung hng cha c iu kin t chc ngay k thi tuyn Tin s c. Trn thc t, n nm 1554 triu L Trung hng mi t chc c k thi Ch khoa u tin v phi i 26 nm sau nm 1580, nh L Trung hng mi t chc c khoa thi Hi u tin. Th nn s ngi d thi v t di triu Mc vn cao l mt thc t hin nhin. Hn na, theo Nguyn Quang H trong Khoa c v tm thi ca cc nh Nho thi Mc th mc d s mc cm Ngu triu khng phi hon ton khng c mt s ngi. Tuy nhin, vt ln trn ht l tnh thc dng ca nho s trong mt x hi tiu nng: Hc i thi, t, lm quan

c hng nhiu quyn li nn con ng ng th khng th chi t [101, tr.281]. Nhng quan trng hn c l triu Mc, c bit di 3 i vua u, ban hnh v thc hin nhiu chnh sch ng n, tin b v kinh t, chnh tr, x hi, c bit l gio dc - khoa c lm cho kinh t khi sc, i sng nhn dn c m bo, x hi i Vit n nh. Chnh L Qu n, nh vit s danh ting triu L Trung hng xc nhn: T y, nhng ngi bun bn ch i tay khng, khng phi em kh gii t v. Trong khong vi nm, trm cp bit tm, sc vt chn nui ti n khng phi dn vo chung, c mi thng mt ln kim im thi. My nm lin c ma, nhn dn bn trn u c yn n [27, tr.342]. Tc gi b Vit s din m cng ngi ca cnh thi bnh, thnh tr ca x hi i Vit di i vua Mc ng Doanh, c th snh ngang vi cc vng triu mu mc trong truyn thuyt c Trung Quc: Nhng cho con l Thi Tng t nin hiu i Chnh p lng dn Tr v trng ly c vn Mun nm kho t u vng Phong triu v thun bn phng c ma Kh phen i tr ng Ngu Kch nhng khang c m chiu dn yn. [66, tr.183 - 184] Nhn chung n thi Mc, khoa c tip tc pht trin v thu c nhiu thnh tu, t n nh cao di triu Mc ng Doanh. Nhng cng v sau, nht l t i Mc Mu Hp tr i, khi nhng hn ch triu chnh bc l, chin tranh khc lit; cng vi l s cnh tranh ca triu L Trung hng khin cho tr thc Mc ni ring v tr thc i Vit ni chung phn ho, ng trc nhiu ng ng. y chnh l l do gii thch v sao s ngi ra ng th cng nh t vo cui triu Mc suy gim. V tui : Cn c vo sch Cc nh khoa bng Vit Nam (1075 - 1919) do Ng c Th ch bin, Nh xut bn Vn hc, H Ni, 1993; chng ti thng k

c 342/484 (chim 70,66%) s ngi bit r tui . Mc d cn 142 ngi khng bit tui , nhng vi 342 ngi cng ln phn nh mt gi tr ch bo nht nh. Trn c s , chng ti lp th tui ca cc Tin s thi Mc (1529 - 1592) (bng 2.4). Bng 2.4: th tui ca cc Tin s thi Mc (1529 - 1592)

S tui Y T th trn chng ta thy t l ngi i khoa cc la tui thi Mc c bn nh sau: - 3/342 ngi (chim 0,88%) tui 20, tui thp nht trong s cc Tin s triu Mc. l: + Phan T (1510 - ?), ngi x Nht X, Duy Tin (H Nam). Tin s 1529, lm quan n chc Tha chnh s, tc Nam. + Nguyn Trng Quang (1516 - ? ), ngi x Bnh Ng, Gia nh (Bc Ninh). Tin s 1535, lm quan n chc Hn lm, sau c thng n chc Thng Th, tc Quc cng. + Nguyn Nhn Kin (1528 - ?), ngi x ng La, Phng Nhn (Bc Ninh). Tin s 1547, lm quan n chc Li b T th lang, tc Phong Lnh hu.

- 102/342 ngi tui t 21 - 29, chim 29,82%. - 234/342 ngi (chim 68,42%) tui t 30 - 59, l lc lng ng o nht trong s cc Tin s triu Mc. - 3/342 ngi tui t 60 - 66, chim 0,88%, l s ngi Tin s tui cao nht. Bao gm: + on Khc Thn (1530 - ?), ngi x Ph V, Ch Linh (Hi Dng), Tin s 1589, khi 60 tui. Theo v nh L, lm quan n chc Hin st s. + Nguyn Hu Nho (1529 - ?), ngi x Khi Mng, Lang Ti (Bc Ninh); Tin s 1589, khi 61 tui. Theo v nh L, lm quan n chc Tha chnh s. + Nguyn c Bt (1518 - ?), ngi x Chi Ct, Ph Khang (Ph Th). 66 tui Tin s (1583). Khi nh Mc mt, lm quan vi nh L n chc Tham chnh. ng l ngi c s tui cao nht trong s cc Tin s thi di triu Mc. Tnh trung bnh tui i khoa ca cc nh khoa bng di triu Mc l 35,30 tui. y l tui ang sung sc v th lc v tr tu c th thc hin cc trng trch m triu nh giao ph ngay sau khi t. V a bn phn b: Ging cc n v hnh chnh thi L S sau ci cch hnh chnh (1471), thi Mc c nc c chia lm 1 ph (Phng Thin) Kinh v 13 o Tha tuyn a phng (bng 2.5). Phm vi tng ng vi a bn cc tnh ng bng v trung du, min ni Bc B cho n tnh Bnh nh ngy nay. Bng 2.5: Cc nh khoa bng thi Mc theo a bn phn b nht gip Tn ph, Tng STT o thi Trng Bng Thm nh tam s Mc nguyn nhn hoa gip gip Ph Phng 1 3 10 13 Thin o Hi 2 3 4 5 35 98 145 Dng o Sn 3 3 12 40 55 Ty

o Kinh Bc o An 5 Bang o Sn 6 Nam o Thanh 7 Hoa o Lng 8 Sn o Hng 9 Ho o Ninh 10 Sc oTuyn 11 Quang o Ngh 12 An o Thun 13 Ho o Qung 14 Nam 1 ph, 13 Tng o 4

10

37 1

115

168 1

11 1

63 6

84 7 0

1 3

1 3 0

3 2

5 2 0

11

12

18

102

341

484

Nhn vo bng 2.5 chng ta thy: Cc nh khoa bng thi Mc phn b trn mt a bn tng i rng. Trong phm vi c nc lc , ch c 3 o l o Lng Sn (tnh Lng Sn v mt s huyn ca tnh Bc Giang), Tuyn Quang (tnh Tuyn Quang, Cao Bng, Yn Bi, v mt s huyn thuc tnh H Giang), v o Qung Nam (tnh Qung Nam, Qung Ngi, Bnh nh) khng c ngi Tin s. Cc o cn li, c a bn tng ng vi hu khp cc tnh ng bng v trung du Bc B cho n pha Bc min Trung (n huyn L Thu, ph Tn Bnh, o Thun Ho, nay l tnh Qung Bnh) u c ngi Tin s. Trong , hu ht cc nh khoa bng u tp trung khu vc T trn, gm 4 o: Hi Dng, Kinh Bc, Sn Ty v Sn Nam. 4 o ny c n 452 Tin s vi 11 Trng nguyn, chim ti 93,4 % tng s Tin s thi Mc. Tip l ph Phng Thin Thng Long c 13 ngi (chim 2,7 %) v cc o Thanh

Hoa c 7 Tin s (chim 1,5 %); o Ngh An c 5 Tin s (chim 1,0 %); o Ninh Sc c 3 Tin s (chim 0,6 %); o Thun Ho c 2 Tin s (chim 0,4 %). Thp nht l 2 o An Bang v Hng Ho, mi o ch c 1 Tin s, chim 0,2 %. Trong khu vc T trn, ni ln 2 o c s ngi Tin s nhiu nht, l Kinh Bc v Hi Dng. Ch tnh ring 2 o ny c 313 Tin s vi 8 Trng nguyn, chim 64,7 % tng s Tin s triu Mc. S d khu vc T trn ni chung, 2 o Kinh Bc v Hi Dng ni ring c s ngi Tin s nhiu nht trn phm vi c nc thi Mc l v: Trc ht, khu vc T trn vn l vng c truyn thng hiu hc v khoa bng. Vng ny gn Kinh Thng Long, li tp trung nhiu thy gii, nhiu gia nh, dng h khoa bng. Theo lu truyn dn gian v gia ph cc dng h, nhng ngi t xut thn t nhng gia nh c truyn thng gia phong, t nh bc l t cht thng minh, ham hc, quyt ni ch s nghip vinh hin ca cha ng. S thnh t khi u ca mt ngi trong dng h to th v cho con chu trong h cng nh ngi trong lng ganh ua nhau hc hnh, thi c. Nhng nguyn nhn quan trng hn khin khu vc T trn, c bit l 2 o Kinh Bc, Hi Dng c s lng ngi cao, vt hn hn so vi c nc l do y l vng hu c vng chc m Mc ng Dung v nh Mc quan tm xy dng. Cho n trc nm 1533, v c bn nh Mc nm quyn cai tr v qun l ton b lnh th i Vit. Trong , nhng o thuc bin gii pha Bc nh Lng Sn, Tuyn Quang, Ninh Sc, Hng Ho, An Bang u c nh Mc cai qun, kim sot n tn bin gii gip ranh vi Trung Quc v Lo. Nm 1538, Trn Ph va l Thng Th b L va kim chc Tha tuyn s Hng Ho. Cn nhng o pha Nam nh Thanh Hoa, Ngh An, Thun Ho, Qung Nam cng do cc v quan li thn tn trong Hong tc n trn tr. Nm 1530, Thi s Ln Quc cng Mc Quc Trinh trn gi dinh Hoa Lm [19, tr.113] thuc Tng Sn (H Trung, Thanh Ho). Nm 1532, ng Doanh cho hon quan Trung Hu hu lm i tng qun, sai em qun coi chung ba ph Thanh Hoa cng cc quan ba ty tng trn qun dn c mt phng [19, tr.116], ri chia Thanh Hoa ra lm i giao cho L Phi Tha qun lnh, cng vi Trung Hu hu, thnh th khng ch ln nhau [19, tr.116]. K c nhng vng bin vin nh Thun Ho cng yn n nh nhn xt ca L Qu n: Ngu Mc cp ngi, sai em l Ngu Tn Vng Mc Quyt coi o Thun Ho. By gi a phng ri lon, th ho u em qun nh nhau, nghe ni Mc ng Dung cp ngi v sai quan n v v, h cng tm yn [26, tr.45].

Nhng k t khi Nam triu thnh lp (1533) v bt u cc din Nam - Bc triu (1546), a bn qun l ca nh Mc b thu hp. Trong khi vng Thanh Ngh vn l t bn b ca nh L, tng bc nm di quyn kim sot ca Nam triu; th vng Thun Qung t khi Nguyn Hong vo trn th (1558) thc s thuc quyn Nam triu nh li ghi ca s gia L Qu n: T y Mc Phc Nguyn khng dm dm ng ti hai x Thun Qung [25, tr.379]. Cng vy, nh Mc mt dn kh nng kim sot vng t pha Ty Bc B, trong c nhng ni nh i ng (Tuyn Quang) trn thc t do t trng thn phc nh L l V Vn Mt chim gi (con chu V Vn Mt trong thi L Trung hng vn ct c, chim gi i ng, xy thnh Vit Tnh cho n nm 1699). Do , a phn cai qun ch yu ca nh Mc b thu hp, ch cn phn t t o Sn Nam tr ra, trong vng chu th sng Hng m ht nhn l Dng Kinh, l cn c vng mnh, gn b v trung thnh vi nh Mc. Trn thc t, vng t ny di thi Mc kh n nh v phn vinh nh tha nhn ca L Qu n: Nm 1532, di i vua Mc ng Doanh my nm lin c ma, nhn dn bn trn u c yn n [25, tr.342]. ng ch , trong 13 o c 3 o l Thanh Hoa, Ngh An v Thun Ho ch yu thuc vng qun l ca nh L Trung hng, nhng vn c 14 Tin s (chim 2,89 %). iu cho thy khng kh, tinh thn hc hnh thi c ca ngi Vit cng nh tnh hiu qu trong chnh sch trng dng, thu ht ngi ti ca triu Mc. Ring o Sn Nam, mc d s ngi Tin s l 84, nhng ch yu tp trung xung quanh Thng Long, Kinh Bc, Hi Dng, cn vng Nam Sn Nam (Nam nh, Ninh Bnh) rt t ngi . Vng thuc tnh Ninh Bnh ngy nay khng h c ngi Tin s, v y l vng m, l chin trng ch yu v ging co lu di trong cuc chin tranh Nam - Bc triu. Nhn chung, gio dc khoa c thi Mc c nh hng trong mt phm vi rng ln, trong ht nhn pht trin l khu vc T trn Thng Long v vng t cn bn - hu phng ca nh Mc. iu chng t di thi Mc, cc a phng vn tip ni c truyn thng khoa c t cc triu i trc. Thi Mc, c nhng lng c truyn thng hc hnh thi c lu i tip tc c pht huy nh lng Kim i, lng Tam Sn (Bc Ninh), lng nh Cng (H Ni), C nhng lng tht s mi ni ln t thi Mc nh lng Lc o (Hng Yn), lng Vnh Kiu (Bc Ninh), lng Tam Ch (H Tnh), lng Bt Trng (H Ni), lng i Bi (Bc Ninh) Li c nhng lng thi L ni ting v truyn thng khoa bng, nhng n thi Mc ch c mt vi ngi ri dt hn nh lng Quan T. y l mt lng Tin s ni danh, xa l x Sn ng, Lp Thch (Vnh Ph). Thi L ch trong 52 nm (1453 - 1505), lng

ny c ti 11 ngi , vi 4 Hong gip v 7 Tin s. Nhng n thi Mc, lng ny ch c 1 ngi Tin s. l V Don T (1478 - ?), nm 1541, lm quan n Li b T th lang. ng l ngi duy nht trong s cc Tin s ca lng thi trong cc khoa thi do nh Mc t chc, v cng l v Tin s cui cng ca lng Quan T [45, tr.68]. Hin nay n th ng vn cn, con chu dng h V hng nm khng ngng hng khi, tng nh cng n Ngi lm rng danh dng h, snh ngang vi cc dng h khc trong lng. Nhng ni n truyn thng khoa bng mt lng thc t l ni n truyn thng khoa c mt vi h. Cng vy, ni n truyn thng khoa c mt dng h, nhiu lc ch tp trung vo mt vi chi phi ca h, thm ch ch tp trung vo mt gia nh. Theo thng k ca Nguyn Quang H di thi Mc c 83 gia nh tng c 2 ngi Tin s, 24 trng hp gia nh c 3 ngi Tin s, 11 trng hp gia nh c 4 ngi Tin s, 3 trng hp gia nh c 5 ngi Tin s, 1 trng hp gia nh tng c 9 ngi Tin s [101, tr.279]. Di y xin lc thiu mt s gia nh, dng h tiu biu: Kim i, V Ging (Bc Ninh), c dng h Nguyn ni ting l mt vng tc trm anh th phit. Thi L S, dng h ny c ti 11 Tin s, vua L Thnh Tng phi khen ngi Kim i hng t mn triu (lng Kim i c nhiu bc ti danh mc o i thn nht phm). n thi Mc, dng h ny c 2 ngi l Nguyn Lng Tin s 1556; v Nguyn Nng Nhng Hong gip 1562. Hai ng u lm quan n Thng th, gp phn lm rng r truyn thng ca mt dng h khoa bng c phch ch trong 3 i c n 13 ngi i khoa. Hoc gia nh h Bi nh Cng, Thanh Tr (H Ni) c 4 i Tin s, l mt dng h c nhiu nng lc a dng cng hin t mc ti cao v chnh tr, gio dc, v b, khoa hc gn nh lin tc nht [6, tr.86]. Thi Mc dng h ny c Bi Vnh Bng nhn 1532, lm quan n Li b T th lang. Hay gia nh Tin s Nguyn Honh Xc 1538, L Hi, Yn Lng (Vnh Ph). Thi Mc, ngoi Nguyn Honh Xc cn c Tin s Nguyn Th Th 1586. Hai cha con cng Tin s v lm quan di triu Mc, mt nh vinh hin. Khng ch tip ni nhng dng h khoa bng, lng khoa bng c t thi L S, khoa c thi Mc cn to nn nhng dng h khoa bng, nhng lng khoa bng. Tiu biu c:

Gia nh Trng nguyn Dng Phc T Lc o, Gia Lm (Hng Yn). ng l ngi khai khoa cho mt gia tc danh ting c ti 9 ngi Tin s lm quan to trong triu, c ngi i ngng vng. Hin nay thn Ngc cn bo lu nhiu cu i ca ngi ti hc ca c Trng cng nh khch l con chu trong dng h tip tc gi gn, pht huy truyn thng tin nhn: Tin t Trng nguyn thanh th, cng danh vang triu Mc Hu sinh Tin s, lu truyn khoa bng, hin Dng gia. (Dch ngha: Tin t Trng nguyn, cng nghip danh thm, vang triu Mc Chu con Tin s, lu truyn khoa bng, hin tc Dng) [106, tr.55] X Th Hong, Kim Thi (Hng Yn) c dng h Bng nhn Hong Tun 1553. ng l ngi khai khoa cho dng h c 5 i lin Tin s. Hong Tun cn c chu ni l Hong Chn Nam, Tin s 1571. Hai ng chu cng thi , lm quan triu Mc, em li vinh hin cho gia nh, dng h. X i Bi, Gia nh (Bc Ninh), c dng h Hong gip Nguyn Hong Din 1541. Ngoi Nguyn Hong Din dng h ny c 2 ngi na cng v lm quan triu Mc l Nguyn Ngn Honh 1550 v Nguyn K Phng 1580. y l dng h 3 i lin tc Hong gip di triu Mc, c chng kin cnh i thay trong sut triu i ny. X X, ng Ho (Hng Yn), c gia nh Tin s Trc D 1547. ng l ngi khai khoa cho dng h 3 i Tin s, ng thi l cha ca nh nguyn Thm hoa Cung 1580. X Trin Dng, Ch Linh (Hi Dng), c gia nh Hong gip ng Hng 1559. ng l ngi hng tun trong gii th sinh by gi, cng l ngi m u mt dng h c 4 ngi Tin s vi 2 danh s ni ting. ng cn c em l ng c, Tin s 1568. Hai anh em cng v lm quan ng triu em li vinh hin cho gia nh, qu hng. Ni i t v l mt trong nhng gia nh c nhiu ngi i khoa nht di triu Mc phi k n gia nh khoa bng Nguyn Vn Huy, ngi Vnh Kiu, ng Ngn (Bc Ninh). Thm hoa nm 1529, ng m u mt dng tc uy danh khp nc vi 5 i c 10 Tin s, trong c n hai t 3 anh em u Tin s [6, tr.59]. t th nht din ra di triu

Mc. Nguyn Vn Huy c 3 ngi con u thi Tin s di triu Mc, ln lt l: Hong gip Nguyn Trng Qunh 1547, lm quan n Thng th; Hong gip Nguyn t Thin 1559, lm quan n Binh khoa cp s trung v Nguyn Hin Tch Tin s 1565, lm quan n T th lang. Ngoi ra, cn c Nguyn Gio Phng, con ca Nguyn Trng Qunh, Hi nguyn, nh nguyn Thm hoa 1586. Vy l di thi Mc, h Nguyn Vnh Kiu c 5 ngi Tin s, trong c 2 Thm hoa, 2 Hong gip v 1 Tin s. Mt thnh tch him c trong lch s khoa c thi Mc cng nh khoa c Vit Nam. * Tiu kt chng 2 Thi Mc gio dc khoa c k tha, pht huy nhng thnh qu gio dc nh L S dy cng xy dng trong 100 nm tr v, ng thi lm cho n c bc pht trin cao hn vi nhiu thnh tu xut sc. Vic hc hnh v thi c Nh nc giao cho b L qun l. H thng trng lp tip tc c m rng. Quc T Gim vn l trng Quc hc ln nht trong c nc. c bit, thi Mc c Dng Kinh ni ln nh l Kinh th hai, ti y c ngi trng ln mang tm c quc gia, c th snh ngang vi Quc T Gim Thng Long. H thng trng t cng c bc tin, vi nhiu thy gio ti nng c , ni bt nht l trng Bch Vn ca Nguyn Bnh Khim - nh gio dc c truyn tng su rng nht trong th k XVI [6, tr.336]. V ni dung gio dc v thi c, nh Mc tip tc k tha v cng c nn gio dc mang ni dung Nho gio thnh in l t thi L S. Quy ch thi c nghim tc, chn c nhiu ngi thc ti. Gio dc khoa c nh Mc c nh hng trong mt phm vi rng, trong mnh nht l khu vc T Trn Thng Long, thc s tip ni v lm giu thm truyn thng hiu hc ca dn tc. Bt chp tnh trng chin tranh, nh Mc u n 3 nm t chc mt khoa thi Hi. Do ch trong 65 nm tn ti Thng Long, nh Mc t chc c 22 khoa thi, ly 484 Tin s vi 11 Trng nguyn. y l mt k tch ca Vng triu Mc, bi c t kt qu trong bi cnh khng hong ca i Vit cui thi L S cng nh tnh trng hn chin lin tc trong sut thi gian tn ti ca nh Mc, chng ta mi thy ht n lc v thnh tch ca vng triu ny trong gio dc khoa c.

Nh vy, di thi Mc gio dc khoa c pht trin cao, o to c mt i ng tr thc ti gii, c nhiu ng gp cho lch s Vng triu Mc cng nh lch s vn ho dn tc.

Chng 3 NG GP CA NHO S THI MC (1527 - 1592)

3.1. ng gp v chnh tr Qua khoa c, hng lot Nho s ti gii tham chnh, phc v c lc triu Mc. Ngi u tin phi nhc n l Trnh Quc cng Nguyn Bnh Khim. Nguyn Bnh Khim sinh trng trong bi cnh x hi c nhiu thng trm, cuc i ng chng kin gn trn thi k hnh thnh, pht trin v suy vong ca Vng triu Mc. iu c bit v ng trn trng con ngi ny l ch: l mt ngi c hc thc uyn bc, nhng ng cn nhc rt k trc khi quyt nh ra thi v lm quan cho nh Mc, cui cng tr thnh danh s ln nht i theo nh Mc n pht cui cng [101, tr.14]. Nguyn Bnh Khim ni ting l ngi hc gii, song gp lc nh L suy i, ng khng tham d mt k thi no. Khi nh Mc ginh ngi, thi hnh chnh sch trng dng hin ti, m hai khoa thi lin tip, ng cng cha vi ng th. Mi n nm 1535, sau 8 nm triu Mc tr v, Nguyn Bnh Khim mi d thi khoa t Mi di i vua Mc ng Doanh v Trng nguyn khi 44 tui. Nguyn Bnh Khim bc vo con ng cng danh kh mun, li bt u bng s cng tc vi Ngu Mc. iu c v khng thun nu i chiu vi nhng chun mc o l Nho gia. Vy v sao Nguyn Bnh Khim sut i cho n lc 44 tui vn nht nh khng chu i thi, khng chu cng tc vi nh L, ri cui cng li quyt nh ra thi v cng hin mt na sau ca i mnh phng s nh Mc vn b coi l Ngu triu? L gii vn ny, trc y nhiu kin cho rng Nguyn Bnh Khim lm quan vi nh Mc l bt c d, b ng v ri vo tnh th b buc. Khi u cho kin ny l tc gi vit Ph k cho Nguyn Bnh Khim: Khi bn phng tr li yn tnh, bn hu u khuyn ng ra lm quan, n nm 44 tui ng mi chu ra ng th [85, tr.627]. Tip theo V Khm Ln, Phan Huy Ch cng nhc li gn nh nguyn vn kin : Khi h Mc ly c nc ri, bn phng tm yn, cc thn thch bn b u khuyn ng ra lm quan [85, tr.640].

Tuy nhin, qua nhiu hi tho gii nghin cu cho rng Nguyn Bnh Khim thc tm n vi nh Mc. Nguyn Bnh Khim phi mt mt thi gian di suy xt, trn tr, chim nghim la chn. Trc tnh hnh chnh s ri ren, nh L khng cn bn lnh nm ngn c tr nc na. Trong khi , gia cc th lc ni ln ginh quyn by gi khng th lc no hn h Mc. V ngay vi nh Mc, Nguyn Bnh Khim cng thn trng quan st, ch i. Trc nhng thnh cng v tin b nht nh m vng triu mi em li, Nguyn Bnh Khim thc s vui mng, tin tng: Mng thy thi vn i m tr Thi bnh thin t, thi bnh dn. [101, tr.15] T , Nguyn Bnh Khim quyt nh ra thi phc v Vng triu Mc, coi l s la chn ng n ca bc trng phu v ngi qun t: Qun t mi hay ni xut x Trng phu cng c ch anh hng. [101, tr.15] L mt nh nho nhng Nguyn Bnh Khim khng b cu n vo quan im chnh thng khi ra vi nh Mc. ng l mt bc ti nng, phi la chn thi th v phi chn minh cha thi th ti nng. Hc thuyt Nho gio cho php k s khng cng tc vi nhng v vua v o. Lch s v gii Nho s Vit Nam ng h vic thay i cc dng h cm quyn khi ngi ng u khng cn ti c lnh o t nc. inh Th Trung cng tng ni mt cch phng khong v con ng hnh o ca Thy ng: Bi cha Kit mt tay tn bo, nn gc xe nm lt khng theo; Bi nh Lng chnh o kh hnh, nn cun o ba ln la b. Th ai ch l vua, vui g ch l o, mt mnh va nhm, va thanh; c ch cho mnh, li c li cho ngi, i b c danh, c th [85, tr.622]

Tm li, l do Nguyn Bnh Khim quyt nh i thi v lm quan cho nh Mc khng ch ni ln s tinh tng trong nhn quan ca mt bc i thnh tr thc, m cn th hin mt nim tin vo vng triu mi ang thnh cng trong cng cuc n nh x hi ng thi cng ni ln s chn ng ca tr thc thi by gi. V trong i mnh, Nguyn Bnh Khim em ht tm lc cng hin, phc v Vng triu Mc. ng lm quan tri 4 triu, c thng n Thng th b Li, hm Thi ph, tc Trnh Quc cng. Sau khi , Nguyn Bnh Khim c b ng cc Hiu th, sa cha giy t, t lnh c son tho t Hn Lm Vin chuyn sang. y l mt bc ngot ln trong cuc i Nguyn Bnh Khim, m ra c hi ng em ti nng thc hin l tng ph vua gip nc. Trong sut thi gian ti chc, Nguyn Bnh Khim em s hc gip vua gip nc, lm trn hai ch hiu trung ca nh Nho. Nhng nm 1540, vua Mc ng Doanh t ngt qua i; tip nm 1541, Thng hong Mc ng Dung cng mt. Vua Mc Phc Hi tr tui k v, km ti nng v c gian thn chuyn quyn lm lon, trong c c thng gia ca Nguyn Bnh Khim. Trc thc trng , nm 1542, ng dng s xin chm 18 nnh thn, Mc Phc Hi kh ng dm lm theo ngh . Ma thu nm 1542, Nguyn Bnh Khim xin co quan khi lm n Li b T th lang, tc Trnh Tuyn hu. Nguyn Bnh Khim tu thi m xut x nh ci l xut x cn phi c ngi chnh nhn qun t. ng ra thi, lm quan ng vo lc nh Mc ang c c xoay chuyn li vn nc, gp phn mnh vo cng cuc chung chuyn lon thnh tr. Nhng khi vua Mc t ra bt lc trc tnh th, cho quyn thn honh hnh, hi nc hi dn, Nguyn Bnh Khim t b. T cho n nm 73 tui, Nguyn Bnh Khim c ra lm vic vi nh Mc, nhng tham gia vi t cch l c vn trn tng vic c th, xong vic li xin v. Nguyn Bnh Khim khng ch l mt vn thn, ng cn l mt nh qun s ti ba. ng nhiu ln c vn cho nh Mc trong cc trn chin vi Nam triu cng nh khuyn nh, d hng c nhiu tng gii tng b Mc theo L. Thng 5 nm 1551, ch 2 thng sau khi L B Ly em 1 vn 4 nghn qun cng mt lot vn thn v tng vo hng tr ct ca triu Mc, quy thun nh L; Trnh Kim cho m cuc tn cng ln ra Bc triu. Kinh thnh b uy hip, Mc Phc Nguyn phi chy v Kim Thnh. T cho n nm 1557, qun L - Trnh thng xuyn thng ln. Trc tnh th , nm 1557, Mc Phc Nguyn c Nguyn Bnh Khim d hng Nguyn Quyn. ng gi cho Nguyn Quyn - hc tr c mt bi th:

o mnh ta c kh g, Phng chi ch kh tng k. Nghn nm qun ph cng thng , Trung hiu mt lng ch i i. [39, tr.161] Kt qu, thng 8.1557, c hai anh em Nguyn Quyn cng cc thuc tng tr v vi nh Mc. Mc Phc Nguyn khi phc chc tc cho Quyn, Min; cho gi binh quyn nh c. Chnh Nguyn Quyn lp cng u nh tan 5 vn qun L - Trnh Sn Nam gia lc qun Mc b ri vo th yu, sau ny tr thnh danh tng triu Mc. Ku gi c Nguyn Quyn tr v, Nguyn Bnh Khim hon thnh nhim v vua Mc giao ph. T y, cc din chin tranh L - Mc tr v th cn bng, nghing v hng c li cho qun Mc. Vi thnh cng ny, Nguyn Bnh Khim c vua Mc gia phong chc tc. Khng ch vy, Nguyn Bnh Khim cn hin k thc h gip qun Mc lt ngc th c. Thng 10 nm 1559, Trnh Kim thng sut 6 vn qun, phao ln 12 vn, m cuc tn cng ln ra Bc. Cuc hnh qun ko di 3 nm, qun L - Trnh gn p o qun Mc. n thng 3 nm 1561, qun L Trnh lm ch phn ln vng t pha Bc sng Hng, qun Mc co cm Kinh Bc v Hi Dng. Tnh th nguy cp, Nguyn Bnh Khim lin hin k nh nc Ngu cu nc Hn vi Mc Phc Nguyn, rng: Qun nh L xm ln ta rt gt, h honh hnh hai nm nay, thanh th rt mnh Chi bng dng cch xut k bt , ngm dn qun tin thng vo Thanh Hoa nh ngay vo ni tm phc, th o qun ang vy Kinh Bc v Hi Dng, ta khng cn nh cng s t gii [27, tr.384 - 385]. Theo k trn, tng Mc Knh in thng lnh thu qun nh thng vo Thanh Hoa, uy hip Vnh Li, qun L - Trnh buc phi rt v. Kinh thnh c thu hi, vua Mc tr v kinh. K sch ca Nguyn Bnh Khim cu nguy qun Mc, gip vua Mc chuyn bi thnh thng, thay i cc din trn chin trng. T y, qun Mc m nhng cuc phn cng quy m trn c hai mt trn: Mt trn pha Nam nh thng vo Thanh Ho v mt trn pha Ty nhm vo so huyt V Vn Mt Tuyn Quang. Nguyn Bnh Khim li c sung vo o qun Ty chinh cng cc vn thn khc. Mc d s sch khng ghi r v cuc Ty chinh nh V Vn Mt, nhng trong khong 1554 - 1561, Nguyn Bnh Khim hai ln cng qun Mc

nh dp V Vn Mt Tuyn Quang vi cng v l Tham tn qun c. Sau ln Ty chinh th hai tr v, khi 73 tui, Nguyn Bnh Khim mi ngh hu tht s. Nh vy, nhng vic lm ca Nguyn Bnh Khim d xut hay x u chng t ng gn b thu chung vi Vng triu Mc. Trc khi mt, ng cn c k sch bo ton cho dng h Mc. ng em ht tm lc phc v vng triu ny. C iu, nh Mc trong thc t khng p ng c hon ton mong c ca ng v mt x hi l tng thi i ng Ngu. inh Th Trung trong Vn t khng nh Thy ng khng gp thi, hn th cng khng tho ch: Hay u sinh chng gp thi, i no phi ng Ngu v tr, Vic khng thnh t, Tin sinh chng c tng quyn [85, tr.621 - 622] Nm 1585, Nguyn Bnh Khim qua i, Mc Mu Hp c Khim Vng Mc Knh in v t; ng thi t tay vit bn ngch Mc triu Trng nguyn T tng t. Ngi hc tr, ng liu - Gip Hi ngi ca Nguyn Bnh Khim l ct chng tri, l nhn vt kit xut ca 4 i vua Mc: Tn ng ng u khoa thi nh Nho chn ng nh ting sm, Sc ph t nh vua nh ct chng tri. S nghip v vang qua bn i vua, l bc anh kit trong ci ngi, Nghi dung rng ngi nh cu lo, l bc tin trn trn th. [85, tr.615 - 616] Cng vi bc i thnh tr thc Nguyn Bnh Khim, Gip Hi cng to sng vi nhng ng gp ca ng cho Vng triu Mc. Nm 1538, Gip Hi Trng nguyn v bt u s nghip khi mi 31 tui. Mc d khng phi mt mt thi gian di quan st, chim nghim ri mi quyt nh nh Nguyn Bnh Khim, nhng hn rng ng cng ng trc s la chn nh bao tr thc khc; v c l ng nhn thc c s suy yu khng th vn hi ca nh L S cng nh cm nhn c nhng thay i m vng triu mi em li, ginh ht tm huyt cho Vng triu Mc.

Cuc i v s nghip ca ng gn lin vi nhng bin c chnh tr ca Vng triu ny. ng lm quan cho nh Mc tri 4 i vua, gi nhiu trng trch trong triu nh, lm quan n chc Thng th lc b kim ng cc, Nhp th kinh din, Thi bo, Sch Quc cng. Gip Hi nhiu ln c vua Mc giao lm c vn theo qun nh V Vn Mt Tuyn Quang. i Vit thng s cho bit: thng 12, Phc Nguyn sai Li b T th lang Gip Trng (Gip Hi - TG ch thch) dn qun nh x Lng Sn [27, tr.386]. Trn ny, qun Mc i thng, qun L - Trnh b nh tan, thnh Lng Sn thuc v quyn qun l ca nh Mc. Khng ch dng li chin thng qun s, trn tin cng ln pha Ty ln ny ca nh Mc cn mt ngha quan trng khc. Mc d em qun nh L - Trnh, nhng ng sau l lc lng ca V Vn Mt Tuyn Quang. Do , trong chuyn i ny trc ht nh Mc phi nu cao c danh ngha iu dn pht ti, ct t quan li nhanh chng ban hnh gio ho, khin lng dn nhng vng min ni xa xi ny t b th lc ct c V Vn Mt tr v vi triu nh. iu cng tr nn kh khn hn v nhn dn vng ny c mt thi gian di c sng kh yn n, no di s cai qun ca anh em h V. Quan trng hn l nh ln Lng Sn, nh Mc cn phi d chng mt cuc ng c th xy ra vi Thin triu ngay cnh bin gii vn c lin h mt thit vi h V. V vy, vua Mc - d cn nh tui cng thn chinh ra trn v y l trn nh u tin trong lch s chin tranh ca nh Mc, nh vua cng Khim Vng ph chnh c nhiu vn thn vo hng cao cp n th cng i theo vic qun [39, tr.152]. Trong thc t, sau chin thng nh Minh cho ngi hi Qun chim thnh Lng Sn va ri, l qun h Mc hay qun h L [27, tr.386]; khi Gip Hi tr li Qun chim thnh Lng Sn va ri l qun gic [27, tr.386]. iu thy tm quan trng ca Gip Hi trong chuyn Ty chinh ln ny. Gip Hi hon thnh xut sc nhim v: Va dp c qun L - Trnh, thu hi thnh Lng Sn; ng thi duy tr mi quan h hu ho vi nh Minh. Vi cng lao , thng 3 nm sau (1562) Phc Nguyn cho Gip Trng (Gip Hi - TG ch thch) gi chc Thng th b Li, phong tc T Kh hu [27, tr.386]. T nm 1577 tr i, trc tnh trng xung cp ca triu nh, Gip Hi 3 ln (1577, 1581, 1586) dng s ngh vua Mc ci cch lay chuyn hin trng Bc triu. Trong , vi li l dung ho nhng khng km phn quyt lit, su sc, ng phn tch, ch ra nhng nguyn nhn lm triu Mc suy yu. T s nm 1577 cho bit trong khi gic gi cha yn th vua ham chi, khng quyt on, khng gn ngi hin m thn vi nhng k ch ton nnh ht, by s chi bi, mong tho ch vua [27, tr.404]; cc quan trong triu ngoi ni ch bit chy theo li quan tc nhng lm, phin trn trng cu,

nhng s bun quan bn tc, khng vic g l khng lm [27, tr.404], khin nhn dn thm khn kh. n thi Mc Mu Hp chin tranh ngy cng khc lit, tn ph nh ca, rung vn, ngi dn phi chy lon khp ni, mt ma thng xuyn xy ra, dn b thiu i. Khng nhng th, cuc sng ngi dn cng tr nn cng qun bi su cao thu nng. T s nm 1581 ni r: trong khong 9 nm, cc x thu vt su thu chi dng ch i hi dn ngho; n chi dng trong in cng i hi m dn y [27, tr.413]; thm ch c khi tng gp i s thu nh lm cho dn phi khnh kit ph sn [27, tr.414]. Chin tranh lon lc, b ph sn ngi dn ngao ngn, khng cn nim tin vo chnh quyn nh Mc. Cng t nm 1577 tr i, qun Mc bt u bi trn trn chin trng; nht l sau nm 1580 - khi v tng ti danh Mc Knh in cht, lm cho lng ngi trong ci u dao ng [27, tr.407], tinh thn qun Mc gim st nhanh chng. Nm 1581, ng Vng Mc n Nhng nm ton binh quyn, khng lo cng c m b b khin vic qun cng tr ni nh li tu ca Gip Hi kh gii cha tinh nhu, k thut chin u cha tinh, thuyn b cha chnh n [27, tr.415]. Nh vy, vi s am tng trn nhiu lnh vc, hn ai ht Gip Hi nhn thy v ch ra nhng nguy c, t hi lm cho nh Mc suy yu. Trn c s , ng ngh Mc Mu Hp phi tin hnh ci cch ton din, phi thay i ht chnh s thi nt [27, tr.405] vi nhng gii php c th. ng ngh vua phi tnh vic tr an, chuyn v chnh hc, thn cn ngi tt, phng sai ngn dc, khng gn sc p ht hay, khng mu li v tin ca, khng ham ru, khng m nhc [27, tr.432]; ng thi dy bo trm quan, chn hng trm vic [27, tr.414]. Li cn bi dng gc nc, c kt nhn tm [27, tr.415], bi lng dn xu hng vo u, tc y l l tri [27, tr.414]. V qun s, ng yu cu ng Vng phi nghim lnh, tng tphi chn bc anh dng; qun s phi tuyn hng tinh nhu; sm thuyn b, duyt thu qun, luyn voi nga, chun b kh gii, sng ng v cung n, lm k sch nh ch [27, tr.433]. iu c o l Gip Hi ngh Mc Mu Hp cho p lu o ho chng vi qun L - Trnh. Trong s nm 1586, ng ni: V phng Ty Nam, nhng ch xung yu gip gii bn ch, th nn p cao, o ho su, t by n, nghim phng b, v t thm n tri, chia qun gi ni him yu [27, tr.433]; c bit phi p thnh tng cng phng th cho Kinh s Thnh i La, nn p cao thm, v khai su thm nhng con ho nn tu sa nhng bc tng thp cho tht cao, bo him trong thnh [27, tr.433]. Vi lp lun cht ch, y sc thuyt phc, Gip Hi a ra mt ci cch ton din vi nhng gii php c th, st hp lin kt hnh chnh v qun s,

gia t kin v hc thuyt, kinh in phong ph v quan st thc nghim [6, tr.435] vc dy Vng triu Mc. Mc Mu Hp khen nhng kin ngh ca Gip Hi, nhng khng cho thc thi. Nhng t ca Gip Hi c a ra khi nh Mc bui x chiu. Lc ny, nh Mc ang phi tp trung tm lc i ph vi Nam triu. V vua cui cng ca triu Mc khng th lm g khc thng l c trc khi chm dt s tn ti ca triu i mnh. Mc d hai nm sau khi Gip Hi mt (1587), Mc Mu Hp c sai tu sa thnh Thng Long [27, tr.434] v trng tp dn p bc lu bng t, trng tre gai ln trn, di chng vi dm, phng ngoi binh [27, tr.434]; nhng phn ct yu l tinh thn, phn tinh anh l t tng vn ho khng th nht thi ci thin c [6, tr.436], v ci lm cho suy yu bui cui l do vua tm thng nhu nhc, nhit tnh ch khng tt l hng th, khng trnh nghe theo iu hay cho nn hin ho khng bt ti ai li tr thnh v dng [6, tr.436]. Nm 1586, Gip Hi v ngh khi 79 tui, cng nm ng mt. Gip Hi l mt danh thn triu Mc, ng em ht ti nng, tm huyt phc v Vng triu ny cho n nhng nm thng cui cuc i. S tin tng, tn tu vi triu Mc ca ngi tr thc y khng nh vic nh Mc c nhn dn theo v. Th nhng, nhng n lc ca ng cha vc dy vng triu, xoay vn thi cuc. Triu i m ng sut i trung thnh n i cc v vua cui khng thc hin c s mnh ca mnh. Du vy, nhng cng hin ca ng c cc vua Mc khng nh: Trng u, T tng, u Nam tun, Quc lo, s, thin h tn. (Ngha l: Trng nguyn, lm T tng danh cao nh ngi sao u tri Nam. l Quc lo, li lm thy ca vua c c nc trng vng) [7, tr.211] V c s sch nh gi cao nh cch nh s hc Phan Huy Ch xp ng ngang hng vi nhiu danh thn triu i trc: Cn thi Mc c Trng nguyn (Gip Hi) cng danh r rt, cng ph chp vo y [7, tr.211]. Nguyn Bnh Khim v Gip Hi c nhiu im ging nhau: Hc vn uyn thm, cng Trng nguyn v u l nhng trng thn tr ct ca Vng

triu Mc. C hai u tn tm phc v vng triu ny tuy phng thc c khc nhau. C th ni, Nguyn Bnh Khim v Gip Hi l hai v Trng nguyn sng gi nht ca triu Mc v ca mi thi i Vit Nam [2, tr.8]. C th k thm hng lot tr thc k vai st cnh ht lng phc v Vng triu Mc. H l nhng nhn ti ton din, va l vn thn lm chc nng qun l x hi, va l v tng, mu thn c vn v qun s cho vua. Lc c chin tranh h khng n h gian kh tham gia chin trn, lc t nc thanh bnh h li tham gia triu chnh, bn mu tnh k xy dng v cng c vng nghip, pht trin t nc. Vi i ng tr thc ti nng , nh Mc to dng cho mnh mt ch da vng chc, duy tr s cai tr ca vng triu trong bi cnh x hi ht sc phc tp. C th ni, gio dc gp phn quan trng to nn s thnh cng ca Vng triu Mc trong giai on u nh li bnh lun ca nh s hc Phan Huy Ch: Nh Mc du bn chin tranh m vn khng b thi c v th c nhiu ngi ti gii gip vic chng vi nh L, ko di n hn su mi nm. y cng l cng hiu ca khoa c [8, tr.16]. Tr thc - nhng ngi c uy tn trong x hi ng h, c ngha l nh Mc t c mt tiu ch quan trng: c nhn dn theo v. Tic rng nhng biu hin suy yu ca nh Mc khin triu i ny dn mt i s ng h ca i ng tr thc. Nm 1546 Mc Phc Hi qua i, mu thun t vic lp ngi k v trong Hong tc bng n, lm cho c nh Mc mt phen nghing nga. Uy tn ca h Mc c xy dng ch yu trn cng cuc phc hi an ninh trt t gn hai chc nm tri, bng nhin nh b st l i tng mng ln [63, tr.117]. Tip , s him khch gia cc th lc trong triu cng nhng cuc n p chng i ln nhau a n s phn lit v chia r su sc trong ni b nh Mc. T y, ni chnh triu Mc ri vo mt tnh th khng hong trin min, khng th no g ra c na [63, tr.125]. Hng lot tu s ca cc nh thn trung thnh dng ln cc vua Mc trong nhng nm 1577 - 1581 cho bit tnh trng gic mnh xm ln; lng ngi nao nng, th nc lung lay [27, tr.410]; trong khi b my Nh nc c vua ti trn di, c vui chi ngo ngh, vn hn hn t cho l thi bnh v s [27, tr.409]; Vua th nh tui cha t nm chnh s, ht thy u u cho ph chnh Mc n Nhng quyt on, cn ng Vng li v Dng Kinh ch lo yn vui ngo ngh, nhu nhc, tr ni, khng cu sa chnh s sai lch, khng chnh n qun s phn tn, khng sa cha sai lm ca mnh [27, tr.411]. Cc trng thn quan vn n trnh khng bn vic chnh s c vin v thm qu hng n hng tun, hoc c cuc bn lun m ch c mt vin hp, hoc c vin hin c mt Kinh m khng ti hp, hoc c vin d hp m khng pht biu kin [27, tr.409 - 410]; cc quan v k th thoi

thc khng ti cng ng, ngi th n trnh khng chu bn vic [27, tr.409 - 410]. Bi th, cc cng vic trong triu u b bi khin cho cc in, ph, gim, ty, b, t,ht thy cc t lu cha ci cch ht. Ngoi ra cn nhiu vic tri l hi o, khc thng lon tc, khng th k xit [27, tr.411]. T 1582 tr i, vn thn v tng cao cp b nh Mc quy thun nh L mi ngy mt nhiu v tr thnh mt tro lu. Ring triu Mc Mu Hp c t nht 73 ngi ri b nh Mc v hng nh L. Nhng triu thn tr ct ca nh Mc cng cng ngy cng bt lc, nhiu ngi chn nn xin t chc nh Gip Hi, Trn Vn Nghi, ng V Cnh, Trn Th Thm... Nm 1586, ng Vng Mc n Nhng cng xin t chc. ng dng s t th nhn: H thn vng mnh ph chnh lu ngy, m khng c cng hiu g. Vy xin gii nhim chnh s trong triu [27, tr.430]. Tt c nhng s vic trn, chng t tnh trng suy yu ca nh Mc ng nh nhn xt ca L Qu n: Chnh tr ca triu nh Mc Mu Hp nt bt, binh lc th suy yu... lng ngi xao xuyn s hi [27, tr.439]. S bt lc ca triu nh nh Mc to ra c hi Nam triu y mnh tn cng, cui cng nh bi Bc triu. L gii iu ny kh phc tp, c nhiu nguyn nhn khin nh Mc tht bi. Nhng nguyn nhn su xa l do nh Mc khng s dng hiu qu i ng tr thc, khng a ra c mt gii php hu hiu trc nhng ngh ci cch ca cc qun thn. Chnh Thng th b Li Trn Vn Nghi phi ln ting trong nc khng c chnh tr hay [27, tr.418]; cn nh nghin cu Nguyn Danh Phit nh gi khch quan m ni, Vng triu Mc khng lm c g mi; v Vn khng phi l cai tr, qun l cht ch hay rng ri, c ca nh vua, m ti nng, sng sut ca tp on cm quyn c mt ci cch, t ra l mt iu chnh, thay i cc mt [69, tr.7]. Triu Mc khng thiu nhn ti, cng khng thiu nhng ngi trung thnh, tm huyt thc lng chm lo c nghip nh Mc. Trc tnh trng suy yu ca vng triu, t nm 1549 n nm 1585, rt nhiu i vn thn nh T nh Quang, Nguyn Qu Lim, Nguyn Ngn Hong, Gip Trng, Nguyn Phong, Ng V, Mc nh D, Nguyn T Cng, Phm Nh Giao, Nguyn ch Trch, L Vit Thng, Nguyn Quang Lng, Li Mn, Trn Vn Nghi, Nguyn Nng Nhun, Trn Vn Tuyn, Trn Th Thm lin tip dng tu s ngh vua Mc sa i t chnh, cu vn tnh hnh. Thim ng s Li Mn ngh vua chm lo chnh tr [27, tr.412] v ku gi cc i thn cng ng tm. Thng th ng V Cnh cn thng thn yu cu ng Vng, phi hng ngy ti triu, cng cc i thn v cng khanh i phu cng bn chnh tr, tu chnh vic qun [27, tr.416 - 417]. c bit, Sch Quc cng Gip Hi cn mt mnh tu ba s, ngh vua tin hnh ci cch ton din.

C th ni, nhng ngh ci t ca cc nh thn nh nhng liu thuc hay, nu c thc hin s c th em n mt s i mi. Nhng vua Mc ch ban khen ly l, trn thc t cc ngh khng c thc thi. iu cho thy nh Mc khng th gi th cn bng gia sinh hot x hi v qun s, oan ung ph phm gii tr thc m h to c u n v thnh cng gio dc ch on u l o to cn thc hnh b khng ch [6, tr.440]; bi gii quyt nh c mu l tr thc hng hu ca Mc tr thnh v hiu, kin h khng thnh nguyn l hnh ng m gii qun phit gi [6, tr.439]. y chnh l mt trong nhng nguyn nhn quan trng khin nh Mc khng th ng vng trc ngn c L Trung hng. Tm li, nh gio dc khoa c nh Mc thu ht c mt i ng tr thc ti nng. Chnh lc lng lm nn thnh cng v nng tm triu i ny trong dng chy lch s dn tc: Vng triu Mc ginh c phn thng trong cuc cnh tranh ban u vi nh L Trung hng, c mt v tr xng ng trong lch s cng nh trong tm thc ca nhn dn v tr thc i Vit, nh s sch tng tha nhn lng ngi hng v nh Mc. Th nhng, nhng ngi k v sau ny ca Vng triu Mc khng th khai thc ht sc mnh t pha h v phi chp nhn tht bi cay ng sau 65 nm tr v Thng Long. 3.2. ng gp v ngoi giao Phan Huy Ch khi bn v bang giao ni rt ng: Trong vic tr nc, ha hiu vi nc lng ging l vic ln, m nhng khi ng th li rt quan h, khng th xem thng [44, tr.498]; bi s mnh ca s thn l phi duy tr v pht trin quan h bang giao hu ngh; ng thi phi m bo c lp v ch quyn dn tc. Cho nn h phi l nhng ngi c bn lnh, thng minh, ng i linh hot mi t c mc ch ngoi giao. Trong 65 nm tr v Thng Long, triu Mc khng c chin tranh xm lc, hay ni nh c G.S Trn Quc Vng l thi Mc khng c bng mt tn xm lc no trn t nc ta, quan bo h, d hnh thc nh chc t l hoa xch Thng Long triu Trn cng khng. [39, tr.37]. iu ngha hn c l nh Mc y li tham vng xm lc ca nh Minh, gi vng c lp ha bnh tp trung vo cng cuc khi phc, n nh t nc. Nhng trc tin, cn hiu ng vn ngoi giao nh Mc qua hot ng i ngoi ca triu i ny vi Thin triu Trung Hoa. Trong mi quan h gia nh Mc v nh Minh t 1527 n 1592, giai on phc tp nht ch yu din ra trong khong thi gian t 1527 n 1541. y l thi k nh Minh, ng u l Minh Th Tng (1521 - 1566) quyt tm

ng binh chinh pht nc Nam [53, tr.431] hi ti Mc ng Dung. Lch s t ra cho ng vua u triu Mc mt bi ton ht sc hc ba. Chng ta u bit ln ngi sau mt cuc o chnh, tip qun mt x hi mang trong mnh s khng hong; trong khi trc s e da ca nh Minh, nh Mc ri vo tnh th la chy hai u: Pha Nam th lc L - Trnh ang mnh ln, c th a qun t Thanh Ha ra Thng Long bt c lc no; cn pha Bc anh em h V Tuyn Quang sn sng a ng cho o qun xm lc tin st bin gii. Mc ng Dung phi bng mi cch thot ra khi tnh trng b tc . Cui cng, Mc ng Dung buc phi chn tnh th ha vi nh Minh. Phn tch bi cnh lch s, i chiu vi nhng triu i trc khng lu th chnh sch ngoi giao nh Mc l s k tha chnh sch ngoi giao ca cc triu i trc , nht l trong bi cnh nh Mc khng c nhiu u th nh cc triu i L, Trn, L S. Lc by gi nh Mc l m vo tnh cnh khn kh nh v hn triu H. Thit ngh nu chin tranh xy ra thi im , nu nh Mc quyt chin th tn tht cho t nc v nhn dn l v cng ln trong iu kin t nc va vc dy sau khng hong m cha bit thnh bi nh th no. V th, gi c c lp, c iu kin xy dng tim lc quc gia, nh Mc linh hot, kho lo trong vic i ph vi k th trnh chin tranh, tn tht. S mm do y l c nguyn tc, ch khng ng ngha vi vic nh Mc hn nht u hng, dng t; bi trn thc t, s sch vn tha nhn di thi Mc ng Doanh, vic dn sc chun b cho cuc khng chin din ra ht sc khn trng, si ni. C th coi nhng vic lm ca nh Mc l sch lc ngoi giao khn kho, cn thit trong bi cnh lch s by gi bi tt c ng x ca Mc vi Minh cng ch nm trong mt chin lc ngoi giao hng xuyn ca Vit nh vi Hoa ln thn phc gi v, c lp thc s (Vassalit fidive, Indpendance relle) [39, tr.37] m thi. Theo , t sau nm 1541, triu Minh chnh thc tha nhn vai tr thng tr ca nh Mc i Vit thay nh L S; hay ni cch khc tnh chnh thng ca Vng triu Mc c xc lp. y l mt thng li ngoi giao c bit ca nh Mc, v cng ng trc mt tnh hung m nh Minh quyt nh nh nh H; tri li chp nhn lui qun v chu thng hiu vi nh Mc. T y tr i, quan h gia hai triu Mc - Minh bc vo mt thi k mi, kh n nh: Thi k hai nc thng hiu, tu cng v thm hi ln nhau. Tu cng l mt vic ht sc quan trng trong quan h bang giao Vit - Trung di thi qun ch, bi nu vic tu cng b ngng tuyt th mi giao thip gia hai nc s b ct t v c th dn n chin tranh. Theo Minh Thc lc, ch tnh t nm 1540, phi on Mc ng Dung ln i Nam Quan cho n khi Vng triu Mc kt thc vo nm 1592, nh Mc 17 ln sai s

sang cng triu nh nh Minh. Tuy nhin, con s trn y c th cha v c nhng ln cng b vo nhng ln cng cn thiu, hn na t nm 1527 n nm 1540 quan h Mc - Minh cng thng nn khng thy s sch ghi chp cc ln cng s ca nh Mc. Du vy, c th k ra y mt s ln tu cng m s ta v Minh s u ghi r: i Vit S k ton th ghi nm 1540 Mc ng Dung cng vi chu l Vn Minh v b ti l bn Nguyn Nh Qu, Ch Khanh, ng Vn Tri, L Thuyn, Nguyn Tng, T Vn Tc, Nguyn Kinh T, Dng Duy Nht, Bi Tr Vnh, qua Trn Nam Quan Li sai bn Vn Minh v Nguyn Vn Thi, Ha Tam Tnh mang biu u hng sang Yn Kinh [19, tr.121]. Minh Thc lc ghi: Ngy 24/04 nm Gia Tnh 22 [ngy 24/05/1543] Mc Phc Hi sai Nguyn in Knh, Nguyn Chiu Hun phn chia lm hai nhm dng biu lm l t n v triu cng [56, tr.222]. Tip Ngy 17/08 nm Gia Tnh th 24 [ngy 22/09/1545] Mc Phc Hi sai bn Tuyn ph s ng tri Nguyn Thuyn (Nguyn Thin - TG ch thch) mang biu sn vt a phng [56, tr.224]. Nm Mu Thn (1548), Mc Phc Nguyn sai Tuyn ph ph s L Quang B dn s b sang nh Minh np cng hng nm [53, tr.444]. Ring nm 1575, nh Mc bn ln c s b sang triu Minh cng v np sn vt a phng. Tuy nhin s c ca ta k c i Vit S k ton th, i Vit Thng s n Lch triu hin chng loi ch u khng ghi chp ln tu cng ny, nhng Minh Thc lc chp rng: Ngy 10 thng Ging nm Vn Lch th 4 [9/2/1576] Mc Mu Hp sai bn Tuyn u ng tri L Nh H cng 73 ngi n triu cng [56, tr.237]. i Vit S k ton th ghi nm 1580, Mc Mu Hp sai bn Lng Phng Thn, Nguyn Nhn An, Nguyn Uyn, Nguyn Khc Tuy, Trn o Vnh, Nguyn Knh, Ung, V Cn, Nh Tng, L nh T, V Cn, V Tnh [19, tr.157] sang cng nh Minh v np b s l cng cn thiu nhng nm trc v ngh nh Minh cho 6 nm cng mt ln. V s kin ny Minh Thc lc ghi: Ngy 19 thng 6 nm Vn Lch th 9 [19/7/1581] Mc Mu Hp sai Lng Phng Thn dng biu vn v sn vt a phng cng b vo cc nm Gia Tnh th 36, Gia Tnh th 39, v cc cng chnh vo nm Vn Lch th 3, th 6 [56, tr.238].

n thng 10 nm 1584, Mc Mu Hp li sai Nguyn Don Khm, Nguyn Vnh K, ng Hin, Nguyn Nng Nhun, V S Tch, Nguyn L sang tu cng nh Minh [19, tr.160]. Ln tu cng cui cng ca nh Mc c ghi trong Minh Thc lc l: Ngy 11 thng 8 nm Vn Lch th 18 [9/9/1590] Mc Mu Hp sai bn Tuyn ph Ph s Li Mn tin cng [56, tr.243]. Mc d cn t i, nhng qua nhng ghi chp trn chng ta thy: Thi Mc s thn u l nhng ngi Tin s, trong gi chc Chnh, Ph s u l nhng ngi c bn lnh, thng minh, gii ti ng bin. Trong thi gian u, nh Mc s dng mt s tr thc thi L S, tiu biu nht l s thn danh ting L Quang B; nhng cng v sau nh Mc ch yu s dng i ng Nho s c o to di triu Mc. C th ni, hu ht s thn thi Mc u l nhng Tin s xut thn t nn gio dc, khoa c Mc. Theo thng k bc u, thi Mc c 61 Tin s tng i s nh Minh, trong c: 3 Trng nguyn, 2 Bng nhn, 2 Thm hoa, 14 Hong gip, 40 Tin s. y xin gii thiu mt s s thn tiu biu: 1. Trng nguyn Gip Hi ng 5 ln c triu nh giao cho trng trch i s, 3 ln nm n quan to [29, tr.99], nhng ti nng v ng gp ca ng c th hin ni bt nht trong thi k u tranh chng m mu xm lc ca nh Minh. Nm 1536, Minh Th Tng c hai danh thn l c Cu Loan v Tn l Mao B n em qun chinh phc i Vit. Nm 1540, qun ca Mao tin st Nam Quan th dng li. Mao B n gi cho triu Mc mt bi th Vnh bo thm d thi v thc lc: Cao su theo nc mc im lm Nng ni xa nay vn kh dm; Ngn gc tr khng l lu, Ci cnh so li c gan tim Coi thng tn mt khi thng t, Bit lc lnh nh chng bit chm;

V gp lung tri cn gi tp, Cun theo v bin kh u tm. [71, tr.57] Gip Hi c chn la ng ph vi k th hng mnh y nham him. Trong bi cnh y kch tnh y, ng hon thnh xut sc nhim v ca mnh - ha gii c xung t gia hai nc v to thanh th cho Vng triu Mc. Nhng cu th Gip Hi p li bi th Vnh bo ca tng Mao B n ni ln kh phch ca v s gi nh Mc v cng l ch quyt tm bo v T quc ca Vng triu Mc: Sin st hoa thu cn mi khu, My tng gc r vn xen nhau; Ganh cng my bc trn ln sng, u vng hng lt y su; Nc v, v sao cho v c, Gi to, to my c chm u? Bit bao rng c nm trong , C L ng hng th li cu ! [71, tr.57]

Vi nhng l l sc bn, bi th ha ca Gip Hi p li nguyn xng ca Mao B n trn tng im l s tr li ch ng ca nh Mc trc tham vng bnh trng ca nh Minh. N nh mt thng ip khng nh sc mnh ni lc, tinh thn on kt cht ch ca dn tc, t r thi cng quyt khng run s trc s xm lc ca bn ngoi d k th c hn g mnh v c nhiu ngi ti kit i na. Phi l mt vng triu mnh v tt nhin phi da trn c s nh Mc c s chun b i ph trc khi nh Minh tin n bin gii nc ta, th Gip Hi mi c th tung ra nhng li l hng hn, st nh vy. Kt qu l sau mt cuc u tr kin tr, bn b nh Mc trnh c mt cuc chin tranh vi phng Bc, c nh Minh cng nhn l mt n v hnh chnh tn ti c lp, vua Mc c phong An Nam thng s,c cai qun, iu khin v phi triu cng [7, tr.180]. C th ni hot ng ngoi giao ca Gip Hi khng ch th hin ti nng kit

xut ca c nhn, m quan trng hn cn l s c th ha chnh sch ngoi giao ca Vng triu Mc. ng c cng khng nh trong vic y li nguy c chin tranh; bo v cuc sng yn bnh, n nh cho nhn dn, cho t nc. Vi ti ngoi giao, ng p tinh nhanh Gip Hi c ngi Minh knh n gi l Gip Tuyn ph, c vua Mc khen ngi: T bt vn tn danh lng quc, Hoa trin th diu huyn tam thai. Ngha l: Vn chng ti gii ting vang hai nc; tui nh sao th sng chiu trong hng tam cng [7, tr.211]. 2. L Nh H (1511 - 1581) ngi Tin Chu, Tin L (Hi Dng); thng minh t nh v ni ting n khe c sc hn ngi nn c gi l Nh H . ng Tin s nm 1541, i Mc Phc Hi. Nm 1575, L Nh H dn u on s b 73 ngi sang tu cng nh Minh. y, ng c nhiu dp bc l ti nng c vua Minh khen v rt coi trng. Theo V Phng trong Cng D Tip k ngi Minh nghe ni ng n khe, bn lm mt mm c mi tm tng trn t mt ci u c ngi rt ging u ngi th thch ng. Khi n n tng cui cng thy mt ci u ngi, L Nh H thn nhin ly ngay hai chic a xu vo hai mt gi ln cao v gi mt ngi ty tng bo: Ta l th sinh, khng c n ca ngon bao gi. Nay Hong cho ta n u ngi Bc. My i ly gim em n y cho ta n [21, tr.107]. Thi v cch ng i ca L Nh H khin ngi Minh rt knh n. By gi Trung Quc i hn, vua Minh sai bi thn cc nc lm vn t o v. L Nh H xin vua Minh lp n cho ngi ty tng tn l li Tr cu o. T xong tri ma nh trt, vua Minh rt mng lin ban khen v phong cho Tr lm Lng quc Quc s, cn ng lm Thng th hai nc. L Nh H cng rt gii v t mnh v ng i, ni ting Trung Quc. ng cn c vua Minh mi dy Hong t. i s Trung Quc L Nh H cn hc c ngh lm d v sau ny ngi Vit xem ng l T s ca ngh lm d nc ta [86, tr.73]. ng lm quan n chc Thng Th, hm Thiu bo, tc L Qun cng, v tr s. Khi mt ng c tng chc Quc cng, c vua ban cho mt ci quan ti bng ng v vua Minh cng sai quan sang phng ving [21, tr.108 - 109]. L Nh H l mt trong nhng tr thc triu Mc i s Trung Quc lm rng danh gii tr thc nc nh.

3. Lng Phng Thn (Thi) (1522 - ?), ngi Lng X, Lang Ti (Bc Ninh), Tin s 1553. Nm 1580, ng c c i s Trung Quc, lm quan n chc Thng th, hm Thiu Bo, tc Lng Kh hu. 4. Nguyn Nhn An (? - ?), ngi Vnh K, T Lim (H Ni), Tin s 1556, i Mc Phc Nguyn. Nm 1580, ng i s, lm quan n Th lang, tc Phc Din hu. Khi mt, c tng chc Thng Th. 5. Nguyn Don Khm (1530 - 1592), ngi Kit c, Ch Linh (Hi Dng); c sc khe hn ngi v rt gii ngh nh vt. ng Hong gip 1559, i Mc Phc Nguyn. Nm 1584, ng i s nh Minh, lm quan n chc Thng Th kim Ng s, tc Nghim Sn hu. 6. Nguyn Nng Nhng (1536 - ?), ngi Kim i, V Ging (Bc Ninh), Hong gip 1562. Nm 1584, ng lm Chnh s sang nh Minh, lm quan n Thng Th, tc o Phi hu. 7. ng Hin (1526 - ?), ngi Ung Thng, Thanh Lm (Hi Dng), Tin s 1565. Nm 1584, ng c c i s nh Minh, lm quan n chc Thng Th, tc Tng Lnh b. 8. Nguyn S Khanh (1566 - ?), ngi ng Qut, T K (Hi Phng). Nm 1592, ng Tin s, i Mc Mu Hp. c c i s nh Minh, cht trn ng i s. Hin nay nh thn Trng th ng cn lu i cu i: Lng quc b phng danh, tin s xut thn, Bc triu phng s Thin thu long t in, dc ngn dng t, ng nhc chung linh [55, tr.75] Qua nhng cu chuyn i s chng t cc th h Nho hc Mc lun lun c bi dng v ging cao ngn c c lp dn tc vi tinh thn bt tn Hoa H (khng km g ngi Trung Hoa). Tm li, thi Mc thnh cng v ngoi giao gn lin vi vai tr ca cc s thn - nhng bc i khoa ti gii.