1,Ích mẫu 益母草

a.Sơ lược vài nét về cây

Ích mẫu còn có tên gọi khác là ích minh,ích mẫu thảo, cây sung úy, làm ngài, xác
điến, cây chói đèn (dân tộc Tày), Chạ linh lo (dân tộc Thái).Ở nước ta , chỉ có 2
loài ích mẫu đó là : Leonurus heterophyllus Sweet rất phổ biến hay được dân gian
sử dụng làm thuốc và loài ít phổ biến hơn là Leonurus sibiricus L. Ích mẫu thuộc
họ Lamiaceae (họ Hoa Môi)
b.Truyền thuyết về cây ích mẫu
Tương truyền thời xưa, ở chân núi Đại Cố, có một cô thôn nữ hiền lành tên là Tú
Nương. Sau khi lấy
chồng được mấy
tháng thì nàng có
mang. Một hôm, Tú
Nương đang ngồi
trong nhà dệt vải,
bỗng nghe có tiếng
vó ngựa ầm ầm. Cô
nhìn ra cửa, thấy có
một con nai chân bị
thương tập tễnh chạy
vào nhà, nghênh đầu
kêu “be, be” hết sức
đáng thương. Tú
Nương nhìn về phía
xa thấy có một toán
thợ săn đang phi
ngựa đến. Cô liền
dẫn con nai trốn
xuống gầm ghế mình
đang ngồi và lấy chăn che kín lại. Khi tốp thợ săn tới trước cửa, hỏi có thấy con nai
hay không, cô làm như chẳng có chuyện gì, cứ tiếp tục dệt vải và điềm nhiên trả lời:
“Nó đã chạy về phía đông rồi!”. Toán thợ săn liền phóng ngựa đi. Đợi họ đi khuất
cô mới gọi con nai ra và chỉ: “Hãy mau chạy ngay về phía tây!”. Con nai như hiểu
ý, cảm kích gật đầu mấy cái, rồi khập khiễng chạy về phía tây. Vài tuần sau, Tú
Nương trở dạ, không may lại bị chứng khó đẻ. Bà đỡ cố gắng mãi, nhưng cũng đành
bó tay. Người chồng mời thầy thuốc đến khám, cho uống đủ thứ thuốc thúc đẻ cũng
vẫn vô dụng. Trong khi đó mẹ chồng cô cũng đến chùa thắp hương cầu thần linh phù
hộ. Cả nhà nhìn Tú Nương bụng quằn quại và không thể cầm nổi nước mắt. Đúng
lúc ấy con nai xuất hiện, miệng ngậm mấy nhánh cây, tiến tới gần chỗ Tú Nương
mắt đang đẫm lệ, miệng kêu “be, be”. Tú Nương mở mắt, nhận ra đó chính là con
nai đã được mình giải thoát mấy tháng trước. Cô liền hiểu ý và bảo chồng lấy mấy
nhánh cây từ miệng con nai đem sắc lên cho mình uống. Con nai gật đầu mấy cái rồi
chạy trở về núi. Uống xong bát thuốc, chỉ một lát sau Tú Nương đã cảm thấy cơn
đau dịu bớt, toàn thân khoan khoái. Chẳng bao lâu đã nghe tiếng trẻ khóc “oe oe”…
Biết được tác dụng kỳ diệu của cây thuốc con nai mang tới, người chồng liền lên núi
tìm kiếm và nhổ về trồng ở quanh nhà, dùng làm thuốc chữa bệnh cho phụ nữ trong
thôn. Kinh nghiệm quý báu đó đã lan rộng và lưu truyền tới tận ngày nay.

Dân gian còn để lại hai câu thơ nổi bật lên công dụng của loài cây này:

Nhân trần, ích mẫu đi đâu

Để cho gái đẻ đớn đau thế này!

c.Đặc điểm thực vật

Tên của cây ích mẫu bắt nguồn từ ý nghĩa ích có nghĩa là có ích , mẫu có nghĩa là
mẹ . Cây ích mẫu giống hình dạng đuôi của con sư tử và lá có hình dạng thay đổi
nên thế được đặt tên là Leonurus heterophyllus Sweet trong tiếng Hy lạp Leonurus
có nghĩa là leon -con sư tử , heterophyllus có nghĩa là lá có hình dạng thay đổi
- Leonurus heterophyllus Sweet : là loại cây thảo , sống và phát triển 1-2 năm , cao
khoảng 0,5-1m.Thân hình vuông mọc đứng , có nhiều rãnh dọc, ít phân nhánh ,
toàn thân được phủ bằng lông nhỏ ngắn , mịn , ruột xốp .Lá trên không chia thùy
ngoài ra các lá mọc đối nhau , lá gốc gần như hình dạng tròn ,có những răng cưa
nông , hai mặt lá đều có lông mềm như nhung , lá ở phần ngọn khá ngắn , ít bị xẻ
hoặc có hình dạng nguyên , lá ở giữa thì dài, xẻ sâu thành nhiều thùy hẹp , hình
dạng không đều , các thùy đều có răng cưa rất nhọn.Cụm hoa mọc thành vòng dày
đặc ở kẽ lá đường kính 2-2,5cm , tràng hoa dài khoảng hơn 1cm có màu trắng hồng
hoặc tím hồng , lá bắc hình dùi ngắn hơn đài , đài hoa dài từ 5-6mm hình chuông ,
có 5 răng nhọn, có lông , môi trên , môi dưới gần bằng nhau,môi trên hình trứng
hơi cong cong , mỗi dưới hẹp hơn môi trên .Quả bế 3 cạnh ,nhẵn ,dài 2,5-3mm khi
chín có mãu nâu đậm, sẫm .Mùa hoa bắt đầu vào khoảng tháng 3-5 , mùa quả
thường 6-7.
- Leonurus sibiricus: Loại này hoa to hơn loại trên ,cụm hoa có đường kính 3,1-
3,5cm,hoa có môi dưới bằng 3/4 môi trên, tràng hoa dài 15-20mm, cây nhỏ hơn
cao khoảng 0,2-0,8m , phiến lá ở giữa xẻ rất sâu , lá tại ngọn được xẻ làm 3 thùy ,
thùy giữa lại xẻ ra 3 thùy nữa
d.Phân bố, trồng trọt và thu hái
*Phân bố
Hiện nay, cây ích mẫu thường mọc hoang trên những vùng đất ấm ở bên suối, bãi
sông, trong khu vực nhiều nắng trên các độ cao từ 0 tới 3.400 m tại Trung
Quốc (An Huy, Phúc Kiến, Cam Túc, Quảng Đông, Quảng Tây, Quý Châu, Hải
Nam, Hà Bắc, Hắc Long Giang, Hà Nam, Hồ Bắc, Hồ Nam, Giang Tô, Giang Tây,
Quế Lâm, Liêu Ninh, Nội Mông Cổ, Ninh Hạ, Thanh Hải, Thiểm Tây, Sơn Đông,
Sơn Tây, Tứ Xuyên, Tân Cương, Tây Tạng, Vân Nam, Chiết Giang), vùng viễn
đông của Nga, Đài Loan, Campuchia, Nhật Bản, bán đảo Triều
Tiên, Lào, Malaysia, Myanma, Ấn Độ, Thái Lan, Việt Nam; châu Phi, Bắc
Mỹ, Nam Mỹ.
*Trồng trọt , chăm sóc và thu hái cây ích mẫu

Hạt giống cây ích mẫu

Hiện nay bạn có thể tìm mua hạt giống cây ích mẫu tại các cửa hàng bán hạt giống
cây dược liệu. Tuy nhiên, khi lựa chọn chú ý đến các cơ sở bán hạt giống uy tín để
mua được hạt giống chất lượng, cho năng suất cao.
Điều kiện sinh thái thích hợp trồng cây ích mẫu
Cây ích mẫu thích hợp với khí hậu ôn hòa, mát mẻ như trung du, những nơi có địa
hình thấp và mát. Nếu trồng nơi có quá nhiều ánh nắng trực tiếp thì cây khó phát
triển nên hãy trồng ở khu vực có ánh nắng bán phần. Ngoài ra cây ưa ẩm nhưng
không chịu được ngập úng. Cây sinh trưởng nhanh trong mùa hè và lụi vào khoảng
giữa mùa thu. Cây có khả năng tái sinh chồi mạnh khi cây bị cắt sát gốc.
Đất trồng cây ích mẫu
Trồng cây ích mẫu phải chú ý tới thành phần đất trồng sao cho giàu dinh dưỡng,
thoát nước tốt nhất là đất thịt nhẹ pha cát, nhiều mầu.
Kỹ thuật trồng cây dược kiệu ích mẫu
Theo tất cả những thí nghiệm về gieo trồng và chăm sóc cây ích mẫu thì trông cây
ích mẫu mùa hạ cho hiệu suất cao nhất nhưng thời gian gieo trồng cần hơn 10
tháng.Trồng cây ích mẫu làm dược liệu tại nhà có thể bằng cách gieo hạt vào tháng
10. Gieo hạt thẳng thành luống ,mỗi luống cách nhau 17cm , trên mỗi luống cây nọ
cách cây kia 7cm cho hiệu quả năng suất cao nhất .Mỗi hecta trung bình cần
khoảng 8-10 kg hạt giống , khi trông cần trột hạt với tro ở bếp , có thể lên luống
cao khi trồng để tránh ngập úng. Mật độ gieo hạt có thể từ 25 x 30 cm một cây.
Trước khi đem gieo hạt lên luống cần làm đất phẳng, tơi xốp sẽ giúp hạt nhanh nảy
mầm và phát triển.
Cách chăm sóc cây ích mẫu
Trong thời gian đầu mới trồng cây ích mẫu cần cung cấp độ ẩm cho cây bằng cách
tước nước hàng ngày. Tuy nhiên lượng nước tưới vừa đủ, không nên tưới quá
nhiều sẽ ảnh hưởng đến sự phát triển của cây, dễ gây ngập úng cây sẽ không phát
triển và chết dần. Đặc biệt, vì là cây có thể mọc hoang mà không cần chăm sóc nên
khi trồng tại nhà cây ích mẫu cũng không cần phải bón phân chỉ cần bón lót vào
đất khi trồng là được.
Thu hoạch cây ích mẫu
Trồng cây ích mẫu rất nhanh cho thu hoạch chỉ cần cây cao khoảng 1m là có thể
thu hoạch được. Cắt ngang gốc phơi khô và bảo quản nơi thoáng mát.Vào khoảng
tháng 5-6,lúc một nửa số hoa của cây bắt đầu nở thì bắt đầu thu hái.Nếu muốn thu
hoạch hạt hoặc quả thì chờ hoa trên cây đã tàn hết ,cắt cả cây, thu hoạch đến đâu
đập và dũ hết quả đến đó ,quả màu nâu bóng dài 1-2 mm, mỗi hecta cho thu hoạch
từ 350-380kg quả khô , mùa thu hoạch cây từ tháng 5-9 , quả từ tháng 8-10
e.Bộ phận dùng , thành phần hóa học
Dùng trên mặt đất có nhiều lá và dùng quả ích mẫu
Cây ích mẫu Leonurus heterophyllus Sweet ít có tài liệu nào nghiên cứu nhưng cơ
bản chứa tanin , alcaloid, flavonozit
Cây ích mẫu Leonurus sibiricus L chứa leonurin, atachydrin, leonuridin,saponin
Ích mẫu Việt Nam chứa 3 alcaloid (trong đó có alcaloid có N bậc 4), 3 flavonosid
(trong đó có rutin), 1 glucosid có khung steroid. Hạt chứa leonurin
e.Tác dụng và công dụng