- ĐÀO TẠO VÀ XÂY DỰNG ĐỘI NGŨ NHÂN LỰC DU LỊCH CHẤT LƯỢNG CAO TRONG BỐI CẢNH HỘI NHẬP.
- Trưởng Ban Đào tạo Hiệp hội Du lịch Thành phố Hồ Chí Minh,
[email protected] Mã số: TCKH27-09-2021.
- Do đó, nếu hoạt động du lịch ngày càng được khẳng định vị thế quan trọng trong đời sống kinh tế - xã hội thì vấn đề đào tạo và xây dựng nguồn nhân lực du lịch sẽ ngày càng là một trong những mục tiêu lớn.
- Dựa trên tập hợp kết quả nghiên cứu giảng dạy và phát biểu ở các hội thảo trong nước, quốc tế về đào tạo nhân lực du lịch, từ góc nhìn Du lịch học kết hợp Giáo dục học và một số khoa học chuyên ngành khác, bài viết góp thêm một số ý kiến liên quan vấn đề ấy như một trong những chủ đề thời sự quan trọng hàng đầu của ngành du lịch Việt Nam hiện nay..
- Từ khóa: đào tạo và xây dựng nguồn nhân lực du lịch.
- đội ngũ nhân lực du lịch chất lượng cao;.
- Du lịch là một trong những hiện tượng ngày càng phổ biến và phát triển mạnh trong xã hội công nghiệp - hiện đại với rất nhiều cách định nghĩa khác nhau.
- “Du lịch là các hoạt động có liên quan đến chuyến đi của con người ngoài nơi cư trú.
- thường xuyên của mình nhằm đáp ứng nhu cầu tham quan, tìm hiểu giải trí, nghỉ dưỡng trong một khoảng thời gian nhất định” [6], hoặc, nhấn mạnh tính mục đích văn hóa của hoạt động này trong tương quan với khía cạnh kinh tế của nó, chẳng hạn như: “Du lịch là quá trình hoạt động của con người rời khỏi quê hương đến một nơi khác với mục đích chủ yếu là thẩm nhận những giá trị vật chất và tinh thần đặc sắc, độc đáo, khác lạ với quê hương, không nhằm mục đích sinh lời được tính bằng đồng tiền” [3, tr.7].
- Đó là góc nhìn từ phía người đi du lịch (du khách), còn ở phía khác người ta cho rằng du lịch có thể đem lại hiệu quả kinh tế quan trọng cho người địa phương làm du lịch, thậm chí nhấn mạnh rằng “Du lịch là ngành kinh tế mũi nhọn” [1]….
- Do cách nhìn nhận từ trong bản chất như vậy, du lịch có thể được xem là hoạt động xã hội đặc biệt vừa là tác nhân, vừa là kết quả đồng thời chính nó là một biểu hiện cụ thể của quá trình “hội nhập” của con người trong đời sống xã hội, đặc biệt trong bối cảnh công nghiệp hóa - hiện đại hóa và toàn cầu hóa ngày nay.
- Trên thực tế, hoạt động du lịch là hoạt động năng động đặc biệt về khía cạnh hội nhập xã hội và không dừng lại chỉ là “tăng cường sự gắn kết trên cơ sở chia sẻ lợi ích, nguồn lực” như trong hội nhập về kinh tế và về chính trị.
- Không phải ngẫu nhiên mà “Nguyên tắc phát triển du lịch”.
- Nam” và “Phát triển đồng thời du lịch trong nước và du lịch quốc tế, tăng cường thu hút ngày càng nhiều khách du lịch nước ngoài vào Việt Nam” [6, điều 5].
- Tương tự,“Chính sách phát triển du lịch” đã xác định: “Nhà nước tạo điều kiện thuận lợi để tổ chức, cá nhân thuộc mọi thành phần kinh tế, các tầng lớp dân cư tham gia hoạt động du lịch, mở rộng giao lưu hợp tác giữa du lịch Việt Nam với du lịch khu vực và quốc tế” [6, điều 6].
- Đi sâu hơn,“Hoạt động xúc tiến du lịch” được phác họa “Các doanh nghiệp du lịch được quyền chủ động hoặc phối hợp với các tổ chức, cá nhân khác để tiến hành các hoạt động xúc tiến du lịch trong và ngoài nước, tham gia các chương trình xúc tiến du lịch quốc gia” [6, điều 82]..
- Cũng theo hướng như vậy, “Chính sách hợp tác quốc tế về du lịch” đã nói rõ: “Nhà nước đẩy mạnh hợp tác quốc tế về du lịch với các nước, các tổ chức quốc tế trên cơ sở bình đẳng, cùng có lợi.
- phù hợp với pháp luật mỗi bên, pháp luật và thông lệ quốc tế nhằm phát triển du lịch, gắn thị trường du lịch Việt Nam với thị trường du lịch khu vực và thế giới, góp phần tăng cường quan hệ hợp tác, hữu nghị và hiểu biết lẫn nhau giữa các dân tộc” [6, điều 83]….
- Dựa trên cơ sở các thế mạnh về vị trí địa lý thuận lợi, tiềm năng tài nguyên thiên nhiên và nhân văn phong phú, đa dạng, đồng thời với các chiến lược, sách lược phát triển ngày càng được xác định rõ ràng hơn, du lịch Việt Nam trên thực tế đã và đang ngày càng nâng cao sức cạnh tranh và từng bước hội nhập mạnh mẽ hơn với du lịch khu vực và quốc tế.
- Cụ thể là việc phát triển du lịch đã có những đóng góp rất tích cực vào việc thu hút các nguồn đầu tư khác nhau cho phát triển kinh tế xã hội của đất nước..
- Đến nay cả nước có hàng trăm dự án đầu tư vào lĩnh vực du lịch được cấp phép với tổng số vốn đăng ký hàng ngàn tỷ USD còn hiệu lực giấy phép.
- So với tổng chung đầu tư FDI vào nền kinh tế thì lĩnh vực du lịch liên tục tăng trong thời gian qua, một số dự án FDI lớn tới hàng tỷ.
- USD hướng đến các tổ hợp du lịch nghỉ dưỡng với hoạt động vui chơi giải trí hiện đại… Việc hội nhập ngày càng sâu của du lịch Việt Nam vào cộng đồng du lịch thế giới, trực tiếp thông qua các tổ chức du lịch như UNWTO (Tổ chức du lịch thế giới), PATA (Hiệp hội Du lịch Châu Á - Thái Bình Dương) và gần gũi hơn là ASEANTA (Hiệp hội du lịch Đông Nam Á)….
- Tổng số nguồn vốn đầu tư cho du lịch của các nước ASEAN cho Việt Nam ngày càng lớn, số liệu những năm qua cho thấy mức độ tin tưởng của các nhà đầu tư vào du lịch Việt Nam chiếm tỷ trọng cao hàng đầu trong khối ASEAN.
- Đáng chú ý là quan điểm mới về đầu tư du lịch trong nội khối ngày càng được khẳng định “Phát triển trong hội nhập, thích ứng và chấp nhận cạnh tranh quốc tế..
- Cộng đồng kinh tế Asean (AEC) đã được thành lập từ cuối năm 2015 với mục đích thúc đẩy mạnh hơn nữa tự do hóa đầu tư và thúc đẩy đầu tư nội khối và tăng cường thu hút đầu tư ngoại khối vào các nước ASEAN, trong đó gồm cả cho du lịch..
- Nguyên Bộ trưởng Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch Hoàng Tuấn Anh đã từng khẳng định:.
- Và một điều đặc biệt là chúng ta có nguồn nhân lực dồi dào, khả năng thích ứng rất cao… Những thuận lợi trên cho đất nước chúng ta có đầy đủ điều kiện để hội nhập sâu hơn vào nền kinh tế và du lịch thế giới” [7]..
- Đội ngũ nhân lực du lịch chất lượng cao và mối quan hệ giữa đào tạo với xây dựng nguồn nhân lực du lịch trong bối cảnh hội nhập của Việt Nam - Một số định hướng chung.
- Nhìn khái quát, “Nhân lực du lịch đó là lực lượng lao động trong ngành và trong cộng đồng xã hội tham gia trực tiếp hoặc gián tiếp vào hoạt động du lịch với một năng lực tay nghề, trình độ nhận thức nhất định cùng với những phẩm chất tối thiểu về thể lực, trí tuệ, đạo đức…” [4, tr.159]..
- Trên thực tế, ngành du lịch mang tính chất nghiệp vụ chuyên sâu rất cụ thể.
- Ví dụ: 13 Nghề cơ bản trong “Hệ thống tiêu chuẩn kỹ năng nghề du lịch Việt Nam” (VTOS) gồm 4 nghề thuộc lĩnh vực Lữ hành và 9 nghề thuộc lĩnh vực Khách sạn, cụ thể có 4 nghề liên quan Lữ hành (gồm: Đại lý/Quản trị Lữ hành, Điều hành Tour, Hướng dẫn du lịch.
- Với góc nhìn tổng thể, nguồn nhân lực tham gia hoạt động du lịch khái quát gồm: 1) Đội ngũ tác nghiệp (kinh doanh, dịch vụ.
- 4) Lực lượng xã hội các loại tham gia mọi lĩnh vực hoạt động du lịch.
- 5) Đội ngũ nghiên cứu, giảng dạy trong các lĩnh vực liên quan du lịch..
- Từ góc độ Du lịch học và qua thực tế người ta có thể xác định: “Bất cứ tài nguyên tự nhiên hoặc nhân văn nào, bất cứ sản phẩm của lĩnh vực sản xuất nào, nếu được thiết kế, cải tạo và vận hành phù hợp đều có thể trở thành sản phẩm du lịch để giới thiệu với du khách.
- Trí tuệ của cán bộ chỉ đạo điều hành và lực lượng lao động có kỹ năng của ngành du lịch sẽ là lực lượng nồng cốt thực hiện mục tiêu trên, đưa du lịch thành ngành kinh tế dịch vụ quan trọng, mang lại nguồn lợi lớn cho đất nước” [2].
- đó cũng đồng nghĩa với nguyên lý: Chất lượng nhân lực là tiền đề quyết định chất lượng sản phẩm du lịch, hay cụ thể hơn, đó là: Bản thân năng lực, trình độ, phẩm chất, phong cách phục vụ của cán bộ, nhân viên du lịch vừa là yếu tố sáng tạo ra sản phẩm vừa là một bộ phận quan trọng của chất lượng sản phẩm du lịch… Chất lượng nhân lực ở đây chính là yếu tố cấu thành năng lực, phẩm chất thực tế của đội ngũ tham gia vào hoạt động du lịch đảm bảo khả năng tạo hiệu quả phát triển bền vững cho các lĩnh vực hoạt động du lịch.
- “đội ngũ nhân lực chất lượng cao trong du lịch”, đó là những “người lao động có trí tuệ cao, tay nghề thành thạo, có phẩm chất tốt đẹp, được đào tạo, bồi dưỡng và phát huy” tốt nhất [9], đặc biệt là đội ngũ quản lý và tác nghiệp chủ chốt trong các lĩnh vực hoạt động du lịch..
- Nói chung, đào tạo (và đào tạo lại) về du lịch là những giải pháp nhằm trang bị, nâng cao kiến thức, kỹ năng tác nghiệp cho đội ngũ nhân lực các loại đủ năng lực, phẩm chất tham gia vào từng lĩnh vực hoạt động du lịch cụ thể.
- Còn xây dựng (và phát triển) là các điều kiện, biện pháp tích cực để phát huy tốt nhất đội ngũ nhân lực ấy trong thực tế theo định hướng con người là vốn quý nhất, là mục tiêu và động lực của mọi sự phát triển ngành du lịch.
- Trên nguyên lý việc xây dựng một ngành nghề phải theo nguyên tắc: Tạo ngành rồi mới có thể tạo nghề, có nghĩa rằng phải tạo ra lý thuyết, lý luận bên cạnh phải có hoạt động truyền đạt tri thức kết hợp hoạt động thực hành, thực tế nhằm xây dựng những kiến thức - kỹ năng để có thể tạo ra đội ngũ thông thạo nghề nghiệp đồng thời với việc xây dựng tổ chức của ngành… Do đó vấn đề nghiên cứu khoa học, đào tạo gắn với xây dựng nguồn nhân lực chắc chắn là một trong những vấn đề bức xúc nhất của ngành du lịch trong mọi giai đoạn, đặc biệt trong bối cảnh hội nhập hiện nay.
- Nhìn trên tổng thể, mâu thuẫn lớn nhất đã và đang đặt ra cho ngành du lịch nước ta trong tình trạng vốn là một.
- “Phấn đấu đến năm 2020, du lịch cơ bản trở thành ngành kinh tế mũi nhọn, có tính chuyên nghiệp, hệ thống cơ sở vật chất kỹ thuật tương đối đồng bộ, hiện đại.
- sản phẩm du lịch chất lượng cao, đa dạng, có thương hiệu, có sức cạnh tranh.
- Đến năm 2030, đưa Việt Nam thành một trong những điểm đến du lịch ưa chuộng, có đẳng cấp trên thế giới” [10].
- “Đến năm 2020, nhu cầu nhân lực ngành Du lịch sẽ ngày càng tăng cả về số lượng và chất lượng với cơ cấu phải hợp lý hơn theo yêu cầu đòi hỏi của sự phát triển du lịch và xu thế phát triển khoa học - công nghệ khi nước ta hội nhập quốc tế sâu và toàn diện trong tiến trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa và phát triển kinh tế tri thức” [10] với những yếu tố tác động sự phát triển nhân lực ngành du lịch giai đoạn 2011-2020 như sau.
- thời vụ du lịch.
- xu hướng di chuyển và chuyển dịch cơ cấu nhân lực tăng nhanh, xu hướng tăng đầu tư vào đào tạo nhân lực du lịch.
- xu hướng thích ứng nhanh của hệ thống đào tạo du lịch… tác động nhiều mặt đến số lượng, chất lượng, cơ cấu nhân lực và phát triển nhân lực ngành Du lịch” [10].
- Du lịch giai đoạn 2011-2020 được xác định là:.
- “Xây dựng lực lượng lao động ngành Du lịch đủ về số lượng và đáp ứng yêu cầu về chất lượng, cân đối về cơ cấu ngành nghề và trình độ đào tạo để đảm bảo tính chuyên nghiệp, đủ sức cạnh tranh và hội nhập khu vực, góp phần nâng cao chất lượng dịch vụ du lịch” [4, tr.59,70].
- Thống kê chỉ tiêu nhu cầu nhân lực trực tiếp ngành du lịch - đến năm 2020 [10].
- 2 Theo trình độ đào tạo.
- Mục tiêu, điều kiện, giải pháp đào tạo và xây dựng phát triển đội ngũ nhân lực du lịch chất lượng cao trong bối cảnh hội nhập hiện nay 2.2.1.
- Theo định hướng chung như tinh thầnNghị quyết số 08-NQ/TW của Bộ Chính trị ngày đã nêu: “Nhà nước có chính sách thu hút đầu tư cho đào tạo nguồn nhân lực du lịch.
- Tăng cường năng lực cho các cơ sở đào tạo du lịch cả về cơ sở vật chất kỹ thuật, nội dung, chương trình và đội ngũ giáo viên.
- Đẩy mạnh xã hội hoá và hợp tác quốc tế, thu hút nguồn lực phát triển nguồn nhân lực du lịch.
- Đa dạng hóa các hình thức đào tạo du lịch.
- học - công nghệ tiên tiến trong đào tạo, bồi dưỡng, phát triển nguồn nhân lực du lịch.
- Nâng cao chất lượng nguồn nhân lực cả về quản lý nhà nước, quản trị doanh nghiệp và lao động nghề du lịch.
- Chú trọng nâng cao kỹ năng nghề, ngoại ngữ và đạo đức nghề nghiệp cho lực lượng lao động ngành Du lịch” [1].
- Đầu tiên đó là những yếu tố đảm bảo cho các cơ sở đào tạo về du lịch phải đạt chất lượng ngày càng cao ngang tầm yêu cầu và từng bước tiến tới đạt chuẩn chất của khu vực và quốc tế, bao gồm:.
- đội ngũ giáo viên/giảng viên, đào tạo viên du lịch.
- đơn vị đào tạo du lịch.
- nội dung chương trình, giáo trình, tài liệu tham khảo dạy và học về du lịch;.
- thông qua tạo môi trường phát huy bằng cách nghiêm túc thực hiện tiêu chuẩn hóa đội ngũ (về nghiệp vụ chuyên môn/chức danh, chức năng/chế độ đãi ngộ) cho các đối tượng nhân lực du lịch chất lượng cao được đào tạo….
- Giải pháp hợp tác đào tạo về du lịch Do tình hình thực tế trong bối cảnh hội nhập, mối quan hệ phối hợp nhằm tạo ra sức mạnh tổng hợp từ nhiều phía, nhiều lực lượng tham gia vào quá trình đào tạo, xây dựng nguồn nhân lực du lịch chất lượng cao có ý nghĩa thiết thực và rất cần thiết..
- Thông qua những giải pháp trên nhằm kịp thời đánh giá, phát hiện những nhân tố có thể đưa vào diện đối tượng đào tạo và xây dựng thành đội ngũ nhân lực du lịch chất lượng cao như đã đề cập..
- với các doanh nghiệp du lịch (trong khu vực, trên thế giới) thông qua thực hiện chuyển giao công nghệ thông qua các chương trình, kế hoạch hợp tác ngắn hạn, thường xuyên, nghiên cứu thực tế (cho giáo viên, sinh viên, cán bộ các doanh nghiệp…)..
- Trong các phương hướng này, giải pháp ưu tiên là cần tích cực tìm các nguồn học bổng, tài trợ cho những đối tượng nhân lực du lịch chất lượng cao cần đào tạo ở nước ngoài..
- Giải pháp đào tạo lại và đào tạo tại chỗ Thực tế “Sản phẩm du lịch được xây dựng trên nền tảng kỹ năng của nguồn nhân lực, mà những kỹ năng này chỉ có thể được trau dồi qua môi trường thực tế và cụ thể của nơi làm việc” [5, tr.45].
- Việc đào tạo lại và đào tạo tại chỗ đội ngũ nhân lực du lịch có ý nghĩa hết sức.
- 1) Xây dựng khung chương trình tương ứng theo sát các yêu cầu thực tế đồng thời vừa phù hợp các tiêu chuẩn chức danh nghề du lịch ASEAN, EU (VTOS), trong đó chú ý các chương trình, nội dung bồi dưỡng cho đội ngũ quản lý du lịch các loại…;.
- 2) Xây dựng, phát huy đội ngũ đào tạo viên là cán bộ quản lý, giám sát thực hiện các chương trình đào tạo lại và đào tạo tại chỗ cho cán bộ nhân viên trong các doanh nghiệp du lịch;.
- Chúng ta phải khẳng định rằng, nội dung tỷ lệ phần trăm thực hành nên gắn đào tạo lại ngay trong quá trình đào tạo căn bản tại trường, lớp nhằm xây dựng tố chất cán bộ du lịch cho sinh viên du lịch ngay trên ghế nhà trường vẫn là nội dung quyết định.
- Nói cách khác, việc đào tạo cán bộ du lịch có trình.
- Ở mức độ cao hơn nữa, đào tạo lại gắn với tự đào tạo về lâu dài chính là con đường trải nghiệm có định hướng của nhân lực du lịch qua những thành công lẫn thất bại, cả cái vui và cái không hài lòng của bản thân và của đồng nghiệp và của khách hàng trong môi trường thực hành nghề nghiệp bằng cái nhìn rộng theo yêu cầu từ tầm quốc gia đến tầm thế giới… Đó chính là giải pháp căn cơ nhất để phát hiện, đào tạo và xây dựng nguồn nhân lực du lịch đặc biệt là nhân lực chất lượng cao trong bối cảnh hội nhập trên cơ sở kết hợp chặt chẽ giữa môi trường nhà trường và doanh nghiệp..
- Giải pháp, điều kiện xây dựng đội ngũ nhân lực du lịch chất lượng cao.
- 1) Phát triển nguồn nhân lực du lịch trong đó có đội ngũ nhân lực du lịch chất lượng cao:.
- tác dụng trong thực tế lao động (hiệu quả)… Các doanh nghiệp có giải pháp sàng lọc, tuyển chọn, phát huy đội ngũ nhân lực du lịch chất lượng cao thông qua thực tiễn hoạt động của mình..
- 2) Quản lý đội ngũ nhân lực du lịch chất lượng cao: Đó là những giải pháp nhằm thu hút, động viên, phát triển, giữ chân con người gắn với tổ chức nhằm phục vụ cho sự nghiệp phát triển.
- đào tạo bồi dưỡng.
- 3) Tạo môi trường văn hóa phát huy đội ngũ nhân lực du lịch chất lượng cao trong hoạt động thực tế nghề nghiệp: Chủ yếu đó là việc xây dựng văn hóa doanh nghiệp, đặc biệt là về văn hóa tổ chức và văn hóa giao tiếp (trong nội bộ và với khách hàng các loại).
- Nhìn chung từ đào tạo, bồi dưỡng nguồn nhân lực du lịch các loại tiến tới xây dựng vững chắc một đội ngũ nhân lực du lịch chất lượng cao là một quá trình đòi hỏi những giải pháp, điều kiện hết sức bài bản, cụ thể và phải nỗ lực liên tục, không ngừng….
- Trên nguyên lý, một mặt chúng ta có thể khẳng định rằng bản thân năng lực, trình độ, phẩm chất, phong cách phục vụ, giao tiếp… của người làm du lịch (nhân lực du lịch) vừa là yếu tố sáng tạo ra sản phẩm vừa là một bộ phận quan trọng của chất lượng sản phẩm du lịch, là điều kiện quyết định tạo ra “bộ mặt”, “thương hiệu”.
- du lịch của quốc gia, địa phương, đơn vị… Đồng thời ở mặt khác, trong bối cảnh kinh tế thị trường và cùng với quá trình hội nhập, tương tự như nhiều lĩnh vực trong đời sống xã hội, nhân lực tạo nên hàng hoá sản phẩm du lịch cũng sẽ trở thành hàng hóa sức lao động với yêu cầu giá trị phải ngày càng cao ngang tầm giá trị thị trường đương thời theo quy mô từng bước vượt khỏi tầm quốc gia để tiến tới trình độ khu vực và quốc tế.
- Điều đó có nghĩa rằng việc đào tạo và xây dựng nguồn nhân lực du lịch nói chung, đội ngũ nhân lực du lịch chất lượng cao nói riêng trước sau không thể khác sẽ là yêu cầu ngày càng lớn và chịu sự chi phối bởi các quy luật kinh tế thị trường mang tính khu vực, tính quốc tế ngày càng khắt khe.
- Từ mục tiêu, chương trình, nội dung đào tạo cho tới phương thức đào tạo và xây dựng nguồn nhân lực du lịch… trong thời gian tới tất cả đều cần phải được xác định lại theo định hướng ấy trên cơ sở cần kịp thời, chủ động.
- Mô hình nâng cao chất lượng đào tạo nhân lực du lịch theo công thức.
- “chuẩn hóa” việc đào tạo du lịch nước ta theo.
- Việc đẩy mạnh công tác xây dựng nhân lực du lịch theo mô hình liên kết chặt chẽ “3 nhà” (Nhà trường - Nhà doanh nghiệp - Nhà nước) nhằm nâng cao tính đồng bộ và hiệu quả trong công tác Đào tạo - Sử dụng - Phát huy nguồn nhân lực du lịch, đặc biệt là đội ngũ nhân lực du lịch chất lượng cao trong thời gian tới, đáp ứng kịp yêu cầu hội nhập với những phương thức phù hợp trong từng hoàn cảnh, điều kiện cụ thể đó chính là việc hết sức thiết thân..
- [1] Bộ Chính trị - Ban Chấp hành Trung ương Đảng (2017), Nghị quyết số 08-NQ/TW về Phát triển du lịch trở thành ngành kinh tế mũi nhọn, ngày .
- [2] Trần Trung Dũng (2007), Dự án phát triển nguồn nhân lực du lịch Việt Nam, Bản tin Tổng cục Du lịch, số 7..
- [3] Trần Nhạn (1995), Du lịch và kinh doanh du lịch, Nxb Văn hóa, Hà Nội..
- [4] Huỳnh Quốc Thắng (2013), Tổng quan về đào tạo và xây dựng nguồn nhân lực du lịch, Kỷ yếu Hội thảo quốc gia “Nguồn nhân lực và phát triển du lịch tỉnh Bình Thuận”, Nxb Hồng Đức, Hà Nội..
- [5] Nguyễn Đức Trí (2005), Hợp tác và đào tạo phát triển nguồn nhân lực…, Kỷ yếu hội thảo.
- “Phát triển du lịch địa bàn kinh tế trọng điểm phía Nam”, Thành phố Hồ Chí Minh..
- [7] Tổng cục Du lịch - Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch (2010), Đầu tư du lịch ASEAN: Thách thức và cơ hội, Tài liệu hội nghị “Diễn đàn Đầu tư Du lịch ASEAN”, Hà Nội..
- [10] Viện Nghiên cứu Phát triển Du lịch - Bộ Văn hóa Thể thao và Du lịch (2010), Quy hoạch Phát triển nhân lực ngành du lịch giai đoạn 2011-2020.