- 38-44This paper is available online at http://stdb.hnue.edu.vn CÁC LÍ THUYẾT TRONG THAM VẤN NGHỀ Trương Thị Hoa Khoa Tâm lí - Giáo dục, Trường Đại học Sư phạm Hà Nội Tóm tắt.
- Tham vấn nghề được hình thành từ những năm cuối thế kỉ 19 và đầu thế kỉ 20 và được phát triển đến ngày nay.
- Trong lịch sử hình thành và phát triển của tham vấn nghề đã có rất nhiều tác giả cùng với những tác phẩm của mình đã đem lại những thành tựu to lớn cho hướng nghiệp nói chung và tham vấn nghề nói riêng ở trên thế giới.
- Trong hàng trăm năm qua, một loạt các lí thuyết đã được củng cố và tiếp tục thực hiện trong quá trình tham vấn nghề.
- Ở nội dung này, chúng tôi trình bày mội số lí thuyết tập trung về nội dung trong tham vấn nghề.
- Từ khóa: Lí thuyết nghề.
- Nghề nghiệp.
- Tham vấn nghề.
- Môi trường công việc.
- Sự hòa hợp giữa môi trường với con người.1.
- Mở đầu Lịch sử tham vấn nghề đã bắt đầu xuất hiện ở các nước trên thế giới vào cuối thế kỉ 19 vàbình minh của thế kỉ 20 [7].
- Lịch sử lâu dài này cũng đã thể hiện ở sự xuất hiện của nhiều lí thuyết về nghề, lí thuyết pháttriển nghề.
- Trong hàng trăm năm qua, một loạt các lí thuyết đã được củng cố và tiếp tục thực hiệntrong quá trình tham vấn nghề.
- Những lí thuyết này là tiền đề cho sự phát triển của tham vấn nghềtrên thế giới.
- Trong lịch sử, các nhà khoa học đã phân chia các lí thuyết phát triển nghề nghiệpthành hai hướng: thứ nhất các lí thuyết tập trung vào nội dung, thứ hai các lí thuyết tập trungvào quá trình, mặc dù sự phân chia này chỉ mang tính chất tương đối.
- Lí thuyết tập trung về nộidung: Nghiên cứu những tác động ảnh hưởng đến phát triển nghề nghiệp.
- Nhìn chung, những ảnhhưởng đến từ cá nhân đã được quan tâm trong lí thuyết nghề nghiệp hơn là những tác động ngoạicảnh.
- Đại diện của các lí thuyết này bao gồm các tác giả: Parsons, Holland, Bordin (1990), Brown,Dawis, Lofquist, McCrae, John.
- Lí thuyết tập trung về quá trình: Sự hình thành và phát triển nghềtheo từng giai đoạn mà một cá nhân trải qua.
- Đại diện của các lí thuyết này bao gồm các tác giả:Ginzberg.
- Trong bài viết này, chúng tôi đề cập các Lí thuyết tậptrung về nội dung.2.
- Nội dung nghiên cứu Nghiên cứu về các học thuyết tập trung vào nội dung đã dẫn chúng ta đến với nguồn gốclịch sử của lí thuyết phát triển nghề nghiệp và tác phẩm của Frank Parsons khi bước sang thế kỉ 20.Ngày nhận bài: 15/2/2014.
- Ngày nhận đăng Liên hệ: Trương Thị Hoa, e-mail:
[email protected] Các lí thuyết trong tham vấn nghềVề bản chất, lí thuyết về nội dung “dự đoán trước những lựa chọn nghề nghiệp theo tính cách củamỗi cá nhân”.
- Nghiên cứu về các lí thuyết tập trung vào nội dung là cần thiết vì hai quan điểm:Thứ nhất, nó giới thiệu nhiều khái niệm chìa khóa rất quan trọng cho việc tìm hiểu về phát triểnnghề nghiệp, và thứ hai nó khái quát lịch sử về sự phát triển trong lĩnh vực học thuật này.2.1.
- Lí thuyết về đặc điểm và nhân tố Đại diện là công trình của Frank Parsons (1909) và mô hình năm nhân tố hay “Big Five”của McCrae & John (1992).
- Lí thuyết đặc điểm và nhân tố của Frank Parsons (Trait and factor theory Parsons (1909) [5].
- Cống hiến nổi tiếng nhất của ông là việc xác địnhba yếu tố chủ chốt khi lựa chọn nghề nghiệp trong lí thuyết đặc điểm và nhân tố.
- Đó là: 1/Sự thấuhiểu một cách rõ ràng về bản thân, về khả năng, sở thích hoài bão, nguồn lực cũng như những hạnchế của cá nhân đối với nghề.
- động lực thúc đẩy cá nhân chọn nghề.
- 3/Hiểu biết về mối liên hệ giữađặc điểm cá nhân của bản thân và yêu cầu của công việc cụ thể.
- Frank Parson cho rằng mỗi cá nhân đều khác nhau về sở thích, khả năng, giá trị niềm tin,tính cách và kĩ năng do vậy trong quá trình tham vấn nghề nhà tham vấn cần phải căn cứ vào sựkhác nhau này để giúp cá nhân lựa chọn được nghề phù hợp.
- Quan điểm của ông đã khẳng định sựhòa hợp giữa cá nhân và công việc.
- Ông hi vọng mỗi cá nhân chủ động trong việc chọn lựanghề nghiệp của mình mà không cần đến các nhà tham vấn nghề, do đó chi phí cho tham vấn nghềsẽ giảm đi rất nhiều.
- Lí thuyết của ông nhấn mạnh đến sự lựa chọn nghề diễn ra một lần trong cuộc đời của mỗicá nhân.
- Ông chưa tính đến những thay đổi của xã hội, thay đổi sở thích, niềm tin, thiên hướng,thành tích và tính cách của cá nhân.
- Bởi vì khi xã hội thay đổi, sở thích, niềm tin, tính cách của cánhân thay đổi thì cá nhân có thể sẽ thay đổi những nghề nghiệp của bản thân, do vậy chọn nghềkhông chỉ chọn nghề một lần trong cuộc đời.
- Tuy nhiên những ý tưởng của F.Parsons trong côngtác hướng nghiệp đã thực sự trở thành nguyên tắc của nghề tham vấn sau này.
- Các nhà tham vấnnghề dựa vào lí thuyết của ông để có những định hướng về những nội dung trong hướng nghiệp vàtrong quá trình tham vấn nghề.2.1.2.
- Lí thuyết năm nhân tố của McCrae & John (1992).
- Pryor, (1993) (Five factor theory) [4] Lí thuyết này nhấn mạnh đến 5 yếu tố chính trong tham vấn nghề đó là: 1/ Sự nỗ lực.
- Nổi bật của lí thuyết này là đã đưa ra được 5 yếu tố, chính năm yếu tố này đã tạo nên cấutrúc của tính cách, vì vậy giúp các nhà khoa học tìm hiểu về cấu trúc của tính cách trong các líthuyết phát triển nghề nghiệp của mình.
- Năm yếu tố trên có ảnh hưởng đến sự lựa chọn nghề củacá nhân, cá nhân tìm hiểu những đặc điểm của bản thân dựa trên 5 yếu tố đó để quyết định chọnnghề.
- Lí thuyết này khẳng định mỗi người có những tính cách khác nhau do đó nhà tham vấn dựatrên năm yếu tố của tính cách để tham vấn nghề cho cá nhân.
- Như vậy, đóng góp của thuyết này là đã đưa ra được năm yếu tố trong cấu trúc của tính cách.Năm yếu tố này tạo cơ sở cho quá trình tham vấn nghề của các nhà tham vấn.
- Tuy nhiên, giốngnhư với lí thuyết đặc điểm và yếu tố của Parson, lí thuyết này chỉ đề cập đến những yếu tố khácbiệt trong tính cách mà không miêu tả được sự thay đổi của các yếu tố đó, mang tính chất tĩnh dođó nó không được ứng dụng rộng rãi trong lĩnh vực nghề nghiệp và tham vấn nghề cho cá nhân.2.2.
- Lí thuyết hòa hợp môi trường với cá nhân Đại diện là công trình của Holland, và Dawis và Lofquist và Dawis2.2.1.
- Lí thuyết về tính cách của Jonh Holland (Theory of personality Holland Lí thuyết về Tính cách của Jonh Holland xuất hiện đầu tiên vào năm 1959.
- Lí thuyết củaHolland được coi là nổi tiếng nhất và được nghiên cứu rộng rãi nhất về chủ đề nghề nghiệp.
- Nềntảng của lí thuyết là dựa vào sở thích trong tính cách của cá nhân để lựa chọn nghề, vì vậy thôngqua việc làm của mỗi cá nhân có thể miêu tả được tính cách của cá nhân đó.
- Theo ông giữa conngười và môi trường làm việc có sự tương tác, hòa hợp với nhau.
- Con người có tính cách như thếnào thì hòa hợp với môi trường làm việc tương ứng.
- Lí thuyết của Holland có thể tóm tắt như sau: 1.
- Cách cư xử được quy định bởi sự tương tác giữa tính cách và môi trường Học thuyết của Holland đã sử dụng sáu loại tính cách/ sở thích để miêu tả việc lựa chọnnghề nghiệp.
- Ông lập luận rằng các loại hình tính cách này liên quan đến nhu cầu của cá nhân vàcá nhân thuộc loại hình nào thì sẽ có những nhu cầu chính của mình tương ứng với loại hình đó.Khi cá nhân được đánh giá mức độ hài lòng hay không hài lòng người ta cũng căn cứ dựa trên mứcđộ phù hợp hay không phù hợp giữa tính cách của cá nhân với môi trường làm việc tương ứng.
- Ông nhấn mạnh việc định rõ đặc điểm môi trường công việc của những người làm việc.
- Cácmôi trường công việc có thể phân loại theo cách giống với phân loại cá nhân vì các đặc điểm chínhcủa họ phản ánh tính cách của các cá nhân làm việc trong những môi trường đó.
- Học thuyết củaHolland ngụ ý rằng sự hòa hợp giữa kiến thức bản thân và kiến thức về các dạng cá nhân tiêu biểucho những việc làm hoặc môi trường công việc cụ thể sẽ dẫn đến sự tương xứng giữa môi trườngvới con người.40 Các lí thuyết trong tham vấn nghề Giống như với các lí thuyết ở trên, lí thuyết này cũng mang tính chất tĩnh, Holland chủ yếumiêu tả các tính cách, các nhân tố tác động đến lựa chọn nghề nghiệp mà chưa đề cập đến quátrình lựa chọn nghề nghiệp của cá nhân như thế nào.
- Tuy nhiên lí thuyết của Holland ảnh hưởng to lớn đến các lí thuyết và thực hành nghề nghiệp.Đóng góp của ông là đã tìm ra được những nghề tương ứng với tính cách và môi trường làm việcđể từ đó tạo ra sự hòa hợp giữa con người và môi trường trong quá trình làm việc.
- Vì vậy, lí thuyếtnày được hầu hết các nhà tham vấn nghề áp dụng trong công việc của họ.
- Ngày nay việc áp dụng líthuyết, cũng như sử dụng công cụ trắc nhiệm về tính cách của ông đã được các nhà tham vấn, cácchuyên gia hướng nghiệp sử dụng nó như là một cơ sở để đánh giá tính cách của cá nhân.
- Đặc biệttrắc nghiệm về tính cách của ông đã được các trung tâm, các tổ chức hướng nghiệp sử dụng trongquá trình hướng nghiệp cũng như trong quá trình tư vấn, tham vấn nghề.2.2.2.
- Lí thuyết điều chỉnh công việc và sự tương xứng giữa môi trường với con người của Dawis & Lofquist (Work adjustment person-environment correspondence theory) [4] Lí thuyết của Dawis và Lofquist về điều chỉnh công việc phản ánh một lịch sử nghiên cứulâu dài và những liên kết chặt chẽ với tâm lí của những sự khác biệt cá nhân.
- Học thuyết này bắtđầu từ những năm 1950, đã chỉ ra sự tương tác giữa cá nhân với môi trường làm việc, và đượchình thành từ bốn khái niệm tâm lí cơ bản: khả năng, giá trị, sự hài lòng và sự tương ứng giữa môitrường và con người”.
- Giống như lí thuyết của Holland, về bản chất, lí thuyết này nói đến mỗi cánhân tồn tại trong mối quan hệ với môi trường làm việc của mình, ở đó cá nhân phát triển nhữngmối quan hệ vừa ý của mình bằng cách điều chỉnh không ngừng.
- Giữa cá nhân và môi trường cósự đòi hỏi lẫn nhau, môi trường làm việc phải đáp ứng được những nhu cầu của cá nhân trong quátrình làm việc, ngược lại cá nhân cũng phải đáp ứng được những yêu cầu của môi trường do vậy líthuyết này đã chỉ ra rằng nhân cách con người và môi trường nên phù hợp với nhau.
- Lí thuyết này cũng đề cập đến sự khác biệt tâm lí của cá nhân, vì vậy trong quá trình thamvấn các nhà tham vấn nghề nên chú ý đến việc thỏa mãn các nhu cầu về nghề của khách hàng đểgiúp cho họ nhận thấy trách nhiệm trong các môi trường làm việc.
- Nhà tham vấn hướng cho các cánhân tìm kiếm, lựa chọn và điều chỉnh công việc của bản thân sao cho phù hợp với môi trường, tạora sự hài lòng, thỏa mãn của cá nhân về công việc cũng như thấy thoải mái với môi trường xungquanh, điều này tạo tiền đề cho sự thành công trong công việc.
- Như vậy, đóng góp của lí thuyết này đối với sự phát triển nghề nghiệp và quá trình tham vấnnghề là mỗi cá nhân muốn có sự thành công trong công việc thì cần điều chỉnh bản thân cho phùhợp với công việc, với môi trường làm việc để tạo ra sự hòa hợp giữa con người và môi trường.2.3.
- Lí thuyết tâm động học của sự lựa chọn nghề của Bordin (Psychodynamic theory Bordin) [4] Lí thuyết này nhấn mạnh về sự phát triển tính cách trong mối quan hệ giữa làm việc và chơitrong cuộc đời một cá nhân.
- Về bản chất, lí thuyết này đề cập đến việc các cá nhân tìm kiếm niềmvui trong công việc cũng như trong các hoạt động khác của cuộc đời họ.
- Các cá nhân thể hiện nhucầu được chơi trong lúc làm việc cũng như trong các mảng khác của cuộc đời bằng việc tìm kiếmmột cái gì đó họ thích làm.
- Lí do bên ngoài bao gồm các giai đoạn cụ thể củahệ thống giáo dục, và các yếu tố bên trong bao gồm mong muốn thỏa mãn hơn nữa về công việc.Trong khi lựa chọn nghề nghiệp, cá nhân cũng tự đánh giá và xem xét những khả năng thành côngdựa trên độ hài lòng bên trong (sự tò mò, tính chính xác, năng lực, sự thể hiện, và mối quan tâmđến việc đúng, sai và công lí, cũng như.....sự nuôi nấng).
- Đối với tham vấn nghề, ông ủng hộ việc sử dụng những hình ảnh tưởng tượng, những giấcmơ có định hướng, kiểm tra lịch sử cuộc đời, kiểm tra cảm xúc khách hàng để tập trung vào việctham vấn nghề cho họ.
- Nhà tham vấn tìm hiểu về những yếu tố tâm lí bên trong của mỗi cá nhânđể định hướng giúp họ chọn nghề phù hợp với những yếu tố tâm lí đó.
- Như vậy, đóng góp của Bordin là đã cho chúng ta thấy rằng mỗi cá nhân đều tìm cho mìnhnhững niềm vui trong công việc và trong các trò chơi.
- Lí thuyết dựa vào giá trị của Brown (Values-based theory Brown) [4].
- [6] Giá trị là trọng tâm trong lí thuyết của Brown.
- Brown trình bày lí thuyết của mình ở hai nộidung riêng biệt.
- Thứ nhất, về giá trị và vai trò của chúng trong lựa chọn nghề nghiệp, theo ông, về bản chất,giá trị là “niềm tin được cá nhân cho là chuẩn mực về những việc làm của họ”.
- Ông tuyên bố rằngcác cá nhân tự đánh giá việc làm của chính mình và của những người khác dựa vào một tập hợpnhững niềm tin hay giá trị, điều đó tạo ra sự hài lòng cho cá nhân và đó là điều quan trọng trongcuộc đời của mỗi người.
- Mỗi người đều hướng đến những kết quả mong đợi, hướng đến mục đíchcủa bản thân và cá nhân sẽ quyết định lựa chọn giá trị nào để đạt được những mục đích và kết quảmong đợi đó.
- Các lí thuyết khác đã bỏ qua yếu tố giá trị trong quá trình tư vấn cũng như trong nghiên cứuphát triển nghề nghiệp, vì vậy trong lí thuyết của mình, ông đã cố gắng chú ý đến vai trò của giá trịtrong việc đưa ra quyết định lựa chọn nghề nghiệp và trong tham vấn nghề nghiệp.
- Ông tập trungvào giá trị văn hóa và giá trị công việc trong việc phát triển nghề nghiệp của cá nhân.
- Trọng tâm thứ hai của học thuyết Brown là sự đóng góp của nó cho tham vấn nghề nghiệp.Ông đã đưa ra 5 giả thiết: thứ nhất, con người có chức năng tổng thể, tham vấn nghề nên tiến hànhtrong ngữ cảnh không gian cuộc sống trọn vẹn và những vai trò khác nhau của cuộc đời.
- Thứ hai,các nhà tham vấn cần tiếp cận với mức độ ưu tiên những giá trị và những mối quan hệ trong cácvai trò khác nhau của cá nhân, thêm vào đó, các nhà tham vấn cần có khả năng tính đến nhữngtâm trạng như lo lắng hay buồn chán của cá nhân.
- Thứ ba, ông đặc biệt chú ý đến mối quan hệtrong tham vấn, điều này là vô cùng quan trọng để thành công trong quá trình tham vấn, nhà thamvấn cần chú ý đến sự liên kết giữa tham vấn nghề nghiệp và tham vấn con người.
- Thứ tư, trongquá trình tham vấn, cần chú ý đến những biểu hiện khác nhau như sở thích, hứng thú để từ đó nhà42 Các lí thuyết trong tham vấn nghềtham vấn hướng cá nhân đến những giá trị khác nhau trong công việc.
- Ông gợi ý rằng các nhà tham vấn nên chuẩn bị để: 1/ Giúp các khách hàng làm quen vớinhững giá trị được kì vọng ở nơi làm việc.
- 3/ Khuyến khích các khách hàng gìn giữnhững giá trị văn hóa trong khi vẫn thích nghi với môi trường làm việc mới.
- 4/Ủng hộ sự chuyểnđổi công việc của khách hàng nếu khách hàng đó vẫn đảm bảo sự thành công trong công việc mớivới những yêu cầu về những giá trị mới khác với những giá trị mà cá nhân đang có.
- Ngày nay, thuyết về giátrị của Brown vẫn còn giá trị trong hướng nghiệp cũng như trong quá trình tham vấn nghề.
- Mộttrong những yêu cầu của nhà tham vấn nghề đối với mỗi cá nhân là cần phải xác định được nhữnggiá trị nghề nghiệp của bản thân để từ đó có những sự lựa chọn nghề đúng đắn.3.
- Kết luận Các lí thuyết về nội dung đã tập trung vào ba yếu tố chính đó là: Kiến thức bản thân: Hollandtập trung vào một hệ thống các loại hình của sở thích/cá tính, Bordin nghiên cứu về cá tính, Dawisvà Lofquist và Brown nghiên cứu giá trị.
- Môi trường công việc: Parsonsvà Holland đã đóng góp nhiều nhất trên phương diện kiến thức về thế giới công việc.
- Parsons đãcó những điều tra ngành nghề và có được những ngành nghề cơ bản, và Holland, thông qua việcông phân loại môi trường công việc và môi trường làm việc với những tính cách tương ứng.
- Sự hòa hợp giữa môi trường với con người: Đây chính là điều cơ bản trong cáclí thuyết, từ thời của Parsons, bản chất của những lí thuyết này vẫn giữ nguyên, đó là quá trình hòahợp giữa kiến thức bản thân và kiến thức thế giới công việc, dẫn đến lựa chọn nghề nghiệp.
- Đápứng được nhu cầu của cá nhân và môi trường công việc thì dẫn đến sự hài lòng và sự thỏa mãn.Nếu các tương tác không tương ứng hay không tương xứng dẫn đến những xung đột và sự khôngvừa ý ở nơi làm việc.
- Như vậy, các lí thuyết trên đã đề cập đến những đặc điểm, những giá trị củacá nhân trong quá trình lựa chọn nghề và sự hòa hợp giữa những đặc điểm và môi trường làm việc.Đây chính là những lí thuyết quan trọng để các nhà tham nghề làm căn cứ trong quá trình hướngnghiệp cũng như tham vấn nghề.
- Trên cơ sở của các lí thuyết này, các nhà tham vấn nghề khi thamvấn nghề cho khách hàng cần xem xét những vấn đề sau đây: 1/ Đánh giá sự hiểu biết của kháchhàng về bản thân họ như tính cách, sở thích, niềm tin, giá trị nghề nghiệp.
- 4/ Sự phù hợp của các yếu tố đối với môi trường làm việc.Như vậy, nhà tham vấn cần phải thấu hiểu nội dung của các lí thuyết này, đánh giá đúng những đặcđiểm của cá nhân có ảnh hưởng như thế nào đến sự lựa chọn nghề, từ đó có khả năng tham vấn chokhách hàng chọn được nghề phù hợp