Luận án Tiến sĩ: Quan hệ truyền thống - hiện đại trong phát triển văn hóa quân nhân Quân đội nhân dân Việt Nam

Chia sẻ: ViSteveballmer ViSteveballmer | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:214

Thêm vào BST

Báo xấu

45
lượt xem 9
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Từ góc độ triết học văn hóa, luận giải những vấn đề lý luận, thực trạng về quan hệ truyền thống - hiện đại và giải quyết quan hệ truyền thống - hiện đại trong phát triển văn hóa quân nhân Quân đội nhân dân Việt Nam, đề xuất các định hướng giải quyết quan hệ truyền thống - hiện đại trong phát triển văn hóa quân nhân Quân đội nhân dân Việt Nam, góp phần hoàn thiện nhân cách, phẩm chất “Bộ đội Cụ Hồ” của quân nhân, xây dựng Quân đội nhân dân Việt Nam cách mạng, chính quy, tinh nhuệ, từng bước hiện đại trong thời kỳ mới.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận án Tiến sĩ: Quan hệ truyền thống - hiện đại trong phát triển văn hóa quân nhân Quân đội nhân dân Việt Nam

LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu độc lập của riêng tôi. Các số liệu, tài liệu sử dụng trong luận án là trung thực, có nguồn gốc xuất xứ rõ ràng. Hà Nội, ngày tháng năm 2021 TÁC GIẢ LUẬN ÁN Đỗ Tiến Dũng
MỤC LỤC Trang TRANG PHỤ BÌA LỜI CAM ĐOAN MỤC LỤC DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT MỞ ĐẦU 5 Chương 1 TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI LUẬN ÁN 10 1.1. Các công trình khoa học tiêu biểu liên quan đến đề tài 10 1.2. Khái quát kết quả chủ yếu của các công trình khoa học tiêu biểu đã công bố liên quan đến đề tài luận án và những vấn đề luận án cần tiếp tục giải quyết. 24 Chương 2 MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ QUAN HỆ TRUYỀN THỐNG - HIỆN ĐẠI VÀ GIẢI QUYẾT QUAN HỆ TRUYỀN THỐNG - HIỆN ĐẠI TRONG PHÁT TRIỂN VĂN HÓA QUÂN NHÂN QUÂN ĐỘI NHÂN DÂN VIỆT NAM 31 2.1. Quan hệ truyền thống - hiện đại và giải quyết quan hệ truyền thống - hiện đại trong phát triển văn hóa quân nhân Quân đội nhân dân Việt Nam. 31 2.2. Những nhân tố quy định giải quyết quan hệ truyền thống - hiện đại trong phát triển văn hóa quân nhân Quân đội nhân dân Việt Nam. 67 Chương 3 THỰC TRẠNG GIẢI QUYẾT QUAN HỆ TRUYỀN THỐNG - HIỆN ĐẠI TRONG PHÁT TRIỂN VĂN HÓA QUÂN NHÂN QUÂN ĐỘI NHÂN DÂN VIỆT NAM VÀ NHỮNG VẤN ĐỀ ĐẶT RA 78 3.1. Thực trạng giải quyết quan hệ truyền thống - hiện đại trong phát triển văn hóa quân nhân Quân đội nhân dân Việt Nam 78 3.2. Những vấn đề đặt ra khi giải quyết quan hệ truyền thống - hiện đại trong phát triển văn hóa quân nhân Quân đội nhân dân Việt Nam 116 Chương 4 ĐỊNH HƯỚNG GIẢI QUYẾT QUAN HỆ TRUYỀN THỐNG - HIỆN ĐẠI TRONG PHÁT TRIỂN VĂN HÓA QUÂN NHÂN QUÂN ĐỘI NHÂN DÂN VIỆT NAM 125 4.1. Nâng cao nhận thức, trách nhiệm và phát huy vai trò của các tổ chức, lực lượng giải quyết quan hệ truyền thống - hiện đại trong phát triển văn hóa quân nhân Quân đội nhân dân Việt Nam 125 4.2. Phát huy vai trò của môi trường văn hóa quân sự khi giải quyết quan hệ truyền thống - hiện đại trong phát triển văn hóa quân nhân Quân đội nhân dân Việt Nam 136 4.3. Tích cực hóa vai trò của quân nhân giải quyết quan hệ truyền thống - hiện đại trong phát triển văn hóa quân nhân Quân đội nhân dân Việt Nam 146 KẾT LUẬN 160 DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH CỦA TÁC GIẢ ĐÃ CÔNG BỐ LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI LUẬN ÁN 162 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO 163 PHỤ LỤC 176
DANH MỤC CÁC CHỮ CÁI VIẾT TẮT TT Chữ viết đầy đủ Chữ viết tắt 1 Bộ binh cơ giới BBCG 2 Đơn vị cơ sở ĐVCS 3 Giá trị văn hóa GTVH 4 Khoa học và Công nghệ KH&CN 5 Nhà xuất bản Nxb 6 Quân đội nhân dân QĐND 7 Quân nhân chuyên nghiệp QNCN 8 Quốc phòng toàn dân QPTD 9 Sư đoàn bộ binh fBB 10 Trung đoàn bộ binh eBB 11 Xã hội chủ nghĩa XHCN
5 MỞ ĐẦU 1. Lý do lựa chọn đề tài luận án Quan hệ truyền thống - hiện đại có rất vai trò quan trọng trong quá trình nối tiếp, chuyển tải các giá trị của truyền thống, hiện đại nhằm xây dựng, phát triển văn hóa, con người nói chung và quân nhân nói riêng. Đây cũng là vấn đề cấp thiết được Đảng ta xác định: “Xây dựng nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc” gắn với xây dựng “con người Việt Nam phát triển toàn diện đáp ứng yêu cầu phát triển bền vững đất nước và bảo vệ vững chắc Tổ quốc xã hội chủ nghĩa” [31, tr.78]; “Xây dựng con người Việt Nam phát triển toàn diện, gắn kết chặt chẽ, hài hòa giữa giá trị truyền thống và giá trị hiện đại” [33, tr.47]. Trước những xung đột, đấu tranh gay gắt giữa truyền thống và hiện đại hiện nay trong giao thoa, tiếp biến văn hóa đang đặt ra đòi hỏi cần phải điều chỉnh nhằm tạo ra sự thích ứng, chuyển hóa truyền thống - hiện đại hài hòa lẫn nhau cùng thúc đẩy văn hóa, con người phát triển. Việc đảm bảo hài hòa quan hệ này làm cho văn hóa, con người vừa có truyền thống vững chắc, vừa hiện đại cũng như để định hướng xây dựng, phát triển văn hóa quân nhân Quân đội nhân dân Việt Nam. Quan hệ truyền thống - hiện đại vừa là một trong những quy luật nội tại quyết định sự phát phát triển văn hóa quân nhân Quân đội nhân dân Việt Nam, vừa tạo ra động lực quan trọng để hoàn thiện phẩm chất, nhân cách của cán bộ, chiến sĩ và trực tiếp góp phần củng cố bản chất cách mạng, nâng cao sức mạnh chiến đấu của Quân đội nhân dân Việt Nam. Với chặng đường 77 năm, các thế hệ quân nhân không chỉ trân trọng giữ gìn truyền thống mà còn liên tục tiếp thu hiện đại sáng tạo, lan tỏa các giá trị văn hóa đồng thời xây dựng lên truyền thống riêng đặc thù của mỗi quân, binh chủng đang đặt ra yêu cầu cho thế hệ quân nhân sau tiếp tục kế thừa, phát huy. Tuy nhiên, qua thực tiễn công tác quản lý, giáo dục bộ đội cũng như nghiên cứu kết quả của các công trình khoa học đã được công bố về truyền thống, hiện đại, quan hệ
6 truyền thống - hiện đại, cho thấy sự kế thừa, phát huy truyền thống gắn với tiếp thu hiện đại sáng tạo các giá trị văn hóa ở một số đơn vị cơ sở còn những hạn chế, bất cập, nhất là giữa kế thừa với tiếp thu; phát huy và sáng tạo bổ sung giá trị văn hóa của quân nhân. Mặt khác, văn hóa quân nhân chỉ thực sự trở thành giá trị, biểu tượng đẹp được tôn vinh và hiện thực hoá khi được xây dựng, phát triển theo một quy trình chặt chẽ, trên cơ sở nhận thức và giải quyết thỏa đáng quan hệ truyền thống - hiện đại. Hiện nay, trước tác động của toàn cầu hóa, hội nhập quốc tế ngày càng sâu rộng; đặc biệt việc ứng dụng những thành tựu của cuộc Cách mạng công nghiệp lần thứ tư vào hoạt động quân sự, có sử dụng vũ khí công nghệ cao khi chiến tranh xảy ra thì quan hệ truyền thống - hiện đại trong phát triển văn hóa quân nhân càng rất cần có sự nhận thức, quan tâm giải quyết của các đơn vị quân đội và quân nhân. Đồng thời, nghiên cứu về văn hóa truyền thống, văn hóa hiện đại còn ít được đề cập; nghiên cứu về quan hệ truyền thống - hiện đại trong văn hóa mới chỉ có ở các chương mục của công trình khoa học cấp nhà nước và quan hệ truyền thống - hiện đại trong phát triển văn hóa quân nhân Quân đội nhân dân Việt Nam thì chưa được đề cập; trước thực trạng giải quyết quan hệ truyền thống - hiện đại trong phát triển văn hóa quân nhân hiện nay có nhiều vấn đề mới, phức tạp đòi hỏi phải được luận giải một cách khoa học cả về mặt lý luận và thực tiễn. Vì vậy, nghiên cứu sinh lựa chọn vấn đề: “Quan hệ truyền thống - hiện đại trong phát triển văn hóa quân nhân Quân đội nhân dân Việt Nam” làm đề tài nghiên cứu của mình. 2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu Mục đích nghiên cứu Từ góc độ triết học văn hóa, luận giải những vấn đề lý luận, thực trạng về quan hệ truyền thống - hiện đại và giải quyết quan hệ truyền thống - hiện đại trong phát triển văn hóa quân nhân Quân đội nhân dân Việt Nam, đề xuất các định hướng giải quyết quan hệ truyền thống - hiện đại trong phát triển văn hóa quân
7 nhân Quân đội nhân dân Việt Nam, góp phần hoàn thiện nhân cách, phẩm chất “Bộ đội Cụ Hồ” của quân nhân, xây dựng Quân đội nhân dân Việt Nam cách mạng, chính quy, tinh nhuệ, từng bước hiện đại trong thời kỳ mới. Nhiệm vụ nghiên cứu Tổng quan tình hình nghiên cứu có liên quan đến đề tài luận án. Nghiên cứu một số vấn đề lý luận về quan hệ truyền thống - hiện đại và giải quyết quan hệ truyền thống - hiện đại trong phát triển văn hóa quân nhân Quân đội nhân dân Việt Nam. Nghiên cứu, đánh giá thực trạng giải quyết quan hệ truyền thống - hiện đại trong phát triển văn hóa quân nhân Quân đội nhân dân Việt Nam. Định hướng giải quyết quan hệ truyền thống - hiện đại trong phát triển văn hóa quân nhân Quân đội nhân dân Việt Nam. 3. Đối tượng, phạm vi nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu Quan hệ truyền thống - hiện đại trong phát triển văn hóa quân nhân Quân đội nhân dân Việt Nam. Phạm vi nghiên cứu Phạm vi nội dung: Luận giải quan hệ truyền thống - hiện đại và giải quyết quan hệ truyền thống - hiện đại trong phát triển văn hóa quân nhân Quân đội nhân dân Việt Nam; nghiên cứu thực trạng và đề xuất định hướng giải quyết quan hệ này ở đơn vị cơ sở Quân đội nhân dân Việt Nam. Phạm vi về không gian: Nghiên cứu, khảo sát thực trạng quan hệ truyền thống - hiện đại trong phát triển văn hóa quân nhân ở một số đơn vị cơ sở trong Quân đội nhân dân Việt Nam như: eBB 36 và eBBCG 102, f308, QĐ1; f 301, Bộ Tư lệnh Thủ đô Hà Nội; eBB 18 và eBB 101, f325, QĐ2; f312, QĐ1; eBB2, f395, QK3; eBB 98, f316, QK2; eBB 48, f 320, QĐ3; f 324, QK4; e Gia Định, Bộ Tư lệnh Thành phố Hồ Chí Minh. Phạm vi về thời gian nghiên cứu: Đề tài luận án sử dụng số liệu, tài liệu, tư liệu phục vụ nghiên cứu chủ yếu từ năm 2010 đến nay để nghiên cứu
8 thực trạng; định hướng tiếp tục giải quyết quan hệ truyền thống - hiện đại trong phát triển văn hóa quân nhân Quân đội nhân dân Việt Nam được xác định với tầm nhìn đến năm 2045. 4. Cơ sở lý luận, thực tiễn và phương pháp nghiên cứu Cơ sở lý luận Lý luận chủ nghĩa Mác - Lênin; tư tưởng Hồ Chí Minh; đường lối, quan điểm của Đảng Cộng sản Việt Nam; các Chỉ thị, Nghị quyết của Quân ủy Trung ương về văn hóa, về xây dựng nền văn hóa và phát triển toàn diện con người. Đồng thời, còn kế thừa kết quả nghiên cứu của các công trình khoa học tiêu biểu có liên quan đến đề tài luận án. Cơ sở thực tiễn Thực tiễn quan hệ truyền thống - hiện đại và giải quyết quan hệ này trong phát triển văn hóa quân nhân Quân đội nhân dân Việt Nam được phản ánh trong các đề án, chỉ thị, nghị quyết, chương trình, kế hoạch, báo cáo, tổng kết thực tiễn phát triển văn hóa quân nhân của Quân ủy Trung ương, Bộ Quốc phòng và các đơn vị cơ sở; các số liệu điều tra, khảo sát, phỏng vấn thực tế của nghiên cứu sinh ở một số đơn vị cơ sở Quân đội nhân dân Việt Nam. Phương pháp nghiên cứu Trên cơ sở phương pháp luận của chủ nghĩa duy vật biện chứng và duy vật lịch sử, luận án sử dụng hệ thống các phương pháp như: phân tích và tổng hợp; trừu tượng hóa và khái quát hóa; hệ thống và cấu trúc; lôgíc và lịch sử; so sánh và đánh giá, thống kê, điều tra xã hội học bằng phiếu hỏi; xin ý kiến chuyên gia để làm sáng tỏ vấn đề nghiên cứu. 5. Những đóng góp mới của luận án Làm rõ các quan niệm và những nhân tố quy định giải quyết quan hệ truyền thống - hiện đại trong phát triển văn hóa quân nhân Quân đội nhân dân Việt Nam.
9 Đánh giá đúng thực trạng giải quyết quan hệ truyền thống - hiện đại trong phát triển văn hóa quân nhân Quân đội nhân dân Việt Nam. Đề xuất những định hướng giải quyết quan hệ truyền thống - hiện đại trong phát triển văn hóa quân nhân Quân đội nhân dân Việt Nam. 6. Ý nghĩa lý luận, thực tiễn của luận án Ý nghĩa lý luận Luận án góp phần tham gia phát triển một số vấn đề lý luận về quan hệ truyền thống - hiện đại, giải quyết quan hệ truyền thống - hiện đại trong phát triển văn hóa quân nhân Quân đội nhân dân Việt Nam hiện nay. Kết quả nghiên cứu của luận án góp phần cung cấp luận cứ khoa học, phục vụ công tác lãnh đạo, chỉ đạo, tổ chức quản lý giáo dục, phát triển toàn diện văn hóa quân nhân để nâng cao chất lượng thực hiện nhiệm vụ của quân nhân ở các đơn vị quân đội. Ý nghĩa thực tiễn Kết quả của luận án có thể sử dụng làm tài liệu tham khảo phục vụ cho công tác nghiên cứu, giảng dạy, học tập trong các nhà trường quân đội và trong thực hiện phát huy truyền thống, tiếp thu hiện đại cho quân nhân Quân đội nhân dân Việt Nam hiện nay. Ngoài ra, luận án còn là cơ sở khoa học cho người lãnh đạo, chỉ huy đơn vị tham khảo xây dựng nội dung, chương trình trong công tác quản lý, giáo dục về truyền thống, hiện đại cho quân nhân, nhất là trong các hoạt động văn hóa tại đơn vị. 7. Kết cấu của luận án Luận án gồm: Phần mở đầu; Nội dung gồm 4 chương (9 tiết); Kết luận chung; Danh mục các công trình của tác giả đã công bố; Danh mục tài liệu tham khảo và phụ lục.
10 Chương 1 TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI LUẬN ÁN 1.1. Các công trình khoa học tiêu biểu liên quan đến đề tài luận án 1.1.1. Các công trình khoa học tiêu biểu nghiên cứu về truyền thống, hiện đại và quan hệ truyền thống hiện - đại trong văn hóa dân tộc Trần Văn Giàu (2011), Giá trị tinh thần truyền thống của dân tộc Việt Nam [41], dưới góc độ văn hóa, không chỉ khái quát rõ các giá trị truyền thống của con người Việt Nam, tác giả còn đưa ra quan niệm truyền thống là những “đức tính hay những thói tục kéo dài nhiều thế hệ, nhiều thời kỳ lịch sử và hiện có nhiều tác dụng, tác dụng đó có thể tích cực cũng có thể tiêu cực” [41, tr.293]. Ở góc độ khác, Phan Huy Lê (Chủ nhiệm, 1996), Các giá trị truyền thống và con người Việt Nam hiện nay [82], đã đưa ra quan niệm về truyền thống là: “tập hợp những tư tưởng và tình cảm, những tập quán, thói quen trong tư duy, lối sống và ứng xử của một cộng đồng người nhất định, được hình thành trong lịch sử” [82, tr.9] và cũng dưới góc nhìn lịch sử đó, tác giả đã luận giải sâu sắc về bản sắc văn hóa, đặc tính dân tộc, tâm lý của con người Việt Nam trong Di sản Văn hóa Việt Nam dưới góc nhìn lịch sử [83], do tác giả làm chủ nhệm năm 2015. Theo tác giả, nói tới truyền thống là nói tới bản sắc văn hóa, đây là hai nội dung cốt lõi của văn hóa và bản sắc văn hóa “khi đã định hình nó trở thành truyền thống tác động ngược trở lại cộng đồng đó, trở thành một tâm lý xã hội, một nhân cách tập thể” [83, tr.42]. Những khái quát trên giúp cho luận án có cơ sở để chỉ ra nội hàm, vai trò của truyền thống. Đỗ Huy (2013), Văn hóa Việt Nam trên con đường giải phóng, đổi mới, hội nhập và phát triển [65], đã chỉ rõ văn hóa gắn bó chặt chẽ với sự vận động của các phương thức sản xuất, là phương thức hoạt động xã hội,
11 cách thức sinh hoạt xã hội; nó mang đậm tính dân tộc, được lan tỏa trong hầu hết các quan hệ xã hội, gắn kết các hoạt động của con người, tạo nên tập quán ứng xử, xúc cảm, tín ngưỡng. Tác giả khẳng định: “Truyền thống dân tộc được đặc trưng bởi truyền thống văn hóa” [65, tr.27] và “Văn hóa gìn giữ gương mặt của dân tộc, tiếp biến các giá trị mới làm đa dạng hóa truyền thống văn hóa” [65, tr.27-28], giúp luận án khái quát truyền thống là nhân lõi của văn hóa quân nhân và truyền thống đa dạng, phong phú khi tiếp biến các giá trị văn hóa mới. Nhiều tác giả (2014), Hệ giá trị văn hóa Việt Nam trong đổi mới, hội nhập [103], đã khái quát những giá trị, hệ giá trị văn hóa phản ánh những phẩm chất cao quý của con người Việt Nam cần được gìn giữ, phát huy trong công cuộc đổi mới và hội nhập hiện nay. Trong đó, đã tổng kết về các giá trị truyền thống của dân tộc Việt Nam của Đảng và các nhà khoa học đặc trưng là phẩm chất cao quý con người Việt Nam như Đào Duy Anh cho rằng: “có trí nhớ tốt, thiên về nghệ thuật trực giác; ham học, thích văn chương; ít mộng tưởng, tính thực dụng cao; cần cù làm việc; giỏi chịu khổ; chuộng hòa bình, khi có ngộ sự biết hy sinh vì đại nghĩa; khả năng bắt chước và dung hóa rất tài”; Trần Văn Giàu cũng nêu bảy giá trị: “yêu nước; anh hùng; cần cù; sáng tạo; lạc quan; thương người; đại nghĩa”; Nghị quyết trung ương 5 khóa VIII: “có lòng yêu nước nồng nàn, ý chí tự cường dân tộc; tinh thần đoàn kết, ý thức cộng đồng gắn kết cá nhân - gia đình - làng xã - tổ quốc; lòng khoan dung; trọng nghĩa tình đạo lý; tính cần cù sáng tạo trong lao động; sự tinh tế trong ứng xử; tính giản dị trong lối sống” [103, tr.05-06]. Đồng thời, cũng đã chỉ ra những giá trị mới xuất hiện của thời đại khi có sự chuyển đổi kép của hệ giá trị văn hóa Việt Nam như dân chủ, nhân quyền, bình đẳng giới, hội nhập, cạnh tranh; đồng thời cũng đưa ra bộ tiêu chí hệ giá trị văn hóa phổ quát chung cho xã hội như tâm chính, ý thành, hài hòa,
12 nhân văn, tính thuận, khí hòa, thế vững, lực mạnh; đối với các nhà lãnh đạo là tâm đẹp, tầm xa, tuệ sáng, tài cao, trách nhiệm. Đây là những giá trị, phẩm chất cần được bổ sung, phát huy để quân nhân hội tụ đầy đủ những phẩm chất tốt đẹp của truyền thống văn hóa dân tộc, là cơ sở để luận án khái quát giá trị văn hóa quân nhân từ truyền thống đến hiện đại. Trần Văn Bính (2015), Để văn hóa thực sự trở thành sức mạnh nội sinh [10], đã cho rằng “Khái niệm hiện đại vốn xuất phát từ tiếng lating: Modo, nghĩa là hiện nay, là tinh thần sống liên tục trái với quá khứ” [10, tr.145] và hiện đại hóa văn hóa, con người là một xu hướng tất yếu gắn với sự thay đổi của phương thức sinh hoạt vật chất, nó diễn ra theo chiều là đi từ truyền thống đến hiện đại, hiện đại hóa trên cơ sở truyền thống vì: “Nếu truyền thống tách rời hiện đại hóa thì đó là truyền thống khép kín - nguồn gốc của sự trì trệ, lạc hậu” [10, tr.147] và “Nếu hiện đại hóa mà tách rời truyền thống thì chắc chắn xã hội sẽ bị rối loạn, mất gốc và có thể tự tan rã” [10, tr.147]. Đây là cơ sở giúp cho luận án xây dựng khái niệm hiện đại và luận giải truyền thống, hiện đại có quan hệ chặt chẽ, không thể tách rời nhau. Nguyễn Lương Bằng (2001), Kết hợp truyền thống và hiện đại trong quá trình đổi mới giáo dục - đào tạo ở Việt Nam hiện nay [8], đã cho rằng hiện đại thuộc về thời đại ngày nay hoặc “khi dùng trong các lĩnh vực công nghiệp, thiết bị, công trình kiến trúc được hiểu với nghĩa có áp dụng những phát minh, những thành tựu mới nhất của khoa học và kỹ thuật ngày nay” [8, tr.34 - 35]; tùy theo các đối tượng khác nhau mà có những quan niệm khác nhau về hiện đại; cái được gọi là hiện đại thường đặt trong quan hệ với truyền thống, gắn với những hoàn cảnh lịch sử cụ thể; có những yếu tố hôm nay còn là hiện đại thì mai sau có thể trở thành truyền thống. Tác giả nhấn mạnh: “trong một lĩnh vực nào đó những cái được gọi là hiện đại thường đặt trong mối quan hệ với truyền thống, gắn với những hoàn cảnh lịch sử cụ thể và là
13 những cái tiến bộ, cái mới nhất trong giai đoạn lịch sử đó” [8, tr.34 - 35]. Đây cũng là vấn đề được Lê Thị Hoài Thanh (2003), Quan hệ biện chứng giữa truyền thống và hiện đại trong giáo dục đạo đức cho thanh niên Việt Nam hiện nay [127] khẳng định. Theo tác giả, hiện đại là những yếu tố mới được sinh ra từ điều kiện kinh tế, chính trị, xã hội mới và khi nói đến hiện đại phải “đặt nó trong mối quan hệ với truyền thống, gắn với những hoàn cảnh lịch sử cụ thể và gắn với những cái mới nhất trong giai đoạn lịch sử đó” [127, tr.27], hiện đại có tính chất thời đại, ngang tầm thời đại; hiện đại thường được gắn với tính tiên tiến “Nếu như cái truyền thống đã bắt nguồn từ quá khứ lâu dài thì cái hiện đại là hiện thân của điều kiện kinh tế - xã hội ngày hôm nay” [127, tr.27]. Đây là khẳng định giúp luận án có cơ sở xây dựng khái niệm hiện đại và khái niệm quan hệ truyền thống - hiện đại. Nguyễn Chí Tình (2011), Xung đột văn hóa và đấu tranh văn hóa [117], trên cơ sở luận giải truyền thống văn hóa, văn hóa hiện đại đã đưa ra một số phương diện biểu hiện của xung đột, đấu tranh văn hóa như xung đột và đấu tranh về giá trị trong đó nhấn mạnh xung đột về quan niệm đối với giá trị vật chất và giá trị tinh thần; xung đột giữa bảo thủ và đổi mới (cách tân); xung đột giữa khuynh hướng duy tình và khuynh hướng duy lý. Đây là những nhận định giúp cho luận án khẳng định quan hệ truyền thống - hiện đại là quan hệ giữa hai mặt đối lập với hai khuynh hướng trái ngược nhau. Huỳnh Công Bá (2012), Cội nguồn & bản sắc văn hóa Việt Nam [3], đã lý giải khá sâu sắc về bản sắc văn hóa, chứng minh sự tồn tại mãnh liệt của văn hóa Việt Nam trong lịch sử dân tộc. Tác giả nhấn mạnh hơn nghìn năm giao lưu tiếp xúc với hai nền văn minh lớn của phương Đông là Trung Quốc và Ấn Độ, văn hóa Việt Nam đã “tiếp biến, thâu thái những giá trị mới, làm giàu thêm và nâng cấp văn hóa Việt Nam lên một tầm cao mới” [3, tr.276]. Tiếp tục khẳng định sức sống mãnh liệt của truyền thống văn hóa Việt Nam
14 không mất đi qua giao lưu, tiếp xúc với các nền văn hóa, văn minh khác mà còn thâu thái các giá trị văn hóa tiên tiến, hiện đại làm giàu thêm văn hóa của mình. Điều này được Trường Lưu (2013), Văn hóa mấy vấn đề từ giai đoạn bản lề (Cuối thế kỷ XIX - đầu thế kỷ XX) [92] làm rõ. Theo tác giả, truyền thống văn hóa Việt Nam có khả năng tiếp thu, sàng lọc để đổi mới giữa cuộc đụng độ “cũ” và “mới” để tồn tại, không bị đồng hóa, biến dạng mà trái lại đã tiếp thu những yếu tố tinh hoa của các nền văn hóa khác qua giao lưu, tiếp biến tạo nên nền văn hóa của riêng mình ngay cả khi bị xâm lược “Ta chống sự xâm lược tàn bạo của chủ nghĩa thực dân Pháp, nhưng ta tiếp thu cái tinh hoa hiện đại của văn hóa Pháp”[92, tr.73]. Đây là những khái quát giúp luận án khẳng định truyền thống là gốc khi tiếp thu hiện đại, tiếp thu hiện đại làm cho truyền thống tươi mới trong luận giải quan hệ truyền thống - hiện đại và phát triển văn hóa quân nhân Quân đội nhân dân Việt Nam. Ngô Đức Thịnh (2014), Giá trị Văn hóa Việt Nam truyền thống và biến đổi [138], đã phân rõ sự khác biệt giữa truyền thống với cổ truyền và nhấn mạnh quan hệ của truyền thống với hiện đại “cái truyền thống thường gắn kết với cái hiện đại trong một thực thể văn hóa hữu cơ”; “còn cái cổ truyền phần lớn biểu hiện trong đời sống hiện đại chỉ là cái di vết, tàn dư mà thôi” [138, tr.19]. Tác giả nhận định trong quá trình đổi mới văn hóa dân tộc cần chú ý khắc phục xu hướng đứt gãy truyền thống - hiện đại “có nghĩa là không có kế thừa và phát triển, không có tiếp thu và loại bỏ” [138, tr.416] làm cho “cái cũ mất đi, cái mới chưa hình thành, tạo nên sự hụt hẫng trong đời sống văn hóa và hệ quả thường là đời sống văn hóa của nhân dân bị suy kiệt và trở nên nghèo nàn” [138, tr.416]. Đây là cơ sở để luận án giải quyết quan hệ truyền thống - hiện đại cả về mặt lý luận và thực tiễn. Phan Hữu Dật (2016), Mấy tiếp cận về văn hóa Việt Nam [15], trên cơ sở nghiên cứu, tiếp cận về văn hóa, đã chỉ rõ “Văn hóa muốn được phát triển
15 bao giờ cũng phải mang tính tiên tiến tùy theo từng giai đoạn phát triển lịch sử trong mối quan hệ với các giá trị truyền thống” [15, tr.10], đồng thời khẳng định trong phát triển văn hóa nếu đi ngược lại với truyền thống văn hóa dân tộc, không bản địa hóa, tộc người hóa yếu tố ngoại lai sẽ dẫn đến “dễ bị đồng hóa vào tộc người khác và hậu quả là văn hóa không còn, tộc người cũng biến khỏi vũ đài lịch sử” [15, tr.10]. Nhận định này giúp luận án làm rõ giải quyết quan hệ truyền thống - hiện đại cần kết hợp hài hòa truyền thống với hiện đại. Phùng Hữu Phú (2016), Phát triển văn hóa sức mạnh nội sinh của dân tộc trong điều kiện kinh tế thị trường và hội nhập quốc tế [108], đã nhấn mạnh triết lý về văn hóa ứng xử của Chủ tịch Hồ Chí Minh vì triết lý này có tác dụng chỉ đạo, định hướng cách ứng xử, phương châm sống, suy nghĩ và hành động. Tác giả nhấn mạnh: “Tôn trọng mọi giá trị văn hóa nhân loại, tiếp biến những yếu tố tích cực, tiến bộ và nhân văn của đông, tây, kim, cổ” [108, tr.30-31], và phải học cái tốt “để làm giàu cho văn hóa Việt Nam” [108, tr.30- 31]. Những nhận định này góp phần giúp luận án khẳng định hành vi ứng xử văn hóa quân nhân từ truyền thống và tiếp thu hiện đại làm giàu truyền thống. Nguyễn Văn Kim (2016), Tiếp biến và hội nhập văn hóa ở Việt Nam [80], với quan niệm tiếp biến văn hóa là sự tái cấu trúc văn hóa; là sự biến đổi các giá trị ngoại nhập thông qua quá trình bản địa hóa, tác giả nêu rõ những biến đổi to lớn các giá trị văn hóa truyền thống trước sự xâm nhập của các giá trị văn hóa bên ngoài vào, được nhận biết qua các quá trình: tiếp nhận gần như nguyên vẹn các giá trị mới để bổ sung vào kho tàng văn hóa dân tộc, tô đậm bản sắc dân tộc; có sự điều chỉnh bản sắc văn hóa dân tộc khi tác động bên ngoài khiến cho các bản sắc cũ không thể giữ nguyên như trước và buộc phải tự điều chỉnh cho phù hợp hơn; sự hỗn dung văn hóa khi có tương tác giữa các giá trị ngoại nhập và bản sắc bên trong để hình thành một giá trị mới được cấu thành từ cả hai; việc biến mất giá trị nào đó trong bản sắc văn hóa dân tộc khi bản sắc này chứng tỏ sự lạc hậu và không còn phù hợp với điều kiện hội
16 nhập quốc tế. Điều này giúp luận án chỉ rõ sự biến đổi về truyền thống hiện nay trước sự xâm nhập của văn hóa bên ngoài. 1.1.2. Các công trình khoa học tiêu biểu nghiên cứu về quan hệ truyền thống - hiện đại trong văn hóa quân sự Việt Nam Vũ Như Khôi (2014), Văn hóa giữ nước Việt Nam - những giá trị đặc trưng [79], đã khái quát làm rõ những giá trị đặc trưng nhất của văn hóa giữ nước từ truyền thống ứng xử khoan dung, nhân đạo, nhân văn của dân tộc Việt Nam, đặc biệt là cách ứng xử trên mặt trận ngoại giao quân sự thể hiện sự thiện chí, mềm dẻo, nhún nhường, nhân nhượng của dân tộc Việt Nam tránh sự tổn thất không cần thiết, song kiên quyết: “Nhưng nếu những yêu sách của họ gây tổn hại đến độc lập dân tộc, thanh danh đất nước thì ta cũng dùng lý lẽ để khước từ” [79, tr.147]. Theo tác giả, những chiến thắng của chúng ta là do“Bên cạnh nghệ thuật quân sự lấy ít địch nhiều, lấy yếu chống mạnh, dân tộc ta còn có cách đánh phong phú, linh hoạt, thiên biến vạn hóa” [79, tr.185]. Là cơ sở để luận án chỉ ra sự kế thừa truyền thống đến hiện đại trong hành vi ứng xử văn hóa quân nhân. Đinh Xuân Dũng (chủ biên, 2014), Mấy vấn đề văn hóa Việt Nam hiện nay thực tiễn và lý luận (Các bài viết từ 2012 - 2014) [21], song song với việc chỉ rõ vai trò, vị trí của văn hóa rất quan trọng, thiết yếu đối với đời sống quân đội, tác giả nhấn mạnh quân đội hiện đại: “không chỉ thể hiện ở trang bị, ở trình độ khoa học kỹ thuật quân sự hiện đại mà quan trọng hơn cả ở phẩm chất, phong cách, tư duy, nếp sống” [21, tr.101]. Đây có thể coi là định hướng then chốt trong xây dựng quân đội chính quy, tinh nhuệ, hiện đại và văn hóa quân nhân vì chỉ con người có phẩm chất cao đẹp, phong cách khoa học, tư duy sáng tạo, nếp sống trong sáng mới giải quyết tốt các bài toán liên tiếp về quyền lợi và nghĩa vụ; cá nhân và tập thể; trách nhiệm và lợi ích…và chính giá trị “Bộ đội cụ Hồ” được hình thành từ tổng hòa những dấu ấn sáng tạo và
17 nhân văn nảy sinh ở bản thân tổ chức và hoạt động quân sự, là kết tinh của hệ thống giá trị chân - thiện - mỹ của văn hóa dân tộc từ truyền thống đến hiện đại, nó là “từ một biểu tượng mang ý nghĩa xã hội lại trở thành một hình ảnh gần gũi, thương yêu, trở thành nơi gửi gắm tình cảm thầm kín, khát vọng hạnh phúc riêng tư và trong sáng” [21, tr.115]. Đây là cơ sở cho luận án khái quát xây dựng khái niệm phát triển văn hóa quân nhân, giải quyết quan hệ truyền thống - hiện đại. Viện khoa học nghệ thuật quân sự (2014), Giá trị văn hóa quân sự Việt Nam thể hiện trong hai cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp và đế quốc Mỹ (1945-1975) [149], đã khái quát: văn hóa quân sự Việt Nam là một bộ phận của văn hóa dân tộc Việt Nam; là hệ thống các giá trị, chuẩn mực, truyền thống và phẩm chất con người Việt Nam được hình thành trong quá trình đấu tranh vũ trang của dân tộc, được kế thừa, phát triển, lưu truyền từ thế hệ này sang thế hệ khác, “đã hun đúc nên khí phách dân tộc và tạo nên bản sắc quân sự độc đáo, góp phần làm rạng rỡ lịch sử dân tộc và các LLVT Việt Nam” [149, tr.40-41], giá trị văn hóa quân sự Việt Nam: “là sự đồng bộ của các chuẩn mực “chân, thiện, mỹ” được tạo ra từ hoạt động quân sự, là yếu tố cơ bản tạo nên bản chất, truyền thống lịch sử quân sự Việt Nam” [149, tr.65]. Những khái quát rất quan trọng của tác giả là căn cứ để luận án khẳng định cơ sở hình thành văn hóa quân nhân hiện đại từ giá trị truyền thống văn hóa quân sự, dân tộc, phân biệt truyền thống văn hóa quân sự với truyền thống văn hóa dân tộc. Văn Đức Thanh (2014), Văn hóa Quân sự Việt Nam truyền thống và hiện đại [130], đã chỉ rõ các giá trị tiêu biểu của văn hóa quân sự đồng thời khẳng định quan hệ truyền thống - hiện đại trong văn hóa quân sự Việt Nam là quan hệ có tính quy luật. Tác giả nhấn mạnh dựa chắc trên cơ sở truyền thống thì văn hóa quân sự mới có nền tảng “phát triển vững chắc, đồng thời có nền tảng để tiếp thu những yếu tố hiện đại một cách chọn lọc và chuyển hóa thành sức sống, thành giá trị sâu bền của bản thân nó” [130, tr.57]. Nếu tuyệt đối hóa
18 yếu tố hiện đại sẽ làm cho sự phát triển văn hóa quân sự trở nên không bền vững, “mất gốc”, thiếu sức sống từ chiều sâu truyền thống và “nếu tuyệt đối hóa yếu tố truyền thống sẽ dẫn đến hình thành một thứ văn hóa thủ cựu, trì trệ, chậm đổi mới, phủ nhận tính năng động và sáng tạo trong lĩnh vực quân sự [130, tr.57]. Tác giả cho rằng: đặc trưng của quá trình lưu giữ, kế thừa và chuyển giao những giá trị văn hóa tiêu biểu cho các thế hệ sau là tính liên tục tiếp nối và vượt gộp các giá trị văn hóa; sự kết nối truyền thống và hiện đại là sự trực tiếp thể hiện tính quy luật kế thừa và vượt gộp văn hóa. Đây là cơ sở để luận án kế thừa luận giải cũng như giải quyết quan hệ truyền thống - hiện đại trong phát triển văn hóa quân nhân Quân đội nhân dân Việt Nam. Dương Quốc Dũng (2015), Bản sắc văn hóa quân sự Việt Nam [18], đã phân tích bản sắc văn hóa quân sự là hạt nhân phát triển văn hóa quân sự Việt Nam, tác giả cho rằng về trình độ “cái hiện đại đã bao gồm sự tích hợp bản sắc truyền thống và tất yếu phải cao hơn cái truyền thống”; “Cái hiện đại còn bao hàm cái mới tiến bộ mới sáng tạo ra và tiếp thu có chọn lọc từ giao lưu, hội nhập quốc tế” [18, tr.148], đồng thời trong quá trình phát triển không phải tất cả truyền thống đều gia nhập hết vào hiện đại mà “Gia nhập vào cái hiện đại chỉ là cái truyền thống còn ý nghĩa, còn tiến bộ, cái đặc trưng, sắc thái dân tộc [18, tr.148]. Điều này, cho thấy quan hệ truyền thống - hiện đại là quan hệ giữa hai mặt có sự khác biệt nhưng thống nhất với nhau trong một tiến trình phát triển không ngừng và giữ gìn, phát huy bản sắc văn hóa quân sự Việt Nam không phải là bê nguyên xi giá trị, chuẩn mực văn hóa truyền thống vào hệ giá trị văn hóa mới, nó đòi hỏi phải xử lý tốt quan hệ truyền thống - hiện đại. Đây là cơ sở để luận án xây dựng khái niệm truyền thống, hiện đại và khái quát quan hệ truyền thống - hiện đại trong phát triển văn hóa quân nhân Quân đội nhân dân Việt Nam. Nguyễn Thế Nghĩa, Nguyễn Thị Hương Giang (2016), Toàn cầu hóa, hội nhập quốc tế và giữ gìn phát huy giá trị truyền thống của dân tộc Việt
19 Nam [102], đã khẳng định đối với nước ta vốn là một quốc gia nhỏ bé nhưng luôn có bản lĩnh: “độc lập, tự chủ, tự giác và tự quyết của con người và dân tộc Việt Nam trong việc lựa chọn và quyết định con đường phát triển của mình và không bị lệ thuộc bởi bất kỳ thế lực nào” [102, tr.200], nhất là trong điều kiện toàn cầu, hội nhập quốc tế cần phải phát huy truyền thống đánh giặc, bản lĩnh, nghệ thuật quân sự của dân tộc và tiếp tục “phát triển tri thức lên trình độ nghệ thuật đánh giặc…” [102, tr.201]. Tác giả nhận định các dân tộc có thể tiếp thu những tinh hoa của các dân tộc khác thông qua nhận rõ được điểm mạnh và điểm yếu, tích cực và tiêu cực, tiến bộ và lạc hậu của dân tộc mình để xóa bỏ và tiếp thu cái gì, bổ sung cái gì, bằng cách nào nhằm hiện đại hóa giá trị truyền thống, bổ sung làm giàu hệ giá trị của mình, đây cũng là quá trình đấu tranh truyền thống - hiện đại hình thành giá trị mới phổ quát, phù hợp với yêu cầu mới thời đại. Khái quát trên giúp luận án làm sáng tỏ tri thức văn hóa quân nhân từ truyền thống và luận giải quan hệ truyền thống - hiện đại. Nguyễn Thị Thu Phương (2016), Sức mạnh mềm văn hóa Trung Quốc tác động tới Việt Nam và một số nước Đông Á [109], đã nhận định trong hội nhập quốc tế các nước lớn coi văn hóa như một sức mạnh, một vũ khí để tác động, gây ảnh hưởng tới các quốc gia khác, vì lợi ích quốc gia họ sử dụng sức mạnh mềm của văn hóa “thành sức mạnh cứng đảm nhận nhiệm vụ ngụy tạo sự thật khách quan, kích động dư luận và tạo nên những áp lực bất lợi đối với các quốc gia khác” [109, tr.102]. Trước sức mạnh mềm của văn hóa cũng như cách sử dụng sức mạnh đó nhằm đạt được những lợi ích ẩn dấu đằng sau, Nguyễn Duy Bắc, Vũ Thị Phương Hậu (đồng chủ biên, 2017), An ninh văn hóa ở Việt Nam những vấn đề lý luận và thực tiễn [7], cũng chỉ ra những lo ngại về an ninh văn hóa “Các giá trị văn hóa phương Tây đang thâm nhập ngày càng tăng từ đó tạo ra trong lòng xã hội trào lưu “cách tân” xem nhẹ và quay lưng lại với các giá trị truyền thống…” [7, tr.309-310]. Hai tác giả cũng
20 đề cập đến nguy cơ dẫn đến nhiều hệ lụy khi tự chuyển hóa các giá trị văn hóa truyền thống, tự diễn biến trong tư tưởng: “Chính “Diễn biến hòa bình”, “tự diễn biến”, “tự chuyển hóa” đang tạo ra nguy cơ mai một các giá trị văn hóa - XHCN và bản sắc văn hóa dân tộc, làm cho người ta quên đi nghĩa vụ, quên đi bản quán, gốc rễ cội nguồn” [7, tr.311]. Đây là cơ sở để luận án kế thừa khái quát các nhân tố quy định và xác định vấn đề đặt ra khi giải quyết quan hệ truyền thống hiện đại trong phát triển văn hóa quân nhân Quân đội nhân dân Việt Nam. Dương Xuân Đống (2017), Văn hóa quân sự Việt Nam văn hóa giữ nước [35], trên cơ sở tiếp cận với quan điểm Văn hóa quân sự Việt Nam thực chất là văn hóa giữ nước bằng đấu tranh vũ trang; là bộ môn khoa học về phương pháp hành động quân sự, tác giả đã chỉ rõ nội dung, nguồn gốc hình thành của văn hóa quân sự Việt Nam là những giá trị tinh thần truyền thống được sáng tạo trong cuộc đấu tranh chống ngoại xâm, giữ gìn độc lập của quốc gia - dân tộc. Tác giả nêu rõ nội dung, vai trò của Văn hóa quân sự Việt Nam là “những nội dung cốt lõi sức mạnh văn hóa tinh thần Việt Nam, là cầu nối để gắn kết mỗi người Việt Nam yêu nước, khơi dậy mạnh nguồn trí tuệ, tư tưởng, tình cảm và ý chí Việt Nam” [35, tr.981]. Đây là cơ sở giúp cho luận án luận giải vai trò, nội dung của truyền thống Văn hóa quân sự Việt Nam từ đó định hướng trách nhiệm, nhận thức cho quân nhân trong giải quyết quan hệ truyền thống - hiện đại. 1.1.3. Các công trình khoa học tiêu biểu nghiên cứu về truyền thống, hiện đại, quan hệ truyền thống - hiện đại trong phát triển văn hóa, con người của Quân đội nhân dân Việt Nam Phạm Xuân Hảo (2007), Sai lệch chuẩn mực quân nhân của binh sĩ trong Quân đội nhân dân Việt Nam hiện nay [49], đã quan niệm sai lệch chuẩn mực quân nhân của binh sĩ trong Quân đội nhân dân Việt Nam là “vi phạm các chuẩn mực hoặc quy tắc của pháp luật, điều lệnh, điều lệ, quy định
21 và truyền thống tốt đẹp của quân đội” [49, tr.06] làm suy giảm sức mạnh chiến đấu, ảnh hưởng đến phẩm chất, thanh danh và uy tín của “Bộ đội cụ Hồ”, quân nhân cách mạng từ nhận thức, thái độ đến hành vi của binh sĩ. Tác giả đã đưa ra tiêu chí đánh giá sự sai lệch chuẩn mực được thể hiện ở ba phạm vi: nhận thức, thái độ và hành vi. Sự lệch chuẩn cũng được Đinh Ngọc Thạch (2015), “Hiện tượng “Lệch chuẩn” và ứng xử văn hóa của người Việt trong điều kiện hiện nay”, Một số vấn đề về hệ giá trị Việt Nam trong giai đoạn hiện tại” [125] quan tâm và nhấn mạnh phải ngăn chặn, khắc phục các hành vi lệch chuẩn. Theo tác giả, trước thách thức của toàn cầu hóa, hội nhập “đòi hỏi thực hiện sự “lọc bỏ” biện chứng các yếu tố truyền thống để tiếp cận một cách thành công những vấn đề mới của thời đại’ [125, tr. 409]. Và “đòi hỏi quan trọng đối với chúng ta trong việc giữ lấy hồn Việt trước thách thức của con sóng triều toàn cầu hóa và quá trình hội nhập” [125, tr. 409]. Tuy các tác giả khái quát dưới góc độ xã hội học, văn hóa nhưng xét về góc độ văn hóa thì những chuẩn mực truyền thống của dân tộc, quân đội là giá trị văn hóa mà quân nhân phải nhập thân góp phần hình thành, phát triển văn hóa quân nhân, điều này được Hoàng Đình Chiều (2012), Nhập thân văn hóa trong phát triển nhân cách Bộ đội cụ Hồ của thanh niên Quân đội ta hiện nay [14] khẳng định rất rõ, ngoài ra tác giả còn chỉ ra cơ sở, các giải pháp cho đội ngũ thanh niên trong quân đội kế thừa, tích hợp, sáng tạo các giá trị văn hóa và phát huy để tỏa sáng về nhân cách, về giá trị văn hóa dân tộc, quân đội. Đây là những nhận định giúp luận án kế thừa xem xét sự biến đổi những chuản mực truyền thống quân đội, các giải pháp nhập thân văn hóa trước sự xâm nhập các giá trị hiện đại thông qua sai lệch chuẩn mực quân nhân ở đơn vị cơ sở trong bối cảnh toàn cầu hóa, hội nhập quốc tế. Học viện Chính trị (2012), Phẩm chất nhân cách của “Bộ đội cụ Hồ” [60], đã cho rằng trên nền tảng giá trị, phẩm chất truyền thống dân tộc, trong hoạt động quân sự Quân đội ta cũng xây dựng được những giá trị, phẩm chất đậm nét bản chất, truyền thống cách mạng của Quân đội