M U

1. L do chn ti C mnh t c coi l a linh nhn kit, ni cha ng nhng tinh ty ca tri t, t lu l ti nghin cu ca cc nh khoa hc. Nhng n i, cung in cng nhng gi tr v vn ha lch s lun l iu thu ht i vi cc nh s gia, kin trc s v cng c nh hng nht nh i vi khch du lch. Nhng kin trc chm khc mang m du n c xa, l nim t ho ca con chu t Vit v mt thi lch s lng ly ca ng cha ta. Nhng di tch lch s y kh ng nhng em li li ch v mt kinh t m n cn mang li c hi vic lm cho nhiu ngi, qung b a danh v hng ti bo tn cho cc gi tr c mt khng hai y. C Hoa L c hnh thnh t xa xa. y l ti nguyn vt th vn cn tn ti tnh Ninh Bnh. Nhc n c Hoa L l mt cch ni gin tip n n vua inh v vua L, v y l hai di tch chnh trong qun th c Hoa L. c phc dng li trong nhng nm 1600 - 1606 t nguyn bn c ca cung in vua inh v vua L th k th X. Tuy mang m du n kin trc ca th k XVII v XIX, nhng n vua inh v vua L li c nhng c sc trong kin trc ring, th hin trn hoa vn, ha tit. Khng ch th, hai ngi n cn cha ng nhng gi tr vn ha, lch s ln lao m th h i sau cn bit n T nhng l do trn, ti chn ti Kin trc, Trm khc n Vua inh, vua L Ninh Bnh lm hng nghin cu, qua mong mun tm hiu su hn nhng gi tr vn ha, lch s cng nh kin trc trm khc ca ng cha ta thi xa xa. 2. i tng nghin cu Nghin cu trc tip v kin trc n vua inh, vua L ti Ninh Bnh trong chuyn i thc t

3. Mc ch nghin cu - Tm hiu nt c o trong kin trc cng nhng gi tr vn ha, lch s ca n vua inh, vua L. - Nhn xt ca bn thn v kin trc 2 ngi n

NI DUNG
I. Nhng hiu bit v n vua inh, vua L 1. Lch s hnh thnh n vua inh Sau khi Ng Vng Quyn mt (nm 944), vo khong t nm 950, nc Vit c xy ra lon 12 s qun do nhiu th lnh ni dy ct c khp ni. Cc din y kt thc vo nm 967, khi ngi anh hng inh B Lnh nh dp c tt c cc s qun, thng nht t nc, ln ngi Hong (nm 968), hiu l i Thng Minh Hong , t quc hiu l i C Vit, ng Hoa L (nay thuc x Trng Yn, huyn Hoa L, tnh Ninh Bnh). inh B Lnh sinh nm Gip Thn (924) lng i Hu, tng i Hong (nay l x Gia Phng, huyn Gia Vin). Thn ph ng l inh Cng Tr, Th s Hoan Chu (Ngh An) i Dng nh Ngh v Ng Vng Quyn. ng l ngi anh hng dn tc, c cng thng nht t nc, thit lp nh nc phong kin trung ng tp quyn u tin nc ta. Nh inh tn ti c 12 nm. Nm 979, vua inh cng con trai trng inh Lin b hm hi, con t inh Ton lc y mi 6 tui ln ni ngi. Nm 980, nh Tng lm le xm lc nc ta. Trc tnh cnh , c s ng h ca triu thn v Thi hu Dng Vn Nga, Thp o tng qun L Hon c tn ln ngi Hong , lp nn nh Tin L, thay th nh inh, dn dt qun dn i C Vit ph Tng, bnh Chim, gi vng nn c lp t ch ca t nc. Nm 1010, sau khi ln ngi thay nh tin L, vua L Thi T quyt nh di t Hoa L ra thnh i La, sai d cung in chuyn v kinh mi, ly tn l Thng Long. Trn nn cung in c Hoa L, n th vua inh c dng ln. T nm 1600 n 1606, n vua inh c xy li, sau c trng tu vo cc nm 1676, 1696, 1823, 1898 Ngy nay, ngi n vn cn cc sp , bia v

nhng mng chm khc trn v ko g t th k XVII XVIII XIX c gi tr cao v lch s v ngh thut. 1.2 Lch s hnh thnh n vua L Vua L i Hnh tn tht l L Hon (941 1005) vn l tng gii ca inh Tin Hong, tng lp nhiu chin cng trong cuc dp lon 12 s qun. Nm 971, ng c vua inh phong lm Thp o tng qun (tc T lnh qun i). Nm 979, vua inh Tin Hong cng con c inh Lin b st hi. Hong t inh Ton 6 tui ln ni ngi, ng t lp lm Ph vng. Nm 980, gic Tng e da b ci nc ta, ng c cc tng s v Thi hu Dng Vn Nga tn ln lm vua, m u triu Tin L. Nm 981, ng ch huy qun dn i C Vit i thng qun Tng Bch ng v Bnh L. Nm 982, ng thn cm qun chinh pht Chim Thnh thng li. Nm 1005, ng mt, Thi t L Long Vit ln ngi, nhng ch c 3 ngy th b em trai l L Long nh git cht, cp ngi, s gi l L Nga Triu (phi nm c lc thit triu). Cui nm 1009, vua Nga Triu cht, triu Tin L chm dt. in tin ch huy s L Cng Un c triu thn tn lp ln ngi vua, m u triu nh L. Sau khi L Cng Un di ra thnh i La, n th vua L i Hnh cng c xy dng ln u tin nh n th vua inh Tin Hong. Sau c dng li vo nm 1600 1606 v c trng tu nhiu ln. Ngy nay, n vn gi c cc sp , bia v nhng chm khc c trn v ko t th k XVII v XIX. II. Kin trc n vua inh v n vua L. C hai n vua inh v n vua L tuy u nm trong mt cm di tch, vi kin trc c xy theo kiu ni cng ngoi quc, mang du n ngh tht ca th k XVII v ca ngh thut di thi Nguyn, tuy nhin, mi ngi n u c nt ring trong tng cm kin trc nh. Chnh iu ny lm nn nt khc bit cho tng ngi n. 1. Kin trc n vua inh.

Ton b kin trc ca n vua inh c theo b cc khng gian : ni cng ngoi quc (bn trong ch Cng, bn ngoi ch Quc), u quay mt v hng ng, nhng ring Ng Mn Quan (cng ngoi) li quay mt v hng Bc. Ng Mn Quan l cng ngoi dn vo n, c kin trc gch trt va, trn c vm cun theo li c, c nin i t thi Nguyn. Trn vm ca cong l hai con ln vn my. Pha trn cng l hai tng mi che vi tm dao mi cong vt. Mt ngoi cng p ni bn ch : Bc mn ta thc, ngha l kha cht ca Bc, c nhc nh con chu v bi hc cnh gic vi ha xm lng t phng Bc. Mt trong cng p ni bn ch khc: Tin triu phng quyt (c ti liu ghi l Tin triu phng cc), ngha l ca phng trc triu.

Ng Mn Quan (cng ngoi) Khu di tch n vua inh c xy dng theo kiu ng i trn trc thn o. Bt u t h Bn Nguyt v kt thc Chnh cung. H Bn Nguyt ngoi cng, pha ng ca n vua inh, bn phi cng ngoi. Trc h vn l ng nc nhnh ca song So Kh, sau c ci to v xy dng thnh h nc theo kiu kin trc cung nh xa. Trong h th hoa sng, c li xung h c xy bc

t hai bn chm li, c p ni hnh chim phng. Sau h Bn Nguyt l bc bnh phong. Theo thut phong thy, bnh phong n ng gi c. gia bnh phong l bng gi vi ha tit kiu hoa cc, ni ln s trng tn. Qua Ng mn quan hn 10m, quay u nhn li, bc bnh phong chn mt h nhn theo hng ty l thn o xuyn sut, to ra trc i xng ca n vua inh. C vt u tin n ng thn o l Long Sng (ging vua, gi l Long Sng ngoi phn bit vi Long Sng chnh t trong sn chu) c tc , to hnh kiu chic sp, trn mt Long Sng chm ni hnh rng yn nga cun vi nhiu chi tit tinh t. Sp c nin i vo th k XVII. Ngay sau Long Sng ngoi l Nghi Mn ngoi (ca ngoi) vi dng kin trc tam quan truyn thng: cng c ba ca, v ko g, lp ngi c. Trn hai u nc mi c i rng p va, nin i thi Nguyn. c bit hai bn Nghi Mn ngoi c i tng ngh t chu, c tc t xanh nguyn khi, chm khc cng phu. Qua Nghi Mn ngoi, i dc theo ng thn o chy gia hai h sen khong 25m l n Nghi Mn ni ( ca trong ). Nghi Mn ni gn ging vi Nghi Mn ngoi v kin trc cng l dng tam quan truyn thng. Tuy nhin, cc chm khc trn cc v ko g th rt p vi nhng di hoa vn ma ln cng tin na, li c sn son thp vng rc r. Trn cc bc cun chm khc ni hnh ngi v th rt sng ng. i tip theo ng thn o n n vua inh, s thy bn tay tri l nh Khi Thnh, v pha bn tay phi l nh trng by nhng c vt v hnh nh lin quan n triu inh. Nh Khi Thnh l ta kin trc c, ni th ph cng quc mu vua inh Tin Hong theo ng l nghi phong kin. Nh Khi Thnh c kin trc t thi Nguyn, trong n c hai pho tng ng Vng Ph v Vng Mu c mt dng h cng tin vo nm 2010. Nh trng by trc y l nh Vng, l ni cc b lo trong lng bn vic t l, sa l v th lc. n nay, nh

Vng c dng lm ni trng by cc c vt khai qut t trong lng t c Hoa L nh gch c hoa vn, ngi c, hay nhng hnh nh chp di tch v cc bn lch s. n vi n inh, nu nh khng nhn ngm k hai ct Tr Biu ngay trc sn chu, th s khng th no thy ht c s uy nghi ca ngi n ny. Vi hai ct tr cao ngt c xy gch, p va thnh nhng ch v hoa vn ( dng kin trc thi Nguyn ), d nhn gc no, vn c cm gic nh y tng trng cho cnh cng canh gi n vua inh.

Tr Biu ca n vua inh Bn tri cc Tr Biu, st cc tng bao l nh bia. y l kin trc bng g, kiu c, v ko g, c ngch ca cao mi khi bc vo ngi ta phi ci xung. Bn trong c ba tm bia khc ch Hn, km nin i, cho bit mc ch xy dng v lch s ngi n. Tm bia c nht bn tay phi li vo, c nin i Hong nh th 9 ( 1680 ). Tm bia mun nht bn tri li vo, c nin i Thiu Tr th 3 ( 1843 ). c sc nht l tm bia chnh gia, c nin i Chnh Ha th 17

( 1696 ), trn bia chm ni mt tri, i phng chu, hoa l. Di chn bia chm hnh chut rnh cua trng rt sng ng. Qua hai Tr Biu hoc hai cnh ca nh hai bn tng bao l vo Sn chu. Sn chu rng khong 752m2, c lt gch t ngay sau hai ct Tr Biu v trc mt ta Bi ng. Trong sn c h thng l chn thnh hng li cm c ngy l hi. Ni bt gia trc thn o, trc mt ta Bi ng, l Long Sng ( Long Sng chnh ) tc bng xanh nguyn khi.

Long Sng n vua inh Long Sng c kch thc 1,80m x 1,40m, chm khc tinh vi, iu luyn, c nt cao v cha b phong ha nh Long Sng bn ngoi ca n. Hai bn long sng l tng hai con ngh chu bng xanh thuc th k XVII. Trn mt Long Sng cng chm rng cun vi nhiu chi tit c ta k lng theo kiu rng ca thi L. Con rng c chm khc cun ni trn nn , thn mp, ui thng, ph vy n, u ngng cao th hin v kh phch, hai cm bm ln bay ngc ln, vi hai di ru di mm mi th lng pha di, tri u nh i cnh phng, tay nm sng c ch chc ba. Cc th xa cn thm tht nhiu ha tit ph kn tt c cc mt bn ca Long Sng nh: cc ng k h, hnh chim, rng, c, tm, cy, co,

chut Tc phm iu khc tuyt p ny c nin i th k XVII, th hin m nt tnh cht dn gian trong ngh thut truyn thng Vit Nam. Hin nay, Bo tng M thut Vit Nam c mt bn sao ca chic Long Sng ny c em ra trng by. Ngay sau Long Sng chnh l n vua inh. Kin trc chnh ca n th vua inh gm c ta Bi ng v Chnh cung song song vi nhau, nhng c ni thng gia bi ta Thiu hng. B khung kin trc l h v ko ct g ( c mt phn cn gi c t th k XVII ) nhng xy tng bao kn, ch m cc ca chnh v pha trc mt Bi ng, hng ra sn chu. Ton b cc ct g u c n ln trn cc chn ct v ngng ca cao ti 60cm ( vo nm 1898, thi Thnh Thi th 10 ).

Ngng ca chm rng. Ta Bi ng quay mt ra sn chu gm mt hng 6 ct qun, b ca g li vo hng ct ci bn trong, to ra khong trng hng hin. Gia ta Bi ng c treo bc honh phi sn son thp vng 3 ch : Chnh thng thy ( m u nn chnh thng ) v cc cu i hai bn hng ct. ng ch l i cu i treo dc hai ct ci bn trong c coi l Tuyn ngn c lp t ch ca nc ta th k X:

C Vit quc ng Tng Khai Bo Hoa L th Hn Trng An. ( Nc C Vit ngang hng nc Tng nin hiu Khai Bo Kinh Hoa L chng km g Trng An thi Hn ). c sc nht Bi ng l ngh thut chm khc trn g v . Dy c trn cc v ko l cc phin on chm ni vi nhng rng, ln, phng, my, hoa lc t mu ht sc sinh ng. Cc chn ct v ngng ca cng c chm ni ti rng, my

Chm khc trn vn gi ca v ko n vua inh Bn trong Bi ng, cc ngh nhn tc i x c ngng chu ln v nc, ri sn son thp vng, to ra khng gian huyn b mt cch him c trong cc ngi n Vit Nam. Bn di i x c ngng, gia hai ct ci cn c nhng mng chm g, thp vng rt tinh t, nht l ba tm chm thng gi l th mn, tng trng cho bc rm thu ngy xa. im c bit l khi chm rng, nhng ngh nhn xa khng chm c long ( mt rng ), m cc bc chm c th hin c c rng m rng contrn cc bc cn x dc, x ngang.

Thiu hng cn gi l ng mung, thng l ni t bn th chnh trong cc cha hay n Vit Nam. Thiu hng n vua inh th cc cng thn ca nh inh. Trn cao c bc honh phi thp vng, ni ln ba ch : Chnh thng thy ( khi u chnh thng ) v ba b cu i treo dc cc ct. Ti sn ngh thut qu bu nht y l b th, trong c chic hng n cao nht, chm g, sn son t th k XVII vi v s ha tit trang tr dy c, tinh t. Chnh cung l ni th t cc v vua. Chnh cung n vua inh t tng th vua inh v tng Nam Vit Vng inh Lin cng hai hong t l hong t inh Hng Lang v hong t inh Ton. Tt c nhng pho tng ny u c lm t thi Nguyn, sn son thp vng. ng ch l hai bn b th vua inh c tc hai con rng mang phong cch ca th k XVII, mm mi, kho lo, li c thm cc chi tit ph nh c, tm Di bng con rng bn phi chm cnh c chp ha rng, di bng con rng bn tri chm hnh con c chp ngm ui tm, ly bi cnh l ni Qun i li vo him yu pha Bc kinh thnh Hoa L vi huyn tch L ng qun h ( c chp ui bt tm ). 2. Kin trc n vua L n c xy theo kiu ni cng ngoi quc nhng c quy m nh hn n vua inh. Nh gii thiu trn, trc mt n vua L l khu qung trng trung tm c Hoa L v ni n nm bn sng So Kh, sau n l ho nc bo v chy di chn ni a. Ngay trc mt n vua L c mt sp c, b mt nhn thin, ch c cc mt linh th chm bn gc v gia bn cnh bn, ch khng chm cu k, tinh xo nh sp n vua inh. Sau sp l Nghi Mn ngoi. Nghi Mn ngoi n vua L l kin trc cng c, v ko g, tng c xy bt c, nhng c im khc bit so vi Nghi Mn n vua inh l c hai mi.

Nghi Mn ngoi n vua L i thng theo ng thn o l n Nghi Mn ni ( cn gi l Tam quan ni ), dng cng c, v ko g, lp ngi c, c ba ca. Trn v ko ca Nghi Mn ni, cc ngh nhn chm khc rt kho lo v tinh xo hnh tin ci rng, my, hoa l Cc hoa vn c chm ni, v u c thp vng. Qua Nghi Mn ni, i tip thng mt on na ta thy c hai ngi nh nh hai bn, l nh T Vu ( bn tri ), v nh Hu Vu ( bn phi ), thc cht l nh Vng. Cng ging nh nh Vng n vua inh, nh Vng n vua L cng l ni dn lng sa son nhng l vo dp nhng ngy gi chnh ca n. Nh T Vu hin nay cn ang nhng c kiu sn son thp vng, phc v cho ngy hi ni y. Nh bia n vua L khc vi nh bia n vua inh. Nu nh nh bia ca n vua inh ch c mt vi kin trc bng g, th n vua L li c hai nh bia xy i xng nhau qua ng trc thn o vi kin trc thi Nguyn : xy gch, trt va, ca thng thong. Nh bia c hai tm bia c, c nin i Mu Thn 1608 v Nhm t 1612, ghi vic trng tu, tc tng th n vua L.

Tr Biu n vua L n ng trc thn o, gia vn v sn chu. i c t Tr Biu n vua L khng cao bng ct Tr Biu n vua inh, cng khng c nhng ng nt hoa cn c p ni trn , nhng im chung l Tr Biu c hai n u c i ngh bng trn nh ct, cng lm tng thm s uy nghi cho ngi n.

Ct Tr Biu n vua L chnh gia sn chu c t Long Sng. Long Sng ny c b mt phng l, ch c i cht ng nt trang tr cc mt bn, ch khng cu k, tc rng nh n vua inh.

Long Sng n vua L im ging nhau him hoi c th nhn thy hai ngi n, chnh l kin trc. Kin trc chnh ca n vua L gm hai ta Bi ng v Chnh cung song song vi nhau, c ni thng gia bi ta Thiu hng vung gc, to thnh ch Cng. B khung kin trc cng l g, c tng bao ngoi. Khc bit c bn nht so vi n vua inh l cc chn ct n vua L khng c k cao trn tng v ngng ca ( ch c chn cao khong 5cm) nn n vua L thp hn n vua inh.

Ngng ca n vua L Ta Bi ng ca n vua L quay mt ra sn chu, c 6 ct qun, cc ca li vo hng ct ci bn trong, to ra khong trng hng hin. Mu sc c xa nhng lng ly v c hai h mu khc nhau : ct v ca c sn son thp vng, cn cc chm tr trn cn, by, vn l gi c t mu sn trn ph sa, to ra mu ng sc hi phai bc m c knh. H v ko n vua L cn gi c nhiu phin on chm khc c t th k XVII. y l nhng chm khc cht lng nh cao trong kho tng ngh thut c Vit Nam : nhiu rng, phng, ln, tin n, my, hoa l c chm ni, chm lng, chm thng ht sc sinh ng. Bn trong Bi ng cn c ba tm honh phi sn son thp vng, gia l tm : Trng Xun linh tch ( in Trng Xun cn du tch linh thing ), hai bn l cc tm Xut thnh minh ( thnh anh minh xut hin ), v Dng thn v ( oai phong v cng ). Trn v ko Bi ng c nhng con ln v u rng c tc kh tinh vi v thp vng rc r. c bit y c i x tc hnh ng voi chu vo gia v nc, ging nh i x c ngng bn n vua inh.

 gia l ta Thiu hng th cc cng thn, danh tng triu Tin L. c sc nht v mt ngh thut l mt hng n g th k XVII c chm cng phu, p . Vch ngn gia Thiu hng v Chnh cung c chm thng thnh 5 tm n trang tr theo chiu ng, sn son thp vng lng ly. Trn cao c nhng lp rm g chm thng, cng c sn son thp vng, gi l Th mn. Gian gia Chnh cung th L Hon ngi hng v pha trc, bn phi l L Long nh quay v hng bc, bn tri l hong hu Dng Vn Nga quay hng nam v pha n vua inh. Theo l gii ca dn gian th mc d b xut gi lm v vua L i Hnh nhng vn hng v ngi chng c l Vua inh Tin Hong. Nt c o n th vua L i Hnh l ngh thut chm g th k 17 t n trnh iu luyn, tinh xo. Tng truyn, b m m thy hoa sen m sinh ra L Hon, trong lc i cy cnh ao sen. B L Hon trong khm trc v c con h cha rng xanh p . Sau li cu xin ca b m con h b i. Sau ny ln ln L Hon lp ra nghip ln: Ph Tng, bnh Chim lng ly. V vy m ngh thut iu khc g dn gian Vit Nam ca cc ngh nhn y cng thng nht vi truyn thuyt v cc ti ca ngi L Hon. 3. Nhn vt c th phng Hai ngi n c xy dng v tn to nhiu ln nhm th phng hai v vua ca triu inh v triu L, l vua inh Tin Hong, v vua L i Hnh. Bc vo trong n, s d dng nhn ra, nhn dn khng ch th phng hai v vua trn, m cn th c nhng nhn vt quan trng trong triu nh nc Vit khi y. Chnh cung ca n vua inh l ni t tng th vua inh v cc con trai. y l nhng pho tng c lm vo thi Nguyn v u c sn son thp vng. Tng inh Tin Hong c bng ng, u i m bnh thin nh c c

hong phng Bc, ngi trn b chnh gia vi dng oai phong, long ngai bng nguyn khi.

Tng vua inh Tin Hong Bn tay tri vua l tng Nam Vit Vng inh Lin. ng l con trai trng ca vua inh Tin Hon, b st hi cng vi vua cha nm 979. Sinh thi, ng c nh Tng phong lm Kim hiu Thi s, Tnh Hi qun tit s An Nam h. Bn tay phi vua l tng Thi t inh Hng Lang v Hong t inh Ton. Thi t inh Hng Lang l con t ca vua, c phong lm thi t nm 978, nhng b anh trai ca mnh l inh Lin git hi vo nm 979. Cn hong t inh Ton, sau khi vua inh v ngi anh c inh Lin b st hi, ln ngi khi mi 6 tui. Tuy nhin, hong t inh Ton cng l v vua cui cng ca triu inh, v nm 980, trc tnh th qun Tng sang xm lc, triu nh suy tn L Hon ln lm vua, bt u triu Tin L. C bn bc tng u mang thn thi ring, nhng tt c u tot ln v uy nghi v oai phong. Chn th t trong chnh cung ny lc no cng nghi ngt khi nhang ca nhng ngi dn khp ni v y t lng thnh knh.

Chnh cung ca n vua L (hay cn gi l Hu cung) nm pha sau ta Thiu Hng, th vua L i Hnh, vua L Long nh v Thi hu Dng Vn Nga. S sp xp cc nhn vt th t cng ging n th vua inh. chnh cung n vua L, tng vua L i Hnh c t t th ngi chnh gia, u vua i m Bnh Thin, c khc ch Vng trn m ngay pha trc. tng c lm bng g, sn son thp vng, tc vo nm Hong nh th 12 (nm 1611).

Tng vua L i Hnh Pha tay tri ca vua l tng Thi hu Dng Vn Nga. Thi hu Dng Vn Nga (952 1000), l hong hu ca hai triu vua trong lch s Vit Nam. B l v ca vua inh Tin Hong, sau tr thnh Hong hu ca vua L i Hnh. B ng vai tr c bit quan trng trong s chuyn giao quyn lc t nh inh sang nh L. Sau khi vua inh mt, inh Ton ln lm vua lc mi 6 tui. Tuy nhin, nm 980 gic Tng e da nc ta. Trc tnh th vua cn nh tui, m gic ko sang vi sc mnh ln, tnh th ngn cn treo si tc. Nhng l ngi c tm nhn xa trng rng, b b qua li ch dng h m t li ch quc gia ln hng u,

cng qun thn suy tn Thp o tng qun L Hon ln lm vua, nh tan qun gic, gi yn t nc. Mc d hnh ng ca b b cc s gia phong kin c bit ch trch, tuy nhin, cn phi nhn nhn li, nu khng c s cng quyt ca thi hu Dng Vn Nga, nhn dn i C Vit khi y c l phi chu cnh u ri mu chy. V th, cn phi khng nh, hnh ng ca Thi hu Dng Vn Nga l hnh ng sng sut v mu tr.

Tng th Thi hu Dng Vn Nga. Pha bn tay phi vua l tng vua L Long nh. L v vua cui cng ca thi Tin L.

Tng vua L Long nh Cc pho tng u c tc bng g, sn son thp vng, mang phong cch iu khc thi Nguyn (du n ca s tn to vo nm Minh Mng th 4). Cng ging nh n th vua inh, n th vua L khi hng cng lun nghi ngt, ca nhn dn by t lng thnh knh n cc bc vng xa. Khng ch n th vua inh v vua L nhn dn mi th phng cc v vua y, m rt nhiu ni, n th hai v vua cng cc tng lnh cng c lp nn cc tnh khc, nh Nam nh, Thanh Ha, Thi Bnh, H Nam, Hng Yn, Hi Phng, Hi Dngn th hai v cng c nhn dn hng khi ht sc chu o. c bit, vua inh Tin Hong cn c th nhiu ni ca huyn Hoa L, Nho Quan, Gia Vin; trong c n Vn Bng x Gia Phng ghi du n qu hng; nh M H x Gia Thy v ng Hoa L x Gia Hng ghi du n tui th tp trn c lau nui ch gip nc ca ng. III. Tm lc vn v a ra quan im bn thn Qua vic tm hiu kin trc ca n vua inh v vua L, c nhng im chnh ni bt ln nh sau:

Hoa vn v ha tit trang tr trn nhng tm v ko g, ngng ca, Long Sng u mang phong cch ca th k XVII, gm: rng, ln, phng hong chm ni, hoa sen, chut, c, tm v c tc rt nhiu ni trong hai ngi n. Do n vua inh v vua L l sn phm c phng dng vo nhng nm 1600 n 1606, chnh v vy m hai ngi n ny mang du n ca th k XVII. n vua inh v n vua L tuy c to ra trong cng mt khong thi gian, nhng li c nhng im khc bit c bn trong cch trang tr hoa vn, cng nh quy m ca hai ngi n: - n vua inh cao hn, c chm khc rng rt tinh t cng nhng hoa vn rt t m, d nhn thy nht l Long Sng (c Long Sng ngoi v Long Sng chnh) u c chm khc rng trn b mt v bn mt bn, bc cao v c chm rng, cng nhng khm trc v chim phng hong cc hn k chn ct. - n vua L thp hn, quy m cng nh hn n vua inh, cc chi tit chm khc u c n gin ha. Nh Long Sng, hoa vn ch c chm khc bn mt bn, cn b mt th li nhn thn, ngng ca vo n th thp hn, v cng khng cu k ha tit nh n vua inh. Bn thn biu tng rng tng trng cho tri, cho vua. trong hai ngi n ny, biu tng rng ch yu xut hin n vua inh v rt t khi xut hin n vua L. L gii cho iu ny, ta cn nghing v cc s kin lch s. Vua inh Tin Hong dp lon 12 s qun, thng nht t nc, ln ngi Hong , m u cho nh nc phong kin trung ng tp quyn nc ta, xy dng mt t nc c lp t ch. Vua L i Hnh tng l mt triu thn thn tn ca vua inh Tin Hong. Sau khi vua inh B Lnh b m hi, hong t inh Ton ln ngi khi qu nh tui. Nm 980, gic Tng xm lc, ng trc hon

cnh nh vua cn qu nh c th huy mnh sc mnh ba qun, triu thn cng Thi hu Dng Vn Nga tn L Hon ln lm vua. Thc cht y ch l mt cuc son ngi, nhng son ngi khng mu. Mc d sau khi ln ngi, vi nhng cuc chin chng qun xm lc, em li thi bnh cho mun dn, nhng vua L i Hnh vn b coi l cp ngi, v th vn khng c nhn dn tha nhn. Chnh v vy, biu tng rng, vi ngha tng trng cho vua, ch xut hin n vua L. T xa, vi bn tnh hng ni cng s khc x nn vn ha nng nghip ca mnh, ngi dn Vit Nam thng xy nhng ngi nh nh, vi vt liu ch yu bng tre, g, chiu cao khng bao gi qu ngn cy. Vi bn tnh ny, h p dng vo nhng cng trnh c b th. Ngay c Hong thnh Thng Long, n Hng v n vua inh vua Lcng c xy dng nh nhn nh vy. Khc vi ngi lng ging Trung Quc vi xu hng hng ngoi, mi cng trnh u c xy dng vi quy m to ln, huy ng mi ngun lc ca quc gia nh: Vn L Trng Thnh, hay T Cm Thnhth hin mun chinh phc t nhin, th nhng cng trnh b th Vit Nam li n mnh, mang nt mm mi v hi ha vi thin nhin, th hin ch ly nhu thng cng. Nm v tr pha trc l ni, pha sau l sng, trong khun vin ca vn cy ta bng mt, n vua inh v vua L qu l nhng i din tiu biu cho bn tnh hng ni v s khc x ca vn ha nng nghip trong lnh vc nh nh n ca ngi Vit Nam.

NHN XT

im bng s

im bng ch

Cn b chm thi th nht

Cn b chm thi th hai