SỞ KHOA HỌC VÀ CÔNG NGHỆ MÔI TRƯỜNG-HỘI VĂN HỌC NGHỆ THUẬT

TỈNH QUẢNG NGÃI

*********

ĐỀ TÀI KHOA HỌC

SƯU TẦM, NGHIÊN CỨU

VĂN HỌC DÂN GIAN
VÙNG BIỂN QUẢNG NGÃI

QUẢNG NGÃI,1997
 SỞ KHOA HỌC VÀ CÔNG NGHỆ MÔI TRƯỜNG-
HỘI VĂN HỌC NGHỆ THUẬT
TỈNH QUẢNG NGÃI
*********

ĐỀ TÀI KHOA HỌC

SƯU TẦM, NGHIÊN CỨU

VĂN HỌC DÂN GIAN
VÙNG BIỂN QUẢNG NGÃI

*Chủ nhiệm đề tài: THANH THẢO

Cử nhân văn học
Hội viên hội nhà văn Việt Nam
Phó Chủ tịch Hội Văn học nghệ thuật Quảng Ngãi

*Thư ký đề tài: ĐĂNG VŨ

Cao học ngữ văn
Hội viên Hội văn nghệ dân gian Việt Nam
Uỷ viên thường trực Hội văn học nghệ thuật Quảng Ngãi.

QUẢNG NGÃI, 1997

2
 Biên soạn chính
ĐĂNG VŨ
Những người cộng tác
NGUYỄN TRUNG HIẾU
(Phó chủ tịch hội văn học Nghệ thuật Quảng Ngãi)
NGUYỄN ĐỨC QUYỀN
Uỷ viên BCH Hội VHNT Quảng Ngãi
Hội viên Hội văn nghệ dân gian Việt Nam
NGÔ QUANG HIỀN
Chuyên viên nghiên cứu Văn hóa dân gian, Viện KHXH VN tại TP.HCM
Hội viên Hội văn nghệ dân gian Việt Nam
LÊ HỒNG KHÁNH
Hội viên hội văn nghệ dân gian Việt Nam
CAO CHƯ
H.MAN
TRẦN CAO NGUYÊN
PHẠM PHONG
PHẠM ĐƯƠNG
LÝ VĂN HIỀN
ĐOÀN VĂN KHÁNH
HUỲNH VÂN HÀ

3
 MỤC LỤC

QUẢNG NGÃI,1997.................................................................................................................1
SỞ KHOA HỌC VÀ CÔNG NGHỆ MÔI TRƯỜNG-..........................................................2
HỘI VĂN HỌC NGHỆ THUẬT.............................................................................................2
HUỲNH VÂN HÀ..............................................................................................................3
MỤC LỤC..................................................................................................................................4
LỜI MỞ ĐẦU............................................................................................................................6
PHẦN I.......................................................................................................................................7
GIỚI THUYẾT CHUNG.........................................................................................................7
I.MỤC ĐÍCH Ý NGHĨA........................................................................................................7
II. LỊCH SỬ VẤN ĐỀ:...........................................................................................................7
III. NHỮNG VẤN ĐỀ VỀ CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ GIỚI HẠN ĐỀ TÀI...............................9
IV. PHƯƠNG PHÁP TIẾN HÀNH......................................................................................12
PHẦN 2....................................................................................................................................14
Chương 1..................................................................................................................................14
VÀI NÉT VỀ ĐẤT NƯỚC, CON NGƯỜI...........................................................................14
1/ Thiên nhiên-đất nước.......................................................................................................14
2/ Con người và lịch sử - văn hóa truyền thống...................................................................15
CHƯƠNG II............................................................................................................................18
CA DAO VÀ NHỮNG THỂ LOẠI LIÊN QUAN ĐẾN CA DAO......................................18
I. VỀ TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU, SƯU TẦM..................................................................18
II.CA DAO CỦA MỘT VÙNG ĐẤT...................................................................................18
Và đây là sự cương quyết:.....................................................................................................21
Chương III...............................................................................................................................32
TRUYỆN KỂ...........................................................................................................................32
I. VÀI NÉT VỀ TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU SƯU TẦM.................................................32
KẾT LUẬN..............................................................................................................................35
PHẦN 3....................................................................................................................................38
VĂN HỌC DÂN GIAN VÙNG BIỂN QUẢNG NGÃI........................................................38
QUAN HỆ THIÊN NHIÊN....................................................................................................39
VÀ LAO ĐỘNG SẢN XUẤT.................................................................................................39
TÌNH YÊU NAM NỮ.............................................................................................................45
HÔN NHÂN – GIA ĐÌNH......................................................................................................76
...................................................................................................................................................85
CA DAO CHỐNG PHONG KIẾN ĐẾ QUỐC....................................................................86
Ai làm lở bể rung ngàn.........................................................................................................86
NHỮNG MỐI QUAN HỆ XÃ HỘI KHÁC..........................................................................90
NHỮNG THỂ LOẠI GẦN GŨI CA DAO............................................................................99
TỤC NGỮ..............................................................................................................................100
Ăn bữa giỗ, lỗ bữa cày.......................................................................................................100
VÈ...........................................................................................................................................105
VÈ CHIẾN THẮNG VẠN TƯỜNG...................................................................................105
HÒ BẢ TRẠO.......................................................................................................................110
(Trống hồi).............................................................................................................................114
Vượt sóng (à…ớ…) ra khơi...............................................................................................114
HÁT HÒ, HÁT HỐ...............................................................................................................115
TIẾNG CHIM CÀ CÁT.......................................................................................................129
ÔNG RỚ, BÀ RỚ..................................................................................................................130
.................................................................................................................................................130
SỰ TÍCH CHÙA HANG......................................................................................................132
4
ĐÁNH GIẶC TÀU Ô............................................................................................................133
Chuyện kể về.........................................................................................................................134
CÁC VỊ TIỀN HIỀN Ở ĐẢO LÝ SƠN...............................................................................134
1. TIỀN HIỀN KHAI KHẨN.............................................................................................134
" Phạm Võ huy hoàng thiên địa chiếu.............................................................................135
Trần Lê bạo ngược quỷ thần kiêng"................................................................................135
NÀNG ROI............................................................................................................................136
SỰ TÍCH CHÙA ÔNG RAU...............................................................................................137
CHUYỆN KỂ VỀ:.................................................................................................................138
THẦY LÁNH Ở CỬA SA CẦN...........................................................................................138
1/PHẠT NẬU RỖI..............................................................................................................138
2/. RẤM BINH....................................................................................................................138
3/. CHUYỆN ĐỔI ĐÌNH:...................................................................................................139
4/.CHIẾC DÀY...................................................................................................................139
CHUYỆN KỂ VỀ:.................................................................................................................140
NHỮNG HÒN ĐÁ Ở SA HUỲNH......................................................................................140
SƯU TẦM VĂN HỌC DÂN GIAN....................................................................................141
VÙNG BIỂN QUẢNG NGÃI..............................................................................................141
VÀI NÉT VỀ VĂN HỌC DÂN GIAN LÝ SƠN.................................................................143
Người đi thì có mà không thấy về......................................................................................145
Hai ngăn em cũng dừng luôn.............................................................................................146
Anh không nói lại em ừ nơi xa............................................................................................146
MẤY KHÚC HÁT RU CỦA QUÊ NHÀ............................................................................149
Con chim phượng hoàng sao vắng tiếng kêu.....................................................................149
Nhứt đánh nhì đày hai lẽ mà thôi.......................................................................................150

5
 LỜI MỞ ĐẦU

Nhằm để bảo tồn và phát huy vốn văn hóa văn nghệ của dân tộc Việt Nam nói
chung của nhân dân Tỉnh Quảng Ngãi nói riêng, theo chủ trương của Đảng và
Nhà Nước trong bảo tồn và phát huy bản sắc văn hóa dân tộc, Hội văn học -
Nghệ thuật Quảng Ngãi từng bước tổ chức nghiên cứu, sưu tầm và giới thiệu
văn học dân gian tỉnh nhà. Việc tiến hành thực hiện đề tài "Nghiên cứu, sưu tầm
văn học dân gian vùng biển Quảng Ngãi" chỉ là một bước mở đầu cho công tác
này.
Sau hai năm sưu tầm, phân loại, chỉnh lý, sắp xếp chúng tôi-những người thực
hiện đề tài này, đã cố gắng giới thiệu một cách tương đối đầy đủ các phần: ca
dao, các thể loại liên quan đến ca dao và truyện kể dân gian của vùng biển tỉnh
Quảng Ngãi. Trong tập này chúng tôi cũng đã có phần tổng quan để bạn đọc tiện
việc nhận ra diện mạo chung của vùng văn học này.
Trong quá trình thực hiện đề tài, chúng tôi nhận được sự giúp đỡ và khuyến
khích về nhiều mặt của Sở khoa học và Công nghệ môi trường, Sở Tài chính-
Vật giá, Sở kế hoạch - Đầu tư, Sở - Văn hóa Thông tin tỉnh. Chúng tôi cũng
nhận được sự công tác nhiệt tình của các cán bộ nghiên cứu ở Viện Khoa học Xã
hội Việt Nam tại Thành phố Hồ Chí Minh, ở tạp chí văn học nghệ thuật, của các
anh chị làm công tác giảng dạy, nghiên cứu và đông đảo sinh viên, học sinh
trong tỉnh, của các đồng chí lành đạo ở địa phương thuộc vùng biển Quảng Ngãi
đã giúp chúng tôi trong quá trình điền giả khai thác tư liệu. Đặc biệt, chúng tôi
hết sức biết ơn các anh chị là cộng tác viên thường xuyên của đề tài và các nghệ
nhân đã cung cấp cho chúng tôi những tài liệu quý giá. Nhân đây, chúng tôi xin
chân thành cảm ơn tất cảc các đồng chí và các bạn. Chúng tôi cũng xin cảm ơn
quý anh chị trong Hội đồng nghiệm thu đã độ và góp những ý kiến sâu sắc, cặn
kẻ về bản đề tài này.
Mặc dù chúng tôi đã có nhiều cố gắng trong quá trình thực hiện, nhưng chắc
chắn không tránh khỏi những khiếm khuyết. rất mong được sự quan tâm chỉ
giáo của các đồng chí và của các ban để chúng tôi kịp thời sửa chữa và cũng là
để có thêm phần kinh nghiệm trong việc thực hiện những công việc mà chúng
tôi đang quan tâm trong những năm đến.

TM.BAN CHỦ NHIỆM ĐỀ TÀI

CHỦ NHIỆM ĐỀ TÀI

Thanh Thảo

6
 PHẦN I
GIỚI THUYẾT CHUNG

I.MỤC ĐÍCH Ý NGHĨA

Đề tài "Nghiên cứu, sưu tầm văn học dân gian vùng biển Quảng Ngãi" là một
đề tài hướng đến việc sưu tầm, giới thiệu văn học dân gian thuộc vùng biển
Quảng Ngãi trên các thể loại: Cac dao, dân ca, truyện kể dân gian trên cơ sở có
phân tích, đánh giá một cách tổng quát để thấy được cái hay cái đẹp, để thấy
được sự phong phú, đa dạng của kho tàng văn học dân gian còn đang khuất lấp
trong vùng biển Quảng Ngãi.
Đề tài không những có ý nghĩa lưu giữ, bảo tồn và phát huy vốn văn học dân
gian quý hiếm còn lại của vùng biển Quảng Ngãi mà còn một bước để tiến tới
giới thiệu một cách tương đối toàn diện văn học dân gian Quảng Ngãi nói
chung.
Với đề tài này, những người thực hiện hy vọng những câu ca, truyện kể sưu
tầm, tuyển chọn được sẽ là nguồn tài nguyên bổ ích cho giới nghiên cứu
folklore, cho các đối tượng là học sinh, sinh viên, các thầy cô giáo trong tỉnh
(hiện nay các nhà trường phổ thông trung học và cơ sở, trường cao đẳng đã và
đang giảng dạy văn học địa phương), và đông đảo cán bộ, nhân dân muốn tìm
hiểm về quê hưong Quảng Ngãi.
II. LỊCH SỬ VẤN ĐỀ:
Ngay sau Cách Mạng tháng 8 thành công. Đảng ta và Chủ tịch Hồ Chí Minh
đã luôn luôn kêu gọi phải ra sức phát triển vốn văn nghệ của của dân tộc, nhất là
vốn văn nghệ bình dân, và coi đó là một nhiệm vụ trọng tâm để xây dựng một
nền văn nghệ nhân dân mới. Và cũng chính từ đó khoa nhiên cứu văn hóa dân
gian và ngành nghiên cứu văn học dân gian ra đời, 50 năm qua ở nước ta có
hàng trăm công trình nghiên cứu văn hóa văn nghệ dân gian thật sự có giá trị,
bao gồm những công trình về phương pháp luận nghiên cứu, sưu tầm, những
công trình giới thiệu, khảo tả, đánh giá, tuyển chọn, hướng dẫn học tậpv.v…
Khắp nơi trong nước, đặc biệt từ năm 1975 đến nay, phong trào nghiên cứu sưu
tầm, giới thiệu văn hóa văn nghệ dân gian địa phương thật sự "rầm rộ và đều
khắp", tỉnh nào cũng có hàng chục công trình giới thiệu về văn nghệ dân gian
tỉnh đó, thậm chí có cả sách sưu tầm giới thiệu về vốn văn hóa văn nghệ dân
gian của làng, của xã.
Tại tỉnh Quảng Ngãi, về văn nghệ dân gian, từ năm 1964, trong Nước non xứ
Quảng Phạm Trung Việt cũng có giới thiệu, tuy chưa nhiều, một số ca dao và
truyện kể dân gian Quảng Ngãi. Mãi đến năm 1988, Sở Văn hóa- Thông tin
Nghĩa Bình mới cho xuất bản cuốn Ca dao dân ca Nghĩa Bình. Đây là một tuyển
tập ca dân ca của Quảng Ngãi và Bình Định trên cơ sở các tư liệu của một số
sinh viên Đại học sư phạm Quy Nhơn và các trường khác, như Cao đẳng sư

7
phạm Quảng Ngãi, Trường cấp III Tư Nghĩa … trong các đợt thực tế, hoặc từ
các bài thực hành sưu tầm văn học dân gian địa phương, cộng với một số tư liệu
điền dã của những cán bộ nghiên cứu trong Sở Văn hóa - Thông tin Nghĩa Bình.
Các tác giả Đào Văn A, Cao Chư đã có nhiều cố gắng trong việc chỉnh lý, phân
loại, sắp xếp các tư liệu và cũng đã có phần giới thiệu tổng quát tương đối kỹ
lưỡng. Sau khi chia tỉnh, Sở Văn hóa - Thông tin Quảng Ngãi tiếp tục giới thiệu
cuốn Một trăm câu ca dân gian Quảng Ngãi. Nói là một trăm câu - một con số
ước lệ nhưng đây là một tuyển tập những vâu ca dân gian mà trước đó số lớn đã
được giới thiệu trong Ca dao dân ca Nghĩa Bình, và có bổ sung thêm ít nhiều.
Đây là những cuốn sách có giá trị về mặt tư liệu, hết sức đáng trân trọng, chỉ tiếc
rằng số lượng những câu ca chưa nhiều và chưa có nhiều câu ca mới.
Ở đây cũng cần phải nhắc đến một số công trình khác về ca dao dân ca có liên
quan đến Quảng Ngãi như Tục ngữ, ca dao, dân ca Việt Nam của Vũ Ngọc Phan
(NXB KHXH, 1978), Ca dao Nam Trung Bộ của Thạch Phương và Ngô Quang
Hiển (NXB KHXH, 1994). Trong các công trình này có một số câu ca dân gian
chiếm số lượng không nhiều so với các tỉnh khác và chủ yếu chỉ là những câu ca
nói về địa danh, ngành nghề truyền thống… của người Quảng Ngãi.
Về truyện kể dân gian, ngoài cuốn Non nước xứ Quảng có giới thiệu một số
truyện kể ở địa phương, năm 1995 Sở Văn hóa Thông tin Quảng Ngãi còn cho
ra mắt bạn đọc cuốn Quảng Ngãi truyền thuyết và giai thoại của Thế Kỳ và Hà
Thanh. Đây là cuốn sách sưu tầm và tuyển chọn hơn 70 truyền thuyết và giai
thoại ở tỉnh Quảng Ngãi. Trong cuốn sách này các tác giả đã có nhiều cố gắng
trong việc thu nhập thêm một số tư liệu mới, bổ ích. Về truyện kể miền núi, có
các cuốn Truyện cổ H're của Đinh Xăng Hiền và Nguyễn Thanh Mừng ( Sở Văn
hóa Thông tin Nghĩa Bình, 1987), Truyện cổ Cor của Lê Như Thống ( Sở Văn
hóa Thông tin Quảng Ngãi, 1994), Trường ca Đhăm Ta Yoong của người H're
do Việt Thương và Phạm Nhân Thành sưu tầm và dịch thơ (NXB văn hóa dân
tộc, 1995). Các công trình này đã góp phần không nhỏ trong việc bảo lưu vốn
văn học dân gian quý giá của đồng bào dân tộc trong tỉnh Quảng Ngãi.
Ngoài ra về bàn về văn học dân gian Quảng Ngãi, hoặc liên quan đến văn học
dân gian Quảng Ngãi, còn có một số bài báo trên các báo, tạp chí, tập san….
trong và ngoài tỉnh, một số bài viết trong các kỷ yếu Hội nghị Văn học dân gian
miền Trung tổ chức ở ĐHSP Vinh (1985) và ĐHSP Qui Nhơn (1988).
Nhìn chung, với số công trình vừa kể trên, có thể chưa thống kê được đầy đủ,
nhưng cũng đã thấy vốn văn chương của người bình dân ở Quảng Ngãi đã được
khai phá từ nhiều năm trước. Chắc chắn trong số công trình còn ít ỏi này còn có
nhiều điều bàn cãi, song chắc chắn không thể phủ nhận những giá trị về mặt tư
liệu. Tuy nhiên cũng cần nhận thấy rằng, không phải tất cả các tư liệu đều hoàn
toàn chính xác. Việc "gạn đục, khoe trong" sẽ là lẽ đương nhiên.
Nhìn một cách tổng quan về các công trình kể trên thì rõ ràng, cần có một
công trình chung về Văn học dân gian Quảng Ngãi, bao gồm cả hai phần ca dao,
dân ca, tục ngữ…và truyện kể dân gian. Đây là một công trình phải tốn nhiều
công sức và tiền của mới có thể đủ điều kiện đi sưu tầm tài liệu, chỉnh lý, phân
8
loại, đánh giá. Để thực hiện công trình này cần phải bắt đầu từ việc điều tra khảo
sát lại từng địa phương, từng vùng đất, từng dân tộc thì may ra mới có thể có
một nguồn tài liệu phong phú và có độ tin cậy cao. Xét từ góc độ đó thì đề tài
Nghiên cứu, sưu tầm văn học dân gian vùng biển Quảng Ngãi là một đề tài mới,
là một đề tài hẹp bởi đó là một bước khởi đầu với hy vọng có được những tư liệu
phong phú, đa dạng và bổ ích.
III. NHỮNG VẤN ĐỀ VỀ CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ GIỚI HẠN ĐỀ TÀI
Để tiến hành giới thiệu một cách tương đối chuẩn xác về văn học dân gian
vùng biển Quảng Ngãi, theo chúng tôi, trước nhất phải xác lập lại các khái niệm,
tức là phải bắt đầu tư cơ sở lý luận để thống nhất một cách hiểu về các khái niệm
như ca dao, dân ca, tục ngữ, truyện kể dân gian… Bởi nếu không hiểu đúng
khái niệm này thì việc sắp xếp, phân loại cũng sẽ không thống nhất.
Trước nhất, thế nào là ca dao, thế nào là dân ca. Đây là các khái niệm khó
phân biệt ranh giới rõ rệt, đặc biệt trong việc phân loại hoặc trích dẫn tư liệu.
Theo cách định nghĩa từ nguyên thi ca là bài hát có chương, có khúc, còn
dao là bài hát trơn. Nhưng nếu chỉ hiểu như vậy thì ca dao cũng là dân ca, và
dân ca cũng là ca dao. Theo Từ điển văn học, trước đây người ta đã xem bộ phận
những câu thơ được ghi chép trong vốn ca hát và lời nói ví truyền miệng trong
nhân dân là ca dao (hoặc còn gọi là phong dao). Về sau ca dao được hiểu không
phải là toàn bộ lời thơ ca dân gian, chủ yếu thuộc thể trữ tình và mang một
phong cách riêng. Và ca dao còn là những sáng tác có thể thuộc phạm trù văn
học dân gian nếu đó là những sáng tác tập thể, truyền miệng, và cũng có thể
phạm trù văn học thành văn nếu đó là những sáng tác cá nhân thành văn (1)1
Từ cách tiếp cận ở trên, trong đề tài này thuật ngữ ca dao được xác định là
phần lời thơ của các câu hát dân gian, thuộc một bộ phận của thơ ca dân gian do
tập thể hoặc cá nhân sáng tác được lưu truyền trong dân gian từ đời này sang đời
khác. Còn dân ca cũng là những sáng tác dân gian nhưng trong đó yếu tố âm
nhạc hình thành đồng thời với yếu tố văn học, khi diễn xướng có thể kèm theo
cả những động tác. Vì vậy, việc phân loại dân ca không thể chỉ dựa trên nội
dung và hình thức của lời ca (như ca dao) mà phải căn cứ cả vào tính chất giai
điệu giọng hát, các chức năng sinh hoạt khác nhau.
Đây là một đề tài về văn học dân gian nên chúng tôi không nghiên cứu đến
dân ca (khác với các đề tài về văn nghệ dân gian), nếu có giới thiệu đến các làng
điệu dân ca thì cũng giới thiệu có tính chất bổ sung, mà chủ yếu là phần lời, để
thấy vùng biển Quảng Ngãi không phải chỉ có nguồn văn học dân gian đa dạng,
phong phú mà còn có cả vốn văn nghệ dân gian độc đáo, nhiều màu sắc.
Một thể loại khác gần gũi với ca dao là tục ngữ. Thuật ngữ tục ngữ ở đây
được hiểu là những câu nói dân gian ngắn gọn có nhịp điệu, được dùng trong lời
nói hàng ngày, có tính đa nghĩa và được hình thành bằng cách liên tưởng. Tục
ngữ có nội dung phản ánh những phán đoán, nhận xét, kết luận về các hiện
tượng tự nhiên, những quan hệ xã hội và các mặt của đời sống. Theo Vũ Ngọc
1
(1) Từ điển văn học - NXB Khoa học va Xã hội, Hà Nội, tập I, 1993, trang 92, 93.

9
Phan "tục ngữ là một câu tự nó diễn trọn vẹn một ý, một nhận xét, một kinh
nghiệm, một chân lý, một công lý, có khi là một sự phê phán (1).Trong đề tài này,
chúng ta còn giới thiệu các thể loại khác thuộc thơ ca dân gian như vè, hát hò,
hát hố, hò (bả trạo) nhưng chúng tôi tách ra thành một phần riêng, gọi là các thể
loại liên quan đến ca dao, hay đúng hơn là gần gũi với ca dao. Trong một số
công trình nghiên cứu văn học dân gian trước đây cũng thường có cách sắp xếp
như vậy. Việc sắp xếp này căn cứ vào sự gần gũi về nội dung phản án và nguồn
tư liệu sưu tập. Thông thường các thể loại liên quan đến ca dao có nội dung phản
án như ca dao, cũng là cách phô diễn tâm tình về các quan hệ thiên nhiân và
quan hệ xã hội nhưng không được phong phú đa dạng như ca dao. Trong quá
trình đánh giá chung chúng tôi sẽ nói rõ về các thể loại này.
Về truyện kể dân gian: Truyện kể dân gian ở đây được hiểu bao gồm các thể
loại thần thoại, truyền thuyết, cổ tích, giai thoại, truyện cười dân gian. Nói
chung là các thể loại truyện được lưu truyền trong dân gian. Sẽ không đúng nếu
xem truyện kể dân gian là huyền thoại như lâu nay một số người nhầm lẫn.
Huyền thoại, truyền thuyết, cổ tích), còn truyện kể dân gian là để chỉ những
chuyện hoang đường lẫn những chuyện phản ánh từ hiện thực, hay đúng hơn có
cả chuyện về người thật, việc thật (giai thoại, truyện cười). Ở đây chúng tôi thấy
cần thiết phải xác định rõ ràng các khái niệm thuộc truyện kể dân gian.
Trước nhất, thế nào là thần thoại? Thần thoại là những truyện kể dân gian về
các vị thần, các nhân vật anh hùng, các nhân vật sáng tạo văn hóa, phản ánh
quan niệm của người xưa về nguồn gốc của thế giới vũ trụ (như chuyện Thánh
Gióng, Sơn Tinh - Thuỷ Tinh).
Truyền thuyết giống thần thoại ở chỗ, nó cũng phản ánh các nhân vật anh
hùng, các nhân vật sáng tạo, nhưng khác là ở chỗ các nhân vật trong truyền
thuyết là các nhân vật có thật trong lịch sử đã thông qua trí tưởng tượng nghệ
thuật của nhân dân. Do vậy, truyền thuyết vẫn là những chuyện giữ được cái cốt
lõi hiện thực lịch sử cụ thể (như truyện An Dương Vương, Mỵ Châu - Trọng
Thuỷ, Chàng Lúa). Vì thế, thông qua truyền thuyết chúng ta có thể hiểu được
một thời kỳ, một giai đoạn lịch sử cụ thể nào đó. Ngoài ra, truyền thuyết còn là
những truyện mà người sáng tác ra nó đã mượn đề tài từ thiên nhiên, hoặc về
một sự vật hiện tượng có thật trong đời sống nhằm giải thích những hiện tượng
phổ biến của xã hội như các truyện Mả lùm, Chàng khổng lồ lấp biển truyện kể
dân gian Quảng Ngãi.
Trên đây là những khái niệm có liên quan đến nội dung của đề tài mà chúng
tôi sẽ trình bày ở những phần tiếp theo. Tất nhiên, đây cũng chỉ là mốt cách tiếp
cận. Chúng tôi không có tham vọng và cũng không có điều kiện trình bày một
cách đầy đủ, kỹ lưỡng những đặc điểm , những hình thức thể hiện của từng thể
loại câu văn học dân gian, bởi chỉ riêng về thể loại truyện cổ tích lâu nay cũng
đã có nhiều ý kiến chưa được thống nhất.
Một vấn đề khác cần thiết phải được đề cập đến là xác định khái niệm vùng,
vùng biển, bởi nếu xác định rõ các khái niệm này thì mới làm sáng tỏ được
(1)
Vũ Ngọc Phan - Tục ngữ ca dao dân ca Việt Nam, NXB, KHXH, Hà Nội 1997, trang 38.

10
phạm vi của đề tài phản ảnh. Đã có nhiều nhà nghiên cứu đặt vấn đề về việc
phân vùng văn nghệ dân gian. Trong những công trình đó chúng tôi đặc biệt
quan tâm đến những ý kiến của GS Vũ Ngọc Khánh. Trong một bài viết về các
tiêu chí để phân vùng văn nghệ dân gian, GS Vũ Ngọc Khánh đã đưa ra tiêu chí
để phân biệt miền, khu, vùng, trung tâm và điểm. Riêng về vùng, tác giả cho
rằng: "Hiện tượng vùng là một hiện tượng phức tạp và đa dạng. Có thể nhận ra
vùng qua nhiều góc độ. Có vùng là vùng thể loại như vùng chèo, vùng hát ghẹo,
vùng múa rối. Có vùng là vùng của cổ tích, truyền thuyết hoặc diễn xướng, nghi
lễ về các nhân vật địa phương. Có vùng lại chỉ chủ yếu lưu hành sinh hoạt văn
nghệ dân gian về các nghành nghề. Ba loại vùng trên đây có thể đồng thời chồng
chất lên nhau. Vùng có thể ở đây về mặt địa lý, có khi là một giải, một vệt, có
khi trải rộng ra toàn khu vực." (1)Xét từ góc độ này, khái niệm vùng được xác
định là vùng của thể loại, chứ không trùng khớp với vùng địa lý. Trong đề tài
này, khái niệm vùng chỉ được hiểu thuần tuý là vùng địa lý
Bởi nếu xét theo những tiêu chí trên, khái niệm vùng biển Quảng Ngãi không
phải là vùng trong vùng văn nghệ dân gian mà tác giả Vũ Ngọc Khánh đã đề
cập.
Như vậy, vùng biển sẽ là các thôn xã dọc biển, sát biển, hoặc giữa biển. Vùng
biển Quảng Ngãi là các thôn xã sát biển, dọc biển (như Bình Thuận, Bình
Thạnh, Phổ Thạnh…) và giữa biển (như Lý Sơn, Lý Hải-Lý Sơn).
Để xác định là văn học dân gian một vùng đất, thông thường người ta dựa trên
các tiêu chí:
Ngôn ngữ
Phong tục tín ngưỡng
Nếp sống văn hóa, ngành nghề truyền thống
Tên đất tên người
Cách biểu lộ tình cảm
Chính nhờ những tiêu chí này mà khi tiến hành sưu tầm, giới thiệu hoặc đánh
giá về một vùng văn học dân gian người ta tìm ra những đặc trưng của vùng văn
học dân gian đó. Tuy nhiên, cũng cần phải nhận thấy rằng, trong thực tế, sự giao
lưu văn hóa là hết sức đa dạng, có thể bắt đầu từ sự di cư của cộng đồng (theo
con đường Nam tiến) hoặc đơn thuần là sự giao tiếp giữa những con người ở
vùng đất này hoặc vùng đất khác. Những câu ca, truyện kể dân gian được nhân
bản trong những trường hợp này, đặc biệt trong thời kỳ con người thiếu thốn
“những món ăn tinh thần”, thời kỳ mà phim ảnh, sách vở, băng nhạc chưa tràn
về các làng xóm xa xôi, và con người còn mịt mù về chữ viết. Vì vậy, sẽ không
có gì lạ khi chúng ta lại bắt gặp nơi này, nơi khác có những câu ca truyện kể
giống nhau hoặc na ná như nhau ta gọi đó là những dị bản.

Vũ Ngọc Khánh - Tiêu chí phân vùng văn h ọc dân gian - Kỷ yếu Họi nghị Văn học dân gian miền
(1)

Trung, DDHSP, 1985, trang 31,32.

11
 Qua thực tế sưu tầm trong những năm qua, chúng tôi thấy số lượng những bài
ca dao dân gian giống nhau tương đối không phải là ít, và cũng không thiếu
những bài có phát triển thêm hoặc có thay đổi đôi từ. Nếu có các bài ca dao hay
truyện kể dân gian có quy luật lặp đi lặp lại ở các địa phương thuộc vùng biển
Quảng Ngãi chúng tôi vẫn xem là văn học dân gian vùng biển Quảng Ngãi.
Cũng chính vì quan niệm này cắt nghĩa vì sao có những bài ca mà chúng tôi
tuyển chọn trong tập này có mặt trong “Ca dao Nam Trung Bộ” của Thạch
Phương và Ngô Quang Hiển, hoặc trong “Ca dao dân ca Việt Nam” của Vũ
Ngọc Phan.
Về phương pháp điều tra, khảo sát, chúng tôi đã chọn một số trọng điểm để
tiến hành việc thực địa tương đối kỹ lưỡng, đặc biệt quan tâm đến những vùng
dân cư đông đúc, hoặc có dân cư cư trú lâu đời, hoặc đó là một địa bàn đặc biệt.
Chúng tôi tạm xem đây là những điểm cần phải khảo sát kỹ. Trong khi thực hiện
đề tài này, chúng tôi đã tiến hành trực tiếp điền dã các điểm quan trọng sau đây:
Một là vùng biển của biển Sa Cần và Vịnh Dung Quất (với các làng xã Bình
Thạnh, Bình Chánh, Bình Đông, Bình Hải, Bình Dương, Bình Thuận). Sở dĩ
chúng tôi chú trọng đầu tiên vì đây là những địa phương năm trong khu quy
hoạch Nhà máy lọc dầu số 1, cảng biển nước sâu, và thành phố Vạn Tường
trong tương lai không xa. Những điểm tiếp theo là là các xã vùng Đông Sơn
Tịnh và Đông Tư Nghĩa (với các xã như Sa Kỳ, Mỹ Khê, Nghĩa Phú, Nghĩa An,
Nghĩa Hòa). Những điểm khác như các xã phía Đông Bắc Mộ Đức cũng được
chú ý quan tâm (Đức Lợi, Đức Thắng, Đức Minh) và chúng tôi cũng đặc biệt
chú trọng đến làng biển Sa Huỳnh-Đức Phổ. Ngoài ra, Đảo Lý Sơn cũng đuợc
xem là một điểm văn học dân gian độc đáo và hấp dẫn mà chúng tôi giành nhiều
thời gian để khai thác.
Nhờ cách quan niệm này mà chúng tôi tránh được những sự nhầm lẫn đáng
tiếc sau đây:
- Thứ nhất là việc xem chỉ có ca dao, truyện kể về biển hoặc liên quan đến
biển Quảng Ngãi mới thuộc văn học dân gian vùng biển Quảng Ngãi. Đây là
một cách hiểu phiến diện mà hậu quả của nó là không thấy hết sự phong phú đa
dạng của văn học dân gian vùng biển Tỉnh nhà.
- Thứ hai sẽ tránh được cách hiểu thô thiển là văn học dân gian vùng biển
Quảng Ngãi thành văn học dân gian ngư nghiệp Quảng Ngãi. Văn học dân gian
vùng biển và văn học dân gian (về) ngư nghiệp mang hai nội dung hoàn toàn
khác.
Vấn đề cuối cùng là, đây là đề tài chỉ hướng dẫn đến việc sưu tầm, giới thiệu
một cách tổng quát về văn học dân gian Quảng Ngãi, cho nên việc đi sâu vào
phân tích từng bài ca dao, hay từng truyện kể là một việc làm không thuộc phạm
vi của đề tài. Tuy nhiên, trong quá trình phân loại, đánh giá chung chúng tôi sẽ
trích dẫn một số bài ca dao hay truyện kể tiêu biểu và có phân tích sơ bộ
IV. PHƯƠNG PHÁP TIẾN HÀNH
Đề tài được thực hiện trên các bước nghiên cứu sau đây:

12
 - Bước 1: Điền dã sưu tập tài liệu ở các địa phương vùng biển (bằng ghi chép
đơn thuần hoặc ghi âm); nghiên cứu lý thuyết; sưu tập tài liệu (thành văn) có
liên quan xa gần với văn học dân gian vùng biển Quảng Ngãi.
- Bước 2: Phân loại, so sánh, đối chiếu. Trong phần ca dao và các thể loại liên
quan đến ca dao chúng tôi sắp xếp theo chủ đề và từng bài theo thứ tự A,B,C.
- Bước 3: Biên soạn, giới thiệu thành văn bản và có đánh giá tổng quát.

13
 PHẦN 2
TỔNG QUAN VỀ
VĂN HỌC DÂN GIAN
VÙNG BIỂN QUẢNG NGÃI

Chương 1
VÀI NÉT VỀ ĐẤT NƯỚC, CON NGƯỜI
VÙNG BIỂN QUẢNG NGÃI

1/ Thiên nhiên-đất nước

Quảng Ngãi là một tỉnh ven biển miền Trung nhỏ hẹp, nhưng có chiều dài bờ
biển hơn 130 km từ vùng Dung Quất đến vùng Sa Huỳnh, qua 24 xã thuộc các
huyện Bình Sơn, Sơn Tịnh, Tư Nghĩa, Mộ Đức, Đức Phổ.
Bờ Biển Quảng Ngãi có nhiều đoạn quanh co, khúc khuỷu, còn nhiều cây cối
rập rạp và những mỗm đá chòm ra mặt biển trong xanh, như các đoan từ mĩu
Nam Châm đến Mũi Batâgân, từ Mũi Sa Huỳnh đễn Mũi Kim Bồng. Những nơi
này cảnh quan kỳ vĩ, hùng tráng và ngoạn mục. Có nơi như ở Vạn Tường,
Batâgân du khách còn được thưởng ngoạn vẻ non xanh nước biếc, một bên là
núi đá cao vút như liền trời, một bên là vực sâu thăm thẳm với một màu trong
xanh lấp lóa nắng vàng. Bờ biển Quảng Ngãi cũng còn có những đoạn Cát trắng
phẳng lì, rừng dừa lô nhô xanh thẳm, rừng dương bạt ngàn đầy thơ mộng như
Mỹ Khê, Phú Thọ, Tân Định, Minh Tân, Sa Huỳnh…
Bờ Biển Quảng Ngãi có nhiều vịnh, vũng lớn nhất như vũng Dung Quất, Việt
Thanh, Nho Sa, Sa Huỳnh. Vũng lớn nhất là vũng Dung Quất. Nơi đây nước
sâu, đẹp, thoáng đãng, thuận lợi cho thuyền có trọng tải lớn vào cập bến, đang là
nơi sẽ khởi công xây dựng Nhà máy lọc dầu số 1 và cảng biển nước sâu cùng
khu công nghiệp trọng điểm miền Trung. Ngoài ra, Quảng Ngãi còn là nơi có
các cửa biển thuận lợi cho việc giao thông đường thủy và phát triển triển thương
mại, thủy sản.
Cửa Sa Cần rộng 200m (còn gọi là cửa kẽm, cửa Thể Cần, cửa Sơn Tra), nằm
ở phía Đông Bắc Huyện Bình Sơn.
Cửa Sa Kỳ rộng gần 600m nằm giữa 2 xã Bình Châu (Bình Sơn) và Tịnh kỳ
(Sơn Tịnh), là Cảng biển lớn của Tỉnh. Nơi đây có gành đá nhô cao mà ngưòi
xưa gọi là “Thạch cơ diếu tẩu” một trong 12 thắng cảnh của Quảng Ngãi.
Cửa Đại, rộng hơn 1500m ( còn gọi là cửa Cổ Lũy), nằm giữa các xã là Nghĩa
Phú, Nghĩa An (Tư Nghĩa) và Tịnh Kỳ (Sơn Tịnh), là cửa biển lớn nhất ở Tỉnh,

14
nơi hai con Sông Trà và Sông Vệ gặp nhau và cùng đổ ra biển. Cửa Đại từng là
cửa biển chính của tỉnh ta trong việc mua bán, thông thường từ thời Pháp thuộc
trở về trước, là nơi có cảnh đẹp nổi tiếng “Cổ Lũy cô thôn”.
Cửa Lở, rộng hơn 50m, nằm giữa hai xã Nghĩa An (Tư Nghĩa) và Đức Lợi
(Mộ Đức), nơi một nhánh Sông Vệ đổ nước về. Có năm, vào mùa nắng, cửa lở
bị các bồi lấp.
Cửa Mỹ Á, chỉ khoảng gần 40m, còn gọi là cửa Mỹ Ý ở phía Đông Bắc
Huyện Đức Phổ, là nơi đổ về của con sông Trà Câu.
Cửa Sa Huỳnh, rộng chỉ khoảng hơn 40m, còn gọi là cửa Sa Hoàng, ở phía
Đông Nam Huyện Đức Phổ, ngọn nước đổ về là từ con sông La Vân.
Về sông ngòi, nói đến Quảng Ngãi là người ta nói đến 4 con sông chính: Trà
Bồng, trà Khúc, Sông Vệ, Trà Câu. Nhờ 4 con sông này mà đất đai ở vùng Đồng
Bằng Quảng Ngãi trù phú, màu mở, ruộng đồng xanh tốt, kể cả ở một số làng xã
thuộc vùng biển. Vì vậy nhân dân vùng biển Quảng Ngãi không chỉ bám biển
làm nghề chài lưới, hoặc chế biển thủy sản mà còn canh tác nông nghiệp. Chưa
lấy được con số thống kê tỷ lệ giữa số làm ngư nghiệp và nông nghiệp ở vùng
đất này, nhưng chắc số người làm nông nghiệp cũng đông đảo không thua kém
số người làm ngư nghiệp, đó là chưa kể đến còn có một số người vừa làm biển,
vừa làm nông. Đây cũng là lý do cắt nghĩa vì sao văn học dân gian vùng biển
Quảng Ngãi chủ yếu hình thành qua các sinh hoạt của người nông dân.
Ngoài đường sông, đường biển, vùng biển Quảng Ngãi chủ yếu được nối liền
với các địa bàn khác bằng hệ thống giao thông đường bộ thuận tiện. Tính từ phía
Bắc tỉnh đến phía Nam tỉnh có các trục lộ chính: Đường Châu Ổ đi Sa Cần cũng
khoảng 17 km , đường đi thị xã Quảng Ngãi đi Thu Xà khoảng 8 km, đường thị
xã Quảng Ngãi đi Cổ Lũy (Nghĩ Phú) khoảng 7 km, đường thị trấn Sông Vệ đi
Đức Lợi khoảng 8 km, đường Thạch Trụ đi Mỹ Á khoảng 10km, đường thị trấn
Đức Phổ đi Mỹ Á khoảng 5km…Ngoài ra vùng biển Quảng Ngãi còn có Sa
Huỳnh nằm trên trục lộ Bắc Nam. Việc giao thông thuận tiện cũng là điều kiện
tốt trong việc giao lưu văn hóa giữa các vùng, các địa phương với nhau.
Nói đến vùng biển Quảng Ngãi còn phải kể đến Huyện Đảo Lý Sơn. Đây là
Cù Lao giữa biển cách Sa Kỳ khoảng 18 hải lý, có diện tích chừng 11km 2, bao
gồm Hòn Lớn và Hòn Bé. Toàn huyện Lý Sơn chia làm hai xã Lý Vĩnh và Lý
Hải. Đây là nơi có 5 ngọn núi trần trụi phô bày giữa biển khơi lộng gió. Nhân
dân Lý Sơn từ bao đời nay vẫn sống bằng nghề nông là chủ yếu.
2/ Con người và lịch sử - văn hóa truyền thống
Quảng Ngãi là vùng đất vốn có truyền thống văn hóa từ lâu đời. Cách đây
khoảng 3-4.000 năm, vùng biển Quảng Ngãi là nơi cư trú của người cổ Sa
Huỳnh. Những cuộc khai quật ở Long Thạnh (Sa Huỳnh), Bình Châu (Bình
Sơn), Xóm ốc (Lý Sơn) từ đầu thế kỷ đến nay đã minh chứng điều đó, Các di chỉ
khảo cổ về văn hóa Sa Huỳnh đã cho thấy nơi đây đã có nền văn minh từ thời
đại đồ đá cũ đến thời đại đồ sắt sớm. Vùng biển Quảng Ngãi cũng là nơi người

15
Chàm sinh sống đông đảo trước thế kỷ XV. Hệ thống phòng Thành Cổ Lũy là hệ
thống thành lũy quân sự kiên cố của người Chàm được xây dựng từ thế kỷ IX.
Phòng thành này có độ cao thuận lợi cho việc quan sát vùng biển, bao gồm
thành Hòn Giàng và Bàn Cờ, là đồn tiền tiêu bảo vệ Cửa Đại, liên kết với thành
Châu Sa ở Tả ngạn Sông Trà Khúc.
Suốt từ những năm 1467 đến 1470, vua Chiêm là Trà Toàn đem quân đánh
phá vùng Hóa Châu, nên sang năm 1471 vua Lê Thánh Tông phải thân chinh
cùng các tướng lĩnh là Lê Niệm, Đinh Liệt, Lê Huy Cát, Hoàng Nhân Thiểm, Lê
Thế, Trịnh Văn Sái, Nguyễn Đức Trung đem quân chinh phạt Chiêm Thành.
Cửa Sa Cần là nơi Vua Lê Thánh Tông đã làm cho quân Chiêm đại bại phải rút
quân về Trà Bàn. Sau đó vua Lê hiếm được Kinh Đô Trà Bàn và lập nên đội
thừa tuyên Quảng Nam, tổ chức lại các Châu Thăng, Hoa, Tư, Nghĩa, đưa binh
lính vào vùng đất này khai khẩn và lập các đồn điền. Từ đó trở đi người Việt,
đặc biệt người Việt ở các vùng Thanh, Nghệ không ngừng vào đây làm ăn sinh
sống.
Hải đảo Lý Sơn ngày xưa là vị trí tiền tiêu của trấn Quảng Nam. Năm 1545
theo cờ Cần vương phù Lê diệt Mạc, Bắc quân đô đốc Bùi Tá Hán đã lấy Cù lao
Ré làm nơi diễn tập chiến trận, và là căn cứ xuất quân để tiến vào đất liền.
Từ thế kỷ XVII, hàng trăm chúa Nguyễn lập đội Hoàng Sa và Bắc Hải để tuần
phòng, canh gác vùng biển đông và tìm kiếm hải vật. Đội Hoàng Sa có 70 người
đều được tuyển mô từ trai tráng khoẻ mạnh ở An Vĩnh - An Hải (Lý Sơn).
Thời nông dân Tây Sơn phất cờ khởi nghĩa, vùng biển Quảng Ngãi cũng là
nơi sản sinh ra nhiều danh tướng theo Nguyễn Huệ đánh Nam, dẹp Bắc, lập nên
nhiều chiến công lẫy lừng. Có thể kể đến những tên tuổi tiêu biểu như: Đô đốc
Nguyễn Văn Huân, đại tứ mã Nguyễn Văn Danh (hai anh em ruột), người làng
Văn Hà, xã Đức Phong, Mộ Đức, sau khi đại thắng quân Thanh ông được vua
Quang Trung phong làm Lại bộ thị lang, rồi Kinh lượt sứ Thanh Hóa; Nữ tướng
Huỳnh Thị Cúc (em ruột của Đô đốc Huỳnh Văn Thuận) là một trong 5 nữ
tướng tài giỏi của quân Tây Sơn. Đô đốc Trương Đăng Đồ, vừa là danh tướng
vừa là văn thần chính trực, liêm khiết vốn dòng họ Trương ở Mỹ Khê, Sơn
Tịnh…(1)
Đến Triều Nguyễn, đất Mỹ Khê - Sơn Tịnh còn sinh ra một nhà chính trị, một
học giả, một nhà thơ nổi tiếng, đó là Thái sư Trương Đăng Quế. Ông từng giữ
nhiều trọng trách dưới ba đời vua Minh Mạng, Thiệu Trị, Tư Đức, vì thế người
đương thời gọi ông là "Tam triều thạc phụ".
Khi Pháp nổ súng vào Đà Nẵng, rồi sau đó chúng chiếm ba tỉnh miền Đông
Nam Bộ, một người anh hùng dân tộc cũng vốn sinh ra ở Tịnh Khê, Sơn Tịnh,
đã lãnh đạo hơn một vạn nghĩa quân ở Gò Công và các tỉnh miền Tây Nam bộ
đánh Pháp, làm cho quân Pháp liên tiếp bị tổn thất nặng nề đó là Bình tây Đại
nguyên soái Trương Định.
(1)
Theo Hồng Nhân - Tư liệu về phong trào nông dân Tây Sơn trên đất Quảng Ngãi, tạp chí Cẩm Thành số
10, trang 48.

16
 Một trong những chiến sĩ yêu nước chống Pháp tiêu biểu của Quảng Ngãi là
Thái Thú. Ông đã từng lãnh đạo nhân dân phía đông Tư Nghĩa nổi dậy tiêu diệt
đồn Cổ Lũy, giết chết tên chủ sự Pháp là Regnart. Thái Thú cũng là người sinh
ra trong một gia đình nông dân ở Thu Xà (Nghĩa Hòa, Tư Nghĩa).
Trong hai cuộc kháng chiến chống Pháp và Mỹ vùng biển Quảng Ngãi luôn là
nơi cung cấp nhân lực, vật lực quan trọng cho kháng chiến. Vùng đất này đã
sinh ra những chiến sĩ cách mạng vô sản tiêu biểu như: Trần Kỳ Phong ( Châu
Me, Bình Châu), Trương Quang Trọng (cũng là gốc gắc họ Trương ở Mỹ Khê,
Sơn Tịnh), Võ Tòng (Phổ Minh, Đức Phổ), Võ Sĩ (Đức Minh, Mộ Đức),
Nguyễn Năng Lự ( Nghĩa Phú, Tư Nghĩa), Trương Quang Giao (Tịnh Khê, Sơn
Tịnh).
Vùng biển Quảng Ngãi cũng là nơi còn lưu giữ nhiều di tích lịch sử - văn hóa.
về di tích cách mạng tiêu biểu có chiến thắng Vạn Tường (8/1965). Đây là địa
phận thuộc xã Bình Hải, Bình Sơn. Nơi đây quân và dân ta đã tiêu diệt cuộc
hành quân lớn của Mỹ mang tên "Ánh sao" từ đường bộ, đường thuỷ, đường
không 919 tên Mỹ bị tiêu diệt, 22 xe tăng và xe các loại của địch bị bắn cháy, 13
máy bay Mỹ bị bắn rơi.
Đại đại Đám Toái, Bình Châu nằm ở trung tâm bán đảo Ba - tân - gân cũng là
một di tích cách mạng tiêu biểu của tỉnh Quảng Ngãi. Nơi đây có một đại đạo
dài hơn 100m, sâu trong lòng đất 5m, là nơi trong kháng chiến chống Pháp quân
Việt Minh thường xuyên tổ chức luyện tập quân sự, chuẩn bị tổng khởi nghĩa.
Trong kháng chiến chống Mỹ, đây chính là Trạm phẫu thuật tiền phương với
mật danh là A100 của Quân khu V trong những năm 1965-1966.
Vùng biển Quảng Ngãi cũng là nơi ghi dấu sự khủng bố, thảm sát khốc liệt
của đế quốc Mỹ, tiêu biểu là di tích căm thù Sơn Mỹ (nay là Tịnh Khê, Sơn
Tịnh) 504 người dân vô tội gồm phụ nữ và trẻ em đã bị lính Mỹ sát hại.
Về di tích kiến trúc, vùng biển Quảng Ngãi là nơi có nhiều di tích kiến trúc cổ
nổi tiếng, tiêu biểu có chùa Ông ở Thu Xà (Nghĩa Hòa), chùa Hang ở Lý Sơn.
Đây là hai ngôi chùa đã được Bộ Văn hóa xếp hạng di tích lịch sử văn hóa quốc
gia. Chùa Ông ở Thu Xà xây dựng từ năm 1821, là ngôi chùa còn nguyên vẹn
kiểu kiến trúc cổ xưa và nhiều tượng Phật quý giá. Chùa Hang ở Lý Sơn do
những vị tiền hiền của đảo này tôn tạo từ đầu thế kỷ thứ XVIII. Riêng về Lý
Sơn, nơi đây còn đậm đặc các di tích kiến trúc cách đây hàng vài trăm năm
trước, như chùa Đục, đền Thiên -y-a-na, các lăng Ông Nam Hải, đình làng Lý
hải, đình Bà Roi…
Trên đây là vài nét sơ lược về đất nước và người vùng biển Quảng Ngãi. Thiết
nghĩ việc phác họa ở trên cũng là điều cần thiết, bởi lẽ muốn xem xét một vùng
văn học bao giờ cũng phải bắt đầu bằng việc xem xét điều kiện tự nhiên, điều
kiện lịch sử của vùng đất ấy. Trong phần giới thiệu nội dung của đề tài này chắc
hẳn bạn đọc sẽ gặp lại ít nhiều tên đất, tên người, những kỳ tích, những huyền
thoại của các bậc tiền bối khai phá và xây dựng vùng đất này.

17
 CHƯƠNG II
CA DAO VÀ NHỮNG THỂ LOẠI LIÊN QUAN ĐẾN CA
DAO

I. VỀ TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU, SƯU TẦM

Trong suốt gần 2 năm qua chúng tôi đã sưu tầm hơn 3.000 bài ca dao và
những thể loại gần gũi với ca dao như tục ngữ, vè, hát đối đáp, hát nhân ngãi…ở
vùng biển Quảng Ngãi. Với số lượng như vậy chưa phải lớn lắm, và cũng chưa
phải đã toại nguyện. Thực tế điền dã cho thấy, việc khai thác hết vốn liếng của
một nghệ nhân đã là một việc hết sức khó khăn và phải cần đầu tư nhiều thời
gian, đó là chưa kể đến việc vì lý do này, lý do khác nghệ nhân đó không cung
cấp tư liệu được.
Ngoài việc chú trọng đến các nghệ nhân là những người lớn tuổi theo cách
sưu tầm đơn lẻ, chúng tôi còn chú trọng đến các buổi sinh hoạt dân gian. Chính
trong những buổi sinh hoạt này các nghệ nhân có điều kiện phô diễn tâm tình và
dễ dàng gợi nhớ những bài ca tưởng đã lãng quên trong tâm thức của họ. Tuy
nhiên, theo cách này, việc thu lượm kết quả cũng có những hạn chế, bởi không
thể cắt chữ chưa rõ qua giọng hát (khi hát có người chỉ thuần tuý sử dụng tiếng
địa phương).
Trong tập này chúng ta chọn giới thiệu những bài ca dân gian tương đối được
xem là hoàn chỉnh. Khi có điều kiện chúng tôi sẽ giới thiệu số bài còn lại, đặc
biệt là những bài hát hò hát hố. Với gần 10 băng cassette thu được, chủ yếu vẫn
là hát hò hát hố. Tục ngữ, ca dao thường ngắn gọn, như hát hò hát hố thường là
quá dài. Có người hát nhầm từ bài này sang bài khác, hoặc có khi quên hẳn một
vài câu.
Căn cứ vào nội dung, tính chất của bài hát chúng tôi tạm chia thành hai loại:
ca dao và những thể loại gần gũi với ca dao. Đây là cách chia mà một vài công
trình về văn học dân gian trước đây cũng đã làm. Sở dĩ chia như vậy là vì số
lượng ca dao tương đối nhiều, đa dạng và phong phú hơn các thể loại khác như
tục ngữ, vè, hát hò, hát hố… Mặc khác gọi là những thể loại gần gũi với ca dao
là xét ở chỗ chúng đều là những bài hát, câu hát, câu nói có vần có điệu được
lưu truyền trong dân gian từ đời này sang đời khác.
II.CA DAO CỦA MỘT VÙNG ĐẤT.
Trong phần sưu tập chúng tôi chia ca dao biển Quảng Ngãi theo đề tài. Những
câu ca dao phản ánh quan hệ với thiên nhiên, đất nước, lao động sản xuất, kinh
nghiệm sản xuất, ngành nghề truyền thống được gọi chúng là ca dao về thiên
nhiên và lao động sản xuất. Những câu ca dao phản ánh những quan hệ bao gồm
tình yêu nam nữ, những vấn đề hôn nhân, những quan hệ vợ chồng, quan hệ
giữa cha mẹ với con cái, giữa mẹ chồng và nàng dâu, thái độ của nhân dân với
giai cấp địa chủ phong kiến, với thực dân đế quốc… được chia thành 3 mảng đề

18
tài khác nhau: Tình yêu nam nữ; hôn nhân và gia đình; ca dao chống phong
kiến, đế quốc; ca dao phản ánh những quan hệ xã hội khác.Thực tế việc phân
chia này cũng có tính chất tương đối chỉ chia ca dao làm hai loại là ca dao trữ
tình và ca dao trào phúng (1). Chúng tôi e rằng việc phân chia này sẽ làm người
đọc khó theo dõi những vấn đề ca dao cần biểu đạt. Các nhà nghiên cứu văn học
dân gian xem bản chất của ca dao là trữ tình, ngay cả thái độ phê phán thực dân
đế quốc cũng là sự phê phán có tính chất trữ tình, được thông qua hình ảnh, vần
điệu, nhưng không lẽ xếp những câu ca dao như thế này: "Bình Đông có tiếng
đánh Tây; Có gan đánh Mỹ phá vây mấy lần" hoặc "Cha đời mấy đưa theo Tây:
Mồ ông mã bố roi dày biết chưa?" là ca dao trữ tình? Việc phân chia theo cách
của tục ngữ ca dao dân ca Việt Nam", "Ca dao Nam Trung bộ" (2) và một vài
công trình khác là hợp lý. Chúng tôi đã chọn phân chia theo hướng này.
Về thiên nhiên, trong ca dao vùng biển Quảng Ngãi không hiếm những câu ca
nói về quê hương Quảng Ngãi nói chung và về vùng biển Quảng Ngãi nói riêng.
Nhân dân dù ở đâu cũng có quyền tự hào về quê hương xứ sở của mình. Không
cứ gì người vùng biển chỉ nói và hát về sông nước, thuyền bè, cá mắm… Là
người dân của miền sông núi Ấn -Trà họ có quyền tự hào về sông Trà, núi Ấn,
về những guồng xe nước 12 bánh tròn, về những đặc sản nổi tiếng kẹo gương,
đường phổi mạch nha… Người vùng biển Quảng Ngãi có quyền hát về vùng đất
giàu quế thơm và một thời cũng giàu tơ lụa.
"Ai về Quảng Ngãi mà xem
Bài tơ vàng óng đồng ken lúa vàng
Hoặc
Ai về Quảng Ngãi cho tôi gởi tí quan tiền
Mua giùm miếng quế lâu niên
Đêm về trị bệnh khỏi phiền bà con"
Tuy nhiên, người vùng biển Quảng Ngãi cũng có niềm tự hào riêng về vùng
đất của họ. Đó là vùng đất có "Lắc lìa biển trải thảm xanh; Lô nhô sóng bạc trổ
cành hoa tươi", có "Thu Xà ngọt lịm kẹo gương", có "Củ lang Long Phụng
mỏng vỏ đỏ da", có xóm Câu -Cổ Luỹ dệt nhiều chiếu đẹp, có phong cảnh Sa
Huỳnh "bừng bừng tảng sáng" nhấp nhô Hòn Son, Hòn Chữ, Hòn Nhọn, Hòn
Lừa… và lạ thay, có khá nhiều câu ca dao ngợi ca Lý Sơn có 5 ngọn ngũ hành
sơn, có cảnh đẹp chùa hang, có "bốn mùa sóng cả sóng trào vỗ reo", có bánh ít
lá gai đã trở thành món ăn truyền thống… Lòng tự hào về quê hương xứ sở
chính là biểu hiện của tình yêu thiêng liêng nhất, đó là yêu đất nước, yêu Tổ
Quốc bắt đầu bằng sự tha thiết gắn bó với những gì thật đơn giản, thật gần gũi,
là dừa Mỹ Á, là chiếu xóm Câu, là "Cá cơm, cá nục, cá ồ; Dưa gan, sọc mướp lô
nhô biển này…"
Yêu quê hương, đất nước bao giờ cũng gắn với ý thức lao động sản xuất. Cần
cù, siêng năng là một đức tính tốt đẹp của người Quảng Ngãi nói chung, người
vùng biển Quảng Ngãi nói riêng. Họ cần mẫn đến mức:
Sớm mai lên núi quơ củi đốt than
Chiều về xuống biển đào hang bắt còng
(1)
Xem " Một trăm câu ca dân gian Quảng Ngãi", Sở VHTT Quảng Ngãi -1993
(2)
Xem danh mục tài liệu tham khảo

19
 Có nghĩa là họ làm tất tật để giải phóng mình khỏi đói nghèo. Sự khắc nghiệt
của môi trường lao động không làm họ nản chí. Có ra khơi mới thấy con người
bé nhỏ trước biển cả mênh mông. Thời xưa người dân biển ra khơi chỉ có chiếc
ghe bầu nhỏ bé chứ làm gì có tàu to, thuyền lớn. bão bùng, giông tố luôn là một
mối đe doạ khủng khiếp. Cầu trời, khấn phật thành một lẽ đương nhiên:
Thuyền ngược ta khấn gió nồm
Thuyền xuôi ta khấn mưa nguồn gió may

Lạy trời gió thổi pheo pheo

Để cho thuyền chị thẳng lèo ra khơi….

Bằng thực tế và kinh nghiệm trong nghề nghiệp người dân chài biết khó nhất
trong nghề đi biển là làm nghề gì. Trước đây họ cần. Trong ba cái khó, theo họ
là
Nhất thời xóm ruộng khiêng ma
Nhì thì hò hát thứ ba câu cần
Câu cần cũng chỉ là cái khó thứ ba thôi. Đám tang mà phải khiêng quan tài
qua xóm ruộng mới là gian khó nhất, rồi tới cái khó của việc hò hát. Hò hát đâu
có dễ, đâu phải ai cũng xó khả năng ứng biến trong những cuộc chơi hát đối lập,
hát huê tình, hò đầm nền, hò giã gạo…
Vì tình yêu quê hương, vì cùng chung gian khó nên họ có ý thức đoàn kết để
lao động sản xuất . Gian khổ càng nhiều thì sự cố kết cộng đồng càng thành một
lẽ đương nhiên. Chỉ có cố kết mới đem lại những hiệu quả lớn, mới mong vượt
qua đói nghèo tăm tối, mới có sự no ấm yên vui cho xóm làng. Đi làm biển mà
không cùng chung tay chèo tay lái, không tương trợ lẫn nhau thì khó có thể vượt
qua sóng to, gió dữ giữa Sa Huỳnh , ngoài việc miêu tả cảnh vật thiên nhiên, sự
phong phú của các loại cá, ta thấy ở đây còn có tinh thần gắn bó với nhau của
người dân chài:
Rủ nhau ta bủa một dây
Mỗi thợ mỗi tía chở đầy mà thôi
Cùng với tình yêu quê hương đất nước gắn với ý thức lao động sản xuất, cũng
như bất cứ ở đâu, tình yêu quê nam nữ luôn là một đề tài muôn thuở của các
sáng tác văn học, dù là thành văn hay truyền khẩu, đặc biệt trong các sáng tác
bằng văn vần. "Truyện Kiều", "Lục Vân Tiên", "Bích câu kỳ ngộ", "Phan
Trần"… trong nền văn chương Việt Nam đã minh chứng điều đó. Trong kho
tàng ca dao Việt Nam nói chung bao giờ ca dao về tình yêu trai gái cũng chiếm
số lượng lớn. Không những thế, những bài ca dao hay nhất, những câu ca dao
hay nhất cũng nằm trong mảng đề tài này. Ca dao vùng biển Quảng Ngãi không
nằm ngoài qui luật đó.
Hơn 250 bài với 1500 câu đề tài tình yêu nam nữ trong tập này đã phản ánh
các sắc thái, các cung bậc tình cảm, những nỗi niềm riêng, chung của bao trai
gái yêu nhau, hay nói khác hơn đó là những thiên tình ca muôn vần muôn điệu.
Tình yêu nam nữ của người bình dân bắt đầu thường là liên quan đến xóm
làng, đồng ruộng, biển cả, nghề nghiệp, là sự cảm thông với những nỗi bần bàn
cơ cực của nhau, là thứ tình yêu không hề vì vụ lợi mà cần có ngãi, có nhân:
20
 Sớm mai em ra ngồi bờ cỏ chỉ
Em suy em nghĩ hột lụy nhỏ tuôn
Không hiếm chi nơi tiền vạn lúa muôn
Em thấy anh nghèo có ngãi em thương luôn cho vẹn tình
Cô gái là nhân vật trữ tình trong bài ca dao này cũng tính toán và so đo lắm
chứ, nhưng lấy gì so được với cái ngãi, cái nhân? Cái ngãi cái nhân mới là cái
giá cao nhất, là thứ hơn "tiền vạn, lúa muôn”. Bởi thế nên “em thưuơng luôn cho
vẹn tình”. Hình như có cái gì đó hơi hóm hỉnh, nhưng đâu có gì là lạ vì con
người ở đây vốn dĩ đã “thuơng thì thương cho chắc, thương cho chặt cho bền;
Đừng thương lở dở bắt đền cho uổng công”. Mà chưa hết, đã thương “dữ dội”
như vậy thì cần có sự thủy chung vô hạn. Đã yêu thì yêu đến răng long đầu bạc,
đến chết cũng phải chôn chung nấm mồ:
Thề nguyền sau trước nhất ngôn
Sống nằm chung gối, thác chôn chung mồ

Và đây là sự cương quyết:

-Thà rằng tử tuyết cho luôn
Dao thà kề cổ thiếp không buông nghĩa chàng

- Dao vàng kề cổ ai ơi
- Chết thời chịu chết lìa đôi không lìa
Để đảm bảo sự chung thủy, người xưa cần có một lời giao ước. Nhiều câu ca đã
nói lời thề nguyền: “Chàng ơi ở lại để nghe em thề”, “em nguyền cùng anh một
miếng tóc mai”, “qua nguyền cùng em trước miễu sau chùa”, “lời nguyền xẻ
núi tan rừng”…Nhiều khi có cả lưòi thề, nói như dân gian, đó là “lời thề độc”:
Thiếp mà ăn ở hai lòng
Trởi tru đất diệt không mong thấy chàng
Lời nói thô kệch này là biểu hiện sự dứt khoát trong tình cảm. Nhưng sự dứt
khoát trong tình cảm cũng còn được diễn đạt bằng cách khác, tình cảm hơn, hình
ảnh hơn:
Trăm năm giữ trọn lời nguyền
Sóng xô mược sóng đảo thuyền mược ai
Tình em nghĩa rộng lâu dài
Lòng em nào phải hoa lài trôi sông

Bao giờ trên núi hết ong

Dưới đồng hết cỏ trong lòng hết thương

Càng đề cao sự chung thủy càng căm ghét thói bội bạc. Từ lâu, bội bạc đã
thành lẻ thường tình của thói đời. Nhưng hơn đâu hết ca dao lên án nhiều về thói
bội bạc. Trong kho tàng ca dao Việt Nam không hiếm nói về kẻ bạc tình như:
“Có cam phụ quýt có người phụ ta” hay “Trách người phơi lúa uống thưa;
Chèo thuyền trên động khéo lừa duyên em”…Tuy lên án nhiều như vậy, song

21
không có ở vùng đất nào lại nói về thói bạc tình bằng cách răn đe mà ý nhị như
người Quảng Ngãi:
Trời mưa lâu cho đá nọ thành rêu
Đứa nào ở bạc con dế kêu thấu trời
Đáng lý kẻ ở bạc sẽ bị nguyền rủa thậm tệ, bị trời tru đất diệt, theo logic bình
thường, trong suy nghĩ của quảng đại nhân dân, ấy vậy mà, ở bạc thì chỉ có
“con dế kêu thấu trời”!
Nhưng không phải chỉ có bội bạc, yêu đương gặp những chuyện trục trặc, trắc
trở khác là lẻ bình thường. Vì đã “thương” theo cách thương yêu như vậy nên
khi gặp cảnh ngộ éo le là dường như họ không thể chịu đựng được, là phải đấm
ngực kêu trời, là “dậm chân xuống đất cái bon”, là đàm đìa “lệ sa”, “lụy nhỏ”.
Mà chắc gì đã khóc than khi trắc trở. Tình yêu và nỗi buồn khi gắn liền với
nhau. Hình như khi yêu người ta mới hết buồn. Và hơn thế nữa, khi yêu mới có
ý thức sự cô đơn. Nỗi cô đơn càng vò xé khi trống vắng bạn tình, càng vò xé khi
yêu dữ dội. Thế là nước mắt nhỏ tuôn. Khó có thể thấy trong áng văn chương
nào có mối tình thắm thiết nồng nàn nhưng cũng đầm đìa nước mắt như như mối
tình của một cô gái nào đó ở xứ này:
Ngó lên trời, trời cao lồng lộng
Ngó xuống biển biển rộng thinh thinh
Ngó ra ngoài dạ buồn tình
Đêm nằm nưúơc mắt nhỏ như bình trà nghiêng
Đêm nằm nước mắt triền miên
Áo em năm vạt ướt liền cả năm
Và đây là hình ảnh đẹp và rất đỗi cô đơn:
Dời chân bước xuống ghe buôn
Sông bao nhiêu gợn dạ buồn bấy nhiêu
Dựa cột buồm gió thổi hiu hiu
Nước mắt ra lai láng múi dây lưng điều không khô

Càng nén lại buồn đau, càng buồn đau thêm. Những uất ức may ra chỉ có thể
chảy ra ngoài được cùng với nước mắt. Ca dao tình yêu trong tập này có quá
nhiều những câu thơ như “Lụy rơi khăn chặm không ngừng”, “Tay bưng nước
mắt chảy đầy chén cơm”, hay “lòng ta thương bạn nước mắt đà lộn cơm”, “Bao
nhiêu lệ ứa thương chàng bấy nhiêu”,hoặc “Đi rồi châu lụy lại không muốn về”,
“Đó rưng rưng nước mắt đây có khi khóc thầm”…
Yêu tha thiết đến nhường vậy nhưng trai gái yêu nhau thời xưa đâu có dịp để
thổ lộ tâm tình cùng nhau. Dù thương nhau đến độ “trầu hết lá lương, cau hết
nửa vườn” nhưng cứ phải giấu cha giấu mẹ, giấu miệng thế gian. Lễ giáo phong
kiến quái ác đã dồn họ vào thế bí của tình cảm, chỉ có nơi “thanh vắng” mới gỡ
được chút ít thế bí đó. Nhiều câu ca nói đến việc phải ra nơi “thanh vắng để
ngồi để than”. Thật tội nghiệp khi ta nghe cô gái nói với chàng trai:
Miệng thế gian họ đồn lắm anh ơi
Gỉa đò lơ, giả đò lảng như hồi chưa thương
hoặc:

22
 Ngồi buồn tước lạt bẻ cò
Dẫu thương cho mấy giả đò làm lơ
Yêu thương thắm thiết nhưng cần sự kín đáo, có kín đáo mới “qua mặt” thứ
lể giáo lỗi thời, vượt lên trên thói thường đang ràng buộc ở đời. Hình như lúc
này đây chế độ “ cha đặt đâu con ngồi đó” đã bắt đầu lung lay. Sự tự do yêu
thương đã trở thành khát vọng chính đáng của đông đảo tầng lớp thanh niên
dưới chế độ phong kiến lạc hậu.
Tóm lại, ca dao vùng biển Quảng Ngãi về tình yêu nam nữ là những đoạn,
những khúc tình ca phô diễn tâm tình của trai gái, mà ở đó, các trạng thái tình
cảm được biểu lộ khi quá thắm thiết nồng mặn, khi quá cay đắng xót xa. Tất cả
là một bản hòa điệu ngợi ca tình yêu thủy chung., chân thành, cảm thông, ghét
thói lừa phỉnh , bội bạc, là tiếng thở than đầy thương đau trước mất mát của
hạnh phúc tình ái, trước lể giáo phong kiến lỗi thời, là tiếng vọng thiết tha về sự
tự do yêu thương, tự do định đoạt tình cảm trai gái riêng tư. Không phải tất cả,
nhưng chắc chắn trong tâm thức của người vùng biển nói riêng, người Quảng
Ngãi nói chung, nhiều câu ca về tình yêu, cùng với thời gian, sẽ còn đọng lại
mãi mãi.
Gắn tình yêu nam nữ, ca dao vùng biển Quảng Ngãi phản ảnh một cách sâu
sắc mối quan hệ hôn nhân và gia đình. Suốt hàng nghìn năm sống trong luật
pháp và đạo lý phong kiến, nhân dân lao động chịu nhiều áp bức và thiệt thòi,
không chỉ bị áp bức và thiệt thòi trong những quyền lợi về kinh tế mà còn trong
những quyền lợi xã hội. Về kinh tế, họ thật sự bị bóc lột đến tận xương tủy dưới
roi vọt của giai cấp địa chủ. Về xã hội họ luôn là những kẻ thấp cổ bé họng, kêu
trời không thấu dưới gông cùm của quan lại, cường hào và những thứ lể giáo cũ
kỷ lối thời. Riêng về phương diện hôn nhân và gia đình họ phải chịu những ràng
buộc nghiệt ngã, mà kẻ luôn phải gánh nặng những oan nghiệt đó chính là người
phụ nữ. Dường như người phụ nữ không có tài sản gì riêng và cũng không có
quyền lợi gì khác khi về nhà chồng, trừ một quyền là được sinh con đẻ cái. Họ
thật sự như một kẻ làm thuê, hay đúng hơn là kẻ ở đợ cho cha mẹ chồng. Dù biết
vậy nhưng họ cũng không được kêu ca than thở, chỉ cốt mong sao đuợc lòng cha
mẹ chồng. Thật tội nghiệp khi nghe cô gái than:
Trắng da vì bởi phấn vùi
Đen da vì bởi em ngồi chợ trưa
Phận nghèo dãi nắng dầm mưa
Chỉ lo cha mẹ vẫn chưa vừa lòng
Chế độ trao duyên theo kiểu bán con trở thành một hệ lụy xót xa mà chính ngưòi
con phải chịu ngậm đắng nuốt cay:
Bầu non ăn bắp phải eo
Tuổi em còn nhỏ mở mèo chi đâu
Tuổi em mười sáu tuổi đầu
Cha mẹ sở định làm dâu nhà người
Nói ra sợ chúng bạn cười
Đôi ba trận thảm chín mười trận cay
Công việc chẳng kịp trở tay
23
 Nhịn thèm nhịn lạt hổng ngày nào no
Mẹ chồng sắc sảo gay go
Tấm quần tấm áo chẳng cho mặc lành
Đêm thời thức đủ năm canh
Ngày thời bỏ cỏ gánh phân hổng rời”
Bởi họ biết rằng:
Có chồng thời phải theo chồng
Đắng cay cũng chịu mặn nồng cũng cam
Đã vậy nhưng có người còn bội bạc, rượu chè, dối vợ lừa con, đó là chưa kể
dến chồng chung vợ chạ. Chuyện năm thê bảy thiếp vốn chẳng có gì lạ, bởi luật
pháp phong kiến không ngăn cấm, nó luôn bảo bệ quyền lợi của người chồng,
bảo vệ cả chuyện “cưới vợ lớn làm nhà son đỏ, cưới vợ nhỏ làm nhà sơn đen”.
Đằng sau tiếng thở than của người phụ nữ ý thức thân phận của họ là sự đòi
hỏi cần phải được giải phóng khỏi ràng buộc lể giáo và những định kiến cũ kỹ,
lỗi thời. Đó chính là tư tưởng chủ đạo của những bài ca dao về hôn nhân gia
đình trong vốn ca dao vùng biển Quảng Ngãi. Nhưng không phải chỉ có vậy, ở
đây ta còn thấy có nhiều bài ca dao nói về đạo hiếu nghĩa, tình chồng vợ. Hiếu
và tình luôn được đặt song song trước cánh cửa gia đình. Cả hai không thể đem
so đo, cân đếm, bởi không thể biết được “bên tình, bên hiếu bên nào nặng hơn”.
Chuyện hiếu thảo thì thời nào cũng được coi trọng, càng được coi trọng hơn
trong thời buổi “Trai thời trung hiếu làm đầu; Gái thời tiết hạnh là câu trau
mình”. Ngày nay chúng ta nói nhiều đến sự “xuống cấp” về đạo đức, trong đó
có sự xuống cấp về đạo lý gia đình. Có lẻ một phần do điều kiện chiến tranh
nhiều khi chúng ta đã để một bên việc dạy dỗ con cái đạo làm người. Thời xưa
khác hơn, ông cha ta luôn chú trọng đến lể nghĩa, hiếu thuận. Có được điều đó
không phải chỉ nhờ đến đạo lý của Khổng Mạnh, các gương hiếu thảo của Mạnh
Tử, Tuân Tử, Tăng Sâm…trong “Nhị thập tứ hiếu” mà còn bắt nguồn từ đạo lý
tốt đẹp của người Việt Nam. Người Việt Nam nào mà chẳng thuộc lòng câu ca
dao: “Công cha như núi Thái Sơn; Nghĩa mẹ như nước trong nguồn chảy ra…”
Người vùng biển Quảng Ngãi cũng nói về sự hiếu thảo ấy:
Đói lòng ăn hột chà là
Để cơm nuôi mẹ, mẹ già yếu răng”

Ngó lên hòn núi tám cân

Bạc vàng chất đống không bằng công mẹ già
Sớm thang trưa thuốc chiều trà
Gắng công nuôi dưỡng mẹ già vài năm
Ơn bằng của vạn tiền trăm
Anh không nhớ khi bú mớm lúc nằm trong nôi.
Ca dao vùng biển Quảng Ngãi còn nói về mối quan hệ giữa mẹ chồng và nàng
dâu (đây là mối quan hệ “không mấy tốt đẹp” trong ý thức của người bình dân
cũ), về thân phận kẻ mồ côi, về sự túng quẫn, bần hàn trong gia đình…

24
 Về hôn nhân gia đình, phải nói rằng ca dao vùng biển Quảng Ngãi đã phản
ảnh được tâm tư, tình cảm của con người ở vùng đất này trên các mối quan hệ
nhiều chiều, giữa vợ với chồng, giữa con cái với cha mẹ, giữa các thân phận mà
thường là những thân phận bất hạnh như kiểu:
Còn cha gót đỏ như son
Đến khi cha chết gót son đen sì
hoặc:
Gánh cực mà đổ lên non
Còng lưng mà chạy cực còn chạy theo
Bên cạnh ca dao trữ tình, vùng biển Quảng Ngãi cũng còn lưu giữ nhiều bài
ca dao kháng chiến. Ca dao vùng biển Quảng Ngãi cũng đã góp một tiếng nói
quan trọng trong việc động viên, khích lệ nhân dân đứng lên chống Pháp, đuổi
Mỹ, giành lấy độc lập tự do cho Tổ Quốc.
Có nhiều bài ca dao ở vùng biển Quảng Ngãi thể hiện rỏ lòng căm thù sâu sắc
bọn phong kiến Đế Quốc. Họ ý thức rỏ đâu là kẻ thù của họ:
Ai ơi nhớ lấy câu này
Cướp đêm là giặc, cướp ngày là quan
Nhiều ca dao ở vùng đất này nói về chuyện “càng ngày sưu nặng thuế cao”.
“bạc ngãi vong ân”, cầm súng cho đế quốc là “mồ ông mồ mả bố voi dày”, “dứt
cái dây nghĩa tình”…Càng căm thù phong kiến, đế quốc bao nhiêu họ càng căm
ghét kẻ phản bội Tổ Quốc, phản bội nhân dân bấy nhiêu, họ càng ủng hộ công
cuộc kháng chiến của Đảng và Cách mạng mà đứng đầu là Chủ tịch Hồ Chí
Minh vĩ đại. Đây là tâm tình của chàng trai vào bộ đội:
Em về thưa mẹ cùng cha
Anh vào bộ đội mai ra chiến trường
Anh đi bảo vệ biên cương
Mai này đất nước huy hoàng có nhau
Đất nước huy hoàng, tự do độc lập trở thành cái đích của tình yêu, bởi lúc này
đây, với họ cái riêng và cái chung đã hòa quyện làm một:
Bao giờ đất nước bình an
Tự do, độc lập thiếp với chàng gặp nhau
Họ tự nguyện vào Vệ quốc đoàn, tự nguyện đi theo tiếng “mỏ giục dân công”.
Bởi họ thật biết ơn cụ Hồ, biết ơn Cách mạng đã đem đến cho họ sự no đủ:
“Mãn mùa cấy gặt đã xong
Nợ em trả sạch còn trong cái bồ
Lúc này là lúc giảm tô

25
 Ơn này ơn của cụ Hồ Chí Minh
Ta nhìn hột lúa xinh xinh
Lúa bao nhiêu hột thắm tình bấy nhiêu”
Hàng nghìn năm sống trong tăm tối đói nghèo, sưu cao, thuế nặng, nên những
hạt lúa giảm tô “còn trong cái bồ” của họ bây giờ đây thật đáng quý, thật thắm
tình, thắm nghĩa, nó thể hiện rỏ công lao của cuộc kháng chiến, ý nghĩa lớn lao
của cuộc cách mạng Tháng Tám vĩ đại và những chính sách của Đảng và Chủ
tịch Hồ Chí Minh sau năm 1945.
Không ở đâu có những câu ca dao nói về tinh thần cách mạng, tinh thần
kháng chiến sâu sắc nhưng mộc mạc, chân chất như những câu sau đây của
những người vùng biển Quảng Ngãi:
Em ra gánh lúa vào kho
Nghe tin Bắc Bộ thắng họ lo quá chừng
Ngày thường em gánh sáu ang lưng
Bữa nay em gánh đôi nừng tám ang
Mừng vui chân bước nhịp nhàng
Hai vai trĩu nặng lúa vàng đánh Tây
Ngoài kia xác giặc chết đầy
Em ra nộp thuế để vây quân thù
Rõ ràng, ca dao kháng chiến ở vùng biển Quảng Ngãi thể hiện rỏ một thái độ
oán thù, ơn nghĩa phân minh, một tấm lòng yêu nước nồng nàn, một tinh thần
cách mạng sâu sắc, nhân dân và gia đình, tinh thần chống áp bức, phong kiến…
ca dao vùng biển Quảng Ngãi còn phản ảnh những mối quan hệ giữa con người
với con người, những quan niệm, những triết lý sống, là những bản phức hợp về
thế thái nhân tình:
-Bãi dài thuyền chạy sóng lừa
Đố ai ăn ở cho vừa ý ai

-Cá không cắn câu bảo rằng cá dại

Vác cần về nghĩ lại các khôn

-Sống thì người chẳng cho ăn

Chết thì xôi thịt làm văn tế ruồi
…
Cùng với ca dao phong phú và đa dạng, phô diễn các cung bậc tình cảm, phản
ảnh nhưng tâm tư nguyện vọng của quần chúng nhân dân và các mối quan hệ xã
hội, vùng biển Quảng Ngãi cũng là nơi lưu giữ nhiều câu tục ngữ, nhiều bài vè
đặc sắc, đặc biệt là vốn hát hò, hát hố.
Về tục ngữ, có thể thấy rằng đây là nơi tục ngữ xuất hiện nhiều trong lời ăn
tiếng nói hàng ngày của nhân dân địa phương. Đó chính là những câu nói ngắn
26
gọn, hàm súc, có vần có điệu, là những nhận xét, phán đoán, có khi là một kinh
nghiệm, một chân lý về hiện tượng trong tự nhiên, hoặc trong đời sống xã hội .
Bởi tục ngữ ngắn gọn, có vần có điệu nên dễ thuộc, dễ nhớ, chính vì dễ thuộc dễ
nhớ mà khó phân biệt được sắc thái địa phương. Về hiện tượng khí tượng có
những câu thơ:
-Mống đông vồng tây
Chẳng mưa dây cũng gió giật
- Nước ngời, trời động
- Sao dày thì mưa
Sao thư thì nắng

-Ông tha mà bà chẳng tha

Làm nên cái lụt hăm ba tháng mười
…
Về kinh nghiệm lao động sản xuất có những câu như:
-Trời nắng tốt dưa
Trời mưa tốt mướp

-Trông lang đất lạ

Gieo mạ đất quen

-Nồm động đất

Bấc động khơi
Nhưng hầu hết tục ngữ thường nói về những triết lý sống, những kinh nghiệm ở
đời, cánh đối nhân xử thế. Bởi chúng được đúc kết từ hàng nghìn năm nên kết
cấu nội dung có tính chất bền vững, Ví dụ như những câu:
-Ăn không lo
Của kho cũng hết

-Ra đường hỏi già

Về nhà hỏi trẻ

Thùng rỗng kêu to

-Chưa học bò
Chớ lo học chạy

Một trong những thể loại khác gần gũi ca dao là vè. Vè là những sáng tác tự
sự dân gian có vần, có điệu, theo các thể thơ dân tộc, mà chủ yếu là thể bốn chữ.
Có nhiều loại vè như vè về thế sự, vè về lịch sử, và các nhân vật lịch sử, vè về
hoa trái, cây có thiên nhiên, vè về nghề nghiệp, vè cổ động…có khi nhân dân
dùng vè để phê phán các thói hư tật xấu trong xã hội, có khi để ca ngợi một sự
kiện lịch sử, một nhân vật anh hùng nào đó (như vè Vè Chàng Lía), hoặc có khi
thuần túy chỉ nhằm ca ngợi vẻ đẹp của thiên nhiên (như vè Hoa trái), một bản
tổng kết hải trình (như vè các lái)…Ở vùng biển Quảng Ngãi không thiếu như
bài vè về các đề tài này, như vè về mẹ chồng nàng dâu, vè chiến thắng Vạn
27
Tường, vè về các loại cá, các loại chim và nhiều bài vè về Các lái. Rất tiếc trong
quá trình sưu tập, nhiều bài chưa được hoàn chỉnh. Trong tập này chúng tôi chỉ
chọn giới thiệu một số bài tạm coi là tiêu biểu. Vè chiến thắng Vạn Tường kể lại
trận chiến đáu oanh liệt của quân và dân ta chống lại cuộc hành quân mang tên
“Ánh sao” của Mỹ, là một bản ghi kết quả về sự thiệt hại nặng nề của quân giặc,
và sự thắng lợi to lớn của ta, là lời động viên, cổ vũ lớn lao trong cuộc kháng
chiến chống giặc Mỹ xâm lược. Trong tập này còn có mấy bài vè về cá biển.
Các bài này kể tên các loại cá trong mênh mông biển cả, là sự tự hào về sự
phong phú các loại cá ở biển quê hương, là sự cầu mong cho nhân dân được mùa
cá rộ:
Đặng màu không thiếu cá chi
Ơn trời ơn biển tạc ghi trong lòng
Cùng với các loại thơ ca dân gian khác, các loại hò cũng xuất hiện ở vùng
biển Quảng Ngãi, hò bả trạo là một điển hình. Hò bả trạo là một làn điệu dân ca
dùng trong những buổi tế cúng cá Ông ở các Vạn chài. Hiện nay ở vạn Đông
Yên (Bình Dương) và vạn Hải Ninh (Bình Thạnh) vẫn còn duy trì và phát triển
hình thức sinh hoạt dân gian này. Toàn bộ bài Hò bả trạo sưu tập được như một
kịch bản dân ca, có cao trào, thắt nút, gỡ nút…mà các nhân vật chính là những
tay chèo đang lênh đênh trên biển cả gặp hiểm nguy bởi sóng to gió lớn và được
thần Nam Hải (Cá Ông) cứu nạn. Cùng với sự tín ngưởng đối với thần hộ mệnh
là tình yêu thiết tha đối vởi biển trời sông nước, là sự lạc quan trong nghề
nghiệp.
Một loại hình sinh hoạt dân gian không thể thiếu ở bất kỳ vùng quê nào ở
Quảng Ngãi là hát hò, hát hố. Thuật ngữ hát hò, hát hố trong đề tài này được
dùng để chỉ các sáng tác dân gian bao gồm hát đối đáp, hát ngân ngãi, hát giã
gạo, hát đầm nền… tức là những sáng tác dân gian bằng văn vần dùng trong các
buổi sinh hoạt tập thể, có hò hê phụ họa. Có thể đây là những sáng tác được lưu
truyền từ đời này sang đời khác và cũng có thể đựoc sáng tác tại chỗ. Cho đến
nay, sinh hoạt hát hò hát hố dường như không còn ở các làng quê Quảng Ngãi,
họa hoằn lắm mới có một vài địa phương năm ba cụ ông cụ bà ngồi cùng nhau
ăn trầu, uống rượu, hát chơi với nhau vài ba câu hát cũ để nhớ về một thời họ đã
từng thức thâu đêm suốt sáng ở sân đình, sân làng, xóm trên, xóm dưới. Những
cuộc hát hò hát hồ ngày xưa thường bắt đầu bằng hát chào, hát dạo, đến hát đối,
hát khích, hát kết, hát tiễn đưa…Nội dung của các bài hát thưưòng là than thân
trách phận, những lời tỏ tình xa gần, thử tài trí qua chuyện xưa tích cũ…và sau
này còn có cả những lời động viên thực hiện những chính sách xã hội như
chuyện đóng thuế cho Việt Minh, chuyện cúp tóc, chuyện học bổ túc…
Ở vùng biển Quảng Ngãi, hát hò hát hố cũng có trình tự cuộc hát và những
nội dung như vậy, đặc biệt là chuyện tỏ bày tình cảm gái trai. Xin hãy đọc thử
một vài trích đoạn hát hò về đề tài tình yêu đôi lứa:
-Vì ai thương đoạn nhớ đành
Chim kêu cuối bãi đầu gành thêm đau

28
 Vì ai vắng trước quạnh sau
Vì ai mấy nỗi khăn lau ướt dầm…
..........
-Thiếp trao cho chàng một miếng trầu
Một kia đang còn đỏ
Tạc tấm gương thề dạ nọ chưa phai
Đừng cho liễu cách đào mai
Đường xa xôi viễn dặm khó vãng lai thăm nường
Một ngày mười hai khắc dạ anh thường ngóng trông

Một ngày ra ngõ ngóng mong

Ngõ thời thấy ngõ mà không thấy nàng
Quả đó là những lời tỏ bày yêu thương rất đổi thiết tha và nồng mặn, nhưng
cũng rất kín đáo. Nhưng không phải chỉ kín đáo không, có lúc họ cũng thật liều
lĩnh:
Không đi tới đó thời thôi
Đà đi tới đó khuyên mời vô đây
Để mai kẻ bắc người tây
Vô đây gá nghĩa mà gầy nợ duyên
Em đây thiệt gái thuyền quyên
Em đâu có dám tự nhiên đâu mà
Ham chi mô điệu xướng ca
Chứ chị em họ không biết họ nói con nhà dư công
Hai đứa mình giờ chưn rảnh tay không
Loan ôm lấy phụng, phụng bồng lấy loan…

Nhân vật trong bài ca này quả thật đáo để, lời lẻ thật tự nhiên và cũng thật táo
bạo, dù có thể đây là những lời đùa bỡn. Có thể kể lại câu chuyện này một cách
nôm na rằng, cô gái “dụ” chàng trai vào nhà, nói với chàng rằng hát hò làm chi,
người ngoài nghe đựơc sẽ nói rằng “con nhà dư công”, nhưng không hát thì
“chân rảnh tay không”, vậy thì “Loan ôm lấy phụng, phụng (hãy)bồng lấy
loan” đi cho rồi ! Ông cha ta quả quá liều lĩnh và cũng yêu thương thật “hiện
đại” !
Ở vùng biển Quảng Ngãi còn lưu giữ nhiều bài hát đối đáp về các tuồng tích
cũ như Phan Trần, Truyện Kiều, truyện Lục vân Tiên…Đây là những bài hát

29
vừa làm thử tài lẫn nhau, vừa có ý nghĩa kích thích việc học và đọc các tác phẩm
của các tác giả dân tộc, nhất trong thời buổi truyện Tàu, truyện Tây thống trị nền
văn học nước nhà. Lúc này đây, ai biết chữ thì đọc, người không biết chữ thì
người biết chữ đọc cho nghe, và có cả những người chỉ được nghe kể lại Truyện
kiều, truyện Lục Vân Tiên…Vậy mà chúng ta đã gặp nhiều cụ ông cụ bà không
biết chữ vần có thể thuộc làu làu hàng trăm câu Truyện Kiều. Đủ biết thời đó,
thời hát hò hát hố thịnh hành, nhân dân đã say mê những áng văn chương của
ông cha đến mức nào. Những câu hát đối về tuồng tích còn lưu truyền trong dân
gian đã minh chứng điều đó. Rất tiếc những bài hát này quá dài, quá nhiều mà
thường chỉ chủ yếu đến tuồng tích (vì hát đó là chính) thiếu gía trị nghệ thuật,
nên chúng tôi sẽ chọn và giới thiệu trong một công trình khác.
Trở lên là đôi nét ca dao và những thể loại liên quan đến ca dao. Không thể
nói hết những vẻ đẹp của từng bài ca dao, từng câu tục ngữ, từng bài hát hò hát
hố…hiện diện ở vùng biển Quảng Ngãi. Tuy nhiên, qua cách tiếp cận ở trên có
thể khẳng định đựơc rằng, vùng biển Quảng Ngãi có một vốn ca dao và những
thể loại gần gũi với ca dao hết sức phong phú và đa dạng. Chúng không chỉ
dòng sữa ngọt ngào nuôi dưỡng tâm hồn, trí tuệ của bao thế hệ qua đất này. Xét
từ hai phương diện nội dung và nghệ thuật ca dao và những thể loại gần gũi với
ca dao vùng biển Quảng Ngãi không thua kém bất cứ ca dao và những thể loại
gần gũi với ca dao ở bất cứ vùng biển nào. Nhưng cũng phải nhìn nhận rằng, do
môi trường thiên nhiên và điều kiện sống đã ảnh hưởng đến tính cách con người
ở vùng đất này mà tính cách bao giờ cũng ảnh hưởng lớn đến các sáng tác văn
học. Người Quảng Ngãi nói chung chân thành, thẳng thắng, bộc trực, giàu nghị
lực, chịu thương chịu khó, cần mẫn nhưng cũng vụng về, khô khan; người vùng
biển Quảng Ngãi còn thêm cách ăn to nói lớn, hay nói như chính họ nói là “ăn
sóng nói gió”. Vì vậy những bài dân gian họ đã sáng tác ra, hoặc cũng có thể là
mang từ vùng đất khác nhưng đã nói theo cách nói của họ, bên cạnh cái chân
thành, thẳng thắn, bộc trực kia cũng còn có cái thô tháp, vụng về, thiếu sự mềm
mại, chải chuốt như ca dao xứa Bắc. Xứ Bắc nói: “Hỡi cô cắt cỏ bên sông;
Muốn sang anh ngả cành hồng cho sang”. Đó là cách nói hình ảnh, bóng bẩy,
và rất “dịu ngọt”. Còn ở đây cũng để tỏ tình, thì lại nói thiệt thà và bộc trực:
“Đôi ta mới ngộ tình cờ, Như đàn mới gãy như thơ mới đề, Muốn cho sông biển
cận kề, Anh đi làm rể em về làm dâu”. Cách nói chân thành của con người vùng
đất khó có thể ở đâu có được: “Thương người ra đứng ngõ người, Đất mòn chín
tấc thiên hạ cười mười phân, Thương người khác thể thương thân, Cầu không
tay vịn cũng lần mà qua”.
Văn là người, dù chỉ là văn chương của người bình dân. Những bài ca dân
gian mà người vùng biển Quảng Ngãi đã hát hàng trăm năm qua chính là tâm
hồn, là máu thịt của họ. Họ đã biết yêu biển cả, ruộng đồng, cây cỏ có lẻ bắt đầu
bằng những bài hát bên vành nôi, cánh võng, và nhờ thế họ đã biết gìn giữ, bảo
vệ mảnh đất này trải qua bao biến thiên của lịch sử.

30
31
 Chương III
TRUYỆN KỂ

I. VÀI NÉT VỀ TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU SƯU TẦM

Trong quá trình sưu tập tài liệu, một trong những cái khó của những người
thực hiện đề tài là, làm thế nào để có thể sưu tầm được những truyện kể dân
gian, đặc biệt là những truyện kể dân gian chưa được công bố trong các sách vở,
lẫn các phương tiện thông tin đại chúng như báo, tạp chí…Mặc dù đã có nhiều
cố gắng song những truyện kể sưu tầm và tuyển chọn được trong tập này còn ít.
Phải chăng ở vùng biển Quảng Ngãi “thiếu vắng” truyện kể dân gian? Điều này
chưa khẳng định được, có lẻ một phần do điều kiện thời gian sưu tập còn hạn
chế, một phần do năng lực khai thác tư liệu của những người trực tiếp điền dã,
nhưng chắc chắn truyện kể dân gian ở vùng đất này không nhiều. Đây là trường
hợp chung ở dải đất phía Nam Tổ quốc. Hầu hết những truyện kể dân gian mà
Nguyễn Đổng Chi giới thiệu trong kho tàng truyện cổ tích Việt Nam chẳng hạn,
là những truyện kể sưu tầm được ở Miền Bắc, những truyện kể đã trở thành
niềm tự hào chung của người Việt Nam. Bởi không người Việt Nam nào lại
không biết truyện Tấm Cám, sự tích Trầu Cau, truyện Phù Đổng Thiên Vương,
truyện Sơn Tinh Thủy Tinh…Trong quá trình di cư vào Nam, người Việt đã
mang tài sản quý giá này đi theo. Dường như tại vùng đất mới họ không “sáng
tác” được nhiều, đặc biệt là truyện cổ tích và thần thoại. Có thể giải thích lý do
này là thần thoại thường gắn liền thời kỳ mông muội, sơ khai của con người, còn
cổ tích ra đời khi đã bắt đầu có sự phân hóa giai cấp, phân hóa giữa kẻ giàu
người nghèo. Khi người Việt vào khai hoang, vỡ hóa vùng đất phía Nam, họ đã
vào thời xã hội Phong Kiến Việt Nam phát triển đến giai đoạn cực thịnh, tiêu
biểu là thời vua Lê Thánh Tông trị vì thiên hạ. Trong thời đại phong kiến truyền
thuyết vẫn là loại truyện dân gian phát triển, chúng dùng để giải thích một số
hiện tượng thiên nhiên, một số hiện tượng lịch sử, ít nhiều các sự kiện xảy ra
trong đời sống xã hội, nhưng được khoát bên ngoài vỏ huyền bí, thần kỳ. Việc
chúng tôi sưu tầm được số lượng truyền thuyết nhiều hơn các loại truyện khác là
phù hợp với thực tế phát triển của loại hình văn học này.
Một vấn đề khác cũng cần nói đến đây là, trong phần giới thuyết chung chúng
tôi có đề cập đến việc xác định: Nếu các bài ca hay truyện kể dân gian có quy
luật lặp đi lặp lại ở cùng biển Quảng Ngãi thì chúng tôi vẫn xem là văn học dân
gian vùng biển Quảng Ngãi, vậy thì những truỵên kể quen thuộc của người Việt
như các truyện Tấm Cám, Sơn tinh Thủy tinh…mà người địa phương ai cũng
thuộc lòng thì có gọi là văn học dân gian của vùng biển Quảng Ngãi không? Ở
đây thiết tưởng cũng cần phải khẳng định lại rằng, những câu chuyện quen thuộc
đó không thể gọi là văn học dân gian (của) vùng biển Quảng Ngãi được. Do đặc
thù và tính chất của truyện kể, những chuyện đã phổ biến trong nền văn học
nước nhà thì đó là vốn chung của dân tộc, không của riêng vùng đất nào. Nhân
32
dân Việt Nam dường như ai cũng biết các câu hát như: “Bầu ơi thương lấy bí
cùng, Tuy rằng khác giống nhưng chung một giàn”; “Một cây làm chẳng nên
non, Ba cây chụm lại nên hòn núi cao” thì đó thuộc trượng hợp phổ biến. Ở
vùng biển Quảng Ngãi cũng hát những câu đó, nhưng không thể gọi là văn học
dân gian của vùng biển Quảng Ngãi. Về truyện kể dân gian, cách xác định cũng
tương tự như vậy, trừ trường hợp có những dị bản.
II. TRUYỆN KỂ CỦA MỘT VÙNG ĐẤT
Truyện tiếng chim Ca Vát và Ông Rớ bà Rớ là những truyện cổ tích có những
môtíp trong truyện cổ tích Việt Nam, đó là những chuyện mụ dì ghẻ độc ác,
chuyện tên quan tham lam. Chủ đề của loại truyện này là ca ngợi lòng tốt của
con người, ghét thói bội bạc gian xảo, đề cao cái thiện, phủ nhận cái ác, chúng là
những lời khuyên răn con người hảy rủ bỏ thói tham lam ti tiện mà hướng về sự
lương thiện, khoan dung, độ lượng. Bởi cái ác bao giờ cũng bị diệt vong, cái
thiện mới trường tồn mãi mãi. Mụ dì ghẻ ngã lăn ra chết khi nghe tiếng chim Ca
Vát kêu than trên ngọn cây hằng đêm là lời cảnh báo về điều đó. Hình ảnh con
Rắn, con kiến giúp cha mẹ Rớ là lời khuyên nhủ mọi người hãy sống có nghĩa
có nhân, sống sao cho xứng đáng với vai trò là con người (bởi đến con vật kia
còn sống có nghĩa huống hồ là con người !)
Như đã nói, một trong những nội dung của truyền thuyết là nhân dân mượn
hiện tượng tự nhiên, và gán vào đó những yếu tố hoang đường, nhằm để giải
thích các hiện tượng xã hội. Quê hương Quảng Ngãi không hiếm những truyền
thuyết như vậy, như truyện Ông khổng lồ gánh đất lấp biển, vì gánh nặng quá
nên bị xoạc chân làm đổ hai đầu đất một thành Núi Ấn, một thành Núi Bút,
chuyện hòn Ấn lấn Hòn Bút nên người có học có hành đến mấy cũng không làm
được quan to chức trọng, mà nếu có làm được quyền cao chức trọng cũng không
được lâu bền; chuyện Cao Biền yểm mạch đế vương ở núi Long Đầu; chuyện
“Bao giờ Thiên Mã sang sông…”…Rõ ràng đây là những chuyện hoang đường,
nhưng chúng cũng phản ánh phần nào thực tế ở địa phương qua con mắt chim
nghiệm của người đời. Chuyện về Hòn Chữ ở Sa Huỳnh cũng nhằm để chứng
minh thực tế như vậy. Từ chữ sĩ biến thành chữ thổ qua hình dáng của Hòn Chữ
là một chiêm nghiệm về thực tế phát triển của người Sa Huỳnh, là lời an ủi, và
cũng là lới nhắc nhở, động viên khéo của người đời đối với các thế hệ con cháu
mai sau trên vùng đất này.
Ngoài việc mượn tự nhiên để giải thích các hiện tượng xã hội, vùng biển
Quảng Ngãi còn có những truyện kể về gốc tích các chùa chiềng, miếu mạo, tiêu
biểu là truyền thuyết chùa Hang (Lý Sơn), truyền thuyết Chùa Ông rau, truyền
thuyết về miếu thờ ở Hòn Ông (Sa Cần). Đây là những chuyện kể ra đời cách
đây không lâu, gắn liền với những sức mạnh siêu phàm, có tài phù phép. Các
ông họ Trần ở chùa Hang thì có thể vào đất liền chỉ bằng chiếc nón ghe bầu, có
thuật rấm binh, có thể bay về trời…Ông thầy lánh ở sa Cần cũng có tài rấm
binh, trong một đêm có thể hóa phép đổi đình làng, rồi cũng bay về trời. Những
trò bùa phép này là những môtíp phổ biến trong các truyện kể dân gian Việt

33
Nam. Để cho chùa chiềng, miếu mạo thêm phần linh thiêng người ta thường gắn
vào đó những câu chuyện thần bí, huyễn hoặc; các chủ nhân của chúng càng
siêu phàm thì chúng cáng thu hút khách thập phương, càng có thêm thiện nam
tín nữ. Riêng về sự tích chùa Ông Rau, Ông Rau không có phép thuật siêu phàm,
nhưng chính việc ăn rau để tu hành của ông cũng là hiện tượng đặc biệt. Cho
nên có thể thấy, những yếu tố hoang đường, hư ảo bao giờ cũng là cái vỏ bên
ngoài bao bọc cái cốt lõi thực hiện, chính cái vỏ ấy tỏa hào quang lấp lánh, thu
hút sự chú ý của con người.
Lý Sơn là Hòn đảo xinh đẹp, nằm giữa biển khơi, thuận đường thuyền bè qua
lại, nên vào khaỏng đầu thế kỷ 19, giặc Tàu Ô thường xuyên vào quấy nhiễu
hàng xóm, cướp bóc của cải, hãm hiếp đàn bà, con gái. Ngày nay nhân dân Lý
Sơn, từ già đến trẻ dều có thể kể lại chuyện ông Nguyễn Văn Tuất đánh giặc
Tàu Ô và tuần tiết, chuyện Bà Roi không để cho giặc tàu Ô làm nhục. Đó là
những câu chuyện có thật, dù chưa được ghi trong lịch sử của vùng đất này, chỉ
được nhắc qua trong các gia phả, trong các buổi tế lể tiền hiền, đình làng. Các
truyền thuyết này ca ngợi lòng dũng cảm, ý chí quật cường, lòng trung trinh của
những người anh hùng trên đất đảo (1).
Ở Lý Sơn còn có các câu chuyện kể về các vị “tiền hiền khai khẩn, hậu hiền
khai cư”…Đây là những câu chuyện nói về những công lao của các bậc thủy tổ
khai phá hòn đảo này, là những lời ngợi ca sự tài trí, mưu lược của 13 vị tiền
hiền trong buổi đầu giành chủ quyền đất đai. Người Lý Sơn lưu giữ những câu
chuyện này cũng là để nhớ đến công đức của các bậc tiền nhân, để biết quý
trọng, nâng niu, gìn giữ mảnh đất mà họ đang sống. Những truyền thuyết đó quả
là có giá trị hết sức lớn lao.
Nhìn chung, các truyện kể sưu tầm được trong đề tài này là các truyền thuyết,
mà số nhiều là truyền thuyết ở đảo Lý Sơn, còn thiếu vắng nhiều thể loại truyện
dân gian khác như thần thoại, giai thoại, truyện cười dân gian, truyện ngụ ngôn.
Mặc dù thiếu vắng do nhiều điều kiện như đã nói ở trên, nhưng không cứ gì phải
bằng mọi cách tìm cho được đủ các thể loại, đủ các truyện nói về các địa
phương trong vùng biển Quảng Ngãi (mới coi là truyện kể vùng biển Quảng
Ngãi). Thiết nghĩ với số lượng truyện dù còn ít ỏi đó cũng đã thấy vùng biển
tỉnh ta cho đến nay vẫn còn những truyện chưa khai thác, ghi chép, công bố. Có
thể có một vài truyện chưa được giới thiệu trong tập này chưa hay, chưa đặc sắc,
nhưng nhìn tổng quát, thì rõ ràng có những chuyện khá hấp dẫn, khá độc đáo mà
không dễ gì các vùng đất khác có được. Chuyện về dánh giặc Tàu Ô trên đất đảo
Lý Sơn chẳng hạn, đó không phải chỉ là niềm tự hào riêng của người Lý Sơn,
theo chúng tôi nghĩ, là niềm tự hào chung của người Quảng Ngãi. Ghi chép các
truyện kể dân gian là một việc làm rất khó, nó đòi hỏi khả năng cảm thụ, khả
năng diễn đạt của người viết. Ghi chép một câu chuyện là một lần sáng tác lại
chuyện đó, chắc chắn là chưa diễn đạt được hết tinh thần của câu chuyện, tinh

(1)
Xem danh mục tài liệu tham khảo

34
thần của người kể.Dẫu sao đây cũng chỉ là bước đầu trong tiến trình sưu tập và
nghiên cứu truyện kể dân gian của một vùng đất.

KẾT LUẬN

Trong bài nói chuyện tại Hội nghị cán bộ văn hóa năm 1958, Chủ tịch Hồ
Chí Minh đã khẳng định: “Quần chúng là những người sáng tạo, công nông là
những người sáng tạo, nhưng quần chúng không phải chỉ sáng tạo những của cải
vật chất cho xã hội, quần chúng còn là những người sáng tác nữa (…)Các sáng
tác ấy rất hay mà lại ngắn, chứ không “trường thiên đại hải”, dây cà ra dây
muống…Những sáng tác ấy là những hòn ngọc quý” (1). Người còn yêu cầu các
cán bộ văn hóa phải ra sức tìm hiểu sưu tầm, nghiên cứu những hòn ngọc quý
đó.
Thực hiện lời dạy của Hồ Chủ Tịch, trong suốt gần nửa thế kỷ qua, giới
nghiên cứu văn hóa, văn nghệ dân gian đã hoạt động không mệt mỏi, và đã thu
được những kết quả đáng trân trọng: xây dựng được những kho dữ liệu qúy giá,
xây dựng được cơ sở lý luận và phương pháp luận nghiên cứu về lĩnh vực này.
Trong Hội thảo khoa học với chủ đề 50 năn sưu tầm, nghiên cứu và phổ biến
văn hóa văn nghệ dân gian do Hội văn nghệ dân gian Việt Nam tổ chức tại Hà
Nội tháng 11 năm 1995, GS Tô Ngọc Thanh-Tổng thư ký hội, thay mặt cho
những người làm công tác nghiên cứu văn hóa văn nghệ dân gian Việt Nam đã
tổng kết, trong năm mươi năm qua “những sáng tạo của nhân dân các dân tộc
Việt Nam ngày càng được phát hiện nhiều hơn. Qua các công trình sưu tầm
nghiên cứu, nền văn hóa, văn nghệ dân gian của nhân dân ta ngày càng hiện lên
đầy đủ hơn, toàn vẹn hơn với tất cả dáng vẻ rực rỡ, tính chất độc đáo, với sự
phong phú, đa dạng về nội dung, về phong cách, về loại hình và thể loại” (2)
Chúng tôi thiết nghĩ đề tài nghiên cứu sưu tầm văn học dân gian vùng biển
Quảng Ngãi đã góp một phần nhỏ vào việc làm có ý nghĩa đó.
Qua hai năm sưu tầm và nghiên cứu, những gì mà chúng tôi thu hoạch được
thể hiện rỏ trong bản đề tài này. Vùng biển Quảng Ngãi rỏ ràng không hiếm
những bài ca dao hay, những câu truyện kể dân gian độc đáo, và cũng rất đa
dạng, rất độc đáo.
Văn học bao giờ cũng là thước đo tâm hồn, tình cảm, trí tuệ của con người, là
tấm gương phản ánh hiện thực lịch sử cụ thể. Văn học dân gian chính là tâm
hồn, trí tuệ, tình cảm của nhân dân lao động, là tấm gương phản ánh hiện thực
lịch sử của đất nước, xã hội suốt hàng nghìn năm qua, bởi “Không thể hiểu biết
lịch sử chân chính của nhân dân lao động nếu không biết văn học truyền khẩu

(1)
Hồ Chí Minh-Bàn về văn hóa văn nghệ, NXB Văn hóa nghệ thuật, Hà Nội, 1963
(2)
Kỷ yếu hội thảo khoa học 50 năm sưu tầm nghiên cứu, phổ biến văn hóa, văn nghệ dan gian, NXB
KHXH, Hà Nội, 1997, trang 13

35
dân gian” (Gorki). Văn học dân gian vùng biển Quảng Ngãi chính là tâm hồn, là
máu thịt của người quê xứ sở này, là tấm gương phản ánh hiện thực lịch sử một
vùng đất đã có gần 500 năm khai phá, xây dựng và phát triển. Thế hệ nối tiếp
thế hệ. Những di sản tinh thần vô giá của ông cha để lại sẽ mãi mãi là niềm tự
hào chung của cả dân tộc.
Trong khi đề cập đến sử thi Tây Nguyên, DS Tô Ngọc Thanh viết: “Chỉ tiếc
rằng tôi không đủ kinh phí để sưu tầm lại vốn quý vô song đó. Nay đã đi qua
hơn 10 năm không biết những vị lão trượng nhớ và biết những tác phẩm ấy còn
sống không. Thật cứ như thấy nhà mình cháy mà không có lấy một giọt nước để
cứu” (1). Chúng tôi muốn mượn ý kiến này để nói về việc sưu tầm và nghiên cứư
văn học dân gian vùng biển Quảng Ngãi nói riêng, văn học dân gian Quảng Ngãi
nói chung. Mạc dù những gì chúng tôi làm được chắc chắn còn nhiều hạn chế,
nhưng với kết quả còn khiêm tốn này, chúng tôi muốn nói rằng chúng tôi làm
bằng tâm huyết của những người không muốn “nhà mình cháy mà không có lấy
một giọt nước để cứu”. Rất tiếc chúng tôi không đủ thời gian và điều kiện để
khai thác hết những vốn liếng của các bậc trưởng lão, các nghệ nhân còn sống ở
đất này. Nhiều người đã quá tuổi chín mươi, không biết rồi đây chúng tôi và
những người quan tâm đến văn học dân gian địa phương có còn gặp để hỏi thăm
về những điều chưa biết.
Đảng ta chủ trương phải giữ gìn và phát huy bản sắc văn hóa dân tộc. Nghiên
cứu và sưu tầm văn học dân gian địa phương cũng là cách làm tỏ rỏ việc thực
hiện chủ trương đó. Để có điều kiện giữ gìn và phát huy vốn văn hóa văn nghệ
dân gian tỉnh nhà, chúng tôi tha thiết đề nghị đồng chí lãnh đạo tỉnh và các cơ
quan chức năng:
1. Tiếp tục tạo điều kiện kinh phí, phương tiện thỏa đáng cho những người
làm công tác nghiên cứu, sưu tầm văn học dân gian ở địa phương trong toàn tỉnh
để tiện tới giới thiệu toàn diện nền văn học dân gian tỉnh nhà;
2. Thường xuyên giúp đỡ các địa phương, các cơ quan tổ chức các sinh hoạt
dân gian ở làng xã như hát hò, hát hố, kể chuyện dân gian địa phương, hát ta lêu.
Ra nghé (của đồng bào dân tộc)…
3. Tạo điều kiện mở các đợt vận động sưu tầm văn học dân gian đều khắp
trong toàn tỉnh (học sinh cấp 2, cấp 3 và sinh viên cao đẳng) và có khuyến
khích, phát thưởng cho các cá nhân, đơn vị có kết quả xuất sắc trong việc sưu
tầm;
4. Cần có những cuộc thi kể chuyện về lịch sử truyền thống địa phương, kể
chuyện dân gian địa phương (nhiều học sinh cấp 2, cấp 3 hiện nay thiếu kiến
thức về lĩnh vực này);
5. Tạo điều kiện phổ biến văn học dân gian tỉnh Quảng Ngãi như in ấn, xuất
bản (mà muốn có tác phẩm để phổ biến cần có điều kiện nghiên cứu, sưu tầm,
phân loại, chỉnh lý…).
6. Tạo điều kiện cho Hội văn học nghệ thuật, Sở văn hóa thông tin tỉnh tổ
chức các hoạt động nghiên cứu, sưu2 tầm, tổ chức các cuộc sinh hoạt dân gian;
(1)
Các vùng văn hóa Việt Nam, NXB KHXH, Hà Nội, 1995, trang 169
2(2)
Lê Duẩn-Xây dựng tư tưởng làm chủ tập thể trên lạp trường của giai cấp vô sản-NXB Sự thật, hà Nội,
1964 trang 27 (trích thao Dạy và học thơ ca dân gian-Nhiều tác giả-Sở giáo dục, Nghĩa Bình, 1986, trang 20)

36
tạo điều kiện để chi hội văn nghệ dân gian Việt Nam tại Quảng Ngãi được thành
lập và hoạt động có hiệu quả.
Thiết tưởng những lời đề nghị ở trên trở thành hiện thực trong thời gian
không xa. Để kết thúc đề tài này, chúng tôi xin trích lời nói thấm thía sau đây
của đồng chí Lê Duẩn: “Và ngày mai, dù cho đến khi chủ nghĩa cộng sản thành
công thì câu ca dao Việt Nam vẫn rung động lòng người Việt Nam hơn hết” (2)

37
 PHẦN 3

GIỚI THIỆU

VĂN HỌC DÂN GIAN VÙNG BIỂN QUẢNG NGÃI

38
 QUAN HỆ THIÊN NHIÊN
VÀ LAO ĐỘNG SẢN XUẤT

Ai về Cà Đó
Chịu khó xách ky
Tay cầm đôi đũa
Chân đi lòm khòm

Ai về Cổ Lũy xóm Câu (1)

Nhờ mua đôi chiếu đón dâu về làng.

Ai về Long Phụng thì về

Kề sông tắm mát chợ Kề một bên

Ai về Mộ Đức quê ta
Mía ngon đường ngọt trắng ngà dễ ăn
Mạch nha đường phổi đường phèn
Kẹo gương thơm ngọt ăn quen lại ghiền

Ai về Quảng Ngãi cho tôi gửi ít quan tiền

Mua giùm miến quế lâu niên
Đem về trị bệnh khỏi phiền bà con

Ai về Quảng Ngãi mà xem

Bãi tơ vàng óng đồng ken lúa vàng
Xóm thôn sực nức mùi đàng
Nhắp chè Tam đảo luận bàn văn chương

Ai về quê ấy Nghĩa An
Ghé thăm phong cảnh Chùa Hang, Bàn cờ

Bể dâu thay đổi mấy lần

La Hà thạch trận phong trần nắng mưa
Thương nhau thương mấy cho vừa
Nhớ nhau xin nhớ những trưa Sa Huỳnh

Canh khuya tạnh vắng bên cồn

Trắng phôi đất bãi sóng dồn mêng mông

(1)
Xóm câu: thuộc xã Tịnh Khê-Sơn Tịnh

39
 Chim bay mỏi cánh chim ngơi
Sóng dồi biển rộng trời đà sắp mưa
Chim mía Xuân Phổ
Cá Bống Sông Trà
Kẹo Gương Thu Xà
Mạch nha Mộ Đức

Chùa Hang cát nhỏ như tro

Hang Câu, bãi Ké kể cho thêm phiền

Củ lang mỏng vỏ đỏ da
Tắm nước Đồng Lãm cũng ra con người

Đó đưa Sông Vệ nghênh ngang

Bạn hàng náo nức sao chàng ngồi đây

Đức Minh xấu đất trồng tre

Tre xanh thì ít gái hoe thì nhiều

Giếng tiền có bàn cờ Tiên

Cờ tiên, tiên mất, giếng tiền, tiền đâu ?(1)

Hừng hừng tảng sáng chèo ra

Hòn Hèo nằm đó kìa là Đục Lưng
Hòn say, Hòn Nhọn có chừng
Chèo ra tưng bừng mới khỏi Đầu Trâu
Trực nhìn mới thấy ghe câu
Bà Hoàng bãi nhỏ biết đâu đặng nào
Hòn Lừa sóng bổ lao xao
Gác mặt trông vào đa Tấn, Hang Dơi
Hòn Chông, Hòn Nhọn nằm nơi
Ngó rra mặt trời rừng rựng mọc lên
Hòn Trào nằm dựa một bên
Bãi đá dập dềnh hớn hở ghe ra
Hòn Son, Hòn Chữ trãi qua
Ngó lên kìa là mới thấy Lăng Ông
Hòn Bườm kia hỡi còn trông
Hòn Sụp ì ầm sóng bổ lao xao
Kìa là Hòn Yến cao cao
Con Chim lộn nhào Hòn Sảnh-Châu Sa
Hòn Son, Hòn Chữ ngó ra
Trông lên Hóc Mó, Hòn Nha lại bày
Kìa là bà Miễu xinh thay
(1)
Nguyên là từ bài thơ dài của Phạm Châu

40
Ta chèo ta nghỉ bạn nay vui mừng
Con cá to, con cá nhỏ nó nhảy tưng bừng
Chù, Hoa mấy tia lẫy lưùng ướp vô
Cá cơm, cá nục, cá ồ
Dưa gang, sọc mướp lô nhô biển này
Rủ nhau ta bủa một dây
Mỗi thợ mỗi tía chở đầy mà thôi
Mau lên kẻo tối mất rồi
Ch ghe tới bến nghỉ ngơi hát hò

Hỏi thăm chú ban cót, bán quynh

Thấy ngoài Bến Ván, Trà Đình gặt chưa
Bến Ván cho tới quán cơm
Gặt chưa không biết, thay hai cây rơm ú ù

Kỳ Tân, An Chuẩn không xa

Cách một bãi cát phân ra hai làng

Lạy trời thổi gió pheo pheo

Để cho thuyền chị thẳng lèo ra khơi

Lạy trời cho có gío nồm

Cho thuyền chúa Nguyễn thuận buồm ra khơi

Lặc lìa biển trải thảm xanh

Lô nhô sóng bạc trổ cành hoa tươi

Vườn hoa bướm lượn thảnh thơi

Gío đưa buồm trắng ra khơi chập chờn

Lý Sơn cảnh đẹp Chùa Hang

Có đường xuống đát có thang lên trời

Lý Sơn có đá san hô
Có hòn đảo nhỏ lửng lơ giữa dòng

Lý Sơn có Ngũ Hành Sơn

Bốn bề biển cả sóng trào vổ reo
Lý Sơn không đói không nghèo
Một lòng son sắt mà theo cụ Hồ

Lý Sơn đồng trước đồng sau

Đồng rừng đồng ruộng đồng nào cũng xinh

41
 Lý Sơn ơi hỡi Lý Sơn
Nằm chi thoai thoải cô đơn một mình

Lý Sơn tuy nhỏ mược dầu

Trời sinh phật đẻ daic dầi ngoài khơi
Bốn mùa nước phủ tứ bề
Trời sinh phật đẻ chẳng hề nao nung

Lương nông Cà Đó có tài

Nấu sắc lon gạo nồi hai cũng đầy

Mạch nha Thi Phổ

Bánh nổ Nghĩa Hành

Mạch nha Thi Phổ

Bánh nổ Thu Xà
Muốn ăn Chà là
Lên núi Đình Cương

Mặn mà muối biển Sa Huỳnh

Ngọt đường xứ Quảng thắm tình quê ta
Đường phổi, chim mía, mạch nha
Ai về xứ Quảng thử qua một lần

Muối Sa Huỳnh ba năm còn mặn

Cá Sa Huỳnh có vạn nào hơn
Sáng mưa trưa nắng trời nồm
Trời cho thuận gió xuôi buồm ra khơi

Muốn ăn bánh ít lá gai

Lấy chồng Long Phụng sợ dài đường đi

Muốn ăn bánh ít lá gai

Lấy chồng ngoài đảo sợ dài đường đi

Muốn về Mỹ Á ăn dừa
Sợ e Mỹ Á đẩy đưa nhiều lời.

Mồng bốn có hội đua ghe

Rối đến mồng bảy bắt phe dội bòng(1)

(1)
Lý Sơn có hội đua ghe hàng năm từ mùng 4 đến mùng 7 Tết và sau đó là hội dội bòng trên núi Thới Lới

42
 Nghèo nghèo nợ nợ
Cũng cưới cho được con vợ bán don
Mai sau nó chết cũng còn cặp ui

Nhất đồng Thi Phổ

Nhì Thổ An Mô(1)

Nhất thời xóm ruộng khiêng ma

Nhì thì hò hát thứ 3 câu cần

Non xanh giăng tận chân trời

Thuyền ai thấp thoáng xa vời mênh mông

Núi bên kia, biển bên này

Ép cong dãi đầy, thân gầy miền quê(2)

Núi cao ai đắp ai bồi

Biển sông rộng rãi cá bơi rợp vàng

Phải đâu cháng nói mà xiêu

Tại con cá bống, tại niêu nước chè

Quê ta Sông Vệ, Núi Giàng

Cá chuồn cá nục, đó ngang dập dìu
Đình Cương che bóng mây chiều
Che bờ xe nước đều đều với đêm

Rủ nhau xuống biển bắt cua

Lên non hái nhãn vô chùa nghe kinh

Sa Huỳnh ăn cá bỏ đầu
Tân Diêm thấy vậy xỏ xâu xách về

Tân Diêm có hột muối to

Sa Huỳnh lợm mót về kho cá ngừ

Sớm mai lên níu quơ củi đốt than

Chiều về xuống biển đào hang bắt còng

Tháng Giêng động dài

Tháng Hai động tố

(1)
Thôn An Mô-cù lao cuối dòng sông Vệ thuộc xã Đức Lợi, Mộ Đức
(2)
Nói về địa thế Quảng Ngãi

43
 Tháng Ba nồm rộ
Tháng Bốn nam non
Trông lên tới đỉnh Hòn Son(3)
Son còn đỏ rực anh còn ra khơi

Thu Xà ngọt dịu kẹo gương

Lý Sơn xứ tỏi vị hương nồng nàn
Ai qua Sông Vệ đò ngang
Rì rào xe nước rộn ràng năm xưa
Khó quên Núi Ấn Chợ chùa
Ba Tơ lịch sử vẫn chưa phai mờ
Cánh đồng bát ngát nên thơ
Là đây Thi Phổ mộng mơ giáo chiều

Trà Bồng đất quế thân yêu

Sa Huỳnh cát trắng mỹ miều biển xanh

Thuyền ngược ta khấn gió nồm

Thuyền xuôi ta khấn mưa nguồn gío may

Thương cho mấy chú câu cần

Muốn ăn cá lớn thì lần ra khơi

Ra khơi thì biết lợi bơi

Nếu mà không biết khất đời chú đi

Tốt cần tốt ống họ võng ra khơi

Mình xấu cần xấu ông thả trôi trong gò

(3)
Hòn Son ở Sa Huỳnh

44
 TÌNH YÊU NAM NỮ

Ai làm cho đó xa đây

Cho chim chèo bẻo xa cây măng vòi

Ai trắng như bông lòng tôi không chuộng

Người nọ đen giòn làm ruộng tôi thương
Biết rằng dạ có vấn vương
Để tôi cậy mối tìm đường sang chơi

Ai về An Đại nhắn lại vài lời

Duyên nợ tại trời bớt nhớ bớt thương

Ai về xóm đó tôi nhắn người thương

Mấy câu chung thủy bạn ra đường cho mình than
Buổi tiền duyên thiếp mới gặp chàng
Mấy lời thiếp dặn dạ chàng còn ghi
Bữa rày vắng bạn cố tri
Đêm thương ngày nhớ muốn đi thăm nàng
Sợ rằng ba mẹ bên nàng
Bà con chú bác họ hàng cười chê
Qua với em cũng muốn kết nghĩa phu thuê
Sợ vì cha mẹ định bề lứa đôi
Đừng lo yến bắc nhạn đông
Tình thương nhân ngãi còn trông ngàn ngày
Anh buồn em lại vui chi
Vui thì vui gượng có khi khóc thầm

Anh bơi xuống theo em

Đứt mấy bộ quai chèo
Sao em không buông lái nới lèo đợi anh

Anh còn son em cũng còn son

Ước gì ta được làm con một nhà

Anh đi anh mệt ngó chừng

Ngó sông sông rông, ngó rừng rừng cao
Rừng cao mặc sức chim bay
Biển hồ lai láng mặc tài cá đua

Anh nguyện cùng em tại cầu Bến Ván

45
Em nguyện cùng anh tại quán cây đa
Em biểu anh về có vợ
Đây em ra có chồng
Lời nguyện nước mắt chảy thành sông
Dứt nghĩa đi thêm tội
Thương bao đồng khó thương

Anh than cùng em lời đã cạn lời

Cha mẹ già yếu gần dời về quê
Phu thê không trọn nghĩa phu thê
Hay đâu duyên nợ thiếp chê chàng nghèo
Hồi nào lên đỉnh xuống đèo
Chàng than, thiếp khóc, thiếp than nghèo với anh
Bây giờ có cá phụ canh
Có tòa nhà ngói phụ lều tranh cũng buồn
Chiều chiều bước xuống ghe buông
Bao nhiêu sóng dội dạ buồn bấy nhiêu

Anh thương em chẳng dám tới nhà

Chiều chiều ra đứng bờ tre ngó chừng
Hai hàng nước mắt rưng rưng
Khóc không dám khóc xây lưng mà chùi
Bạn cũ ai lại giống bạn cũ tui
Ôm đờn mà gãy cho nguôi tấm lòng
Xưa kia lựu đứng với bòng
Bây giờ lựu ngã qua dòng với mai
Bạc tình chi lắm bớ ai
Cây trúc cũng vịn cây mai cũng rờ
Mực sa xuống giấy thành thơ
Lời nguyền với bạn làm tờ cam đoan
Mực sa xuống giấy ngang hàng
Lời nguyền giửu bạn thành tơ cam đoan cho bạn cầm

Anh thương em không lẻ cứ thương thầm

Thương thì rượu quế trầu mâm tới nhà

Anh thương em đửng cho ai biết ai hay

Đừng cho ai biểu ai bày
Thâm thâm dìu dịu mỗi ngày mỗi thương
Nước mía trong nấu lọc thành đường
Anh thương em thì anh biết
Chứ thói thường biết đâu

Anh thương em thì thương cho chắc

Thương cho chặt cho bền
46
Đừng thương lở dở bắt đền uổng công
Dốc lòng trồng cúc bẻ bông
Ngó ra ngoài biển thấy ông đưa đò
Anh ở làm sao cho biết đói biết no
Biết ra khơi về lộng đây em lo kết nguyền

Anh thương em thương lụn thương bại

Thương dại thương điên
Tay cầm một tiền anh nói một quan

Tấm lưới chồng anh phơi dọc phơi ngang

Phơi đi phơi lại cốt chờ nàng đi qua

Anh về kiếm vợ cho xong

Em là tép nhỏ lộn rong khó tìm

Anh về em cũng muốn theo

Sợ truông cát trắng sợ đèo dá dăm
Đá dăm anh đã lượm rồi
Còn truông cát trắng em bồi bùn non

Anh về cuốc đất trồng rau

Cho em dâm ké dây trầu một bên
Chừng nào trầu đã lên xanh
Cau kia ra trái thì anh cưới nàng

Ăn chanh nhớ tỏi ngùi ngùi

Ngồi trong đam hẹ nhớ mùi rau răm
Hỏi người bạn cũ trăm năm
Quay tơ có nhớ mối tằm ta xưa?

Bà già lể ốc trong nhà

Con quốc uống nước, con gà mổ kê
Nực cười gànọ mổ kê
Ngựa ăn gò mã rỗng về Bình Long
Núi Đông Dương dê chạy giáp vòng
Ngó ra ngoài biển thấy con cá nằm ngất ngư
Trai như anh đối lại chừ chừ
Trầu têm cánh phưưọng, bỏ khay cừ em dâng

Bạc tình chi lắm hỡi chim

Bỏ nhành lê khô héo đi tìm nhành xanh
Nghe lời ai sớm dỗ chiều dành
Nghĩa nhơn sao nỡ dứt tình bỏ ta

47
Bạn cũ sầu ai lai lai láng láng
Bạn cũ sầu mình cơm với cháo biếng ăn
Tay bưng chén cơm hột kụy nhỏ giăng giăng
Tay cầm đôi đũa quên bằng, so le
Ta xa nghĩa bạn ta ra ghe ngồi

Bạn phỉnh ta ta đợi ta chờ

Lênh đênh vườn hạnh dật dờ vườn lê

Bao giờ núi Diệp hết tranh

Sông Vệ hết nước thời mình mới xa

Bao giờ núi Hó hết tranh

Sông Trà hết nước thời mình mới xa

Bao giờ cho sóng bỏ gành

Cù lao bỏ biển anh mới đành bỏ em

Bậu chê ta bậu lấy ông câu

Bậu ăn cá Bống chặt đầu kho tiêu

Bông cúc vàng nở ra bông cúc tím

Em có chồng rồi trả yếm lại cho anh
Bông cúc vàng nở ra bông cúc xanh
Yếm em em mặc yếm gì anh anh đòi

Bớ người bận áo trắng luôn

Bấy lâu nay xa cách dạ ta buồn thiu thiu

Không đi lên đi xuống

Bạn ta nói ta lại làm kiêu
Có đi lên đi xuống
Có bongd xế trăng chiều không thấy nhau (em)

Bước lên con ngựa quản bao

Tiếng ai than khóc thân mao ngựa ngừng
Chúng mình nó đạp lưng đưng
Tay ngưng cúi dặm tau ngừng dây cương
Tiếng ai than khóc đau thưưong
Hay là bạn cũ vấn vương với mình

Bước xuống thuyền loan

Chèo xuôi Bến Thóc
Vức chèo vừa khóc
Kêu gọi ai ơi
48
Chầu rày duyên mãn tình rồi
Thân em như thuyền trôi giữa dòng
Bước xuống ghe
Quạt cho tay ngoắc
Cất mái chèo ruột thắt lòng đau
Thương nhau từ nhỏ đến giờ
Dẫu ngheo dẫu đói cũng không từ nghĩa nhân

Cá bống đi tu
Cá thu nó khóc
Cá lóc nó rầu
Phải chi ngoài biển có cầu
Anh ra ngoài đó giải cơn sầu cho em

Cá buồn cá lội tung tăng

Em buồn em biết…

Cách sông nên phải lụy đò

Cách truông Ba Gìo nên phải lụy anh

Cá trích còn ở Biển Đông

Mà ông cả bảo hái lá bông cho nhiều

Cầu đôi còn nằm cạnh tháp đôi

Vật vô tri còn đèo bòng duyên lứa huống cho tôi với mình

Cầu trời khấn Phật

Cho tóc mau dài
Bao giờ tóc chấm ngang vai
Thì ta kết nghĩa thành hai vợ chồng

Cây bầu xuất giá về đông

Con gái theo chồng bỏ mẹ ai nuôi
Mẹ tôi thì có kẻ nuôi
Tôi theo chú lái tôi xuôi một bề
Dẫu mà chú lái có chê
Tôi theo chú phụ tôi về Đồng Nai
Đồng Nai gạo trắng như cò
Tôi theo như phú đến đò theo anh

Cha mẹ giàu thì con thong thả

Cha mẹ nghèo con vất vả gian nan
Sáng mai lên núi đốt than
Chiều về xuống biển đò hang bắt còng
Em thưuơng anh hai chữ ghi lòng
49
Ai có giăng dây cũng đứt, ai có thắt vòng cũng mở ra

Chàng đi thiếp cùng theo cùng

Đói no thiếp chịu lạnh lùng thiếp cam
Chàng xa thiếp cách tội đách gì rầu
Thác như ông Lã Vọng té xuống cầu Non Tiên
Ngửa tay em trao cho anh một đồng tiền
Phận sao chịu vậy đừng phiền mà hư

Chèo ghe ra biển thả câu

Anh đi mấy lễ em hầu cũng xong

Chèo ghe xuống vạn múc dầu

Hỏi thăm chị bốn đau đầu khá chưa
Chưa khá tôi hái lá tôi xông
Đổ mồ hôi tôi quạt ngọn gió lồng tôi che

Chèo ghe ra biển mà trông

Gío đưa sông lượn, người không thấy người

Chê sông mà uống nước bàu

Chê đây lấy đó có giàu hơn ai

Chiều chiều bóng xế nhành dâu

Trách ông Tơ bà Nguyệt buổi đầu không xe
Để bây giờ nghiên chén ngả ve
Mùa thu thiếp đợi mùa hè chàng trông
Làm nhà ở dưới bực sông
Đêm nghe con cá quậy, ngày trông con chim gù
Gái có chồng rối xuất giá tòng phu
Dầu ai có lên võng xuống dù cũng ngó lơ
Hồi tiền duyên gái giá trai tơ
Sao anh không lăn líu để bây giờ anh líu lăn ?
Trên trời có một cái trăng
Lâu đêm còn khuyết huống chi nghĩa đền hằng chàng lo
Sông dài biển rộng không đo
Tam sơn tứ hải ai dò mược ai
Hồi nào tựa vè kề vai
Song song đó vợ một hai đây chồng
Bây giờ én Bắc nhạn Đông
Chàng xa thiếp cách khổ không biết chừng nào
Lẽ thời gặp bạn không chào
Ai xui trong dạ em làm sao cho đành
Nghe lời thá sụ dỗ dành
Ham giàu phụ khó bỏ đành nghĩa ta
50
Một ngày tình bướm nghĩa hoa
Làm thinh cũng tội nói ra thêm buồn
Chiều chiều lại nhớ chiều chiều
Lòng thương quân tử chín chiều ruột đau

Chiều chiều mây phủ Sơn Trà

Lòng ta thương bạn nước mắt và lộn cơm
Vẫy vùng như cá trong nơm
Buổi sớm mai ta trông bạn, buổi chiều nờm bạn trông ta

Chiều chiều mượn ngựa ông Đô

Mượn dù chú xã đưa cô về nguồn
Cô về chẳng lẽ về không
Ngựa ô đi trước ngựa hồng theo sau

Chiều chiều ra đứng bờ gành

Đón ông tơ mành hỏi chuyện căn duyên
Dốc lòng chờ đợi thuyền quyên
Năm canh thao thức không yên đêm nào
Buồn riêng hỏi lại buồn hao
Nằm trong thạch tín lẽ nào không thôi

Chiều chiều ra bãi mà trông

Bãi thời thấy bãi mà không thấy người

Chiều chiều vác cuốc kiếm lươn

Nước trơn lươn trợt người thương mất rồi

Chim bay mỏi cánh chim ngơi

Đố ai bắt đặng chim trời mới ngoan

Chim chuyền bụi ớt líu lo

Lòng thương quân tử ốm o gầy mòn

Chim chuyền bụi ớt líu lo

Líu lo bụi ớt sang qua bụi cà
Nói chơi là mấy năm qua
Bây giờ em bỏ em ra lấy chồng
Có chồng thì phải có con
Đi ngang qua ngõ thấy em bồng con thơ
Con thì giống mẹ giống cha
Giống em chín rưỡi giống qua mười phần

Chẳng tin giở nóc lên cân

Phía tình thời nặng ái ân nặng gì ?
51
Chim buồn chim bay về núi
Cá buồn cá chíu biển sâu
Chàng buồn cởi áo xem bâu
Thiếp buồn thiếp ngó đâu đâu cũng buồn
Chầu rày chắc đã xa luôn
Én Nam, Nhạn Bắc bể nguồn hai nơi

Chim huỳnh huỳnh ăn trái huỳnh huỳnh

Rỉa lông rỉa cánh buồn tình muốn bay
Gặp anh đây là rủi lại may
Phải chi đường văng ngửa tay trao lời

Chim khôn kêu tiếng rảnh rang

Người khôn nói tiếng dịu dàng dễ nghe
Bóng trăng ngã lộn bóng tre
Chàng ơi đứng lại mà nghe em thề

Chim lạc bầy thương cây nhớ cội

Người xa người tội lắm người ơi
Chẳng thà không biết thì thôi
Biết rồi mỗi đứa mối nơi thêm buồn

Chim nhàn bắt cá lượn khơi

Thấy anh châu chấu nhiều nơi em buồn

Chim phượng hoàng bay ngang qua chợ

Em hỏi anh rằng có vợ đâu chưa
Tay cầm tờ giấy che mưa
Che sao khỏi ướt em chưa có chồng

Em mua cho anh một tờ giấy hoa hồng

Đầu anh anh đội tay anh lồng ngọn mây
Gío thổi gió trợt mưa bay
Mưa đâu ướt đó tờ giấy này còn khô

Chim xa rồi còn thương cây nhớ cội

Người xa người tội lắm người ơi
Chẳng thà không biết thì thôi
Biết rồi mối đứa mỗi nơi thêm buồn

Chim xanh ăn trái xoài xanh

Ăn no tắm mát lên nhành nghỉ ngơi
Cực lòng em lắm chàng ơi
Đói no thiếp chịu lìa đôi em không lìa
52
Chim xanh ăn trái xoài xanh
Ăn no tắm mát lên nhành nghỉ ngơi
Cực lòng em lắm chàng ơi
Kiếm nơi thanh vắng để em ngồi em than

Chớ rày mắc chữ hiền thê

Đi chưa đến bạn, bạn đề ta dong
Bao giờ trên núi hết ong
Dưới đồng hết cỏ trong lòng hết thương

Con chim chích chòe nó ăn đám mè ông phủ

Con chim đội mũ nó ăn đám củ ông hương
Đôi đứa ta bấy ngộ tình thương
Dù ai có bảo đổi lường cũng không

Con cuốc chết còn như con cuốc khô

Chàng về ngoài nớ lẽ mô em không tìm
Trăm năm giữ trọn lời nguyền
Sóng xô mượt sóng đảo thuyền mược ai

Con quốc lẻ đôi lại ngồi than khóc

Vợ với chồng chân tóc lìa tơ
Kẻ đi âm phủ người chờ dương gian
Ngồi buồn em ra ngõ thở than
Em cảm thương phận bậu cơ hàng nắng mưa

Con quy nó đứng dưới gành

Con lân nó đứng trên nhành liểu châu
Cờ rung trống giục lên bầu
Chim kêu nhành liều đầu cầu líu lo
Đôi ta như đũa không so
Không tề không tiện không do cũng bằng
Chẳng tin đem chỉ ra giăng
Đôi ta đứng lại cũng bằng như cưa

Con vịt đua dưới nước

Con cá vượt bàu sen
Hồi này không thấy bạn quen đi đường
Ngồi buồn thương phụng nhớ loan
Gửi lời cho gió, gió toan về trời
Đêm nằm ruột rã gan rời
Thức thời thương nhớ ngủ thời chim bao
Đặt mình xuống tấm ván sao
53
Giật mình thức dậy nước mắt trào như mưa
Biết trời đã sáng hay chưa
Để ra đường cái đón đưa bộ hành
Trồng cây cũng muốn cây xanh
Gá duyên với bạn biết có thành phu thê

Con chim liểu nó biểu con chim huỳnh

Biểu to biểu nhỏ biểu mình thương tôi
Cá sầu ai chẳng đập đuôi
Như hòn Nôm sầu gió chướng như tôi sầu mình

Củ lang năm tiến sắc dạ

Lúa từ từ trị giá mười hai
Đôi ta xứng gái vừa trai
Kết nhau phu phụ nào ai biểu đừng
Đó đưa tới bên đò ngừng
Bạn thương ta buổi trước nửa chừng phải thương luôn

Còn nam còn nồm

Còn ơn còn nghĩa
Lưới anh phơi cuối bãi em chớ vướng vào
Con cá tung đứt nhỏ không sao
Em làm rách lưới làm sao anh vá lành

Cũng tại vì mình nổi tôi trôi

Phân ly hai ngả nước mắt tôi khóc dầm
Ghe lui khỏi bến còn dằm
Người thương đâu vắng chổ nằm còn đây
Trăng lu vì bởi đám mây
Tôi với mình trắc trở vì dây tơ hồng

Dao vàng rọc là trầu vàng

Mắt thiếp thiếp ngó mắt chàng chàng luân
Trai xuân gặp gái cũng xuân
Như bông lúa trổ giữa chừng gặp mưa

Dậm chân xuống đất cái keng

Chàng Nam thiếp Bắc nhiều phen thảm sầu
Phải chi ngoài biển có cầu
Anh đi ra dứt mối sầu cho em

Dốc lòng lên Núi Đình Cương

Tìm cây quế tìm người thương trao lời
Gặp người thương em mới trao lời
Còn không gặp người thương em đứng giữa trời em than
54
Dời chân bước xuống ghe buôn
Sông bao nhiêu gợn dạ buồn bấy nhiêu
Dựa cột buồm gió thổi hiu hiu
Nước mắt ra lai láng múi dây lưng đều khó khô

Đèo nào cao bằng đèo Đồng Ngõ

Bộ nào rộng bằng bộ An Ba
Thấy anh ăn nói thật thà
Muốn vô gầy dựng cửa nhà cùng anh

Đèo nào cao bằng đèo Phú Cốc

Dốc nào ngược bằng dốc Xuân Đài
Tình em nghĩa rộng lâu dài
Lòng anh nào phải hoa lài trôi sông

Đèo nào cao bằng đo Sơn Cốc

Dốc nào ngược bằng dốc Mỹ Trang
Một tiếng em than hai hàng luỵ nhỏ
Phụ mẫu già rồi biết bỏ cho ai

Đêm khuya ngộ gặp nhau đây

Hôn nhơn chưa rõ mạ với thầy chưa hay
Thôi thì thương nhau bất nệ mỏng dày
Thiếp muốn câu phối hiệp, chàng chọn ngày quy gia

Đêm nằm chiếp miệng thở ra

Không biết làm sao cho đặng bướm với hoa dựa kề
Ngày thì mặt ủ mày ê
Sống dương gian không đặng thác về quê cho trọn đời

Đêm qua chân bước lên trời

Lạc đường lạc ngõ lạc người cung tiên
Ước gì duyên sẽ bén duyên
Cho duyên cõi thọ bằng duyên cõi trời
Dạ buồn chân bước phân vân
Trời xui anh thẳng tới xóm ông tơ hồng
Ông tơ ông có nhà không
Ông ra xua chó tôi cùng với nao
Tơ duyên ông cất nơi nào
Cất trong chung quả hay vào ao sen ?

Người nào trái lứa lỡ duyên

Thì ông se lại cho liền một đôi
Còn như cô ấy với tôi
55
Thì ông xe thẳng thành đôi vợ chồng

Đêm nay anh gối tay nàng

Ngày mai ra biển gối đàng dây neo

Đi qua lò mía thơm lừng

Muốn vào kết nghĩa can thường với ai
Mong cho trúc nọ kề mai
Núi cao cũng vượt, truông dài cũng qua

Đố anh chi sắc hơn dao

Cho sâu hơn biển cho cao hơn trời
Em ơi mặc sắc hơn dao
Dạ sâu hơn biển trán cao hơn trời

Đôi ta mới ngộ tình cờ

Như đèn mới gãy như thơ mới đề
Muốn cho sông biển cận kề
Anh đi làm rể, em về làm dâu

Đói lòng ăn nửa trái sim

Uống lưng bát nước đi tìm người thương
Người thương ơi hỡi người thương
Đi đâu mà để buồng hương lạnh lùng ?

Đưa em về Quảng anh lo

Ao vuông là một, Ba Gò là hai
Kiêng dè trong buổi hôm mai
Đàng trong ổ cướp đàng ngoài hang beo

Đừng mơ chữ sĩ anh ơi

Uổng công em đang lưới mấy tháng trời cho anh

Đứng trên núi Sỏi phần tranh

Liều công bỏ bạn theo anh phen này

Em có chồng rồi như ngựa có kẻ cầm cương

Tới lui thăm bạn thói thường cười chê
Tưởng rằng em đợi em chờ
Sông sâu có chổ thuyền về có nơi
Nói chơi với em không dám nói nặng lời
Để đường qua lên xuống mà chơi cho khéo buồn
Có ăn có chịu miễn là
Chớ không ăn mà chịu kể ra cũng thảm sầu
Tưởng tằm ơ ớ bọc dâu
56
Tưởng tằm có nghĩa hay đâu bạc tình

Em gặp anh đây nửa mừng nửa sợ

Em sợ anh về đánh vợ đánh con
Trăng khuya nửa khuyết nửa tròn
Anh về lừa vợ lừa con tội trời

Em hát một câu anh bỏ bầu đậy nắp

Đem vô đất liền đổi bắp ra rang

Em nghe anh đau đầu chưa khá

Em băng đổng chỉ sá hái ngọn lá cho anh đây

Em ngồi cửa sổ theo cổ yếm đào

Thấy anh lơ lửng ngoài rào em thương
Duyên em còn bỏ trong rương
Cha mẹ khéo khoá em thương đường nào

Em nguyền cùng anh một miếng tóc mai

Trước chùa quan thánh nghe lời ai bỏ nàng
Anh ơi giữ đạo tam cang
Dù sanh dù tử giữ tròn trước sau
Anh đừng có ham giàu
Tỉ như con chim kêu núi bắc con cá sầu biển đông

Em than với anh ba bốn tiếng mần ri

Nơi nào xứng nút vừa khuy anh cài
Em đà tình lợt duyên phai
Anh kiếm người da trằng tóc dài gầy duyên

Em thương anh mà cha mẹ không thương

Nuôi kia muốn chảy cực vì mương chưa đào
Bây giờ biển cạn thành ao
Bắc cầu chiếc đũa mà trao nhân tình

Em thương anh không biết làm sao

Gỉa đò con chim khiều đứng ngoài rào dòm vô
Thương chàng không biết nói làm mô
Cứ đứng ngoài ngõ dòm vô cũng đành
Ngó chuyện tụi mình như bất thành
Làm sao mà nghĩa cho đành rành với em

Em thương anh trầu hết lá lươn

Cau hết nửa vườn cha mẹ nào hay
Dẫu mà cha mẹ có hay
57
Nhứt đánh nhì đày hai lẽ mà thôi
Gươm vàng kề cổ ai ơi
Chết thì chịu chết lìa đôi không lìa

Em về kể lể với anh
Chẳng ai đan lưới cho thanh con người

Em về Bồ Địch Giếng Vuông

Sáo treo bốn bức em buồn nổi chi ?

Ghé vô suối Đục đụt mưa

Chẳng duyên thì nợ gió đưa gặp nàng
Tứ bề ruộng vắng gò hoang
Cho đây gửi chút can trường được chăng?

Gió đưa gió đẩy bông trang

Rau răm ở lại chịu lời đắng cay

Hai tay bưng gáo nước phân hai

Chiều hôm tưới lựu sáng mai tưới đào
Anh có tới chơi thì đứng ngoài rào
Vườn hoa mới lập lựu với đào còn non

Hai tay cầm bốn trái dưa

Trái ăn trái để trái đưa cho chàng
Tay cầm cuốn sách bìa vàng
Sách bao nhiêu chữ dạ em thương chàng bấy nhiêu

Hàng rào em ba bốn năm lớp

Ngõ em ngõ ngói chín mười tầng
Con ong chen không lọt, con bướm dừng sớm sao
Em nói với anh về lập lễ cho cao
Cây mai dong cho tốt mới đặng vào nhà em

Hết mùa tu hú kêu thanh

Cá chuồn đã mãn sao anh không về

Hạt sương sa xuống giếng cá ngời

Em thương anh đơ đỡ chớ thương đời đặng đâu
Ngọc còn ẩn cội cây ngâu
Anh còn phụ mẫu thiếp dám đâu tư tình

Hoạ hổ hoạ bì nan họa cốt

Tri nhơn tri diện bất tri âm
Xa xôi chi đó mà lầm
58
Phải hương bén phải trầm trầm thơm

Hòn đá dưới nước chịu nhiều rong rêu rều rác

Hón đá trên bờ chịu những sương sa
Em thương anh chảng dám nói ra
Sợ mẹ bằng biển sợ cha bằng trời
Em thương anh chẳng dám nói nên lời
Sợ luồng mây bạc giữa trời mau tan

Không nên với bạn không nên

Em về mua cót mua phên dùng buồng
Hai ngăn em cũng dừng luôn
Một bên quân tử cựu một buồng quân tử tân
Liều mình em thác xuống sông Ngân
Cho thoả tình hai bạn, trọn ái ân hai chàng

Không đi thời nhớ thời thương

Mà đi thời mắc cái mương cái cầu
Không đi thời nhớ thời sầu
Mà đi thời mắc cái cầu cái mương

Lên chùa Núi Hó đốt bó nhang vàng

Xin cho bạn cũ lại hoàn như xưa
Trông trời không thấy trời mưa
Em đã trọn nghĩa em chưa trọn tình

Lên non bẻ lá mà ngồi

Bỏ quên cây quạt thôi rồi nhớ anh
Còn nay soạn mai sành
Duyên anh em bỏ rừng xanh mất rồi

Lên non tìm hòn đá trắng

Trách con chim phượng hoàng sao vắng tiếng kêu
Trời mưa lâu cho đá nọ thành rêu
Đứa nào ở bạc con dế kêu thấu trời

Liệu bề thương được thời thương

Đửng trao gáng nặng giữa đường cực em

Lưới trong tay anh cuốn chưa rồi

Nào hay duyên nợ tự ông trời khiến xa
Ta muốn đem em bậu về nhà

59
 Cho cha mẹ biết thiệt là nàng dâu
Áo dài năm nút hở bâu
Em còn phụ mẫu anh dám đâu tư tình
Ngày nay duyên nợ về mình
Lao lư trong dạ anh buồn tình thảm thương
Qua với em tự sợi chỉ vấn vương
Trăm năm đi nữa mối tình thương đã về
Ngửa con xe ra nước mắt nhỏ dầm dề

Chẳng qua duyên nợ sai bề mà thôi

Đau lòng thảm lắm em ơi
Chổ mô thanh vắng em ngồi cho anh than

Mát mẻ nước sông vui lòng con cá lội

Mênh mông đồng nội thắng cảnh con cò bay
Em không mặt dạn mày dày
Chân em sao lại không tày cá chim
Chim ở trong lồng thay lông cũng ưng nhảy
Cá ở trong chậu có trầy vẫy cũng ưng vùng
Thương thay cá chậu chim lồng
Anh đây xót ruột đau lòng hơn em

Mãn mùa tu hú kêu thanh

Cá chuồn đã vãng sao anh chưa về (1)

May mô cha chả là may

Chàng đây là trai chưa có vợ
Đụng thiếp này đang xuân
Họa may là hoa bướm chưa từng

Mồng một tháng tư đây anh cậy người bước tới

Phụ mãu nói em còn thơ ấu hậu sanh
Em còn nhỏ đâu mà dỗ mà dành
Trầu cau cũng chí quyết thân lâu nghĩa dài
Năm mười ngày qua thúc giục ông mai
Trầu rượu qua bên đó, phụ mẫu em nói bán cho ai đi rồi
Dậm chân xuống đất kêu thẳng ông trời
Qua vơi em xa cách biết nơi nào tìm ?

Một em nói rằng không

Hai em cũng nói rằng không
Dấu chân ai dẵm(2) vườn hồng tan hoang
(1)
Mùa tu hú kêu cũng là mùa đánh cá
(2)
Dày xéo, dẫm đạp

60
Có không nói thiệt cùng chàng
Để nhựt lâm nguyệt, nhiễm hai đàng xa nhau
Rào thời rào trước rào sau
Bởi chưn em để bỏ cau nát vườn
Liệu bề thương đặng thời thương
Đừng trao gáng nặng giữa đường cực anh

Một mai ai chớ bỏ ai

Chỉ thêu nên gấm sắt mài nên kim

Một mai mai một ngó chừng

Ngó truông, truông rậm, ngó rừng, rừng xanh
Rừng xanh lẫn biển cũng xanh
Để coi cây quế ngả nhành về đâu?

Một mai nước lớn đò trôi

Cây khô lá rụng bạn ngồi chờ ai
Chờ người quân tử có tài
Chờ người ăn học, chờ trai anh hùng

Một mai nước lớn đò trôi

Cây khô lá rụng bạn ngồi chờ ai
Tôi ngồi chờ mít, chờ khoai
Chờ người quân tử, chờ trai anh hùng

Một mình lo bảy lo ba

Lo cau trổ muộn lo già hết duyên
Còn duyên kẻ đón người đưa
Hết duyên đi sớm về trưa một mình
Một mình thủ phận một mình
Một ôm củi quế, một bình gạo châu
Bạn thương bạn nhớ về đâu
Nhớ nơi đám lúa, cả đám dâu hẹn hò

Một tấm tranh là nghĩa

Một chiếc chiếu là tình
Bấy lâu nay thương nhớ bóng hình
Bây giờ hỏi thiệt thương mình hay không ?

Một trăm con bướm leo dây

Bướm leo mược bướm thiếp đây với chàng
Đừng nghỉ con bướm mà hoang
Bướm y như cựu bướm hoàn như xưa
Thiếp nói với chàng chẳng lẽ nói đưa
Dù tối cũng đợi dầu trưa cũng chờ
61
Mực sa xuống giấy thành thơ
Mực sa xuống giấy thành tờ cam đoan

Muốn nghe đờn bản năm dây

Ở đây cũng có hai dây đờn cò
Đờn kêu tiếng nhỏ tiếng to
Đờn kêu còn líu, đờn hò xứ sang
Đờn kêu tích tịch tình tang
Đờn kêu đà thấu tai nàng nàng nàng ơi
Đêm khuya tạnh gió thanh trời
Em khoan giấc ngủ nghe lời anh phân

Nắng đò ngang nắng về Mỹ Á

Lộng gió nồm nam thuyền cá quay về
Anh với em nặng mối tình quê
Thương nhau chung thủy đôi ghe chúng mình
Ngẫm nghĩ đến đâu buồn rầu đến đó
Nghẫm nghĩ chung tình buồn có vui không
Bữa rày anh cùng em như con cá xa sông
Càng gáng chung tình lịu địu càng tiếc cái công thậm dày

Ngó lên biển thánh rừng nho

Đây ta chưa bỏ bạn đừng lo mà sầu
Ngó lên miễu thánh tô vôi
Bạn có thương cũng tốt, bạn có thôi cũng đành
Ta trồng cây cũng muốn cây xanh
Ra lá ra cành rồi lại ra hoa
Thương người người chẳng thương ta
Muối kia đổ biển mặn mà khắp nơi
Dậm chân xuống đất kêu trời
Không ăn cũng chịu bấy lời đắng cay

Ngó lên dừa ngả ba cây

Thấy em khôn khéo muốn gầy nghĩa nhơn
Nghĩa nhơn ba gánh tràn trề
Gánh từ Tư Nghĩa, gánh về Bình Sơn
Em ngồi em kể công ơn
Bạc vàng nặng ít nghĩa nhơn nặng nhiều

Ngó lên dốc Một chùa Dầu

Cảm thương người bạn buổi đầu thân nhau
Kể từ qua lại bấy lâu
Nào ai khỏa lấp sông ngâu suối vàng
Gấm trong kim cổ kỳ quan
Bước vô vườn liểu hoa tàn vì ai ?
62
Ngó lên hòn đá Cao Biền
Thấy đôi chim nhạn đang chuyền nhành mai
Ngó lên hòn núi Sơn Trà
Lòng ta thương bạn nước mắt và lộn cơm

Ngó lên hòn Núi Sơn Trà

Lòng ta thương bạn nước mắt đà rưng rưng
Vẫy vùng con cá trong nơm
Sáng mai ta trông bạn chiều nờm bạn trông ta
Mỗi ngày mỗi cách mỗi xa
Bữa ăn hột lụy nhỏ, bữa và hột lụy rơi
Bầm lòng ta lắm bạn ơi
Sáng mai trông ngóng chiều ngồi không yên

Ngó lên nuột lạt đứt tấm tranh rèm

Bao nhiêu nuộc lạt đứt thiên hạ dòm bấy nhiêu
Thiếp dặn chàng đi qua ngõ đừng kêu
Để ta ra đó liệu đường nói năng
Chữ đề hòn đá khăng khăng
Ba thu em cũng đợi chín trăng em cũng chờ

Ngó lên thử mả ông Cao Biền

Thấy đôi chim liễu đi chuyền nhành mai
Hỡi người thương chắc rồi lại nhớ dai
Dù đi Gia Định Đồng Nai cũng về

Ngó lên trời từng cao, từng thấp

Ngó xuống biển từng cạn, từng sâu
Dạo chơi mười tám nước chư hầu
Không ai ăn nói thảm sầu như anh

Ngó lên trên núi Giếng Tiền

Thấy đôi chim én đang chuyền nhành mai
Bao giờ cho gái gặp trai
Cho loan nhớ phụng, cho ai biết mình

Ngó lên trên trời có đám mây xanh

Ngó ra ngoài biển có chiếc thuyền mành đong đưa
Gặp em đây còn bóng còn trưa
Rưng rưng nước mắt tay đưa miếng trầu
Ông trời làm trắc trở vì đâu
Chàng chưa làm rể nhà thiếp, thiếp chưa làm dâu nhà chàng
Đêm nằm ôm dạ mà than
Ôm màn mà tiếc chứa chan làm vầy
63
Ngó lên trời trời cao lồng lộng
Ngó ra ngoài biển biển rộng mêng mông
Từ rày lưới đã xa sông
Chiếu hoa biến trải nệm hoa biến nằm

Ngó lên trên trời thấy sao vần vũ

Ngó xuống âm phủ thấy đủ mặt bá quan
Ngó lên dương gian thấy đèn treo lưỡng diện
Ngó ra ngoài biển chim lặn cá đua
Qua nguyện cùng em trước miễu sau chùa
Nào ai có thả thuốc bùa đừng mê

Ngó ra bãi cát vàng vàng

Cát bao nhiêu hạt thương chàng bấy nhiêu
Ngó ra ngoài biển bao lần
Thấy anh ở trần trong dạ em thương
Em về xe xấp hàng lương
Cắt áo cổ giữa năm đường em may
Thương chàng áo mới đến tay
Trời hại thiếp chịu chứ thiếp đây không xa chàng

Ngó ra ngoài biển ba lần

Thấy anh ở trần trong dạ xót xa
Trở về mua lụa đậu ba
May áo cổ giữa lại tra nút vàng
Cậy ai mà gởi tới chàng
Đêm khuya chàng đắp kẻo nhiễm thương hàng khổ thân

Ngó ra ngoài biển dờn dờn

Ngó ra sông vực lưỡng sơn hạ điền
Ví dù mưa gió ngã nghiêng
Lời thề bằng biển lời nguyền bằng non
Đông tây non bắc vuông tròn
Lời thề buổi trước anh còn nhớ quên?

Ngó ra ngoài biển sóng dồi

Làm người em nghĩ em ngồi em than
Em than cây úa lá vàng
Sông mòn biển cạn dạ nàng còn thương
Ví dầu anh bạn lương ương
Phỉnh ta thương điếm thường lường thời thôi
Bây giờ anh bạn có đôi
Lòng ta nóng bỏng như vôi mới hầm
Tai nghe anh bạn có chốn tri âm
64
Đây ta cũng mừng cho anh bạn sắc cầm đủ đôi
Em than phần em lỡ đứng lỡ ngồi
Nhớ người bạn cũ bồi hồi lá gan

Ngó ra ngoài biển thu đông

Thấy thiên thấy hạ mà không thấy chàng
Đêm nằm lệ ứa chứa chan
Bao nhiêu lệ ứa thương chàng bấy nhiêu

Ngoài môi em nói thương chàng

Trong lòng bạc bẽo thời chàng biết bao
Sông dài nhiều lạch cạn sâu
Nào ai có ở cơ cầu mần răng
Cây cao mực đánh thẳng băng
Nước trên nguồn chảy xuống có kẻ đón giăng đặng nào
Chung tình hai chữ lượng sao ta nhờ

Ngoải vô đây không đầy cây số

Gặp em chốn này cũng cố tình thương
Chữ sầu sao cứ vấn vương
Gặp em một bữa nhớ thương ngàn ngày

Ngọc thủy tinh anh giữ gìn sáng rỡ

Anh để giành chờ thuở nhẫn đeo tay
Nào ai năn nỉ nọ này
Chờ người biết nghĩa của ai anh mới trao

Ngồi buồn ngó biển rạng đông

Thấy thiên thấy hạ mà không thấy chàng
Tóc dài đầu lại rối ngang
Tay cầm lược chải mà quên đàng em đi

Ngồi buồn tước lạt bẻ cò

Dẫu thương cho mấy giả đò làm lơ
Ngồi buồn xe chỉ thắt ngang
Gánh nước sông mảng đổ sang sông hồ
Trời làm biển cạn sông khô
Em buồn qua thăm bạn sợ người mô nghi ngờ

Ngồi nghỉ đến phận mình cô quả

Số tôi bần hàn vất vả tấm thân
Ai người tham phú phụ bần
Phú cho trời đất quỷ thần chứng chi

65
 Em chê qua nghèo chịu lấy chữ hàn vi
Cha mẹ không gẻ vậy thì ông không ưng
Nhìn em nước mắt rưng rưng
Ngó ai em ngó xin em đừng ngó qua
Lấy gì can gián mẹ cha
Đôi lứa ta cũng lỡ đôi ba năm cũng trường
Dẫu mà cha mẹ không ưng
Đôi ta trải chiếu ngoài vườn lạy vô
Lạy cùng ông chú bà cô
Gián can cha mẹ định bề mô cho em nhờ
Lạy cùng ông Nguyệt bà Tơ
Xe dây chắp mối một giờ cho xong

Nguồn cao mạch nước còn trong

Sông sâu vẫn giữ một lòng như xưa
Cá nằm ấp trứng chờ mưa
Nước trong dợn thủy gió đưa hữu tình

Núi cao cũng ở dưới trời

Thương em cho lắm cũng đợi lời mẹ cha
Nước sôi trong ấm trào ra
Ưng không tai bậu mẹ cha đành rồi

Nước nguồn hai ngọn dao chi

Bồng Sơn hai huyện thiếu gì vợ anh ?
Phải chi ngoài biển có câu
Anh ra anh giải cơn sầu cho khuây

Qua cầu cầu yếu phải nương

Chầu rày bạn cũ thôi thương mình rồi
Tai nghe bạn cũ có đôi
Trong lòng nóng nảy như vôi mới hầm
Nắm tay bạn cũ khóc thầm
Chầu rày quế đã phụ trầm trầm ơi

Qua cầu ngả nón trông cầu

Cầu bao nhiêu nhịp dạ em sầu bấy nhiêu

Qua chùa Núi Hó(1) thắp bó nhang vàng

Xin cho bạn cũ lại hoàn như xưa
Trông trời chẳng thấy trời mưa
Rồng chưa lấy nước rồng chưa kịp về
Lựu tìm đào, đào chẳng tìm lê
(1)
Tục danh Núi Thiên Ấn

66
Lên non tìm quế, quế về rừng xanh
Trách ai treo ngọn thắt gành
Cho chàng xa thiếp cho anh xa nàng

Qụa kêu nam đáo nữ phòng

Người dưng khác họ đem lòng nhớ thương
Chỉ điều ai khéo vấn vương
Mỗi người mỗi xứ mà thương nhau đời

Ra đi mẹ có dặn dò
Ruộng rộc thời cấy ruộng gò thời gieo
Đường đi mấy nẻo quanh queo
Lúc leo lên dốc lúc trèo xuống sông
Không đi bạn nhắc bạn trông
Đi rồi chậu lụy lại không muốn về

Rượu ngon chiết để bàn thờ

Ba bốn năm không lạt sao bây giờ lạt đi
Đó bạn buồn đây ta lại vui chi
Bạn rưng rưng nước mắt ta có khi khóc thầm

Sáng mai lên núi đốt than

Chiều về xuống biển đò hang bắt còng
Dặn ai hai chữ bền lòng
Ai trao cái dây cũng bứt, thắt cái vòng cững mở ra
Sáng trăng quân tử dạo chơi
Không ai trải chiếu mời lơi quân tử ngồi
Quân tử có chơi thì ngồi đó đã
Để em thổi lửa đốt đèn
Xem thử bạn lạ hay là bạn quen
Mở rương ra lấy hộp bông sen
Tem trầu cánh phượng mời bạn quen ăn trầu

Sáng trăng quân tử dạo chơi

Không ai trải chiêu mời lơi quân tử ngồi
Quân tử lân la đuổi ra không tệ
Tem ba miếng trầu làm lể tống đưa

Sáng trăng quân tử đi chơi

Đái một chổ đái lội bơi mà về
-Em đái chi đái dại đái khờ
Nhà cửa em trôi trước bàn thờ em trôi sau

Sáng trăng trải chiếu hai hàng

Cho anh đọc sách cho nàng quay tơ
67
Quay tơ thì giữ mối tơ
Dù năm bảy mối cũng chờ mối anh

Sao mai đã mọc tè tè

Gà cất tiếng gáy sao bạn không về phân giải với chồng con
Trai gái thương nhau đờ đợ
Nghĩa vợ chồng mấy thuở nào quên
Muốn cho nấu chín làm nên
Đường còn đi xuống đi lên chừng chừng
Chim ơi chim chớ phụ rừng
Cá ơi cá chớ phụ phàng sông sâu
Duyên gì đâu nợ cùng đâu
Nên hư không đặng lúc ban đầu rồi thôi

Sao rua chín cái nằm kề

Thương em từ thuở mẹ về với cha

Sao rua chín cái nằm ngang

Thương em từ thuở mẹ mang trong lòng
Sao rua chín cái nằm chồng
Thương em từ thuở còn bồng trên tay

Sao rua chín cái tỏ năm

Trăng rằm có một bửa rằm mà thôi
Anh thương em chưa ráo mồ hôi
Chưa tan giọt nước em bảo thôi sao đành
Bao giờ biển nọ xa gành
Cù lao xa biển anh mới đành bỏ em

Sông Thoa ngả bóng tà tà

Sao em qua đó để ta một mình

Sen xa hồ sen khô hồ cạn

Liểu xa đào liểu ngả đào nghiêng
Vàng trên tay rớt xuống không phiền
Phiền vì một nỗi nợ duyên chưa thành

Sông dài cá lội biệt tăm

Phải duyên chồng vợ ngàn năm vẫn chờ

Sông sâu còn có kẻ dò

Nào ai lấy thước mà đo lòng người

68
Sớm mai em ra ngồi bờ cỏ chỉ
Đi quanh ngõ giữa tình cờ gặp anh
Vô vườn bẻ trái cau xanh
Bửa ra làm tám mới anh ăn trầu
Trầu em trầu thảm trầu sầu
Chính giữa trầu quế hai đầu thảm nhung

Sáng ai ra đứng góc lăng

Nghe tiếng ai than khóc trong bụi bần hu hu
Qua với em thâm nhiễm nguyệt nhu
Trách lầm cha mẹ sinh con ngu lỗi nghì
Em chịu đòn anh lại vui chi
Đó rưng rưng nước mắt đây có khi khóc thầm

Sớm mai xách nước lên non

Thấy anh trong trường cầm bút ngó ra
Anh bảo em về mua lụa đậu ba
Cát nút cổ giữa mà đem tra nút vàng

Tay bên trái em cầm kim tìm đường nhân ngãi

Tay bên phải em cầm bút viết chữ ân tình
Chữ ân tình em nghe cũng phải
Đường nhơn nghĩa em nghe cũng vừa
Hòn núi Liên sơn cấy chặt cây chừa
Để ta đo làng bạn kén lừa nơi đâu

Tay cầm cuốn sách bìa vàng

Sách bao hiêu chữ dạ em thương chàng bấy nhiêu

Than rằng điều đó mau phai

Tím tái mau lợt, gái với trai mau lìa
Tưởng rằng chàng sớm thiếp khuya
Hay đâu duyên nợ phân chia như vầy
Lên rừng bứt một sợi dây
Xuống sông tự vẫn sống chi đây cho thêm phiền

Thanh trời gió thổi Cù lao

Thấy anh đốn củi non cao em buồn

Thân em như cây thầu đâu

Ngoài tươi trong héo giữa sầu tương tư

69
 Thề nguyền sau trước nhất ngôn
Sống nằm chung gối thác chôn chung mồ

Thiếp thương chàng đừng cho ai biết

Chàng thương thiếp chớ nói thiệt cho ai hay
Miệng thới gian(1) nhiều cái tày lay
Cực chàng tám lạng khổ thiếp rày nửa cân

Thiếp xa chàng hái dâu quên giỏ

Chàng xa thiếp cắt cỏ quên liềm
Xuống sông gánh nước hủ chìm gióng trôi
Về nhà than đứng khóc ngồi
Đập tay xuống chiếu thôi rồi còn chi
Núi vàng tra áo cổ y
Chàng mà xa thiếp tài chi không buồn

Thò tay ngắt ngọn bông ngò

Thương em đứt ruột giả đò ngó lơ

Thuốc ngon chợ huyện

Giấy quyến Sa Huỳnh
Nẫu xa mược nẫu hai đứa mình đừng có xa

Thuyền anh ngược sóng lên đây

Mược em dãi yếm làm dây kéo thuyền

Thuyền đi giữa biển thuyền trôi

Em không kiếm nơi nương tựa mà còn ngồi chờ ai

Thứ chi ngon bằng ngọn lá chiên

Chàng xa thiếp cách dạ phiền tương tư
Muốn nên ai có muốn hư
Dẫu thương em cho mấy phụ mẫu không ừ cũng xa

Thương anh em cũng muốn liều

Sợ vì một nỗi sớm chiều buồn lo
Thương chi cho uổng công tình
Nẫu về quê nẫu bỏ mình bơ vơ
Thương chi thương dại thương khờ
Trong nhà không khóc ra bụi bờ khóc than

(1)
Thế gian

70
 Thương người ra đứng ngõ người
Đất bằng chín tức(1) thiên hạ cười mười phân
Tưởng là trọn nghĩa ái ân
Nào hay xa cách chín mười phần bạn ơi

Thương người ra đứng ngõ người

Đất môn chín tấc thiên hạ cười mười phân
Thương người khác thể thương thân
Cầu không tay vịn cũng lần mà qua

Thương người ra đứng ngõ người

Đất mòn chín tấc thiên hạ cười mười phân
Em thương anh vô lượng vô ngần
Cầu không tay vịn cũng lần mà qua
Mười phân thương bạn hết ba
Bảy phần thương mẹ nhớ cha vô hồi

Em đâu phải người nay đổi mai dời

Ôm lòng chờ bạn suốt mười con trăng

Thương tằm ngửa áo bọc dâu

Tưởng rằng có nghĩa hay đâu bạc tình

Thương thời nói vậy bạn ơi

Chim trời cá nước kết đôi không đặng nào
Sông sâu ai dễ cắm sào
Bấy nhiêu lời bạn liệu, há lẻ nào bạn nguôi
Nước ngược mà cắm sào xuôi
Khúc ông lòng hẹp hỡi người sầu riêng

Đêm nằm gối chiếc nệm nghiêng

Bao nhiêu vui về bạn, bấy nhiêu phiền về ta

Tiếc công anh đào ao thả cá

Năm bảy tháng trời kẻ lạ đến câu

Tiếc là tiếc cái đĩa vàng sao đựng nải chuối xanh
Tiếc cái thau bịt bạc sao múc canh thài lài
Qua với em da trắng tóc dài
Cha mẹ có sở sanh sở định lạc lài thằng chồng ngu
Em cầm cần em nhắp xuống ao tù
Em có khôn lanh cho mấy đụng thằng ngu em cũng khờ
(1)
Tấc

71
Tiền năm quan mất đi em không sợ
Nghĩa nhơn ly biệt tiếc mãi tiếc hoài
Tiếc cái công anh lên xuống bấy nhiêu ngày rồi xa
Ai làm bướm nọ xa hoa
Trách người bạn cũ xa ta đành lòng
Nhật nguyệt kia luân chuyển hai tròng
Đa ta xa người thương đau ruột xót lòng lắm người ơi

Tình thương gươm trường không sợ

Súng gươm kề duyên nợ không buông
Thà rằng tử tiết cho luôn
Dao thà kề cổ thiếp không buôn nghĩa chàng

Trách ai trồng chuối giữa mương

Ba bốn tàu dã dượi em biết thương tàu nào
Em thương tàu thấp thì mất lòng tàu cao
Ba bốn tàu dã dượi tàu nào em cũng thương

Trái bí đao nấu không ngon tại vì người nấu

Thiếp xa chàng tại xấu mai dong
Ngó lên cửa sổ năm song
Tiếc đôi đũa ngọc nằm trong mâm vàng
Cha mẹ thiếp cũng như cha mẹ chàng
Ai hay đôi đũa ngọc xa mâm vàng trời ơi

Trăm năm dầu lỗi hẹn hò

Cây đa bến cũ con đò khác đưa
Cây đa bến cũ còn lưa
Con đò đã đổi người chưa thấy về

Trăng trên trời khi tròn khi méo

Lá trầu nguồn khi héo khi khô
Qua thấy em thế mỏng đơn cô
Anh muốn vô gầy dựng sợ người mô oán thù

Trầu em, em kiếm em ăn

Thuốc anh anh hút đừng quăng đừng dồi
Miệng thế gian họ đồn lắm anh ơi
Cứ giả đò lơ, giả đò lãng như hồi chưa thương

Trèo lên cây quế bẻ bông

Ngó xuống trường học thấy đông dặm vầy
Phải chi anh không sợ phép ông thầy
Anh vô mà cầm viết sửa chổ này cho em
72
Trên trời có ông xanh cao rộng
Dưới có biển lặng sông trong
Thiếp mà ăn ở hai lòng
Trời tru đất diệt không mong thấy chàng

Trồng tre cho đủ thứ tre

Thứ tre lồng mét thứ tre lồng ngà
Trồng cà cho đủ thứ cà
Thứ cà tim tím, thứ cà xanh xanh
Trồng chanh cho đủ thứ chanh
Thứ chanh uống nước, thứ chanh gội đầu
Trồng dâu cho đủ thứ dâu
Thứ dâu ăn trái thứ dâu nuôi tằm
Một nong tằm là năm nong kén
Một nong kén là chín nén tơ
Anh thương em chín đợi mười chờ
Bây giờ đứt mối lìa tơ sao đành?

Trời mưa không quán không nhà

Bờ tre suối Đục đôi ta cùng ngồi
Chờ cho ráo giọt mồ hôi
Cầm tay tỏ thiệt rằng tôi yêu mình

Trời mưa lâm thâm ướt dầm lé hẹ

Tôi thương một người có mẹ không cha
Trời mưa ướt bụi ướt bờ
Ướt cây ướt là ướt ngờ tới em

Tôi đi lên cũng gặp chị

Tôi đi xuống cũng gặp chị
Thiên hạ đồn mộng đồn mị
Rằng tôi với chị là hai vợ chồng
Xưa rày chị Bắc tôi Đông
Hôm nay gặp chị, hỏi thật lòng chị tính sao ?

Vắng một ngày trông hoài trông hủy

Vắng hai ngày nhớ hủy nhớ hoài
Tiếc công lặn lội bấy lâu nay không thành
Trời làm thiếp ở đầu gành
Chàng ngồi cuối bãi sao đành trời ơi
Trách ai cầm mác phát chồi
Rào đàng lấp ngõ mỗi đứa rời mỗi phương

Vì ai nên tuổi em cao

73
Nên duyên em lợt, má đào em phai
Má đào trời nắng nó phai
Trời mưa nó lợt nào ai biểu chờ

Ví dầu tình bậu muốn thôi

Bậu gieo tiếng giữ cho rồi bậu ra
Bậu ra cho khỏi tay qua
Cái xương bậu nát, cái da bậu mềm

Vô đây ớ bạn vô đây

Cỗ đồ bát bửu đang xây trên bàn
Tội tình gì ra đứng ngõ dòm đàng
Vạt sương sa nhỏ xuống cảm thương hàn ai nuôi?

Vô đây ới bạn vô đây

Ơ hồ bát bửu đáng xây trên bàn
Tội tình chi đứng ngõ dòm đàng
Hạt sương sa nhỏ xuống cảm thương hàn nắng mưa
Điệu chung tình nghĩa đó đây ưa
Làm sao cho gặp bạn buổi trưa cho thỏa tình
Em ơi nghe tiếng phân minh
Vợ chồng con xích mích hai đứa mình đừng xa nghe

Vườn đào vườn lựu vườn lê

Con ong kia hút nhụy con bướm kia ra ngoài
Chàng về nghĩ lại mà coi
Tấm lòng em ở gương soi nào bằng
Xa xôi chi đó mà lầm
Phải hương hương bén phải trầm trầm thơm
Anh đừng suy nghĩ thiệt hơn
Lắng nghe em gãy khúc đờn tri âm

Xưa rày nghe tiếng thị phi

Đồn ta với bạn ra đi mặn nồng
Nghĩ ra tình cảm vợ chồng
Xa xôi chi đó nước mắt hồng lụy rơi
Em có buồn anh cũng dạo chơi
Chơi cho thỏa dạ gặp nơi ngô đồng

Xưa rày vắng bạn cố tri

Đêm trông ngày nhớ tối gắng đi thăm nàng
Gặp nàng đây nắm áo mở khăn
Em có chồng mược để cho anh ăn miếng trầu
Trầu em em giữ em ăn
Thuốc anh anh giữ đừng quăng đừng dồi
74
Miệng thế gian họ đồn lắm anh ơi
Đồn ta với bạn ân lâu nghĩa dài

Xưa rày xa cách nghĩa nhau

Cầm dao cắt ruột ruột đau quá chừng
Lụy rơi khăn chậm không ngừng
Trách ai ngăn gió, gió đừng rung cây
Vì ai duyên nợ chừng này
Tay bưng nước mắt chảy đầy chén cơm

75
 HÔN NHÂN – GIA ĐÌNH

Ai đời chồng thấp vợ cao

Qua sông nước lớn cõng tao bớ mày

Ai đời chồng thấp vợ cao

Rờ vú không tới lấy sào mà quơ

Ai ơi chớ lấy học trò

Dài lưng tốn vải ăn no lại nằm

Ai ơi chớ lấy dân chài

Ngày mai đến tối ở hoài dưới sông

Anh cưới vợ lớn làm nhà xanh đỏ

Anh cưới vợ nhỏ làm nhà sơn đen
Đêm khuya tối lửa tắt đèn
Lớn kêu nhỏ dạ họ khen tới chồng

Anh đi cay đắng như gừng

Đường xa nghìn dặm em đừng nhớ thương

Anh di em có dặn rằng

Đừng tham tiền bạc bán thân cho người
Chết mà thiên hạ cười chê
Ngày mai con cháu sống đời mỉa mai

Anh đừng thấy cá phụ canh

Thấy tòa nhà ngói phụ tranh rừng già

Anh nói với em như rìu chém xuống đá

Như rựa chém xuống đất
Như mật rót vào tai
Bây giờ anh đã nghe ai
Bỏ em giữa chốn non đoài khổ chưa?

Aó dài chẳng nệ quần thưa

Bảy mươii có của cũng vừa mười lăm

Aó vá vai vợ ai không biết

Áo vá chàng nhất quyết vợ anh

Ba với ba là sáu
Sáu với bảy mười ba
76
Bạn nói với ta không thiệt không thà
Như cây đủng đỉnh trên già dưới non
Bạn nói với ta chưa vợ chưa con
Bây giờ ai đứng đầu non kia kìa
Bạn nói với ta chưa có hiền thê
Bây giờ hiền thê đứng đó bạn trả lời thề cho ta

Bà già mà theo ông lái

Bao nhiêu gia tài lại quảy lỏng lơ
Ngọn gió phất phơ ngọn cờ phơ phất
Sông Ngân Hà con cá đối lội ngang
Một trăm tơ có mối chỉ vàng
Dưới sông con cá lội trên ngàn con ve kêu

Bạc tình chi lắm bớ ai

Lên non cao trở mặt dưới dốc dài xây lưng

Bầu non ăn búp phải eo

Tuổi em còn nhỏ mở mèo chi đâu
Tuổi em hai tám tuổi đầu
Cha mẹ sở định làm dâu nhà người
Nói ra sợ chúng bạn cười
Đôi ba trận thảm chín mười trận cay
Công việc chẳng kịp trở tay
Nhịn thèm, nhịn lạt hổng ngày nào no
Mẹ chồng sắc sảo gay go
Tấm quần tấm áo chẳng cho mặc lành
Đêm thời thức đủ năm canh
Ngày thời bó cỏ gánh phân hổng rời

Bởi vì ai thiếp phải xa chàng

Bởi vì can xì lát mã bàn hai cây
Mười năm mà bọt lấy ông Tây
Sang qua sớt lại bài này cũng ứ hơi
Cửa nào bốn lá khui chơi
Ai hay hăm mốt rụng rời tay chân
Mười lăm mười sáu tưng bừng
Mười bảy mười tám xỏ lưng lấy đồ
Tình cờ ngoài ngõ tôi mới bước vô
Tôi cầm bài cái mà hô ách xì
Hay vầy đừng cầm cái mà chi
Chung thiếu chung đủ chung chi cho ngầy ngà
Đứng xa tôi bớ con vợ nhà

77
Đêm năm đồng tiền điếu cho anh buốc cái dây ra mà về

Cá nục gai bằng hai cá nục vọng

Vợ chồng nghĩa trọng, nhân nghĩa tình thâm
Xa nhau muôn dặm cũng tầm
Gặp nhau hớn hở tay cầm lời trao

Cá thu nấu với dưa hồng

Lơ mơ có kẻ mất chồng như chơi

Cảm thương cái áo xuống trôn

Đêm nằm sực nhớ vong linh hồn chồng xưa
Đêm nằm nước mắt như mưa
Chàng duyên bạc phận, bỏ duyên thừa thiếp dương gian

Canh năm trời đã sáng ra

Bồng con dạo xóm lân la bú nhờ
Tay bồng con bước bơ phờ
Mẹ con mất sớm cậy nhờ cùng ai

Phải chi âm phủ có đàng

Thiếp tìm thiép xuống thử chàng tội chi
Nói ra hổ thẹn cố tri
Chàng vô duyên bạc phận thì thiếp ở chừng ni tới già

Cha mẹ giàu thời con thong thả

Cha mẹ nghèo thì con cực khổ gian nan
Sớm mai lên núi hái củi đốt than
Chiều chiều xuống biển tìm hang bắt còng

Cha mẹ nuôi con bằng trời bằng bể

Con nuôi cha mẹ con kể từng ngày

Chèo ghe vượt sóng qua sông

Đạo nghĩa vợ chồng nặng lắm ai ơi

Chiều chiều chim vịt kêu chiều

Bâng khuâng nhớ bạn chín chiều ruột đau

Chiều chiều én lượn ngoài khơi

Thấy anh lang chạ ngoài khơi em buồn

Chiều chiều ông lữ đi câu

78
 Bà Lữ đi xúc, con dâu đi mò
Bà về bà lặt bà kho
Con dâu đứng đó bà cho cái càng
Cái càng rồi lại cái ngoe
Nó ăn mắc cổ đỏ khoe cùng đường

Chiều chiều ra đứng ngõ sau

Ngó về quê mẹ ruột đau chín chiều

Chiều chiều ra đứng ngõ sau

Dặn anh đi học làm sao cũng về
Đừng bày trò chuyện say mê
Bỏ cha già, mẹ yếu, ba bốn bề cực em

Chồng chài, vợ luới, con câu

Thằng rể đứng phá, con dâu đặt lờ (1)
Chồng em nó chẳng ra gì
Tổ tôm xóc đĩa nó thì chơi hoang
Nói ra xấu thiếp hổ chàng
Nó giận nó phá tan hoang cửa nhà
Nói đây có chị có em
Còn năm ba thúng thóc với vài cân bông
Em đi bán trả nợ cho chồng
Còn ăn hết nhịn cho thỏa lòng chồng con
Đắng cay ngậm quả bồ hòn
Con nhà gia giáo lấy thằng chông đần ngu
Rồng vàng tắm nước ao tù
Người khôn ở với người ngu bực mình

Chồng già vợ trẻ là tiên

Vợ già chồng trẻ là duyên con bò

Có chồng thời phải theo chồng

Không cha không mẹ như đờn không dây

Có chồng thời phải theo chồng

Đắng cay cũng chịu, mặn nồng cũng cam

Con cá đối nằm trong cối đá

Con chim đa đậu nhánh lá đa
Chồng gần không lấy mà lấy lá xa

(1)
Nhá và lờ là những dụng cụ để bắt cá

79
 Mai sau cha yếu mẹ già
Bát cơm chén nước chén trà ai dưng (2)

Con ông vua đi tàng

Con ông quan đi kiệu
Mược sức chàng, chàng liệu chàng đi
Cha mẹ em nghèo chẳng dám đòi chi
Ai thì đóng củi gà ri một lồng
Đèn treo từ bắc chí đông
Đẹp lòng cha mẹ chứ em không dám nài

Con quạ nó đứng bên sông

Nó kêu bớ mẹ đừng lấy chồng bỏ con
Vừa đi vừa chạy lon ton
Cảm thương từ mẫu bỏ con sao đành

Còn cha gót đỏ như son

Đến khi cha chết gót son đen sì

Dưới biển rạng đông

Con rồng nằm thấy dạng
Đây ta đang lúc buồn gặp bạn cũng vui
Thanh yên ruột đỏ, vỏ bùi
Lâm vào vòng chồng vợ sụt sùi sao đang

Đàn ông đi biển có đôi

Đàn bà đi biển mồ côi một mình

Đèn lu li nửa nước nửa dầu

Nửa thương phần vợ nửa sầu phần con
Con khóc làm chi cho dầm nước dầm non
Khóc làm chi cho cha đau ruột chớ mẹ con mất rồi

Đêm đêm mẹ ngồi tựa cửa

Năm canh dài mẹ ứa lệ trông

Đói lòng ăn đọt chà là

Để cơm nuôi mẹ, mẹ già yếu răng

Đôi ta như lúa đòng đòng

Đẹp duyên nhưng chẳng đẹp lòng mẹ cha

(2)
Dâng

80
 Ghe bầu chở lái về đông
Con gái theo chồng bỏ mẹ ai nuôi
Mẹ tui đã có người nuôi
Tôi theo chú lái tôi xuôi một bề
Dầu mà chú lái có chê
Tôi theo chú phụ tôi về Đồng Nai
Đồng Nai gạo trắng như cò
Bỏ cha bỏ mẹ xuống đò theo anh

Gío đưa bụi chuối sau hè

Đã le cô chị lại dè cô em

Gío đưa ông đội về trời

Bà đội ở lại chịu lời đắng cay

Kể từ dời gót di dân

Dạ thiếp bần thần phần với đi đưa
Đưa chàng tám lạng hột dưa
Chè lan Yên tử em đưa hai bình
Rượu sen chàng uống giải tình
Bánh in bột đậu của mình mình đưa
Đưa rồi nước mắt như mưa
Tình thâm nghĩa phụ phân chưa hết lời

Khôn ngoan đối đáp người ngoài

Gà cùng một mẹ chớ hoài đá nhau

Không đi sợ mất lòng chồng

Mà đi thời sợ cánh đồng Chu Me
Không đi thời sợ chợ đông
Mà đi thời sợ cánh đồng Tú Sơn

Làm nhà ở dựa bờ sông

Đêm nghe cá quẫy ngày trông chim gù
Có chồng xuất giá tùng phu (1)
Nơi mô lên võng xuống dù mặc ai

Làm trai như anh năm thê bảy thiếp

Làm gái như em chí quyết một chồng
Anh đà có vợ có con
Nhan sắc anh còn em thấy cũng thương

(1)
Tùng: tòng

81
 Cực về vợ lớn ghen tương (2)
Phá hư sự nghiệp ai bồi thường cho anh ?

Lỡ duyên nên phải ưng anh

Tiếc con tôm bạc nấu canh rau dền

Má ơi đừng đánh con đau

Để con bắt ốc hái ru má nhờ
Má ơi đừng đánh con khờ
Để con đan lờ thả cá má ăn

Má ôi đùng đánh con đau

Để con hát bội làm đào má coi

Mấy đời bánh đúc có xương

Mấy dời dì ghẻ mà thương con chồng
Mẹ già hai đứa nuôi chung
Đứa lo cơm cháo đứa giùm thuốc thang

Mẹ ngồi trên núi trên non

Cha con dưới biển xây hòn cù lao
Nắng lâu có chổ mưa rào
Ếch nhái réo xuống động bao đất trời

Mẹ ơi mẹ bạc như gà
Con chưa lẻ mẹ mẹ đà lẻ con

Mượn vàng mượn bạc thì cho

Đại hàn, đông chí không cho mượn chồng

Nào khi anh bủng anh beo

Tay bưng chén thuốc tay đèo múi chanh
Bây giờ anh mạnh anh lành
Anh mê nhan sắc anh đành phụ tôi

Này em cũng bến sông này

Ngày xưa cha mẹ cầm tay hẹn hò
Đói nghèo nặng gánh toan lo
Chở làm sao nổi con đò con con

Ngó lên hòn núi tám cân

Bạc vàng chất đống không bằng ân mẹ già
Sớm thang trưa thuốc chiều trà
Gắng công nuôi dưỡng mẹ già vài năm
(2)
Tương:tuông

82
Ơn bằng của vạn tiền trăm
Anh không nhớ khi bú mớm khi nằm trong nôi ?

Ngó lên ngọn núi đìu hiu

Em ở sao có ngãi như nàng Kiều Nguyệt Nga
Vân Tiên lâm bệnh đường xa
Ôm lòng trực tiết kể đà sáu năm
Sương sa nhỏ xuống đằm đằm
Chồng mà xa vợ ăn nằm sao yên

Ở xa kêu bớ bạn hiền

Từ anh xa bạn bạn có phiền hay không ?

Ngó ra ngoài biển láng lai

Em xa anh cách lòng ai không buồn
Lênh đênh kẻ biển người nguồn
Em xa anh cách không cuồng cũng điên
Vui chung rồi lại buồn riêng
Hay vầy lúc trước gá duyên làm gì ?

Nhất thời vợ dại trong nhà

Nhì thời nhà dột thứ ba nợ đòi
Xem qua tiếc liếc lại mà coi
Nhà dột không sợ nợ đòi không ghê
Hiềm vì một nỗi hiền thê
Dậy trưa ngủ sớm vụng về vô song
Vá may lộn cuốn, lộn sòng
Nghề canh nghề cưởi không xong nghề nào

Nước mắm ngon thượng thủ

Dằm đu đủ lờ đờ
Em than bổn phận em khờ
Làm dâu nhà mẹ cũng nhờ tiếng anh

Ớt nào là ớt chẳng cay

Gía nào là gái chẳng hay gen chồng ?
Vôi nào là vôi chẳng nồng
Gái nào là gái có chồng không gen ?

Rau tôm nấu với ruột bầu

Chồng chan vợ húp gật đầu khen ngon

83
Sớm mai ra đứng bờ ao
Dặn anh đi học làm sao cũng về
Đừng bày trò chuỵên say mê
Bỏ cha già mẹ yếu, ba bốn bề cực em

Sông sâu ngựa lội ngập yên

Tiền căn báo hậu nhãn tiền thấy chưa ?
Hồi nào thích muốn tình ưa
Bây giờ bạn bỏ nắng mưa một mình ?

Tai nghe trống giục trên lầu

Nửa thương phần vợ, nửa sầu phần con
Trai mà chi gái mà chi
Con nào có nghĩa có nghì thì hơn

Trăm năm giữ vẹn chữ tòng

Sống sao thác vậy một lòng mà thôi

Trắng da vì bởi phấn dồi

Đen da vì bởi em ngồi chợ trưa
Phận nghèo dãi nắng dầm mưa
Chỉ lo cha mẹ vẫn chưa vừa lòng

Trời mưa bong bóng phập phồng

Mẹ đi lấy chồng con ở với ai

Vợ chồng nghĩa nặng tình sâu

Thương cho đến thuở bạc đầu vẫn thương

84
85
 CA DAO CHỐNG PHONG KIẾN ĐẾ QUỐC

Ai làm lở bể rung ngàn

Cho tổ cá vở, cho đàn chim bay

Anh đi lưu thú Bắc thành

Để em khô héo như nhành từ bi (1)
Anh đi em cũng xin đi
Anh thì Vệ Quốc, em thì cứu thương
Rủ nhau ra chốn chiến trường
Say sưa giết giặc vì thương giống nòi
Mùa đông tiết lạnh gió gào
Trên rừng mũi đốt dưới hào bùn ngâm
Thương anh chiếc áo ướt dầm
Lạnh lòng chiến sĩ càng căm quân thù

Anh ra đi lính cho làng

Thượng văn học võ làm qua triều đình
Ra đi có tướng có binh
Lên lưng con mã ra kinh một hồi
Phò vua một dạ trên ngôi
Em tưởng anh có ngãi em ngồi em trông
Hay đâu anh bạc nghĩa vong ân
Rộng ra biến bắc trốn lần biển đông
Bấy lâu tưởng ngãi vợ chồng
Hay vầy thác trước biển đông một mình

Ba Tơ quê mẹ anh hùng

Trồng mía mía ngọt trồng chông chông dài

Biển đông có lúc vơi đầy

Mối thù đế quốc biết ngày nào quên

Bình Đông có tiếng đánh Tây

Có gan đánh Mỹ phá vây mấy lần

Càng ngày sưu nặng thuế cao

Mất màu nên phải lao đao nhọc nhằn
Xóm làng nhẫn nhục cắn răng

(1)
loài cây mọc hoang, phụ nữ thường hái lá về gội đầu

86
 Bán đãi nộp thuế cho bằng lòng quan
Quan trên ơi hỡi quan trên
Hiếp dân, ăn chặn, biết tiền ,mà thôi
Cha đời mấy đứa theo Tây
Mồ ông mã bố roi dày biết chưa ?

Chim quyên xuống đất ăn trùn

Anh hùng lỡ vận lên nguồn đốt than
Đốt than cháy sổ cháy sàng
Chiều về xuống biển đào hang bắt còng

Con ôi nhớ lấy câu này

Cướp đêm là giặc, cướp ngày là quan

Cô kia má đỏ hồng hồng

Cô không biết chữ nên chồng cô chê
Cô ơi gian khổ chớ nề
Bình dân đã mở sao không hề tham gia ?

Đau lòng lắm hỡi quê hương

Đang hậu phương hóa tiền phương nhọc nhằn

Đẹp gì súng Mỹ anh mang

Mà đi đốt phá xóm làng hỡi anh

Đứng trên hòn đất Hội An

Nhìn về Lao Ré muôn ngàn thảm thương (1)
Lý Sơn cực khổ trăm đường
Từ ngày Pháp chiếm hết đường tự do

Em ra gánh lúa về kho

Nghe tin Bắc Bộ thắng to quá chừng
Ngày thường em gánh sáu ang lưng
Bữa nay em gánh đôi nừng tám ang
Mừng vui chân bước nhịp nhàng
Hai vai nặng trĩu lúa vàng đánh Tây
Ngoài kia xác giặc chết đầy
Em ra nộp thuế để vây quân thù

Em về thưa mẹ cùng cha

Anh vào bộ đội mai ra chiến trường
Anh đi bảo vệ biên cương

(1)
Lao Ré: tức huyện Đảo Lý Sơn ngày nay

87
 Mai này đất nước huy hoàng có nhau

Già thì già tóc già râu

Tinh thần cách mạng có đâu là già

Giặc đốt nhà lớn làm lại lều tranh

Giặc đốt ghe mành ta đan thúng đi câu

Mã mùa cấy gặt đã xong

Nợ em trả sạch còn trong cái bồ
Lúa này là lúa giảm tô
Ơn này ơn của cụ Hồ Chí Minh
Ta nhìn hột lúa xinh xinh
Lúa bao nhiêu hột thắm tình bấy nhiêu

Một lòng theo ngọn cờ đào

Thề cùng bạch quỷ, có tao không mày (1)

Nhiều quan thêm khổ thằng dân

Nhiều giàu thì lại chết trân thằng nghèo

Sáng ngày trải lưới đâm đầu

Có làm cho chết cũng hầu quan ăn

Sông Trà Khúc ai mà tát cạn

Rừng Trà Bồng ai đẵng hết cây
Anh mà đi với thằng Tây
Em đành phải dứt cái dây nghĩa tình

Tai nghe mõ giục dân công

Ra đi anh thấy trong lòng hân hoan
Sáng mai anh sẽ lên đàng
Việc nhà em gắng lo toan kịp thời
Ruộng kia cày vỡ được rồi
Còn đám trên đồi em liệu trồng lang
Nhà ta đã quá nghèo nàn
Con thơ mẹ yếu em càng phải lo
Làm ăn nhờ một đôi bò
Em nên chăm chút chớ cho ốm gầy
Anh đi tiếp vận kỳ này
Đông-Xuân toàn thắng giết Tây giữ nhà
Làm sao mùa lúa tháng ba

(1)
Bach quỷ: bọn da trắng, ý nói bọn Pháp-ca dao thời Cần Vương

88
 Cho hơn mùa trước mới là thật tăng
Ở nhà em hãy siêng năng
Giúp anh anh ạ mà băng núi rừng

Trâu ta ăn cỏ đồng ta
Đừng ham cỏ tốt ăn qua đồng người
Hàng ta, ta bận cũng tươi
Ham chi hàng ngoại kẻ cười người chê

Trời trong ngó thấy Tổng Binh

Muốn về thăm bạn bực mình chẳng nghe

Văn Hà(1) lắm củ nhiều khoai

Nhiều làng kháng chiến, nhiều trai anh hùng

Việt Minh khởi nghĩa được chín năm

Anh thì đi lính biệt tăm tin nàng
Ra đi nước mắt nhỏ hai hàng
Bởi hy sinh vì Tổ Quốc cũng nhân nghĩa chàng chàng ơi
Anh có ra đi mặt biển chân trời
Thời em ở lại cũng nhớ mấy lời anh than
Bao giờ cho nước bình an
Tự do độc lập thiếp với chàng gặp nhau

(1)
Văn Hà: thuộc xã Tịnh Phong, huyện Mộ Đức

89
NHỮNG MỐI QUAN HỆ XÃ HỘI KHÁC

Ai ơi chớ vội cười nhau

Ngẫm mình cho kỹ trước sau hãy cười

Anh em mình hữu lạc kỳ hoa

Chúc mừng cho bà chủ, bà chủ gia làm nghề
Bả đều nghề biển
Ổng đều nghề nông
Con trai ăn học đỗ tri thông
Tiền trong nhà năm bảy vạn
Lúa ngoài đồng một bao thiên
Dưới sông có một chiếc thuyền
Sớm trà chiều tửu tợ như trên non hồng
Trai có vợ, gái có chồng
Cân tiền cân của đổ gồng sai gia
Anh đi đâu cũng ghé vô nhà
Trước thăm cha mẹ sau mà thăm em

Ánh hồng ngàn dặm bôn ba

Tuôn mấy đạp gió xông pha nghìn trùng
Nước non rõ mặt anh hùng
Hương trời sắc nước một vùng tự nhiiên
Mới hay ngồi cạnh đào nguyên
Người vui mở mặt kẻ phiền chân tay
Mơ màng một giấc tỉnh say
Người buồn cảnh lạ biết rày hỏi ai
Rộn ràng kìa gái nọ trai
Mình tôi khách lạ biết ai mà chào
Nghĩ mình nhiều nỗi ngán ngao
Bơ vơ liễu rộng lao xao rừng dài
Sân Trình cửa Khổng hôm mai
Một bầu cúc tửu, một bài tình thương
Đêm thanh nghe giọng thê lương
Bình minh vắng bạn thu trường thở than
Hao mòn tiếng rượu chưa tàn
Còn đeo lấy thảm còn mang lấy sầu
Tang thương mấy cuộc bể dâu
Dẫu cho xa cách nhớ câu hữu tình
Thương người, người chẳng thương mình
Dù cho đá nát vàng phai cũng còn
Kìa kìa nước nước non non

90
 Bìa gành cá lội, đầu non chim cười
Nhìn xem một đóa hoa tươi
Xuân lại không gặp bạn lúc thu dư cho muộn màng
Bà già lể ốc trong nhà
Con cuốc uống nước con gà mổ kê
Nực cười gà nọ mổ kê
Ngựa ăn gò mả rồng về Thanh Long
Núi Đông Dương con dê chạy giáp vòng
Ngó ra ngoài biển thấy con cá nằm ngất ngư
Trai như anh đối đặng chừ chừ
Trầu têm cánh phượng bỏ khay cừ em dâng

Bãi dài thuyền chạy sóng lừa

Đố ai ăn ở cho vừa ý ai

Ban ngày thì để đi chơi

Tối sập mặt trời đổ lúa vô xay

Bao giờ Thiên Mã qua sông

Thì thôn Mỹ Lại mới không công hầu (1)

Bầu ơi thương lấy bí cùng

Tuy rằng khác giống nhưng chung một giàn

Bụng đói đầu gối phải bò

Cái chân phải chạy cái giò phải đi

Bữa nay gió mát trăng thanh

Nhớ người bạn cũ xuống gành buông câu
Chim bay về núi ngô đầu
Cá bơi dưới biển đàn đàn ngóng trông

Bướm bay ra biển bướm ơi

Bướm gieo tiếng xấu để đời cho anh

Cá không ăn muối cá ươn

Con cưỡng cha mẹ trăm đường con hư

Cá trích còn ở Biển Đông

Mà ông cả bảo hái lá bông cho nhiều

Cá tươi thì xem lấy mang

Người khôn xem lấy đôi hàng tóc mai

(1)
Mỹ Lạc: thuộc Mỹ Khê-Sơn Tịnh

91
Chầu rằng xa bạn Cây Cầy
Xa gò Cây Thị xa mày Phú Ô
Mày cho tao một nắm mít khô
Đặng tao qua lại lấy mô tao xa mầy
Chèo ghe xuống biển múc dầu
Hỏi thăm chị bốn đau đầu khá chưa ?

Chèo ghe xuống Vạn múc dầu

Hỏi thăm chú lái đau đầu bớt chưa ?
Chưa bớt tôi hái lá tôi xông
Giọt mồ hôi tôi quạt, ngọn gió lồng tôi che

Chiều chiều con quạ lợp nhà

Con cu chẻ lạt, con gà đưa tranh
Chèo bẻo xẻ bí nấu canh
Chìa vôi đi chợ mua hành mua tiêu

Chiều chièu lại nhớ chiều chiều

Nhớ nồi cơm nguội nhớ niêu nước chè
Nhớ hồi thượng mà lên xe
Nhớ bát nước chè, nhớ tộ đường non

Chiều chiều nước cạn bày gò

Chị em phụ nữ đi mò rau đông
Anh em gánh đất trồng hành
Trước thời sinh sống sau sắm sanh cửa nhà

Chiều chiều ông đội về tàu

Bà đội ở lại xuồng bàu bắt cua
Bắt cua làm mắm cho chua
Gởi về ông đội khỏi mua tốn tiền

Chiều chiều ra đứng bờ ao

Trông cá cá lặn trong sao sao mờ

Chiều chiều ra đứng bờ sông

Nhìn ra đảo Bé mà không thấy người

Chiều chiều ra đứng bờ sông

Ngó về xứ Quảng mà mong mẹ về

Chiều chiều ra đứng sau hè

92
 Nhìn cây khế ngọt mà tê tái lòng

Chiều chiều vịt lội cò bay

Ông Đội bẻ mía chạy ngay vô rừng
Vô rừng bứt một sợi mây
Đem về thắt guồng cho mày đi buôn
Đi buôn không lổ thì lời
Ra đi cho thấy mặt trời mặt trăng

Chim bay mỏi cánh chim ngơi

Đố ai bắt đặng chim trời mới ngoan

Chim quyên xuống đất ăn trùn

Anh hùng lỡ vận lên rừng đốt than
Đốt than thì phải sàng than
Làm sao đừng để lấm gan anh hùng

Chim xanh ăn trái xoài xanh

Ăn hết trái chín ăn quanh trái già
Ăn rồi nó đậu cành đa
Cành đa không đậu đậu qua bồ đề

Con cá trong lờ trảm lơ con mắt

Con cá ngoài lờ lấm lét muốn vô
Muốn vô giở bửng (1) cho vô
Chớ e nước cạn con cá khô trong lờ

Con mèo làm bể nồi rang

Con cá chạy lại mà mang lấy đòn

Con mèo trèo lên cây cau

Hỏi thăm chú chuột đi đâu vắng nhà
Chú chuột đi chợ đường xa
Mua mắm mua muối về giổ cha chú mèo

Đàn ông miệng rộng thì sang

Đàn bà miệng rộng tan hoang cửa nhà
Đàn ông miệng rộng thì tài
Đàn bà miệng rông điếc tai xóm làng

Đến đây hỏi khách tương phùng

Chân chi một cánh dạo cùng nước non
Tương phùng nhắn với tương tri

(1)
Bửng: miệng chắn miệng lờ

93
Lá buồm một cánh bay đi khắp trời

Đời người có một gang tay

Ai hay ngủ ngày còn được nửa gang

Em ngồi hòn núi thấp

Ngó trật lên hòn núi cao
Lòng sông kia ai bới ai đào
Để cho ngọn nước chảy ào chảy nhanh
Bạn ơi thương lấy khó cùng
Ví như con chim quyên lỡ lứa, trai anh hùng lỡ đôi

Em như cây quế giữa rừng

Thơm tho ai biết, ngát lừng ai hay

Gáng khổ mà đỏ lên non

Còng lưng mà chạy cực còn chạy theo

Hai lần nước cạn sớm chiều

Chị em tu hú sớm chiều sau đông

Hỡi anh chăn vịt ngoài đồng

Nên anh mới có bồ trong bịch ngoài

Khi vui nhiều kẻ ra vào

Đến khi hoạn nạn thì nào thấy ai

Không chồng mà chửa mới ngoan

Có chồng mà chửa thế gian sự thường

Làm trai như chàng trung quân ái quốc

Bạch đế sầu sa bình minh tẩu mã
Tai nghe trong triều có ả công nương
Thanh thu nguyệt nhiểm vô trong trường, trường trung
Chàng đây vốn thiệt anh hùng
Để chàng vô khai thành phá lũy cứu anh hùng giải oan
Cất tiếng kêu lên bớ con Phi Loan
Biểu mi đừng có lập lũy lại thác oan cho ngày

Lên non mới biết non cao

Xuống biển cầm sào mới biết nông sâu

Mai mưa, trưa nắng, chiều nồm

94
 Trời còn luân chuyển huống chi mồm thế gian

Miếng ăn là miếng tồi tàn

Mất ăn một miếng lộn gan lên đầu

Một liều ba bảy cũng liều

Cầm bằng con trẻ chơi diều đứt dây

Một mai trống lủng khó hàn

Dây dùn (1) khó đứt người ngoan khó tìm
Một mình thủ phận một mình
Một ôm củi quế một bình rượu châu

Một mình vừa chống vừa chèo

Không ai tát nước đỡ nghèo một khi

Một ngày hai bữa cơm đèn

Lấy gì má phấn răng đen hỡi chàng

Ngó ra ngoài biển mù mù

Thấy ba ông Phật che dù nấu cơm
Một ông xách chén đi đơm
Hai ông húi hụi nồi cơm chưa dần

Ngồi bên bực lở thả câu

Trách ai mách miệng cá sầu không ăn

Ngồi buồn se chỉ uốn câu

Chỉ se chưa đặng cá lần ra khơi

Ngồi buồn xem bắc ngó tây

Khen cho bác này khéo đẻ ra con

Đãi đưa cái miệng vuông tròn

Lời ăn tiếng nói dạ còn mến thương

Nhất cao là núi Chóp Chài

Nhất rộng là bể, nhất dài là sông
Nhất gian hồ là kẻ đàn đông
Bồng bềnh một chiếc thuyền dong hải hà

Những ngưưoì thắt đáy lưng ong

Đã khéo chiều chồng lại khéo nuôi con

(1)
Lủng: thủng; Dùn: chùng

95
 Những người béo trục béo tròn
Ăn vụng như chớp đánh con cả ngày

Nước non lân đận một mình

Thân cò lên xuống thá gềnh bấy nay
Ai làm cho bể kia đầy
Cho sông kia cạn cho gầy cò con ?

Ở đời muôn sự của chung

Hơn nhau một tiếng anh hùng mà thôi

Ra đi mẹ có dặn dò
Ruộng rộc thời cấy, ruộng gò thời gieo

Ra đi mẹ có dặn dò
Sông sâu đừng lội đò đầy đừng qua

Ra về nhớ cá tư mươi
Nhớ cây ớt chín nhớ người bạn xưa

Rổi chạy, rổi có lời

Nồi rang mà chạy rối đời nồi rang

Rồng nằm giữa biển rồng than

Trách con cá đối nằm ngang mình rồng

Sáng mai lên rừng thấy cặp cu đang đá

Chiều về xuống biển thấy cặp cá đang đua
Anh về lập miếu thờ vua
Lập lăng thờ mẹ lập chùa thờ cha

Sông sâu biển rộng đường dài

Nào ai có bỏ nghĩa ai mà phiền

Sông sâu sào ngắn khó dò

Nào ai lấy thước mà đo lòng người

Sông sâu sào ngắn khó dò

Muốn qua thăm bạn sợ đò không qua
Sông sâu không lội thời trưa
Đò đầy không xuống ai đưa một mình ?

Sống thì người chẳng cho ăn

Chết thì xôi thịt làm văn tế ruồi
Tải bản FULL (151 trang): https://bit.ly/2QHFHeI
Dự phòng: fb.com/TaiHo123doc.net 96
 Tay cầm chống sách, tay xách dĩa là
Dần, Thân, Tỵ, Hợi tôi tra địa bàn
Cuộc đất này thậm sĩ, chí sang
Kẻ song long, người bạch hổ tìm đàng hậu lai
Cuộc đất này đoán chắc không sai
Túng xuống hăm bốn tiếng gái trai sang tiền
Đoán chân là một kỷ mười hai niên

Nội trong chức họ cầm quyền người ta

Cậu nhất thi đỗ tú khoa
Cậu nhì thi đỗ thứ ba tú tài
Rễ thì cậu sếp, cậu cai
Nội trong chức họ có hai ông quan hàm
Cuộc đất này tôi để tôi làm
Ba mươi đời thầy địa lý bán đất phàm mà ăn

Tiếng đồn cô bốn hát hay

Tôi hỏi cô bốn mấy cây trên rừng ?
- Trên rừng mù mịt tối tăm
Tôi hỏi cô bốn thuyền nan mấy chèo
- Thuyền nan có bốn cái chèo
Tôi hỏi cô bốn con mèo mấy lông ?
- Anh về tác cạn biển đông
Tới đây tôi kể mấy cái lông con mèo !

Thiếu chi sông rộng biển dài

Lưới ta đang bủa, đem chìa vãi vô ?

Thủy triều lên xuống mặc trời

Dặn lòng đừng để đầy vơi nghĩa tình

Thuyền rồng chở lá mù u

Người khôn ở với người ngu bực mình

Thức lâu mới biết đêm dài

Ở lâu mới biết dạ ai thế nào

Thương thay con hến con sò

Nắng mưa chịu vậy biết bò cùng ai

Trời mưa trong Quảng mưa ra

Mưa qua hòn Bé (1) hai đứa ta lạnh lùng

(1)
Hòn Bé: ở Lý Sơn, nay là thôn Bắc, Lý Vĩnh-Lý Sơn

97
 Tủi lòng sông lắm thuyền ơi
Chê chi sông nhỏ ham nơi phố phường

Vai mang lưng bạc kè kè

Nói bậy nói bạ họ nghe rầm rầm
Trong lưng không có một đồng
Nói phụng nói rồng cũng chẳng ai nghe

Vì sương nên núi bạc đầu

Biển lay bởi gió, hoa sầu bởi mưa
Tải bản FULL (151 trang): https://bit.ly/2QHFHeI
Dự phòng: fb.com/TaiHo123doc.net

98
NHỮNG THỂ LOẠI GẦN GŨI CA DAO

99
 TỤC NGỮ

Ăn bữa giỗ, lỗ bữa cày

Ăn cắp quen tay, ngủ ngày quen mắt

Ăn ít no dai, ăn nhiều tức bụng

Ăn không lo của kho cũng hết

Ăn trái nhớ kẻ trồng cây

Bà con vì tổ vì tiên
Không ai vì tiền vì gạo

Bắt được tay, day được cánh

Bút sa gà chết

Cháy nhà lòi ra mặt chuột

Chiều chiều mây phủ Sơn Trà

Sóng xô cửa Đại trời đà chuyển mưa

Chuồn chuồn bay thấp thì mưa

Bay cao thì nắng bay vừa thì râm

Chim trời, cá nước

Chưa học bò, chớ lo học chạy

Cò bay ngược, nước vô nhà

Cò bay xuôi, nước lui ra biển

Có tật giật mình

Có ghẻ né ruồi

Của một đồng, công một lượng 4101771

100