Quan niệm về văn học nghệ thuật của Phạm Văn Đồng

Tạp chí Khoa học xã hội Việt Nam, số 5(78) - 2014<br /> <br /> QUAN NIỆM VỀ VĂN HỌC NGHỆ THUẬT<br /> CỦA PHẠM VĂN ĐỒNG<br /> CAO THỊ HỒNG*<br /> <br /> Tóm tắt: Phạm Văn Đồng không những là một nhà cách mạng ưu tú, có<br /> nhân cách lớn, mà còn là một nhà văn hóa uyên bác của dân tộc. Sinh thời, ông<br /> luôn trăn trở, quan tâm đến việc bảo tồn và phát huy những giá trị văn hóa, đặc<br /> biệt là văn học nghệ thuật, một trong những thành tố quan trọng nhất làm nên<br /> gương mặt văn hóa dân tộc. Trước tác của Phạm Văn Đồng để lại không nhiều,<br /> nhưng với những gì còn lại, chúng ta có thể nhận thấy nhiều quan điểm về văn<br /> học nghệ thuật của ông vẫn còn nguyên giá trị về lý luận cũng như thực tiễn.<br /> Từ khóa: Phạm Văn Đồng, văn học nghệ thuật, lý luận văn học.<br /> <br /> 1. Phạm Văn Đồng là người học trò<br /> xuất sắc của Chủ tịch Hồ Chí Minh.<br /> Ông không những là một nhà cách mạng<br /> ưu tú, có nhân cách lớn, mà còn là một<br /> nhà văn hóa uyên bác của dân tộc. Sinh<br /> thời, ông luôn trăn trở, quan tâm đến<br /> việc bảo tồn và phát huy những giá trị<br /> văn hóa dân tộc, đặc biệt là văn học<br /> nghệ thuật, một trong những thành tố<br /> quan trọng nhất làm nên gương mặt văn<br /> hóa dân tộc. Trước tác của Phạm Văn<br /> Đồng để lại không nhiều, nhưng với<br /> những gì còn lại, chúng ta có thể nhận<br /> thấy nhiều quan điểm về văn học nghệ<br /> thuật của ông vẫn còn nguyên giá trị về<br /> lý luận cũng như thực tiễn.<br /> Ngoài tác phẩm Văn hóa và đổi mới<br /> như một dấu ấn đặc biệt của ông về lĩnh<br /> vực văn hóa và đổi mới với những tư<br /> tưởng độc đáo đúc kết về mặt khoa học<br /> và thực tiễn của một nhà lãnh đạo đã có<br /> một quá trình dấn thân cho sự nghiệp<br /> cách mạng, nhằm phục vụ tối thượng<br /> cho lợi ích của nhân dân, thì phần lớn<br /> các bài viết thể hiện quan điểm văn học<br /> 110<br /> <br /> nghệ thuật của Phạm Văn Đồng đều<br /> được tập hợp trong tác phẩm nổi tiếng<br /> một thời trong đời sống văn nghệ của<br /> nước ta là tác phẩm Tổ quốc ta, nhân<br /> dân ta, sự nghiệp ta và người nghệ sĩ.<br /> Những bài viết trong tác phẩm này đều<br /> thể hiện quan điểm chỉ đạo, định hướng<br /> về công tác văn hóa, văn nghệ của Đảng<br /> và Nhà nước trong thời kỳ kháng chiến<br /> chống Pháp, xây dựng chủ nghĩa xã hội<br /> ở miền Bắc và chống Mỹ cứu nước. Vì<br /> vậy, dấu ấn tư duy lý luận văn học của<br /> thời kỳ chưa đổi mới, khi mọi lĩnh vực<br /> của đời sống xã hội trong đó có văn học<br /> nghệ thuật đều phải tập trung cho công<br /> cuộc đấu tranh giành độc lập tự do và<br /> thống nhất nước nhà, nên việc coi văn<br /> học nghệ thuật đơn thuần chỉ là “vũ khí”<br /> đấu tranh giai cấp, “phục vụ” chính trị,<br /> phục cách mạng là điều tất yếu, phù hợp<br /> với giai đoạn lịch sử lúc bấy giờ mà quan<br /> điểm của Phạm Văn Đồng thể hiện trong<br /> (*)<br /> <br /> Tiến sĩ, Trường Đại học Khoa học, Đại học<br /> Thái Nguyên.<br /> (*)<br /> <br /> Quan niệm về văn học nghệ thuật của Phạm Văn Đồng<br /> <br /> tác phẩm này cũng không là ngoại lệ.<br /> Song, điều đặc biệt ở đây, quan niệm<br /> về văn học nghệ thuật của Phạm Văn<br /> Đồng thể hiện ở thời kỳ này không chỉ<br /> bó hẹp trong những phạm trù nói trên,<br /> mà với tư cách vừa là nhà lý luận chính<br /> trị lại vừa là một nhà văn hóa kiệt xuất,<br /> ông đã mở rộng tầm nhìn của mình sang<br /> nhiều phạm trù khác nhau của lý luận<br /> văn học mà với cái nhìn đổi mới tư duy<br /> lý luận văn học hôm nay, trên tinh thần<br /> gạn đục khơi trong, chúng ta vẫn thấy<br /> còn nhiều giá trị cả về mặt khoa học và<br /> thực tiễn. Đó là các vấn đề như: chức<br /> năng của văn học, mối quan hệ giữa nội<br /> dung và hình thức trong tác phẩm văn<br /> học nghệ thuật, nhà văn và quá trình<br /> sáng tạo, vấn đề tự do sáng tác của<br /> nghệ sĩ, vấn đề tiếp nhận tinh hoa văn<br /> học nghệ thuật thế giới... Và có thể nói,<br /> đó là những thông điệp sâu sắc mang<br /> tầm tư tưởng lớn. Những thông điệp này<br /> không chỉ góp phần khẳng định giá trị<br /> khoa học về mặt lý luận trong việc chỉ<br /> đạo nhiệm vụ của văn học nghệ thuật<br /> lúc bấy giờ mà còn gợi mở cho các nhà<br /> nghiên cứu lý luận văn học, các nhà<br /> quản lý văn học nghệ thuật hôm nay<br /> nhiều vấn đề lý thuyết để không ngừng<br /> suy ngẫm, khám phá, tìm tòi, bổ sung ý<br /> nghĩa mới phù hợp với việc đổi mới tư<br /> duy lý luận văn học dân tộc trong thời<br /> kỳ hội nhập và phát triển.<br /> 2. Có thể nói, quan niệm về chức<br /> năng của văn học là một vấn đề cốt lõi<br /> của văn học mà nền lý luận văn học của<br /> mọi dân tộc trong mọi thời kỳ đều phải<br /> quan tâm. Xuất phát từ ý nghĩa này,<br /> trong tư duy lý luận của Phạm Văn<br /> <br /> Đồng, vấn đề chức năng của văn học<br /> được ông đặc biệt lưu ý và có những ý<br /> kiến khá sâu sắc có tính phổ quát và<br /> thực tiễn cao. Trước hết, có thể thấy,<br /> Phạm Văn Đồng đánh giá cao chức<br /> năng nhận thức của văn học. Ông quan<br /> niệm: “Văn học nghệ thuật là công cụ để<br /> hiểu biết, khám phá, để sáng tạo thực tại<br /> xã hội”(1). Quả đúng như vậy, lý luận<br /> văn học hiện đại thừa nhận văn học<br /> nghệ thuật là cuốn “bách khoa toàn thư”<br /> về cuộc sống. Chức năng nhận thức của<br /> văn học thể hiện ở khả năng văn học<br /> cung cấp tri thức, mang đến sự hiểu biết,<br /> giúp con người khám phá thế giới hiện<br /> thực. Nhưng văn học không như các<br /> môn khoa học khác nhận thức hiện thực<br /> theo kiểu phân môn, mà nó phản ánh<br /> cuộc sống trong tính toàn vẹn. Văn học<br /> nghệ thuật là cái bể chứa những tri thức<br /> về hiện thực đời sống. Văn học có thể<br /> tái hiện quá khứ với những sự kiện lịch<br /> sử phong phú, cung cấp những tri thức<br /> về kinh tế, văn hóa, quân sự, chính trị,<br /> xã hội, tôn giáo, v.v. Văn học còn giúp<br /> ta tìm hiểu thân phận của con người với<br /> những chiều sâu tâm cảm và tâm thức,<br /> khám phá các tính cách xã hội, nhận<br /> diện chân dung của một giai đoạn xã<br /> hội, một tầng lớp, một giai cấp... Tuy<br /> nhiên, trong tư duy lý luận của Phạm<br /> Văn Đồng về chức năng nhận thức của<br /> văn học, ông không những chỉ rõ vai trò<br /> của văn học nghệ thuật trong việc nhận<br /> thức hiện thực xã hội mà còn quan tâm<br /> Phạm Văn Đồng (1973), Tổ quốc ta, nhân<br /> dân ta, sự nghiệp ta và người nghệ sĩ, Nxb Văn<br /> học, Hà Nội, tr. 132.<br /> (1)<br /> <br /> 111<br /> <br /> Tạp chí Khoa học xã hội Việt Nam, số 5(78) - 2014<br /> <br /> đến vấn đề “sáng tạo thực tại xã hội”.<br /> Ông muốn đề cao vai trò sáng tạo của<br /> văn nghệ sĩ trong việc phản ánh hiện<br /> thực cuộc sống mà ông gọi là “sáng tạo<br /> thực tại”. Thực tại đời sống bao giờ<br /> cũng phong phú, đa dạng và biến đổi<br /> không ngừng. Vì vậy, nếu văn nghệ sĩ<br /> không có một cái nhìn thấu thị trước<br /> “thực tại” cuộc sống nhân sinh, không<br /> ngừng đào sâu nghiền ngẫm về những<br /> chiều kích khác nhau của hiện thực để<br /> từ đó “hiểu biết khám phá và sáng tạo”<br /> (từ dùng của Phạm Văn Đồng - CTH)<br /> mà chỉ phản ánh một cách cứng nhắc,<br /> công thức, giản đơn cuộc sống, thì sẽ<br /> không thấy hết được vai trò chức năng<br /> nhận thức của văn học.<br /> Bên cạnh chức năng nhận thức, chức<br /> năng giáo dục cũng được Phạm Văn<br /> Đồng quan tâm luận bàn. Trước đây,<br /> trong hoàn cảnh chiến tranh, chức năng<br /> giáo dục đạo đức, chính trị, tư tưởng lập<br /> trường giai cấp của văn học, thường được<br /> các nhà lý luận văn học đề cao: “chức<br /> năng cải tạo cũng là chức năng đấu tranh,<br /> chức năng chiến đấu và chức năng tạo<br /> dựng của văn học. Tính chất “công cụ”,<br /> “vũ khí” của văn học biểu hiện ở chỗ<br /> này... Nói đến chức năng cải tạo của văn<br /> học là nói đến việc nhà văn dùng tác<br /> phẩm để truyền đạt lý tưởng sống của bản<br /> thân mình, mà cũng là lý tưởng sống của<br /> một giai cấp, một lực lượng, một thời đại<br /> mà mình là tay, chân, tai, mắt”(2).<br /> Khi luận bàn về chức năng giáo dục<br /> của văn học, mặc dù cũng luôn nhấn<br /> mạnh vai trò giáo dục chính trị, tư tưởng<br /> cho đại chúng nhưng Phạm Văn Đồng<br /> cho rằng: “văn học nghệ thuật có tác<br /> 112<br /> <br /> dụng bền bỉ, sâu xa, nó cải tạo toàn diện<br /> con người, từ tư tưởng tình cảm, phong<br /> cách con người, đến phong tục tập<br /> quán”(3). Như vậy, Phạm Văn Đồng đã<br /> không đánh đồng chức năng giáo dục<br /> của văn học với chức năng giáo dục của<br /> các ngành khoa học xã hội khác như<br /> chính trị, đạo đức, tôn giáo... Ông đã chỉ<br /> rõ đặc thù chức năng giáo dục của văn<br /> học nghệ thuật, nhấn mạnh khả năng<br /> “cảm hóa”, tự giáo dục của văn học.<br /> Hiệu quả của tác phẩm văn học đến với<br /> con người một cách tự nhiên. Trong quá<br /> trình tác động để cải biến con người, tác<br /> phẩm văn học không đóng vai trò là<br /> “công cụ” giáo huấn khô khan, cứng<br /> nhắc mà như người bạn đồng hành, chia<br /> sẻ tâm tư, nguyện vọng với bạn đọc.<br /> Quan niệm này của Phạm Văn Đồng đã<br /> gặp gỡ với tư duy lý luận văn học hiện<br /> đại. Bởi tư duy lý luận hiện đại cho rằng<br /> tác phẩm văn học chân chính bao giờ<br /> cũng nhằm khơi dậy cuộc đấu tranh, sự<br /> vật lộn bên trong ở mỗi người khi tiếp<br /> nhận nghệ thuật. “Nó là tấm gương để<br /> con người tự soi mình, tự đối chiếu và<br /> tự phán xét về người khác, cũng như về<br /> chính bản thân mình. Bằng cách đó, văn<br /> học chuyển quá trình giáo dục thành tự<br /> giáo dục”(4). Lý luận văn học thời kỳ đổi<br /> mới cũng thừa nhận tác động của văn<br /> học đối với con người là mạnh mẽ,<br /> nhưng lâu dài, ẩn sâu vào nỗi trăn trở<br /> Hoàng Trinh (chủ biên) (1978), Văn học cuộc<br /> sống nhà văn, Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội, tr.188.<br /> (3)<br /> Phạm Văn Đồng (1973), sđd, tr. 131.<br /> (4)<br /> Phương Lựu (chủ biên) (1997), Lý luận văn<br /> học (tái bản lần thứ nhất), Nxb Giáo dục, Hà<br /> Nội, tr. 174 - 175.<br /> (2)<br /> <br /> Quan niệm về văn học nghệ thuật của Phạm Văn Đồng<br /> <br /> của nhân cách. Sự giáo dục bằng nghệ<br /> thuật không có tính chất cưỡng bức mà<br /> là một hoạt động tự giác, văn học gieo<br /> vào lòng người sự cảm nhận về cái tốt, ý<br /> thức về cái xấu, nỗi khát khao hướng<br /> thiện, tất cả nằm trong thế khả năng chứ<br /> không phải sự tác động tức thì.<br /> Thấu hiểu sâu sắc đặc thù về chức<br /> năng nhận thức và giáo dục của văn học<br /> nghệ thuật thông qua tác phẩm nghệ<br /> thuật, Phạm Văn Đồng cho rằng: “hai<br /> mặt chủ yếu của văn học và nghệ thuật<br /> là nội dung tư tưởng và hình thức nghệ<br /> thuật. Đã nói đến văn học, nghệ thuật thì<br /> phải thấy nội dung tư tưởng rất quan<br /> trọng, nhưng đồng thời giá trị nghệ thuật<br /> cũng rất quan trọng. Ta đòi hỏi hai mặt<br /> đó đều phải tốt một trăm phần trăm. Nội<br /> dung tư tưởng quan trọng vì nó là linh<br /> hồn, và tất nhiên đối với chúng ta đó là<br /> yêu cầu rất cao, cao chừng nào tốt<br /> chừng ấy. Nhưng mà đừng một chút nào<br /> vì đòi hỏi về nội dung tư tưởng cao như<br /> vậy mà tự cho phép mình hay cho phép<br /> bất cứ người nào, xem nhẹ mặt nghệ<br /> thuật, giá trị nghệ thuật, trình độ nghệ<br /> thuật, làm cho nó kém đi, hạ thấp nó.<br /> Làm như vậy thì còn gì là nghệ thuật?<br /> Nghệ thuật thì phải thực sự là nghệ<br /> thuật”(5). Quan điểm trên cho thấy tư<br /> duy lý luận văn nghệ của Phạm Văn<br /> Đồng đã vượt thời đại, bứt khỏi những<br /> rào cản, của những quan điểm xã hội<br /> học dung tục một thời không xa, khi chỉ<br /> coi trọng nội dung tác phẩm mà ít quan<br /> tâm hoặc không hề quan tâm đến giá trị<br /> nghệ thuật của tác phẩm. Phạm Văn<br /> Đồng đã rất chú trọng đến vấn đề mối<br /> quan hệ giữa nội dung và hình thức<br /> <br /> trong tác phẩm văn học nghệ thuật. Đây<br /> là điều rất tinh tế của ông trong việc<br /> cảm thụ tác phẩm văn học nghệ thuật<br /> phù hợp với đặc trưng của văn học nghệ<br /> thuật với tư cách là một hình thái ý thức<br /> xã hội nhưng là một hình thái ý thức xã<br /> hội đặc thù. Có thể nói quan điểm lý<br /> luận văn học coi trọng nội dung tác<br /> phẩm trong qua trình sáng tạo cũng như<br /> tiếp nhận tác phẩm văn học là hệ quả tất<br /> yếu của quan niệm hiểu không đúng về<br /> mối quan hệ giữa nội dung và hình thức<br /> khi cho rằng hình thức và nội dung có<br /> quan hệ biện chứng nhưng lại luôn<br /> khẳng định nội dung quy định hình thức:<br /> “hình thức được tạo nên bởi nội dung,<br /> giống với nội dung và đi cùng nội<br /> dung”(6), thậm chí còn cho rằng: “hình<br /> thức nghệ thuật chỉ là một mánh khóe<br /> thủ thuật, được áp đặt bề ngoài lên cái<br /> nội dung hỗn độn của bản thân lịch<br /> sử”(7). Vì vậy, trước thời kỳ đổi mới, do<br /> ảnh hưởng của cái nhìn hạn hẹp trên về<br /> nội dung và hình thức của tác phẩm văn<br /> học nên nói đến vấn đề hình thức trong<br /> sáng tạo và tiếp nhận văn học thường dễ<br /> bị quy chụp là “hình thức chủ nghĩa”.<br /> Rất may, vấn đề này hiện nay đã không<br /> còn đất sống trong tư duy lý luận văn<br /> học thời kỳ đổi mới.<br /> Với một tư duy lý luận sắc bén và một<br /> tâm hồn tinh tế, nhạy cảm, Phạm Văn<br /> Đồng đã diễn giải cụ thể và mạch lạc về<br /> quan hệ giữa hình thức và nội dung. Ông<br /> Phạm Văn Đồng (1973), sđd, tr. 132.<br /> Eagleton T (2009) (Lê Nguyên Long<br /> dịch), Chủ nghĩa Marx và phê bình văn học,<br /> Nxb Tri thức, Hà Nội, tr. 57 - 58.<br /> (5)<br /> <br /> (6), (7)<br /> <br /> 113<br /> <br /> Tạp chí Khoa học xã hội Việt Nam, số 5(78) - 2014<br /> <br /> thấu hiểu quan niệm mối quan hệ giữa<br /> nội dung và hình thức trong nghệ thuật<br /> phải mang tính chất đặc thù: “nghệ thuật<br /> thì phải thực sự là nghệ thuật” và “nội<br /> dung tư tưởng có tốt đi nữa, nếu không<br /> có giá trị nghệ thuật thì không thành một<br /> tác phẩm nghệ thuật”(8). Đây là một<br /> chân lý giản dị mà phải sau nhiều năm<br /> tranh luận về tư tưởng học thuật, thậm<br /> chí phải trả giá bằng những thiệt thòi<br /> mất mát đáng tiếc của một số nhà văn<br /> tài năng, đến bây giờ các nhà lý luận<br /> văn học ở Việt Nam mới có thể khẳng<br /> định: “sự thống nhất hình thức và nội<br /> dung phải được hiểu là nội dung hóa<br /> thân vào hình thức, biểu hiện vào văn<br /> bản, hình thức biểu đạt nội dung cũng<br /> mang tính nội dung. Hình thức là<br /> phương thức tồn tại và biểu hiện của nội<br /> dung. Chính vì vậy, hình thức hàm chứa<br /> mọi quy tắc biểu đạt và biểu hiện tất cả<br /> sự phong phú của nội dung. Muốn hiểu<br /> được nội dung chỉ có một con đường là<br /> đi sâu khám phá về hình thức”(9).<br /> Những tác phẩm nghệ thuật có giá trị<br /> đích thực là những tác phẩm có sự kết<br /> hợp hài hòa giữa nội dung và hình thức.<br /> Hình thức kiến tạo thế giới nghệ thuật<br /> bao giờ cũng mang dấu ấn riêng, thể<br /> hiện cá tính thẩm mỹ và là thước đo tài<br /> năng sáng tạo nghệ thuật của người<br /> nghệ sĩ. Quan niệm đúng đắn, khoa học<br /> về mối quan hệ nội dung và hình thức<br /> nghệ thuật, đặc biệt nhấn mạnh tính<br /> nghệ thuật của tác phẩm văn học trong<br /> tư duy lý luận văn nghệ của Phạm Văn<br /> Đồng thiết nghĩ cho đến nay vẫn là<br /> những tư tưởng chỉ đạo quý giá giúp cho<br /> các nhà lý luận phê bình, các nhà quản<br /> 114<br /> <br /> lý văn học nghệ thuật tiếp tục suy ngẫm<br /> để không ngừng sáng tạo và hoàn thiện<br /> hệ thống lý thuyết văn học của chúng ta<br /> trong bối cảnh toàn cầu hóa và hội nhập<br /> quốc tế ngày càng sâu rộng hôm nay.<br /> Phạm Văn Đồng là một nhà chính trị<br /> có trái tim nghệ sĩ lớn, có lẽ vì vậy nên<br /> ông rất cảm thông với lao động nghệ<br /> thuật nhọc nhằn của người nghệ sĩ. Ông<br /> chia sẻ: “văn học, nghệ thuật là công<br /> trình khó lắm, công phu vô cùng, không<br /> giản đơn một chút nào” và “người làm<br /> văn học, nghệ thuật phải là người hiểu<br /> biết nhiều lắm”(10). Ông cũng rất trân<br /> trọng chủ thể sáng tạo, đánh giá cao quá<br /> trình lao động sáng tạo nghệ thuật của<br /> người nghệ sĩ. Và có lẽ, vì thế ông<br /> không chỉ chia sẻ cảm thông trân trọng<br /> mà còn luôn yêu cầu cao đối với loại lao<br /> động đặc biệt này. Bàn về vấn đề nguồn<br /> cảm hứng của nhà văn, Phạm Văn Đồng<br /> bày tỏ quan điểm khá rõ ràng, khi cho<br /> rằng: “người làm văn học nghệ thuật<br /> phải sống với tất cả quả tim, khối óc,<br /> với tất cả tâm hồn và nghị lực của chúng<br /> ta. Sống một cách say mê, đồng thời rất<br /> sáng suốt. Tôi nghĩ đấy là nguồn cảm<br /> hứng quan trọng bậc nhất, và nguồn cảm<br /> hứng đó phải luôn sôi nổi, bởi vì nó là<br /> cái nguồn để tạo nên sáng tác văn học<br /> nghệ thuật, và từ đó mới có sáng tạo,<br /> sáng tạo về nội dung cũng như sáng tạo<br /> về hình thức”(11). Quan niệm trên của<br /> Phạm Văn Đồng (1973), sđd, tr. 74.<br /> Trần Đình Sử (2005), Những công trình lý<br /> luận và phê bình văn học, tuyển tập, tập 2<br /> (Nguyễn Đăng Điệp tuyển chọn và giới thiệu),<br /> Nxb Giáo dục, Hà Nội, tr. 41.<br /> (10), (11)<br /> Phạm Văn Đồng (1973), sđd, tr. 132, 68.<br /> (8)<br /> (9)<br /> <br />