Dấu ấn văn hóa của người Nam bộ biểu hiện qua nhóm từ đánh giá sự vật

Số 8 (226)-2014<br /> <br /> NGÔN NGỮ & ĐỜI SỐNG<br /> <br /> 37<br /> <br /> DẤU ẤN VĂN HÓA CỦA NGƯỜI NAM BỘ<br /> BIỂU HIỆN QUA NHÓM TỪ ĐÁNH GIÁ SỰ VẬT<br /> (Qua khảo sát thơ ca dân gian Nam Bộ)<br /> SOUTHERNERS’ CULTURAL MARKS INDICATED IN THE LEXICAL GROUP<br /> OF SUBJECT EVALUATION (Via the investigation on the Southern folk poetry)<br /> TRẦN ĐỨC HÙNG<br /> (Ths; Đại học Đồng Tháp)<br /> Abstract: Of the Southern folk poetry (SFP), there are quite a number of lexical items of subject<br /> evaluation with various denotations. In this paper, we investigate the lexical group of subject evaluation by the<br /> Southerners in SFP and divide it into 4 subgroups: the first of weak evaluation, decreasing in size; the second<br /> of strong evaluation, increasing in size; the third of positive evaluation, with empathy; and the final one of<br /> negative evaluation with antipathy. These lexical items are related to the Southerners’ culture, cognition and<br /> sophisticated evaluation of subjects with specific emotional expressions in which the human subjectivity of<br /> authentic recognition is clearly addressed.<br /> Key words: cultural; the lexical group of subject evaluation; folk poetry; Southern.<br /> Bộ (qua khảo sát thơ ca dân gian Nam Bộ<br /> 1. Đánh giá sự vật, hiện tượng là một phần không (TCDGNB)) theo định hướng chỉ đề cập tới 4 tiểu<br /> thể thiếu của con người trong quá trình nhận thức về nhóm từ, bao gồm: Nhóm từ đánh giá theo mức độ<br /> thế giới hiện thực. Trong quá trình đó, mỗi người khi nhẹ, mang ý nghĩa giảm về kích thước; Nhóm từ<br /> đánh giá về một sự vật lại có sự khám phá ra các đặc đánh giá theo mức độ cao, mang ý nghĩa tăng về<br /> trưng khác nhau và do đó sử dụng từ ngữ để đánh kích thước; Nhóm từ đánh giá mang ý nghĩa đánh<br /> giá có sự khác nhau nhất định. Sự khác nhau này thể giá tích cực, có thiện cảm; Nhóm từ đánh giá mang<br /> hiện ở chỗ cùng một sự vật nhưng chúng ta có rất ý nghĩa đánh giá tiêu cực, không có thiện cảm. Đây<br /> nhiều từ cùng nằm trong một phạm trù rộng bao là các tiểu nhóm từ gắn bó với đời sống văn hóa,<br /> gồm nhiều phương diện, nhiều mức độ thể hiện sự cách thức tri nhận và cách đánh giá sự vật hết sức<br /> đánh giá để lựa chọn và việc lựa chọn như thế nào tinh tế với những sắc thái biểu cảm rất riêng của<br /> còn phụ thuộc vào cách nhận thức của mỗi cá nhân. người Nam Bộ mà trong đó yếu tố chủ quan của con<br /> Đúng như nhận xét của V.F. Humboldt: “Từ không người về cảm nhận hiện thực được thể hiện rõ nét.<br /> phải là đại diện cho bản thân sự vật… mà là sự biểu<br /> 2. Từ ngữ chỉ đánh giá sự vật trong thơ ca dân<br /> hiện quan điểm riêng của chúng ta về sự vật. Đây là gian Nam Bộ<br /> nguồn gốc chính của sự đa dạng về những cách biểu<br /> 2.1. Nhóm từ đánh giá theo mức độ nhẹ, mang<br /> hiện cho cùng một sự vật…” [10; 101]. Cho nên, ý nghĩa giảm<br /> nghiên cứu nhóm từ ngữ chỉ đánh giá sự vật của con<br /> Đánh giá theo mức độ nhẹ là cách đánh giá giảm<br /> người đã trở thành một yêu cầu cần thiết trong quá nhẹ mức độ của sự vật xuống thấp hơn mức trung<br /> trình nghiên cứu một ngôn ngữ cụ thể.<br /> bình. Trong tiếng Việt, chúng ta thường hay gặp từ<br /> Cùng chung một ngôn ngữ nhưng tùy theo từng láy như: trăng trắng, đo đỏ, ngăn ngắn, tim tím...<br /> tình huống, từng sự vật cụ thể mà mỗi vùng phương Những từ này được láy lại từ tính từ gốc: trắng, đỏ,<br /> ngữ lại đánh giá bằng cách lựa chọn các phương tiện ngắn, tím. Nghĩa của các từ láy này biểu thị tính chất<br /> từ vựng và phương thức khác nhau. Phương ngữ thấp hơn với mức độ trung bình của các tính từ gốc.<br /> Nam Bộ cũng vậy. Bên cạnh vốn từ quen thuộc của Trong TCDGNB, nhóm từ được đánh giá theo mức<br /> ngôn ngữ toàn dân, những đơn vị từ ngữ mà người độ nhẹ, giảm về kích thước có số lượng gồm 31 từ<br /> dân nơi đây sử dụng lại có những nét riêng xét trên với những biểu hiện về sắc thái nghĩa khá phong phú<br /> từng hiện tượng cụ thể. Bài viết của chúng tôi đi vào như: chín hườm, êm rìu, hân hấn, ốm ốm, lăng<br /> tìm hiểu nhóm từ chỉ đánh giá sự vật của người Nam quằng, lăng líu, lẫn đẫn, le the, lịu địu, lỉnh bỉnh, lít<br /> <br /> 38<br /> <br /> NGÔN NGỮ & ĐỜI SỐNG<br /> <br /> chít… Nhóm từ này bao gồm cả từ ghép và từ láy,<br /> nhưng chủ yếu tồn tại dưới dạng các từ láy. Do đó,<br /> sắc thái nghĩa được giảm nhẹ hơn mức độ bình<br /> thường. Khi đọc các từ này, ta có cảm giác êm ái,<br /> dễ nghe. Xét về mặt cấu tạo, các từ láy trong nhóm<br /> này chủ yếu gồm 2 yếu tố, trong đó hầu hết cả hai<br /> yếu tố đều không xác định được đâu là tiếng gốc<br /> có nghĩa. Lớp từ này khác với cấu trúc từ láy trong<br /> ngôn ngữ toàn dân. Trong ngôn ngữ toàn dân, từ<br /> láy được chia thành 2 loại: loại thứ nhất, xác định<br /> được tiếng gốc có nghĩa (xanh xanh, trắng trắng,<br /> xanh xao, nhè nhẹ, mằn mặn, nhàn nhạt…); loại<br /> thứ hai, không xác định được tiếng gốc có nghĩa<br /> (lẩn thẩn, lẩm cẩm, hổn hển, lác đác, hì hục, đủng<br /> đỉnh...). Trong TCDGNB, từ láy đánh giá theo<br /> mức độ nhẹ, giảm về kích thước chủ yếu xuất hiện<br /> ở loại thứ hai này (hân hấn, lăng líu, le the, lẫn<br /> đẫn...). Ví dụ: Anh thương em lẩn đẩn, lờ đờ/Giả<br /> như Tôn Các ngồi chờ Bạch Viên [4; 170]<br /> Xét về quan hệ với từ toàn dân, có một số từ là<br /> từ biến âm của ngôn ngữ toàn dân: Gập gình (gập<br /> gềnh), le the (lưa thưa), hẩng hờ (hững hờ), minh<br /> mông (mênh mông), thinh thinh (thênh thênh)... Ví<br /> dụ:<br /> Bụi cỏ le the, bụi tre lút chút/ Nghe em có<br /> chồng, anh giúp đôi bông [5; 350]<br /> Trời cao lồng lộng/ Đất rộng thinh thinh/Tôi<br /> không có dạ phụ mình/Bởi anh ở bạc phụ tình<br /> nghĩa xưa [11; 234]<br /> Trong nhóm từ này, có một số từ có ý nghĩa<br /> tương đồng với từ toàn dân, nhưng có sự phân biệt<br /> về sắc thái nghĩa hoặc sắc thái biểu cảm nhất định<br /> nào đó. Ví dụ:<br /> Ngó ra Vàm Cậu lù mù/ Đông Hồ, Thị Vạn, Tô<br /> Châu, Rạch Dừa [4; 233]<br /> Từ lù mù trong ngôn ngữ toàn dân thường dùng<br /> để chỉ ánh sáng của ngọn đèn, có nghĩa là “có ánh<br /> sáng yếu ớt đến mức dở sáng dở tối” [7; 588].<br /> Trong cách đánh giá của người Nam Bộ, từ lù mù<br /> lại có nghĩa khác. Nó được dùng để chỉ nhìn một<br /> vật không rõ do hiện tượng tự nhiên nào đó tạo ra,<br /> có nghĩa là “mờ, không rõ, chỉ có hình dạng nhưng<br /> không rõ đường nét, do vật ở quá xa, hoặc bị che<br /> phủ bởi sương, khói” [9; 765].<br /> Từ lẫn đẫn cũng là trường hợp tương tự. Trong<br /> phương ngữ Nam Bộ, lẫn đẫn có nghĩa tương ứng<br /> với từ đờ đẫn, có nghĩa là: “Ở trạng thái như mất hết<br /> <br /> Số 8 (226)-2014<br /> <br /> khả năng phản ứng với các kích thích bên ngoài” [7;<br /> 347]. Nghĩa này thường được dùng để chỉ sự mệt<br /> mỏi của mắt. Tuy nhiên, trong TCDGNB, từ lẫn đẫn<br /> còn mang sắc thái nghĩa khác, chỉ về cơ thể của một<br /> người nào đó “không còn được khỏe mạnh, linh<br /> hoạt” [9; 699]. Ví dụ:<br /> Anh thương em lẫn đẫn, lờ đờ/ Xuống sông hỏi<br /> cá, lên bờ hỏi chim [5; 332]<br /> Một số từ chỉ sử dụng ở địa phương Nam Bộ<br /> mang đặc trưng riêng mà những người ở các địa<br /> phương khác khi nghe không hiểu được ý nghĩa của<br /> chúng. Chẳng hạn:<br /> Thấy em hân hấn má đào/ Thanh tân mày liễu<br /> dạ nào chẳng thương [4; 381]<br /> Theo Từ điển từ ngữ Nam Bộ, hân hấn có hai<br /> nghĩa là: “1. Trạng thái hân hoan, hớn hở, vui sướng,<br /> được thể hiện rõ qua nét mặt; 2. Có biểu hiện quyến<br /> rũ, lôi cuốn, cuốn hút” [9; 582]. Ở bài ca dao trên, từ<br /> hân hấn mang nghĩa thứ hai. Trong văn hóa ứng xử<br /> của người Nam Bộ, hân hấn còn mang sắc thái<br /> nghĩa chỉ sự tươi tắn, dễ thương. Tương tự, từ lăng<br /> líu cũng mang sắc thái riêng biệt:<br /> Chẳng thương thì nói buổi đầu/ Để chi lăng líu<br /> nửa chầu lại thôi [4; 214]<br /> Người Nam Bộ có hai cách phát âm: lăng líu và<br /> lăn líu. Lăng líu hay lăn líu có hai nghĩa: “1. Líu lo,<br /> có nhiều âm thanh cao và trong quyện vào nhau<br /> nghe vui tai; 2. Dan díu, lăng nhăng, quan hệ tình<br /> cảm yêu thương không trong sáng, lành mạnh” [9;<br /> 693]. Như vậy, lăng líu trong phương ngữ Nam Bộ<br /> tương ứng với từ dan díu trong ngôn ngữ toàn dân.<br /> Tuy nhiên, sắc thái nghĩa của hai từ này khác nhau.<br /> Nếu dan díu trong ngôn ngữ toàn dân thường dùng<br /> để phê phán những người đã có gia đình mà còn có<br /> hệ yêu đương bên ngoài không chính đáng, thì lăng<br /> líu trong cách đánh giá của người Việt vùng Nam Bộ<br /> lại có sắc thái nghĩa nhẹ nhàng hơn, dùng để chỉ<br /> quan hệ tình cảm yêu thương không tốt của nam nữ<br /> hoặc chỉ sự quanh quẩn bên cạnh một người nào đó.<br /> Từ những ví dụ trên, có thể thấy được một nét<br /> đẹp trong tính cách cũng như văn hóa ứng xử của<br /> người Việt ở vùng đất Nam Bộ đó là trọng tình cảm.<br /> Do đó, khi đánh giá cụ thể về sự vật, đối tượng thì<br /> người dân nơi đây đánh giá ở mức độ thấp và nhẹ<br /> nhàng. Cho nên, có thể có những sự đánh giá không<br /> tốt về đối tượng thì đối tượng được đánh giá đó cũng<br /> không có cảm giác nặng nề, khó chịu.<br /> <br /> Số 8 (226)-2014<br /> <br /> NGÔN NGỮ & ĐỜI SỐNG<br /> <br /> 2.2. Nhóm từ đánh giá theo mức độ cao, mang<br /> ý nghĩa tăng<br /> Trong công trình “Từ địa phương Nghệ Tĩnh, về<br /> một khía cạnh ngôn ngữ - văn hóa”, tác giả Hoàng<br /> Trọng Canh khi nghiên cứu về các tính từ chỉ mức<br /> độ cao đặc tính của sự vật, đã cho rằng: “Các tính từ<br /> như trắng, xanh trong tiếng Việt có thể kết hợp với<br /> nhiều yếu tố theo những phương thức khác nhau, có<br /> mặt trong các tổ hợp, dạng phổ biến như: 1. Rất<br /> trắng, trắng quá, hơi xanh, xanh lắm..; 2. Trắng như<br /> bông, trắng như tuyết, xanh như tàu lá...; 3. Trăng<br /> trắng, xanh xanh...; 4. Trắng dã, xanh ngắt...<br /> Các tổ hợp ở 1,2,3,4 đều diễn tả các sắc thái, các<br /> mức độ nghĩa khác nhau của cùng một đặc tính do<br /> tính từ biểu thị. Đóng vai trò quan trọng trong việc<br /> tạo nên sắc thái nghĩa khác nhau đó là do các<br /> phương thức và yếu tố tham gia kết hợp với tính từ.<br /> Ở 1 - là phó từ chỉ mức độ, ở 2 - là yếu tố so sánh và<br /> phương thức so sánh, ở 3 - là phương thức láy và ở 4<br /> - là yếu tố chỉ mức độ cao đi sau tính từ trong<br /> phương thức ghép.” [3; 46]. Tác giả cũng đã khẳng<br /> định, các tính từ chỉ mức độ cao trong phương ngữ<br /> Nghệ Tĩnh tồn tại theo dạng 4. Khảo sát các từ đánh<br /> giá theo mức độ cao, mang ý nghĩa tăng về kích<br /> thước trong TCDGNB, chúng tôi thấy những từ này<br /> cũng tồn tại chủ yếu theo dạng 4 như trên.<br /> Nhóm từ được đánh giá theo mức độ cao, mang<br /> ý nghĩa tăng về kích thước gồm có 44 từ với những<br /> sắc thái biểu hiện riêng biệt, như: chua lét, héo<br /> don, ướt mem, mỏng dánh, mốc thích, non èo, ốm<br /> o, rã bèn, rặc ròng, rũ liệt, tèm hem, tối hụ, tùm<br /> lum… Xét về mặt cấu tạo, nhóm từ này bao gồm<br /> cả từ ghép và từ láy. Qua đối chiếu từ ngữ Nam<br /> Bộ với các từ ngữ chỉ mức độ cao trong ngôn<br /> ngữ toàn dân và phương ngữ Nghệ Tĩnh, chúng<br /> tôi thấy các từ ngữ trong ngôn ngữ toàn dân và<br /> phương ngữ Nghệ Tĩnh chủ yếu là các từ ghép.<br /> Đối với các từ ghép, đặc điểm của các từ này<br /> là nhờ có chứa yếu tố làm tăng mức độ nên tự bản<br /> thân chúng đã hàm chứa ý nghĩa tuyệt đối về đặc<br /> trưng tính chất. Nghĩa là tự bản thân chúng đã hàm<br /> chứa mức độ cao. Cho nên, chúng không có khả<br /> năng kết hợp với các phụ từ chỉ mức độ, không được<br /> đánh giá theo thang độ, như: cao nghệu, chua lét,<br /> héo don, héo xàu, ướt mem, mỏng dánh, mốc thích,<br /> non èo, rã bèn, rộng thình...<br /> <br /> 39<br /> <br /> Xét về cấu tạo, các từ ghép trong TCDGNB là<br /> một tổ hợp gồm có hai yếu tố. Để tiện miêu tả,<br /> chúng tôi gọi tổ hợp này là AX, trong đó A là các<br /> động từ hoặc tính từ làm thành tố chính (có thể là<br /> yếu tố toàn dân hoặc yếu tố phương ngữ) và X làm<br /> thành tố phụ, là yếu tố làm tăng mức độ của A kèm<br /> theo sắc thái biểu cảm nhất định (Chúng tôi theo<br /> cách gọi của các tác giả như: Đỗ Hữu Châu, Nguyễn<br /> Tài Cẩn, Cao Xuân Hạo, Nguyễn Thiện Giáp, Hồ<br /> Lê, Hoàng Trọng Canh...). Ở đây, chúng tôi nhận<br /> thấy yếu tố X có vai trò rất quan trọng trong việc tạo<br /> nên giá trị riêng biệt của các từ. Bởi lẽ, trong hoạt<br /> động giao tiếp bằng ngôn ngữ, yếu tố X biểu thị<br /> thuộc tính của đối tượng ở mức độ cực đại theo<br /> chiều nào đó để cường điệu hóa theo sự đánh giá chủ<br /> quan của người nói. Điều này có thể giúp chúng ta<br /> hiểu thêm phần nào những giá trị riêng biệt trong tư<br /> duy, cũng như trong cách sử dụng ngôn ngữ và văn<br /> hóa ứng xử của người dân Nam Bộ.<br /> Trong nhóm từ này, yếu tố X trong kết cấu AX<br /> có thể có nguồn gốc từ ngôn ngữ toàn dân. Ví dụ:<br /> Gió lao xao tàu cau ngã liệt/ Nghe em lấy chồng,<br /> anh rũ liệt chân tay [5; 403].<br /> Liệt vốn là từ toàn dân, có nghĩa là: “Ở trạng thái<br /> bị mất hẳn hoặc giảm khả năng hoạt động của một<br /> cơ quan hay một bộ phận nào đó của cơ thể” [7;<br /> 569]. Ở bài ca dao trên, rũ liệt tạo ra cách hiểu rũ đến<br /> mức liệt, nghĩa là chân tay rã rời đến mức không cử<br /> động được nữa.<br /> Ngược lại, yếu tố X cũng có thể có nguồn gốc từ<br /> phương ngữ Nam Bộ. Chẳng hạn:<br /> Cách xa nhau ruột gan héo xàu/Anh phân tay<br /> em lụy nhỏ tài nào không thương [11; 135]<br /> Xàu có nguồn gốc từ Nam Bộ, cũng có nghĩa là:<br /> “Héo, có hiện tượng teo tóp lại, vì thiếu nước” [9;<br /> 1336]. Do đó, yếu tố xàu kết hợp với yếu tố héo để<br /> tạo ra một tổ hợp nhằm tăng mức độ của héo. Trong<br /> bài ca dao trên, tác giả dân gian đã dùng từ héo xàu<br /> với ý nghĩa vừa cụ thể hóa vừa tuyệt đối hóa, gợi ra<br /> hình ảnh về một sự vật vừa héo, vừa teo tóp lại đến<br /> mức không còn nhựa sống.<br /> Trong nhóm từ ghép này, chúng tôi ấn tượng<br /> mạnh với những từ có sử dụng yếu tố X chỉ mức độ<br /> cao đặc điểm tính chất sự vật mang thanh điệu vừa<br /> thuộc nhóm thanh trắc, vừa nằm ở âm vực cao được<br /> phân bố ở hình vị phụ nghĩa. Đọc những từ loại này<br /> <br /> 40<br /> <br /> NGÔN NGỮ & ĐỜI SỐNG<br /> <br /> ta có cảm giác như chính thanh điệu là yếu tố làm<br /> tăng thêm mức độ cao của đặc điểm, tính chất:<br /> Canh chua lét sao rằng canh ngọt?/ Cá không<br /> chân sao gọi cá leo? [4; 203]<br /> Ngỡi nhân mỏng dánh tợ cánh chuồn chuồn/<br /> Khi vui nó đậu khi buồn nó bay [4; 349]<br /> Bản thân những từ này bên cạnh ý nghĩa chung là<br /> chỉ mức độ cao của sự vật thì chúng còn hàm chứa<br /> sắc thái riêng. Chẳng hạn, chua lét hiểu theo nghĩa<br /> thông thường là rất chua, sắc thái nghĩa riêng ở đây<br /> là chỉ sự tuyệt đối hóa đối tượng, diễn tả cảm giác<br /> chua đến mức không chịu được. Còn mỏng dánh<br /> hiểu nghĩa thông thường là rất mỏng, sắc thái nghĩa<br /> riêng ở đây là bên cạnh nhấn mạnh độ mỏng hết<br /> mức của sự vật thì nó còn cho chúng ta thấy mức độ<br /> mong manh của tình cảm. Ngoài ra, chúng ta còn<br /> thấy các từ khác như: héo don (héo đến độ không<br /> còn nước), ướt mem (Ướt mèm, ướt đẫm), mốc thích<br /> (mốc đến mức bạc trắng)...<br /> Bên cạnh các từ ghép thể hiện mức độ cao,<br /> chúng ta còn thấy trong TCDGNB còn có một số từ<br /> láy mà khi đọc lên ý nghĩa của chúng cũng được xác<br /> định ở mức độ cao: ốm o, tèm hem, chơm bơm, rặc<br /> ròng, rũ rượi, tùm lum... Xét về cấu tạo, có những từ<br /> có thể xác định được nghĩa của thành tố A, có những<br /> từ không thể xác định được nghĩa của thành tố A.<br /> Những từ mà thành tố A có nghĩa có thể làm nổi rõ<br /> đặc điểm, mức độ của sự vật ở mức cao nhất. Nó<br /> được nhấn mạnh nhằm gây hiệu quả tác động đến<br /> người nghe. Chẳng hạn:<br /> Chim chuyền nhành ớt líu lo/ Lòng thương quân<br /> tử ốm o gầy mòn [4; 221]<br /> Từ ốm o trong phương ngữ Nam Bộ có thể xác<br /> định được nghĩa của thành tố A. Thành tố này đồng<br /> nghĩa với từ gầy trong ngôn ngữ toàn dân. Tuy<br /> nhiên, từ ốm o trong cách đánh giá của người dân<br /> nơi đây không chỉ có nghĩa là gầy mà còn cho chúng<br /> ta thấy hình ảnh về một người nào đó có mức độ<br /> “gầy đến mức chỉ còn da bọc xương” [9; 973].<br /> Đối với trường hợp thành tố A không có nghĩa<br /> thì nhờ sự lặp lại về hình thức ngữ âm (nhóm từ này<br /> chủ yếu lặp lại ở phần vần) mà sự vật cũng được<br /> đánh giá ở mức độ cao. Sự đánh giá ở nhóm này chủ<br /> yếu thiên về tinh thần, tình cảm. Chẳng hạn, cũng<br /> biểu thị về thể trạng không tốt của con người như từ<br /> ốm o, nhưng từ tèm hem lại gợi lên hình ảnh của một<br /> <br /> Số 8 (226)-2014<br /> <br /> người nào đó ốm yếu đến mức tiều tụy, trông có vẻ<br /> thảm hại. Ví dụ:<br /> Đói cơm lạt mắm tèm hem/No cơm ấm áo lại<br /> thèm nọ kia [4; 488]<br /> Khi muốn diễn tả hình ảnh một người nào đó có<br /> đầu tóc dài và rối, không gọn gàng thì người Nam<br /> Bộ dùng từ chơm bơm.Ví dụ:<br /> Tía tôi lịch sự quá chừng/ Cái lưng mốc thích,<br /> cái đầu chơm bơm. [4; 461]<br /> Ở đây, từ chơm bơm còn thể hiện sự đánh giá<br /> không tốt về đối tượng, tức là nó mang hàm ý chê<br /> bai, mỉa mai một người nào đó có mái tóc vừa rối<br /> tung lên, vừa dơ bẩn do lâu ngày không gội. Điều<br /> này cho thấy người dân Nam Bộ thích sử dụng các<br /> từ ngữ vừa có sức gợi hình, vừa mang tính biểu cảm,<br /> thể hiện cách đánh giá chủ quan của mình về đối<br /> tượng.<br /> Như vậy, lớp từ đánh giá mức độ cao đặc tính sự<br /> vật đã thể hiện cách dùng từ có chọn lọc với những<br /> sắc thái riêng của người dân Nam Bộ trong<br /> TCDGNB. Đặc biệt, lớp từ láy đã thể hiện cách đánh<br /> giá cũng như đặc trưng văn hóa hết sức riêng nhưng<br /> đầy lí thú về lời ăn tiếng nói của người dân nơi đây.<br /> 2.3. Nhóm từ mang ý nghĩa đánh giá tích cực,<br /> có thiện cảm<br /> Bản chất của một sự vật, sự việc nào đó bao giờ<br /> cũng có cả mặt tích cực và tiêu cực. Trong các tình<br /> huống giao tiếp cụ thể bằng ngôn ngữ, sự nổi trội của<br /> mặt tích cực hay tiêu cực phụ thuộc vào nhiều yếu<br /> tố, trong đó chủ yếu phụ thuộc vào sự cảm nhận chủ<br /> quan hoặc thái độ, tình cảm của cá nhân người đánh<br /> giá đối với từng sự vật cụ thể. Sự đánh giá này được<br /> thể hiện trực tiếp bằng các từ ngữ mang sắc thái<br /> nghĩa, sắc thái tình cảm nhất định.<br /> Đánh giá tích cực là sự thể hiện cách nhìn nhận<br /> về sự vật, sự việc, vấn đề... mà ở đó chúng ta luôn<br /> thấy cái hay, cái đẹp, cái tốt. Trong cách đánh giá<br /> này, xét về bản chất, có những đối tượng được đánh<br /> giá có thể không đẹp, không tốt nhưng trong con mắt<br /> chủ quan của người đánh giá cụ thể thì họ lại nhìn<br /> thấy ẩn sâu bên trong đối tượng là những giá trị tốt<br /> đẹp nên họ nhìn nhận, đánh giá bằng thái độ tích<br /> cực, có thiện cảm. Chẳng hạn, trong tác phẩm “Chí<br /> Phèo” của nhà văn Nam Cao, Thị Nở trong con mắt<br /> của những người dân làng Vũ Đại là một người xấu<br /> đến mức “ma chê quỷ hờn”, nhưng trong mắt Chí<br /> <br /> Số 8 (226)-2014<br /> <br /> NGÔN NGỮ & ĐỜI SỐNG<br /> <br /> Phèo thì Thị Nở lại là người đẹp nhất, bởi Chí Phèo<br /> đã nhìn thấy nét đẹp trong tâm hồn của Thị Nở.<br /> Trong TCDGNB, những từ mang ý nghĩa đánh<br /> giá tích cực có số lượng không nhiều, chúng tôi tìm<br /> thấy 21 từ như: Bảnh, êm rìu, hân hấn, mạnh giỏi,<br /> thiệt thà, ốm ốm, xuê… Xét về cấu tạo, nhóm từ<br /> này bao gồm cả từ đơn, từ ghép và từ láy. Xét về ý<br /> nghĩa, chúng được chia thành hai loại: loại thứ nhất<br /> mang ý nghĩa mức độ nhẹ, giảm kích thước sự vật;<br /> loại thứ hai mang ý nghĩa tự thân. Với loại thứ nhất,<br /> như chúng tôi đã phân tích ở mục 2.1, khi mức độ<br /> đánh giá của những sự vật được giảm nhẹ thì kèm<br /> theo đó có thể mang ý nghĩa tích cực hoặc tiêu cực,<br /> nhưng chúng thường mang ý nghĩa tích cực, có<br /> thiện cảm. Chẳng hạn:<br /> Nước chảy liu riu, lục bình trôi líu ríu/Anh<br /> thấy em nhỏ xíu anh thương [4; 346]<br /> Trong những trường hợp giao tiếp cụ thể,<br /> sắc thái tình cảm tích cực của từ được thể hiện<br /> nhờ sự liên tưởng tới hình ảnh mà chúng gợi<br /> lên trong tâm trí của người tiếp nhận. Chẳng<br /> hạn, trong phương ngữ Nam Bộ, ốm có nghĩa<br /> là “gầy, ở trạng thái kém phát triển, không có<br /> thể trạng đầy đặn như bình thường” [9; 972].<br /> Một người nào đó bị đánh giá ốm thì kèm theo<br /> đó là hàm ý chê, không tốt. Tuy nhiên, từ ốm<br /> ốm trong bài ca dao sau lại có giá trị khác:<br /> Khăn rằn nhỏ sọc, khăn rằn tây/ Thấy em<br /> ốm ốm mình đây anh ưng lòng [4; 301]<br /> Nếu trong ngôn ngữ toàn dân, chúng ta hiểu<br /> “hơi gầy” là cụm từ được sử dụng để đánh giá về<br /> hình dáng của một người nào đó có đặc điểm gầy<br /> hơn mức bình thường, thì ốm ốm cũng có nghĩa<br /> tương tự. Tuy nhiên, trong văn hóa ứng xử<br /> cũng như trong cách đánh giá của người Nam<br /> Bộ, từ ốm ốm lại mang ý nghĩa gợi ra hình ảnh<br /> về một người nào đó vừa có hình dáng hơi gầy, lại<br /> có nét dễ thương, đáng yêu. Điều này cho thấy, tác<br /> giả dân gian muốn thể hiện sự quan tâm, gần gũi<br /> hay yêu thương đối với đối tượng được nói tới.<br /> Đối với loại thứ hai, tự bản thân các từ<br /> trong nhóm này tạo ra giá trị tích cực, có thiện<br /> cảm. Chẳng hạn, khi muốn khen một người nào đó<br /> “đẹp, duyên dáng, xinh xắn, có nhân dạng đẹp gây<br /> cảm giác ưa nhìn” [9; 122] thì ta dùng từ bảnh. Ví<br /> dụ:<br /> <br /> 41<br /> <br /> Gà nào hay bằng gà Cao Lãnh/Gái nào bảnh<br /> bằng gái Sóc Trăng/ Bước lên xe đầu đội khăn rằn/<br /> Nói cười yểu điệu nhiều chàng phải mê [5; 318]<br /> Tuy nhiên, trong cách đánh giá và văn hóa ứng<br /> xử của người Nam Bộ thì không phải người nào đẹp<br /> cũng được gọi là bảnh mà phải là người vừa có hình<br /> dáng đẹp, ăn mặc đẹp và lịch sự.<br /> Từ lang trong bài ca dao sau đánh giá về quan hệ<br /> của con người: Đêm nằm ôm gối thở than/Gối ơi gối<br /> hỡi bạn lang xa rồi [4; 260]<br /> Trong ngôn ngữ toàn dân, từ lang thường mang ý<br /> nghĩa đánh giá không tốt về đối tượng. Ví dụ như:<br /> lòng lang dạ sói; ngủ lang... Trong phương ngữ<br /> Nam Bộ, từ lang mang sắc thái nghĩa ngược lại.<br /> Theo Từ điển từ ngữ Nam Bộ, lang có nghĩa là: “Có<br /> tính chất gần gũi, thân thương, yêu mến” [9; 680].<br /> Trong văn hóa giao tiếp của người Nam Bộ, từ lang<br /> được dùng để chỉ những người có quan hệ gần gũi<br /> và thân thiết với nhau.<br /> Từ những ví dụ trên, chúng ta có thể thấy trong<br /> quá trình đánh giá, người dân Nam Bộ rất linh hoạt<br /> trong việc lựa chọn những từ ngữ tích cực nhằm thể<br /> hiện thái độ, tình cảm của mình. Những từ được lựa<br /> chọn ở đây vừa gợi hình, gợi cảm, lại vừa bình dị,<br /> gần gũi, thân thương.<br /> 2.4. Nhóm từ mang ý nghĩa đánh giá tiêu cực,<br /> không có thiện cảm<br /> Đánh giá tiêu cực là hành động bày tỏ sự đánh<br /> giá chủ quan của người nói về một đối tượng nào đó<br /> hoặc vấn đề nào đó không tốt, không đúng, không<br /> phù hợp với đối tượng hay vấn đề đánh giá đó bị hạ<br /> thấp, ít có thiện cảm. Trong ngôn ngữ toàn dân, khi<br /> đánh giá sự vật, chúng ta có thể có cách đánh giá<br /> khác nhau như: khi chỉ chiều cao của người hoặc sự<br /> vật, chúng ta có từ cao và thấp hoặc dài và ngắn. Về<br /> mặt ý nghĩa, chúng mang sắc thái biểu cảm khác<br /> nhau. Nếu cặp từ cao và thấp chỉ mang ý nghĩa định<br /> danh, thì cặp từ dài và ngắn trong dài lưng hay ngắn<br /> người lại mang ý nghĩa biểu cảm vì trong đó có thêm<br /> ý nghĩa đánh giá tiêu cực, chê bai.<br /> Trong TCDGNB, bên cạnh những từ ngữ đánh<br /> giá của ngôn ngữ toàn dân thì còn có những từ tiêu<br /> cực mang đặc điểm hết sức riêng trong cách đánh<br /> giá của người dân nơi đây. Qua khảo sát, chúng tôi<br /> thu được 60 từ như: bạc lê, bất nhơn, bóng sắc, chim<br /> chạ, chơm bơm, chua lét, chút bẻo, cù lần, điếm<br /> đàng, héo don, lạt nhách, mỏng dánh, non èo, rã bè,<br /> <br />