BẢN SẮC MỸ THUẬT THĂNG LONG QUA CÁC NGÔI CHÙA HÀ NỘI

- BẢN SẮC MỸ THUẬT THĂNG LONG QUA CÁC NGÔI CHÙA HÀ NỘI.
- Để kiến tạo nên một trung tâm văn hoá - chính trị - tôn giáo của cả nước ở Thăng Long, các ngôi chùa đã được dựng lên như sự biểu dương của thế quyền và thần quyền.
- Do đó các ngôi chùa Hà Nội không chỉ đơn thuần ghi nhận những dấu ấn của lịch sử Phật giáo, mà chúng còn ghi nhận dấu ấn của việc tạo dựng vương triều.
- Những ngôi chùa như chùa Kiến Sơ, chùa Trấn Quốc, chùa Diên Hựu… đã là các địa điểm quan trọng nơi kiến tạo nên hệ tư tưởng độc lập với phương Bắc thông qua vai trò của các Thiền sư như Định Không, Pháp Hiền, Vạn Hạnh… Đây cũng là nơi hội tụ của các dòng Thiền như Tỳ Ni Đa Lưu Chi, Vô Ngôn Thông, Thảo Đường, rồi Trúc Lâm (thời Lý - Trần), đến thế kỷ XVII, XVIII trở về sau là dòng Lâm Tế và Tào Động.
- Điều này chứng tỏ cho dù triều đại nào, Phật giáo thịnh hay suy thì vai trò tâm linh của các ngôi chùa ở Hà Nội vẫn chiếm một vị thế quan trọng.
- Song song với sự thăng trầm của các triều đại và Phật giáo, nghệ thuật tạo hình trong các ngôi chùa trên đất Hà Thành chính là những chứng tích quan trọng ghi nhận các dấu ấn lịch sử đó.
- Chúng còn là sự tích hợp của nhiều giá trị văn hoá bản sắc Thăng Long như: ghi nhận sự phát triển của các thành tựu kiến trúc, hội tụ các giá trị điêu.
- 492 BẢN SẮC MỸ THUẬT THĂNG LONG QUA CÁC NGÔI CHÙA HÀ NỘI.
- Có thể nói sự phân chia này cho đến ngày nay vẫn có giá trị để có thể nhận diện được một ngôi chùa và sự đầu tư công sức của lịch sử cho chúng.
- Tất nhiên, qua những thăng trầm, một số ngôi chùa ban đầu là chùa làng, sau này đã dần được cải biến thành chùa Quý tộc, hoặc trở thành chùa vua..
- Do đó bên cạnh những ngôi chùa có vị trí trọng yếu thuộc hàng quốc tự được coi sóc rất chỉn chu, thì những ngôi chùa làng, trải qua quá trình phát triển lâu dài, đã tiếp thu các chuẩn mực từ các ngôi chùa trên để tạo nên những giá trị cho riêng mình.
- Đây là đặc tính tự nhiên của sự tiếp biến văn hoá và để lại những sự chuyển biến trong nghệ thuật kiến trúc cũng như điêu khắc ở các ngôi chùa vốn là chùa làng nay thành chùa phố.
- Bên cạnh đó, sự biến động nhanh và mạnh của các ngôi chùa hàng quốc tự, nên đôi khi người ta lại tìm thấy những sự bảo lưu nghệ thuật rất rõ ràng trong các ngôi chùa làng ở nội thị hoặc ven đô..
- Sự thăng trầm của lịch sử cũng dẫn đến việc đa phần các ngôi chùa được xếp vào hàng quốc tự xưa kia trên đất Thăng Long, cho đến ngày nay có lẽ chỉ giữ lại được mặt bằng, một vài hiện vật đá hay gỗ, còn lại đa phần là các tác phẩm nghệ thuật của thế kỷ XVIII, XIX.
- Đến khi được dựng lại vào các thế kỷ này, hoặc do các sự kiện chính trị, hoặc do thiển ý khác nhau về sự hoằng dương Phật pháp, tâm đức của mỗi thời đại khác nhau mà các ngôi chùa quốc tự ở Hà Nội, đã được dựng lại gần như toàn bộ.
- Sự đóng góp của dân chỉ chiếm một phần nhỏ, để gìn giữ tu bổ khi ngôi chùa đó thuộc về làng, hoặc phường phố quản lý sau đó..
- Các sự kiện xây dựng chùa do các hoàng thân quốc thích hay các ông vua đứng ra hưng công không chỉ cải hoá những ngôi chùa có niên đại cổ xưa thành các ngôi chùa mới to lớn hơn, mang phong cách đương thời, và tiếp thu cả những giá trị chuẩn mực của nghệ thuật thế giới lúc bấy giờ từ nghệ thuật Phật giáo Ấn Độ, Trung Quốc và cả Champa.
- Do đó các ngôi chùa hàng quốc tự trên đất Thăng Long không chỉ là sự hội tụ, kết tinh các giá trị văn hoá Việt từ địa phương dồn về trung tâm mà còn là sự ghi nhận lý tưởng thẩm mỹ của các triều đại phong kiến cũng như sự giao lưu tiếp biến văn hoá trong khu vực.
- Kiến trúc chùa Hà Nội và sự tích hợp các giá trị nghệ thuật.
- Có thể nói việc tạo dựng các ngôi chùa ở Hà Nội, không chỉ đơn thuần là tạo dựng nên một không gian tín ngưỡng, đặc biệt ở các ngôi chùa hàng quốc tự còn mang những giá trị biểu tượng.
- Cho dù biểu tượng bông sen là một biểu tượng tìm thấy hầu khắp trong các ngôi chùa Việt, và chùa Diên Hựu cũng không phải là một sáng tạo độc đáo duy nhất được phát kiến từ thời Lý, từ giấc mơ của vua Lý, mà nó chỉ là một hình thức làm cho Phật giáo trở nên rạng rỡ với hào khí Thăng Long buổi đầu dựng nước.
- Ngôi chùa Nhất trụ ngay sát Kinh đô Hoa Lư vốn được xem là quốc tự nơi Lê Hoàn, Đinh Liễn đã thay nhau dựng những cột kinh để cầu cho sự vững bền của triều đại.
- Do đó việc dựng nên một ngôi chùa phía Tây của Hoàng thành Thăng Long ngay sau khi dời đô có thể xem là cách các ông vua tạo nên sự nhắc nhớ đến cố đô nhưng đồng thời sáng lập nên một giá trị mới.
- Cho dù chùa Diên Hựu ngày nay không còn giữ được dáng vẻ của kiến trúc xưa, nhưng thông qua các văn bia ghi tả lại thì ngôi chùa Diên Hựu trong lịch sử là một biểu tượng rực rỡ ở Thăng Long.
- mẫu hình đơn giản của ngôi chùa Nhất trụ đặt trên một cái cột lớn dựng trên đất, đã trở thành một biểu tượng bông sen nghìn cánh khổng lồ nở giữa một ao sen (bích trì).
- Từ Lý Thái Tông, Nhân Tông, cho đến Thánh Tông, đời đời chùa đã được sửa sang cho ngày càng đẹp đẽ, xứng với một ngôi chùa hàng quốc tự.
- Nó mang biểu tượng của một tư duy Phật giáo, phản ánh sự tiếp nhận các giá trị văn hoá, mỹ thuật từ nhiều giác độ khác nhau.
- Kiến trúc chùa Diên Hựu có thể xem là một dạng biến thể của thức kiến trúc tháp hoa sen, đã tồn tại trong các giai đoạn trước đó và chiếm vị trí trung tâm của ngôi chùa.
- Đến chùa Diên Hựu, dạng thức này đã được nâng lên tầm một giá trị mới kết hợp giữa biểu tượng tháp và kiến trúc lầu gác.
- Không xa chùa Diên Hựu về phía bắc kinh thành, ngôi chùa Trấn Quốc, là nơi quy tụ các dòng thiền, từ Tì Ni Đa Lưu Chi cho đến Vô Ngôn Thông và khi Lý triều thịnh vượng thì đây cũng là nơi hoằng dương Phật pháp của thiền sư Thảo Đường.
- Mặc dầu trên quê hương nhà Lý, các ngôi chùa như Cổ Pháp, Pháp Vân (Dâu), Kiến Sơ là nơi phát tích của các dòng Thiền này, nhưng để tạo dựng nên một trung tâm hành chính tôn giáo quốc gia, thì sự hợp nhất này vào ngôi chùa kề sát kinh đô đã góp phần tăng lực, hỗ trợ cho một vương quyền non trẻ.
- Do vậy, không phải ngẫu nhiên mà ngôi chùa này có tên ban đầu là Khai Quốc, rồi được cải thành Trấn Quốc mà.
- 494 BẢN SẮC MỸ THUẬT THĂNG LONG QUA CÁC NGÔI CHÙA HÀ NỘI.
- Đến thời Hậu Lê, biểu tượng hoa sen lại được kế thừa trong kiến trúc chùa Kim Liên - đoá sen vàng nổi trên mặt nước Hồ Tây, vừa là một biểu tượng thơ mộng, nhưng đồng thời cũng cho thấy vai trò Phật giáo mỗi thời lại có những vị thế khác nhau.
- Hình tượng hoa sen được lưu giữ và hiện diện trong kiến trúc chùa Kim Liên từ Tam quan cho đến điện Phật khác hoàn toàn với giá trị biểu dương Phật pháp của thời Lý, đồng thời còn là sự gửi gắm một ý nghĩa khác.
- Ngôi chùa Kim Liên được dựng từ thời Lê sơ theo sự ghi nhận của văn bia 1443 cho đến nay đã hoàn toàn không còn chút dấu tích nào.
- Chùa Kim Liên ngày nay là ngôi chùa do các đời chúa Trịnh dựng lên.
- Nó vốn là chùa Bảo Lâm dựng phía bắc phủ chúa, đến cuối thế kỷ XVIII được dời chuyển về đây và dường như bảo lưu nguyên vẹn các giá trị kiến trúc.
- Ngoài biểu tượng bông sen, thì lối thức kiến trúc này còn mang biểu tượng chữ Vương lồng trong dạng thức chữ Tam.
- Điều này cho thấy bên cạnh các giá trị Phật giáo thì các yếu tố Nho giáo đã được hòa quyện vào đó để tạo nên những giá trị mới.
- Do đó vào thời chúa Trịnh Giang, thời đại thịnh trị nhất của quyền lực đã cho đồng thời dựng 2 ngôi chùa song sinh Kim Liên và Tây Phương, một ở nội đô và một ở ngoại thành vào năm .
- Xét về phương diện tạo hình, chùa Kim Liên chính là sự tích hợp đa dạng kỹ thuật kiến trúc chạm khắc gỗ dân gian và được nâng lên thành tầm bác học.
- Chùa Kim Liên chính là sự hội tụ của các giá trị kiến trúc, như việc tạo dựng các hệ vì kèo chồng diên hai tầng tám mái với hệ thống cột tròn được dựng trên các xà.
- Nhưng tính bác học trong kiến trúc ở đây đã được thể hiện trong sự tính toán tỷ lệ một cách cẩn trọng.
- Đồng thời hệ thống các cửa sổ sắc không cũng là một sáng tạo độc đáo bắt đầu được biết đến từ kiến trúc chùa Kim Liên đã làm nên sự mờ ảo lung linh chốn thiền viện.
- Hệ thống tàu đao mái lá vốn là kỹ thuật được sử dụng phổ biến trong các kiến trúc các đình làng ở đây đã được vận dụng để tạo dựng nên một giá trị hoàn toàn mới.
- Kiến trúc Tam Quan chùa Kim Liên, ngoài việc tạo nên sự đồng nhất của biểu tượng bông sen ở chính điện của chùa, nó còn ghi nhận một hình thức kiến trúc vương phủ xưa, mà cho đến ngày nay chúng ta dường như đã không còn lưu giữ bất cứ dấu ấn nào.
- Nó vừa mang dáng dấp của kiến trúc bài lầu kế thừa trong kiến trúc cổ Trung Hoa, nhưng đồng thời đã được tiếp biến trong hệ thức văn hoá Việt Nam để tạo nên một giá trị độc đáo cho một ngôi chùa chốn kinh thành..
- 2) Nếu những ngôi chùa ở ngoại vi Hà Nội dường như vẫn còn giữ được những dáng nét xưa, thì trong công cuộc đô thị hoá nhanh và mạnh, các ngôi chùa ở nội đô dường như đã chịu một sức ép không nhỏ.
- Tuy nhiên, không phải vì thế mà các ngôi chùa lớn ở nội đô bị mất đi những giá trị là những trung tâm Phật giáo đất Hà.
- ngôi chùa Hà Nội.
- Chùa Hà Nội, đặc biệt là các ngôi chùa có niên đại cổ xưa, thường mang những giá trị tích hợp kiến trúc rất lớn.
- Kiến trúc gỗ cũng theo sự thăng trầm của Phật giáo qua các giai đoạn lịch sử khác nhau, mà các ngôi chùa này được biến đổi và hội nhập thêm những giá trị kiến trúc mới.
- Thông thường bao giờ kiến trúc của điện Phật cũng là công trình có niên đại cổ nhất, còn các thành phần kiến trúc khác được dựng và thêm vào trong các giai đoạn sau.
- Do vậy sự hình thành của lối thức nội công ngoại quốc, hay nội đinh ngoại quốc, không chỉ được nhìn thấy trong các ngôi chùa ở địa phương mà nó được nhìn thấy rất rõ ràng trong sự phát triển của các ngôi chùa trên đất đế kinh.
- Các kỹ thuật kiến trúc cũng được học tập và lan truyền..
- Kỹ thuật này khiến cho phong trào mở rộng tiền đường bằng việc xây thêm nhà bái đường phía trước trở nên phổ biến trong các ngôi chùa Hà Nội vào thế kỷ XIX tạo nên các dạng thức trùng thiềm điệp ốc.
- Từ việc nối máng giữa tiền đường dựng mới với bái đường, đến việc mang cả những giá trị kiến trúc vòm trần mai cua đặc trưng Huế ra Thăng Long cũng được tìm thấy trong các ngôi chùa Hà thành.
- Chùa Liên Phái, ngôi chùa được dựng trên nền cũ phủ chúa Trịnh Thập đầu thế kỷ XVIII, là một điển hình cho sự cải biến và tiếp thu các giá trị kiến trúc trên.
- Cái vòm trần mai cua nhìn thoáng qua thì tưởng chừng như lạc lõng với dòng thức kiến trúc cổ miền Bắc, nhưng phía bên ngoài nó lại được giải quyết bằng một mái nhỏ, khiến cho các nhịp mái trở nên liền mạch.
- 3) Cũng tuỳ theo địa thế khác nhau mà kiến trúc mỗi ngôi chùa trên đất Hà Thành đã tạo nên những sự linh hoạt nhất định.
- Với những ngôi chùa vua, hay những ngôi chùa hoàng tộc tuy được dựng trên đất làng ở Hà thành dường như lại có một vị thế khác hoàn toàn khác.
- Chùa Láng là một ví dụ, ngôi chùa vốn được dựng trên đất tương truyền là nơi chôn rau cắt rốn, nền nhà của cha mẹ đức Thánh Từ Đạo Hạnh.
- Có lẽ lối thờ kép này đã tạo nên nét đặc sắc riêng biệt trong kiến trúc cho ngôi chùa tiền Phật hậu Thánh này trên đất Thăng Long xưa.
- Nó được biểu hiện ra rất rõ ràng trong kiến trúc là ngoài việc vừa có tam quan thờ Phật nhưng lại có nghi môn thờ Thánh.
- Chùa Láng còn đặc biệt hơn nữa bởi do chùa thờ vua, nên trên một mảnh đất rộng hơn 3000m2 chùa đã được thiết kế thêm dạng thức cổng Tam Triều trước khi vào kiến trúc chính.
- 496 BẢN SẮC MỸ THUẬT THĂNG LONG QUA CÁC NGÔI CHÙA HÀ NỘI.
- hình thức cổng Tam Triều thì dạng thức nghi môn của chùa Láng mặc dầu được xây khá muộn, khoảng cuối thế kỷ XIX đã lan truyền học tập ở khắp các nơi từ nội đô đến ngoại thành trong các kiến trúc đền, chùa, đình, quán như đền Kim Liên, chùa Tây Phương, chùa Long Đọi.
- Có thể nói, kiến trúc chùa Láng đã góp một giá trị không nhỏ vào hệ thống các ngôi chùa thờ Từ Đạo Hạnh - một trong bốn vị Thánh bất tử của Việt Nam..
- 4) Bên cạnh những hình thức kiến trúc rất đa dạng, tích hợp các giá trị biểu tượng cũng như các giá trị nghệ thuật, thì các trang trí kiến trúc trong các ngôi chùa Hà Nội có lẽ cũng mang những giá trị bản sắc rất riêng.
- Các trang trí cửa võng có thể nói là dày đặc, tỉ mỉ, kỳ khu đến mức có những ngôi chùa dường như là sự đối lập hoàn toàn với vẻ đơn sơ giản dị bên ngoài.
- Ở nhiều ngôi chùa nếu không phải là cửu long thì các mảng chạm này được thay thế bằng biểu tượng lưỡng long triều nhật.
- Và tương tự như vậy, những biểu tượng của Nho giáo, Đạo giáo cũng hiện diện như các hình thức như cuốn thư, bút sách, lẵng hoa, quả đào… Trên các trang trí kiến trúc này ghi nhận những thành tựu chạm khắc đạt đến độ tinh xảo với các kỹ thuật chạm lộng, chạm bong, kênh và đa phần là chạm thủng.
- Việc tạo ra các diềm cửa võng cầu kỳ, rực rỡ đã làm mềm đi các nét kiến trúc vốn đã rất đơn giản bởi các hàng cột và các vì kèo không mấy khi được trang trí..
- Có thể thấy rằng, vì là đất kinh kỳ nên dường như qua các giai đoạn lịch sử khác nhau, thì ngôi chùa ở Thăng Long cũng chính là nơi hội tụ đầy đủ các giá trị của nghệ thuật kiến trúc ở tứ phương dồn về.
- Về đến kinh đô, thì các giá trị kiến trúc này không chỉ đơn thuần là sự học tập tiếp thu, mà nó còn được nâng tầm lên thêm một giá trị mới.
- Từ yếu tố biểu tượng cho đến việc thiết kế không gian kiến trúc.
- Các ngôi chùa là sự lưu giữ lâu bền nhất những giá trị của nghệ thuật Phật giáo Việt Nam qua các thời kỳ.
- Bên cạnh những ưu điểm vượt trội đó, thì cũng chính vì vị trí trung tâm của những ngôi chùa này, mà ở chúng cũng chịu những tác động không nhỏ trong biến động xã hội hiện đại và quá.
- hôm nay, các ngôi chùa Hà Nội vẫn tiếp tục được thay đổi, vẫn có thêm những hạng mục công trình kiến trúc mới, du nhập vào đó những kỹ thuật mới cũng như vật liệu mới..
- Nếu kiến trúc của các ngôi chùa Hà Nội chịu một sự tác động lớn lao của công cuộc đô thị hoá về mặt bằng, nghệ thuật điêu khắc Phật giáo lại có một đời sống ít nhiều bình lặng hơn.
- Có thể coi tượng Phật trong các ngôi chùa ở Hà Nội là một bảo tàng sống động về thế giới quan, vũ trụ quan Phật giáo và thẩm mỹ chốn thị thành.
- Người ta có thể dễ dàng nhận ra tính chất tích hợp một cách đa dạng các thể loại tượng trong một ngôi chùa Hà Nội.
- Đặc biệt trong các ngôi chùa lớn người ta có thể tìm thấy đầy đủ các bộ tượng quan trọng như: Tam Thế Phật, A Di Đà Tam Tôn, Hoa Nghiêm Tam Thánh, rồi tượng Tuyết Sơn, tượng Quan Âm, Quan Âm Thiên Thủ Thiên Nhãn, Quan Âm Toạ Sơn, Quan Âm Thị Kính… Bên cạnh đó là hệ thống các tượng thuộc bộ Thập điện Diên Vương, tượng Thánh Tăng và Đức Ông..
- Đặc biệt ở các ngôi chùa do các hoàng thân quốc thích trực tiếp đứng ra hưng công thì các yếu tố trên càng được coi trọng.
- Sở dĩ có sự đều tay trên các tác phẩm điêu khắc ở đây chính do vai trò trung tâm của các ngôi chùa này.
- Đồng thời với vị trí thuộc đất đế kinh, nên rất nhiều các ngôi chùa hàng quốc tự đã được tiếp thu các phong cách nghệ thuật từ các nước lân cận và chủ yếu là Trung Quốc vào giữa thế kỷ XVII đến hết thế kỷ XIX.
- Nó đã được mang về Thăng Long trong ngôi chùa Chân Tiên (phố Bà Triệu), chùa Đại Áng (Thanh Trì) qua những phiên bản.
- Tượng Phật nhập Niết bàn, vốn là sản phẩm của Phật giáo Nam Tông, xuất hiện đa phần trong các ngôi chùa Lào và Thái Lan, cũng được hiện diện trong các ngôi chùa Bắc vào thế kỷ XVIII, như ở chùa Trấn Quốc, Tảo Sách, Bồ Đề.
- 498 BẢN SẮC MỸ THUẬT THĂNG LONG QUA CÁC NGÔI CHÙA HÀ NỘI.
- Hệ thống điện Phật ở các ngôi chùa Hà Nội, cũng phản ánh một cách rõ nét sự tích hợp của các tông phái Phật giáo, các quan niệm triết học, hay các lối tu như Thiền, Tịnh, Mật.
- Cho dù trên đại thể những ngôi chùa trên đất Hà Thành được bài trí tương đối giống nhau, nhưng người ta vẫn có thể nhận ra những sự khác biệt nho nhỏ trong cách thức bài trí này.
- Đặc biệt là ở các ngôi chùa tổ đình của các dòng Thiền như Lâm Tế, Tào Động của thế kỷ XVII.
- Với việc đề cao lối “truyền Tâm Ấn”, các ngôi chùa này đã lấy hình tượng Thích Ca Niêm Hoa làm trung tâm của điện Phật như ở chùa Bà Đá, Trấn Quốc, Liên Phái, Hoè Nhai… Rồi tâm thức A Di Đà và sự cứu khổ cứu nạn của Quan Âm cũng rất được coi trọng trong các ngôi chùa ở Hà Thành.
- Hình thức tiền Phật hậu Thánh trong các ngôi chùa Hà Nội không chỉ có giá trị đặc sắc trên phương diện kiến trúc, mà trên các tác phẩm nghệ thuật tạo hình với hệ thống tượng Thánh, tượng hậu cũng chiếm một vị thế đáng kể.
- Những nhân vật này đã góp phần tạo nên những sắc thái khác nhau cho Phật giáo Việt Nam nói chung cũng như Phật giáo và các ngôi chùa Phật trên đất Hà Thành nói riêng.
- Có thể thấy rằng, trong các ngôi chùa Hà Nội, từ kiến trúc cho đến điêu khắc đã bộc lộ những vị thế riêng biệt của chúng.
- Rồi từ những giá trị mang tính chất chuẩn mực này, chúng lại tạo nên những ảnh hưởng lan tỏa ngược lại đến các ngôi chùa ngoại vi, như cái lẽ tất yếu của sự tiếp biến văn hoá.
- Những kiến trúc độc đáo như chùa Kim Liên, chùa Diên Hựu, chùa Láng, chùa Trấn Quốc…, những pho tượng khổng lồ như tượng chùa Bà Đá, rồi những pho Quan Âm đặc sắc như Quan Âm chùa Đa Tốn, chùa Lý Nhân, tượng Dược Sư chùa Hoè Nhai, rồi pho tượng độc nhất vô nhị biểu thị sự sám hối của một ông vua cõng một nhà sư trên lưng.
- Hệ thống các tượng Thánh, tượng Hậu đã góp một giá trị không nhỏ trong việc nhận diện lịch sử đất Thăng Long