- Hiện nay, tại Trung tâm Lưu trữ Quốc gia I (LTQG I) có bảo quản một khối lượng lớn tài liệu về hệ thống chính quyền thành phố Hà Nội thời Pháp thuộc và vai trò của nó trong quản lý và phát triển đô thị. - Trước hết, cần điểm qua một vài nét về quá trình hình thành và phát triển của Hà Nội, từ “nhượng địa” (concession) đến thành phố (Ville de Hanoï), nhằm xác định rõ thời gian ra đời của hệ thống tổ chức hành chính thành phố Hà Nội thời kỳ thuộc địa.. - Hà Nội chính thức trở thành “nhượng địa” của Pháp từ năm 1888, kể từ ngày 3 tháng 10, khi Dụ ngày 1 tháng 10 của vua Đồng Khánh được Toàn quyền Đông Dương phê chuẩn. - Tuy nhiên, quá trình biến Hà Nội thành “nhượng địa” của Pháp đã được khởi động từ trước đó hơn 20 năm, khi mà công cuộc “bình định” (pacification) xứ Bắc Kỳ của thực dân Pháp còn chưa thực sự bắt đầu.. - Bằng thủ đoạn dùng các cuộc tấn công về quân sự để gây sức ép với triều đình Huế trong các cuộc thương lượng, Pháp đã giành được một khu đất trên bờ sông Hồng ở phía đông - đông nam thành phố để lập Toà Công sứ và xây doanh trại cho binh lính. - Theo quy ước được ký kết ngày 6/2/1874, Pháp được đặt tại Hà Nội một Lãnh sự với một lực lượng lính bảo vệ không quá 100 người. - Ngày Pháp bắt đầu đặt Lãnh sự quán tại Hà Nội.. - của Pháp song trên thực tế, Pháp đã đặt được chân vào Hà Nội. - Tháng 10/1875, Pháp bắt đầu khởi công xây dựng các công trình kiên cố trên khu nhượng địa, chính thức mở đầu thời kỳ xây dựng Hà Nội thành “Thủ đô của Bắc Kỳ”,. - Qua tài liệu lưu trữ, người ta thấy rằng, quá trình biến Hà Nội trở thành “Thủ đô của Bắc Kỳ”, “Thủ đô của Liên bang Đông Dương thuộc Pháp” đã được chính quyền thuộc địa thực hiện song song trên 2 lĩnh vực:. - Định hình thành phố về mặt địa giới hành chính, bao gồm 2 giai đoạn là xác định và mở rộng địa giới thành phố;. - Xây dựng hệ thống chính quyền thành phố, bao gồm 2 tổ chức quản lý hành chính là Hội đồng thành phố và Toà Đốc lý thành phố.. - Báo cáo sẽ tập trung giới thiệu về 2 tổ chức quản lý hành chính của thành phố Hà Nội thời Pháp thuộc và vai trò của 2 tổ chức này trong quản lý, phát triển đô thị.. - Hội đồng thành phố Hà Nội. - Văn bản pháp lý quan trọng nhất đối với việc tổ chức bộ máy quản lý hành chính của thành phố Hà Nội thời Pháp thuộc là Nghị định ngày 19/7/1888 do Toàn quyền Đông Dương ký, ngay sau khi Hà Nội được chính thức thành lập về mặt pháp lý và được xếp vào loại thành phố cấp I 1. - Tuy nhiên, không phải bắt đầu từ thời gian này Hà Nội mới có một tổ chức quản lý về mặt hành chính mà trên thực tế nó đã có từ trước đó hai năm.. - Tổ chức tiền thân của Hội đồng thành phố Hà Nội chính là Uỷ ban thành phố mà ý tưởng thành lập ban đầu là của Silvestre, Giám đốc phụ trách các công việc dân sự và chính trị. - Nhưng do còn phải lo đến việc tổ chức các cuộc hành quân “bình định” Bắc Kỳ nên mãi cho đến ngày 8/1/1886, Tổng Tư lệnh các lực lượng quân đội Pháp ở Bắc Kỳ De Courcy mới ký một quyết định thành lập tại hai thành phố cấp I là Hà Nội và Hải Phòng, mỗi nơi một Uỷ ban lâm thời (Commission municipale provisoire) có nhiệm vụ nghiên cứu và soạn thảo một dự luật về tổ chức và hoạt động của một Uỷ ban chính thức (Commission municipale définitive) của thành phố. - Sau hai phiên họp đầu tiên vào các ngày 14/1 và 1/2/1886, Uỷ ban lâm thời đã trình lên Tổng Trú sứ một bản dự thảo về tổ chức và quyền hạn của Uỷ ban thành phố Hà Nội.. - Nghị định số 2 đã thành lập tại Hà Nội một Uỷ ban gồm 4 công chức dân sự và 8 người Pháp sinh sống tại Hà Nội (những người này do Tổng Trú sứ quyết định). - 6 thân hào người Việt được bổ nhiệm bởi các cố vấn của các xã ở xung quanh Hà Nội, bao gồm cả huyện Thọ Xương và 2 Hội trưởng Hội người Hoa sinh sống tại Hà Nội. - Theo Nghị định số 2 ngày 1/5/1886 của Tổng Trú sứ Trung - Bắc Kỳ, Uỷ ban này được hỏi ý kiến đặc biệt về đường sá, về an ninh và về tất cả các vấn đề có liên quan đến vệ sinh của thành phố. - “Hà Nội sẽ ngày càng trở thành một thành phố châu Âu, phải mau chóng xây dựng cho nó các công trình giao thông, nhà cửa, chợ búa, lò mổ. - Để chỉ huy công việc này, cần phải có một chính quyền chăm sóc đặc biệt cho Hà Nội. - Chính quyền này chỉ có thể là một uỷ ban thành phố” 3. - Chính vì vậy mà ngay sau đó, ngày Tổng Trú sứ Trung - Bắc Kỳ đã ký Nghị định số 3 bổ nhiệm các thành viên đầu tiên cho uỷ ban thành phố. - Tuy nhiên, đây chỉ là những quyết định tạm thời trong giai đoạn chuyển tiếp nên chức năng và quyền hạn của uỷ ban thành phố cũng như của người đứng đầu nó vẫn chưa được xác định rõ.. - Nghị định mới này thành lập tại Hà Nội và Hải Phòng, mỗi thành phố một Hội đồng, đứng đầu là một Đốc lý kiêm Chủ tịch Hội đồng thành phố và 16 uỷ viên, trong đó có 12 người Pháp và 4 người Việt. - Những uỷ viên của Hội đồng này được lựa chọn trong số những người Pháp và người Việt trên 25 tuổi, có quyền công dân và chính trị, có thời gian cư trú ở Hà Nội ít nhất là 6 tháng. - Trong số 16 uỷ viên, có ít nhất 4 người do Phòng Thương mại thành phố lựa chọn. - Các uỷ viên của Hội đồng thành phố đều do Tổng Trú sứ bổ nhiệm với nhiệm kỳ là 3 năm. - Cách tổ chức và hoạt động của Hội đồng thành phố Hà Nội được thể hiện qua các điều quy định của Nghị định ngày 19/7/1888. - Hội đồng thành phố họp thường kỳ mỗi năm bốn lần, vào đầu các tháng 2, 5, 8 và 11, mỗi phiên họp kéo dài 10 ngày, các phiên họp bất thường sẽ được tổ chức nếu có đề nghị của từ 3 uỷ viên trở lên. - Hội đồng thành phố được quyền đưa ra các ý kiến về các vấn đề có liên quan đến việc quy hoạch các đường lớn trong nội thành, việc sửa đổi giới hạn địa giới hành chính thành phố… và cuối cùng là tất cả các vấn đề được quyết định bởi các quy tắc và nghị định của thành phố.. - Trong các phiên họp, Hội đồng thành phố lấy biểu quyết về các vấn đề sau: các khoản công trái do thành phố phát hành và cách thức thanh toán. - ngân sách của thành phố và tất cả các khoản thu chi bình thường và bất thường. - giá cả và quy định của tất cả các khoản thu nhập riêng của thành phố. - việc mua bán, chuyển nhượng, trao đổi hoặc phân phối và nói chung là tất cả những gì có liên quan đến bảo quản và cải tạo đất đai thuộc quyền sở hữu của thành phố. - việc xây dựng các phố, quảng trường công cộng và vạch tuyến đường trong thành phố… Việc bàn bạc và lấy biểu quyết về các vấn đề chính trị bị nghiêm cấm trong các phiên họp.. - Theo quy định, nghị quyết của Hội đồng thành phố phải được ghi lại trong một cuốn sổ có đánh số, theo trật tự ngày tháng và phải được lấy chữ ký của tất cả các uỷ viên.. - Nội dung của nghị quyết được đăng trong Công báo thành phố (Bulletin municipale de Hanoï). - Chính nhờ số biên bản của Hội đồng thành phố còn được lưu trữ lại mà người ta có thể biết được Hội đồng thành phố Hà Nội đã hoạt động như thế nào trong thời kỳ Pháp thuộc.. - Hội đồng thành phố Hà Nội đã được hoàn thiện thêm về tổ chức và được bổ sung thêm một số chi tiết như các điều kiện bầu cử, số lượng uỷ viên… bằng các nghị định các ngày của Toàn quyền Đông Dương và các sắc lệnh các ngày của Tổng thống Pháp. - Sau ngày Nhật đảo chính Pháp 9/3/1945, Hội đồng Thành phố Hà Nội đã ngừng hoạt động.. - Tại Hà Nội, bên cạnh đại diện của Cao uỷ Pháp ở Bắc Kỳ và Bắc - Trung Kỳ còn có Thị chính uỷ - hội hỗn hợp Pháp - Việt thành phố Hà Nội (Commission municipale mixte franco-vietnamienne de la Ville de Hanoï) được thành lập theo Nghị định số 4 cab/A ngày 8/5/1948 của Chủ tịch Uỷ ban Hành chính lâm thời Bắc Việt 5 . - Tổ chức này hoạt động cho đến ngày thì được thay thế bằng Hội đồng thành phố (Conseil Municipal) 6. - Theo sắc lệnh số 106-NV ngày do Bảo Đại ký, số uỷ viên chính thức người Việt của Hội đồng thành phố Hà Nội được quy định tăng từ 12 lên 18 và số uỷ viên dự khuyết người Việt cũng tăng lên từ 4 đến 6 7 . - Tuy nhiên, Hội đồng thành phố Hà Nội của Chính phủ Bảo Đại chỉ tồn tại đến hết tháng 4/1954. - Chiến thắng lịch sử Điện Biên Phủ ngày 7/5/1954 đã chấm dứt hơn 80 năm đô hộ của thực dân Pháp ở Việt Nam và xoá bỏ luôn các tổ chức do Chính quyền Pháp đặt ra tại Hà Nội.. - Toà Đốc lý Thành phố. - Nghị định ngày 19/7/1888 của Toàn quyền Đông Dương cũng là văn bản pháp lý quan trọng nhất đối với việc nghiên cứu về tổ chức của Toà Đốc lý thành phố Hà Nội thời Pháp thuộc. - Theo nghị định này 8 , đứng đầu Toà Đốc lý thành phố Hà Nội là một viên Đốc lý và hai viên Phó Đốc lý người Pháp. - định của thành phố. - Năm 1888, phần lớn đất đai của huyện Thọ Xương đã bị sáp nhập vào thành phố Hà Nội 9 . - Vì thế, bên cạnh Hội đồng thành phố và Toà Đốc lý là hai cơ quan quản lý hành chính của chính quyền thuộc địa còn có một cơ quan quản lý hành chính của người bản xứ là Nha huyện Thọ Xương tồn tại ngay trong phạm vi thành phố 10 . - Thay thế Nha huyện Thọ Xương là Nha Hiệp lý được thành lập theo quyết định số 383 ngày 26/8/1896 của Kinh lược Hoàng Cao Khải với chức năng chính là giải quyết các vấn đề về tư pháp của người bản xứ sống tại thành phố Hà Nội 11 . - Lý do chính, theo đề nghị của Công sứ - Đốc lý thành phố, “sắc lệnh ngày 15/9/1896 đã mở rộng quyền hạn xét xử người bản xứ cho các toà án của hai thành phố là Hà Nội và Hải Phòng nên viên quan người bản xứ Hiệp lý chỉ đặc biệt phụ trách việc giải quyết các việc án giữa những người An-nam sống trong thành phố không có lý do gì để tồn tại nữa” 12. - Tuy nhiên, việc bãi bỏ Nha Hiệp lý đã gây ra cho chính quyền thuộc địa ở thành phố Hà Nội một số khó khăn về quản lý các công việc của người bản xứ nên ngày 2/2/1904, Nha Hiệp lý lại được tái thành lập. - Đây là lần thay đổi cuối cùng và lần này, cơ quan của chính quyền người bản xứ ở Hà Nội đã vĩnh viễn bị xoá bỏ. - Về thực chất, quá trình thành lập - xoá bỏ - tái thành lập - xoá bỏ vĩnh viễn đối với Nha huyện Thọ Xương, tổ chức chính quyền người bản xứ ở Hà Nội chính là một phần trong chính sách nhất quán của thực dân Pháp nhằm mục đích “bình định” xứ Bắc Kỳ, giống như họ đã thực hiện đối với Nha Kinh lược Bắc Kỳ . - Tháng 10/1905, lấy lý do cần “đáp ứng các yêu cầu cấp thiết” là “làm cho mối quan hệ giữa chính quyền thành phố với dân chúng người An-nam thêm phát triển” 14 , Toà Đốc lý thành phố đã được bổ sung thêm một đơn vị mới: Phòng Phụ trách các công việc liên quan đến người bản xứ. - Như vậy là, trên thực tế, việc quản lý người bản xứ ở cấp thành phố đã chuyển từ Nha huyện Thọ Xương sang Nha Hiệp lý và cuối cùng chuyển vào tay người Pháp, kể từ khi Phòng Phụ trách các công việc liên quan đến người bản xứ được thành lập theo Nghị định số 1352 ngày của Thống sứ Bắc Kỳ 15. - Tổ chức của Toà Đốc lý thành phố Hà Nội được quy định chính thức kể từ ngày 1/3/1908 gồm: Văn phòng, Phòng Văn thư, Phòng Kế toán, Phòng Hộ tịch, Phòng Phụ trách các công việc liên quan đến người bản xứ, Phòng Kiểm tra các loại thuế 16 . - Riêng đối với Phòng Phụ trách các công việc liên quan đến người bản xứ (bị xoá bỏ theo Nghị định số 617 ngày 23/3/1916 của Quyền Thống sứ Bắc Kỳ), Nghị định số 68 ngày 13/4/1916 của Đốc lý thành phố Hà Nội đã phân chia các chức năng, nhiệm vụ của Phòng này sang cho đơn vị là Văn phòng và Phòng Hộ tịch và vệ sinh đảm nhiệm 17 . - Nghị định số 68 ngày 13/4/1916 của Đốc lý thành phố Hà Nội được xem như một văn bản pháp lý về tổ chức Toà Đốc lý thành phố Hà Nội có hiệu lực lâu nhất trong suốt thời kỳ người Pháp nắm chính quyền ở Hà Nội. - Mãi cho đến tận 25 năm sau, tổ chức và chức năng của các phòng, ban thuộc Toà Đốc lý thành phố mới được bổ sung và sửa đổi lại cho phù hợp với sự phát triển về địa giới hành chính và đô thị hoá của thành phố.. - Trong chính quyền thành phố Hà Nội, Tổng Lãnh sự Maruyama giữ chức Quyền Đốc lý từ tháng 3 đến tháng 7/1945.. - Và cho đến tận ngày 21/7, tức là hơn 5 tháng sau ngày đảo chính, người Nhật mới tiến hành việc trao trả quyền cai quản thành phố Hà Nội cho người Việt Nam. - Song chính quyền này chỉ mới tồn tại chưa đầy một tháng thì cuộc Tổng khởi nghĩa 19/8/1945 đã bùng nổ ở Hà Nội.. - Thời kỳ này, đại diện cho Cao uỷ Pháp ở khu vực Bắc Kỳ và Bắc - Trung Kỳ có trụ sở ở Hà Nội.. - Ngày 2/6/1947, viên đại diện này đã ký Nghị định số 367/cab thành lập tại Hà Nội một tổ chức mang tên Hội đồng An dân (Comité provisoire de gestion administrative et d’action sociale). - Tuy nhiên, tài liệu của Trung tâm LTQG I cho thấy, về thực chất, Hội đồng An dân chính là Toà Thị chính thành phố Hà Nội. - Phụ tá cho Thị trưởng là Tổng Thư ký với nhiệm vụ “kiểm soát và phối hợp với các ty và phòng, phụ trách tất cả các việc “Mật” hay có tính cách chính trị, đại diện cho Thị trưởng trong các công việc giao thiệp, nhất là đối với hội đồng thành phố” 21. - Về cơ bản, Toà Thị chính thành phố Hà Nội vẫn được tổ chức theo các điều khoản được quy định trong Sắc lệnh ngày 11/7/1908 của Tổng thống Pháp về tổ chức Hội đồng Thị chính các thành phố Sài Gòn, Hà Nội và Hải Phòng.. - Như trên đã trình bày, để hoàn thành nhiệm vụ của người quản lý hành chính cao nhất trong bộ máy chính quyền thành phố và là người chịu trách nhiệm trước Thống sứ Bắc Kỳ về mọi mặt hoạt động của thành phố, ngoài hai viên phó ra, Đốc lý còn có hai tổ chức giúp việc là Hội đồng thành phố và Toà Đốc lý.. - Hội đồng thành phố đóng vai trò cố vấn cho Đốc lý trong việc hoạch định những công việc có tính chất chiến lược của thành phố, định hướng phát triển thành phố và quản lý thành phố về mọi mặt. - Qua biên bản các phiên họp (cả thường kỳ và bất thường) của Hội đồng thành phố, người ta thấy rõ vai trò chính của tổ chức này là giúp Đốc lý ban hành các văn bản quản lý hành chính trên tất cả các lĩnh vực của thành phố. - Xác định địa giới hành chính thành phố: định hình thành phố về mặt hành chính, mở rộng các vùng ngoại ô, sáp nhập các xã vùng ngoại ô vào thành phố, xác định ranh giới các phố và đặt tên phố, tên các đường được mở trong và ngoại ô thành phố…. - Giao thông - Công chính thành phố: giao thông đường bộ, đường sắt, đường sông, mở các phố và xây dựng các công trình phòng chống lụt ở thành phố…. - Quy hoạch và đô thị hoá Hà Nội: phân chia thành phố ra làm 2 khu vực chính dành cho người Âu và người bản xứ. - phân thành phố ra làm các khu hành chính, thương mại, công nghiệp. - Ngoài ra, Hội đồng thành phố còn tư vấn cho Đốc lý để ra những văn bản quy định có tính chất pháp lý thực hiện trong phạm vi thành phố về những vấn đề thuộc các lĩnh vực y tế, văn hoá, giáo dục, tài chính, thuế…. - Toà Đốc lý thành phố vừa đóng vai trò của một cơ quan tổng hợp, lại vừa đóng vai trò của một cơ quan hành pháp của Đốc lý. - Có thể hình dung Toà Đốc lý như một cơ quan tổng hợp bởi vì nó phụ trách rất nhiều công việc mang tính tổng hợp của thành phố như:. - Tập trung các công việc để đưa ra các Uỷ ban và Hội đồng thành phố (gửi giấy triệu tập các phiên họp Hội đồng thành phố. - đăng ký các nghị quyết của các phiên họp Hội đồng thành phố…);. - Phụ trách các công việc liên quan đến người bản xứ đã được Đốc lý ra nghị định theo nghị quyết của Hội đồng thành phố (nhận và kiểm tra các đơn từ, hộ tịch người bản xứ, giám sát và kiểm tra. - Phụ trách các công việc có liên quan đến việc thực hiện các cuộc đấu thầu các công trình xây dựng trong thành phố đã được Đốc lý quyết định theo nghị quyết của Hội đồng thành phố (các công trình giao thông, xây dựng, lắp đặt hệ thống điện nước…);. - Phụ trách các công việc nghiên cứu và kiểm tra mọi vấn đề có liên quan đến các loại thuế trực thu đã được Đốc lý thành phố ban hành theo nghị quyết của Hội đồng thành phố. - lập và công bố các loại thuế khác và các khoản thu của thành phố…. - Phụ trách các công việc thuộc về thực hiện vệ sinh an toàn thực phẩm và vệ sinh môi trường được quy định bằng các nghị định của Đốc lý thành phố ban hành theo nghị quyết của Hội đồng thành phố (kiểm tra các chợ và các lò mổ…).. - Tóm lại, các nguồn tài liệu lưu trữ về hệ thống chính quyền thành phố Hà Nội thời Pháp thuộc và vai trò của hệ thống này trong quản lý và phát triển đô thị của Trung tâm Lưu trữ Quốc gia I chắc chắn sẽ có những đóng góp tích cực vào các công trình nghiên cứu khoa học về Thăng Long - Hà Nội, vì sự phát triển bền vững Thủ đô Hà Nội văn hiến, anh hùng. - 5 Phông Toà Thị chính Hà Nội (Fonds de la Municipalité de Hanoï - TCHN), hồ sơ: 23-01.. - 6 Theo công văn số 20414/PTH ngày của Thủ hiến Bắc Việt gửi Thị trưởng Hà Nội về việc chuẩn bị bầu cử Hội đồng thành phố. - 8 Nghị định ngày 19/7/1888 của Toàn quyền Đông Dương được cụ thể hoá thêm bằng nghị định số 25 ngày của Công sứ - Đốc lý Hà Nội. - 9 Năm 1888 thuộc giai đoạn I của quá trình xác định và mở rộng địa giới hành chính thành phố Hà Nội thời Pháp thuộc. - Xem thêm phần Lời dẫn trong cuốn Hà Nội qua tài liệu và tư liệu lưu trữ tập I), TTLTQG I, NXB Hà Nội, 2010 (TS Đào Thị Diến chủ biên).. - 15 Phông Toà Đốc lý Hà Nội (Fonds de la Mairie de Hanoï - MHN), hồ sơ : 23.. - 16 Thực hiện theo Sắc lệnh ngày 11/7/1908 của Tổng thống Pháp về tổ chức Hội đồng Thị chính các thành phố Sài Gòn, Hà Nội và Hải Phòng.. - Kể từ ngày Thị trưởng thành phố do Quốc trưởng Bảo Đại bổ nhiệm