- CỦA CÁC QUỐC GIA ĐÔNG NAM Á THỜI CỔ TRUNG ĐẠI PGS.TS NGUYỄN VĂN KIM Phó hiệu trưởng Trường Đại học KHXH&NV Đại học Quốc gia Hà Nội 1. - Những đặc tính về kinh tế - xã hội Nằm ở phía Đông Nam của châu Á, Đông Nam Á là một khu vực Địa - kinh tế, Địa - văn hoá có những đặc tính tự nhiên và lịch sử riêng biệt. - cũng như đại dương đã tạo nên những đặc tính chung nhất cho các quốc gia Đông Nam Á. - Chịu sự chi phối của Hệ sinh thái phổ tạp (General ecosystem), từ sớm cư dân Đông Nam Á bản địa đã chứng tỏ một năng lực thích ứng cao với môi trường tự nhiên và đã thể hiện kỹ năng khai thác các tiềm năng kinh tế tự nhiên, xã hội và văn hóa… để sinh tồn, phát triển. - Vào thời tiền sử và sơ sử, cùng với sự trưởng thành về văn hoá, ý thức dân tộc, các dân tộc Đông Nam Á vừa tiếp nhận những giá trị văn hoá truyền thống riêng, chung của toàn thể khu vực vừa thu nhận, cải biến những ảnh hưởng văn hoá, giá trị văn minh từ bên ngoài. - Nằm trên tuyến giao lưu và hội tụ giữa các nền văn minh lớn của thế giới phương Đông, cư dân Đông Nam Á đã cùng nhau chia sẻ nhiều giá trị văn hoá chung với các nền văn minh khu vực cũng như thế giới. - Là cộng đồng các quốc gia đa dân tộc, phân bố trên một khu vực địa lý rộng lớn, địa hình luôn bị chia cắt bởi các dãy núi, thung lũng, hệ thống sông và biển cả…với sự đa dạng về văn hoá, nguồn gốc tộc người, cơ sở kinh tế, Đông Nam Á là một phức hợp đa dạng. - Nhưng từ trong những phức hợp đa dạng đó, các xã hội Đông Nam Á đã tự tạo cho mình những bản sắc văn hóa riêng. - Rõ ràng là, đã đến lúc Đông Nam Á, với những giá trị sáng tạo tính bản địa và nền văn hóa hết sức phong phú, phải được nhìn nhận một cách chân thực, đánh giá khách quan hơn. - Cũng cần phải nói thêm rằng, là một khu vực có những giá trị văn hoá độc đáo nhưng đồng thời cũng tích chứa nhiều đặc tính phát triển dị biệt nên đã từ lâu, Đông Nam Á đã là chủ đề nghiên cứu thú vị và tranh luận sôi nổi trong giới nghiên cứu khu vực cũng như quốc tế.. - Trước đây, người ta thường hiểu tầm quan trọng lịch sử của Đông Nam Á chủ yếu là do vị trí địa lý của nó. - Thậm chí, cho đến gần đây trong khi xem xét những đóng góp về văn hoá và vai trò lịch sử của Đông Nam Á, một số nhà nghiên cứu vẫn duy trì quan niệm “truyền thống”tức chỉ coi Đông Nam Á là khu vực giữ vị trí như một “ngã tư đường”của các cuộc tiếp giao văn hoá. - Quan niệm đó vừa không đầy đủ vừa có phần sai lệch với thực tiễn lịch sử, bản chất xã hội, văn hoá Đông Nam Á. - Có thể nói, sự hình thành và phát triển của văn hoá Đông Nam Á đã diễn ra trong những mối quan hệ, giao lưu, tương tác đa chiều. - Hành trình lịch sử, văn hóa Đông Nam Á cần phải được nhìn nhận ở ba cấp độ: Các xã hội Đông Nam Á vừa có những giá trị sáng tạo, phát triển những giá trị sáng tạo, vừa tiếp nhận những ảnh hưởng của các nền văn minh lớn đồng thời cũng vừa đóng vai trò truyền nối và chủ động truyền bá văn hoá ra bên ngoài. - Dựa trên những thành tựu nghiên cứu mới đặc biệt là những phát hiện mang tính bản địa cùng sự trưởng thành về nhận thức khoa học của giới nghiên cứu khu vực, quốc tế, có thể khẳng định rằng Đông Nam Á, với những giá trị riêng biệt, sáng tạo và truyền thống lịch sử văn hoá lâu dài của nó, phải được coi là một trong những Trung tâm văn minh và là một trong những Trung tâm thu - phát văn hoá lớn. - Trên phương diện kinh tế, với tiềm năng phong phú và hoạt động kinh tế đa dạng của nó, Đông Nam Á còn là một Trung tâm kinh tế quan trọng của châu Á. - Trong nhiều thế kỷ, Đông Nam Á là một khu vực kinh tế năng động, có nhiều đóng góp to lớn cho sự phát triển của kinh tế phương Đông và thế giới chứ không phải là “một khu chợ chuyên buôn bán hàng hoá nước ngoài”. - Do vậy, về mặt xã hội và văn hóa, khi những ảnh hưởng của các nền văn minh bên ngoài thâm nhập đến khu vực thì Đông Nam Á hoàn toàn không phải là “những xã hội mông muội”. - Một cách tự nhiên, từ trong chính môi trường sống tự nhiên và cả do sự gần gũi về vị trí địa lý, nhìn chung các nền văn hóa Đông Nam Á đều có nhiều nét tương đồng với văn minh khu vực. - Về điều kiện tự nhiên, do có chỉ số duyên hải cao, tự trong bản chất, văn hóa và xã hội Đông Nam Á luôn thể hiện tính năng động, khả năng thích ứng cao với những thách đố văn hóa, chính trị từ bên ngoài. - Một số nhà khoa học cũng cho rằng từ thời tiền sử, văn hoá Đông Nam Á đã có những liên hệ với Ấn Độ. - Mặt khác, ảnh hưởng của văn hóa Đông Nam Á đã không tự hạn chế trong phạm vi đơn vị hành chính hiện nay mà đã mở rộng đến nhiều quốc gia khác ở khu vực Đông Á. - Vào thời kỳ đầu của giai đoạn này, văn hoá Đông Nam Á đã đạt đến độ phát triển rực rỡ và chính nhà Đông Phương học nổi tiếng người Nga D.V.Deopik đã gọi thế kỷ V trước Công nguyên là “Thế kỷ của phương Nam”. - Trên nhiều phương diện, văn hóa Đông Nam Á đã có những ảnh hưởng rộng lớn, vượt rất xa ra ngoài những quốc gia láng giềng. - Đánh giá về vị thế của văn hoá Đông Nam Á, Trong công trình: “Lịch sử nhìn từ quan điểm sinh thái học - Văn minh Nhật Bản trong bối cảnh thế giới”, học giả Nhật Bản Tadao Umesao cho rằng: Đông Nam Á là một khu vực văn minh. - Quan điểm của hai học giả tuy có những khác biệt nhất định khi nhìn nhận về vị thế và đặc tính của văn hóa Đông Nam Á nhưng đều tôn vinh những giá trị văn hoá điển hình của Đông Nam Á và coi đó là một khu vực văn minh đồng thời luôn đặt văn minh Đông Nam Á trong nền cảnh và sự tương tác với các nền văn minh khác trên thế giới. - Với quan niệm văn minh Đông Nam Á là một bộ phận hợp thành của văn minh thế giới, có thể thấy hầu hết các nền văn hoá, văn minh lớn trên thế giới đều được hình thành, phát triển dọc theo lưu vực các dòng sông. - Cùng chia sẻ một số đặc tính trong quá trình kiến lập văn hóa, văn minh tương tự như các nền văn minh cổ đại trên thế giới, hầu hết các nền văn hoá Đông Nam Á đều được thành tạo ở lưu vực các dòng sông. - Nhiều quốc gia trong khu vực đã tìm thấy năng lực phát triển, sáng tạo của mình từ nguồn nước phong phú và sự bồi tụ của các hệ thống sông như: Mekong, Hồng Hà, Thu Bồn, Chao Phraya, Irrawady hay Jambi… Đây là những quốc gia được hình thành sớm ở Đông Nam Á, đóng vai trò đặc biệt quan trọng trong tiến trình phát triển chung của toàn thể khu vực. - Văn hóa Đông Nam Á luôn giàu đậm chất sông nước. - Mặc dù cho đến nay, vết tích của cây lúa nước tìm được ở Đông Nam Á tương đối muộn so với hai trung tâm nông nghiệp lớn của châu Á là Ấn Độ và Trung Quốc (đặc biệt là khu vực Trường Giang) nhưng Đông Nam Á vẫn được coi là một trong những Trung tâm nông nghiệp sớm của thế giới. - Dù cuộc tranh luận giữa các nhà khoa học về sự xuất hiện sớm / muộn của các loài cây lương thực ở Đông Nam Á là cây cho củ (mà chủ yếu là các giống khoai nước) hay lúa cạn (lúa khô dry rice), lúa nước (water rice) tuy vẫn chưa thể đạt đến sự đồng thuận tuyệt đối nhưng lúa nước vẫn được coi là cây lương thực chính, là nền tảng kinh tế để từ đó “triển nở”các trung tâm văn hóa đồng thời hình thành nên những đặc tính tiêu biểu trong truyền thống văn hoá Đông Nam Á.. - Từ truyền thống canh tác lúa nước giàu đậm chất văn hoá tuân theo sự chuyển vận của lịch trăng, nhiều nhà khoa học đã nâng tầm văn hoá của cư dân trồng lúa Đông Nam Á và gọi đó là “Văn minh lúa nước”. - Trần Quốc Vượng, chính là căn cước để hiểu đồng thời là để định dạng, nhận dạng văn minh Đông Nam Á trong thế giới đa dạng của văn minh, văn hoá thế giới. - Với ý nghĩa đó, tư duy nông nghiệp, khả năng chinh phục, hòa nhập với thế giới tự nhiên của cư dân Đông Nam Á đã phát triển sớm và đạt trình độ cao. - Đó là các khu vực Địa - kinh tế có nhiều điểm chung nhưng cũng rất riêng giữa các phân vùng hay tiểu vùng Đông Nam Á. - Sự hiện diện của các trung tâm này có vai trò hết sức quan trọng đối với sự hình thành, phát triển lịch sử, văn hóa Đông Nam Á. - Nói cách khác, kinh tế không chỉ là nhân tố quan trọng bảo đảm nguồn sống của cư dân Đông Nam Á mà còn là một trong những nền tảng để phát triển văn hóa, tôn giáo, thể hiện quyền uy của triều đại và các đấng quân vương. - có thể khẳng định rằng tính đa dạng của văn hoá Đông Nam Á không chỉ được thể hiện trên bình diện khu vực mà còn hiện diện trong đời sống văn hoá của mỗi quốc gia và cả trong từng không gian văn hoá tộc người. - Đặc trưng đó, một cách tự nhiên, đã sản sinh ra khả năng tự điều tiết và thích ứng khá cao với môi trường sống của cư dân Đông Nam Á. - Hệ quả là, cư dân Đông Nam Á nhìn chung ít khi bị đẩy vào tình trạng khan hiếm lương thực một cách gay gắt và kéo dài. - Trần Quốc Vượng thì cư dân Đông Nam Á, ngay cả các cư dân nông nghiệp vùng khô, đã “không nghèo như chúng ta tưởng”. - Được coi là một Thể chế biển (Maritime polity) điển hình của Đông Nam Á nhưng kinh tế nông nghiệp Champa vẫn đóng vai trò hết sức quan trọng. - Nhìn chung, cho đến thế kỷ XVI khi các nước phương Tây bắt đầu xâm nhập đến Đông Nam Á, cấu trúc xã hội nông nghiệp vẫn ít diễn ra những biến đổi lớn. - Cùng với kinh tế nông nghiệp, ở Đông Nam Á, cũng khá phát triển. - Vì lẽ đó, trong một thời gian khá dài người ta thường cho rằng, với Đông Nam Á, kinh tế công thương trên thực tế chỉ là những “nghề phụ”hỗ trợ cho nghề chính là nông nghiệp. - Quan niệm đó tương đối đúng trong một cái nhìn tổng quát về kinh tế Đông Nam Á. - Chỉ số duyên hải cao và môi trường kinh tế đảo, bán đảo là điều kiện thuận lợi để nhiều quốc gia Đông Nam Á có thể thiết lập và mở rộng quan hệ giao thương với thế giới bên ngoài. - Hơn nữa, do có vị trí địa lý nằm giữa hai nền văn minh lớn nhất của phương Đông là Trung Quốc và Ấn Độ nên Đông Nam Á cũng đồng thời là cầu nối giữa hai trung tâm văn minh và hai nền kinh tế lớn này. - Do vậy, từ rất sớm, song song với các thể chế nông nghiệp, ở Đông Nam Á đã hình thành những quốc gia lấy kinh tế công thương đặc biệt là hải thương làm cơ sở kinh tế chính yếu. - Với cách nhìn nhận đa diện đó, lịch sử hình thành phát triển của các quốc gia Đông Nam Á luôn diễn ra sự vận động đồng thời của hai hệ thống cấu trúc hay nói cách khác là hai mô hình phát triển. - Phần lớn những “Quốc gia nông nghiệp”được hình thành ở vùng Đông Nam Á lục địa, ở miền trung hay hạ lưu của các dòng sông. - Với tư cách là một vương quốc hình thành ở vùng eo biển có vị trí giao thương quan trọng nhất của châu Á, quan hệ thương mại của Malacca - Một thế chế biển, với nhiều quốc gia nông nghiệp Đông Nam Á là bằng chứng điển hình về mối liên kết giữa hai loại hình Nhà nước nông nghiệp và Nhà nước thương nghiệp. - Thực ra, kinh tế nông nghiệp hay thương nghiệp không bao giờ giữ vai trò độc tôn trong các xã hội Đông Nam Á nói riêng và châu Á nói chung. - Trong quá trình phát triển, vương quốc Srivijaya trên đảo Sumatra được coi là một Thể chế biển điển hình của Đông Nam Á. - Do có vị trí địa lý thuận lợi, tiềm năng kinh tế mạnh và chính sách năng động, Ayutthaya cũng đã tự mình trở thành một cường quốc thương nghiệp ở Đông Nam Á. - Thể chế chính trị và cấu trúc quyền lực Không chỉ trong đời sống xã hội và văn hoá, thiết chế chính trị Đông Nam Á cũng luôn thể hiện những dạng thức đặc thù của các Xã hội nông nghiệp. - Viết về vai trò và chức năng quản lý của các quốc gia khu vực, nhà Đông Nam Á học nổi tiếng Anthony Reid cho rằng, các nhà nước đó có đặc thù là “Nền quản trị đạo đức”(the Moral authority)14. - Sự xuất hiện của loại hình Nhà nước chức năng là một trong những nét đặc thù của lịch sử và truyền thống chính trị Đông Nam Á. - Trong những điều kiện lịch sử và xã hội riêng biệt, sự hình thành và phát triển của các quốc gia Đông Nam Á vừa là kết quả của một quá trình vận động, chuyển hóa lâu dài của những nhân tố nội sinh, động lực nội tại vừa chịu tác động và chủ động đón nhận những ảnh hưởng từ những dòng văn hoá, trung tâm văn minh lớn bên ngoài. - Do sự gần gũi về vị trí địa lý, lại nằm ở nơi giao tiếp giữa hai trung tâm văn minh lớn là Ấn Độ và Trung Quốc, ngay từ thời lập quốc các quốc gia Đông Nam Á vừa chịu ảnh hưởng vừa chủ động, tích cực đón nhận nhiều giá trị và thành tựu tiêu biểu của các nền văn minh này. - là những minh chứng đầy sức thuyết phục cho thấy bản lĩnh, bản tính năng động và năng lực tiếp nhận các giá trị văn hoá tiêu biểu của các quốc gia Đông Nam Á. - Trong lịch sử, nhiều vương quốc cổ Đông Nam Á đã tiếp thu tinh thần và nguyên tắc biên soạn luật pháp của “Thiên Trúc”(Ấn Độ). - Trong cuộc giao hòa giữa các xu thế phát triển và thích ứng văn hóa đó, điều có thể khẳng định là, trên cơ sở những nền tảng văn hoá, xã hội đã đạt đến trình độ phát triển nhất định mà các quốc gia Đông Nam Á mới có thể lĩnh hội và tiếp nhận những giá trị văn hoá, tinh thần luật pháp, cách thức xây dựng thể chế nhà nước cũng như tiếp thu các thiết chế xã hội từ bên ngoài. - Những giá trị văn hóa nguồn cội đó vốn đã được hình thành sớm và đạt trình độ phát triển nhất định trong diễn tiến lịch sử Đông Nam Á. - Trong quá trình tiếp nhận, chuyển giao và sáng tạo đó nhìn chung các quốc gia Đông Nam Á đã không chối từ (non refuse) các giá trị văn hóa khác biệt, trội vượt từ bên ngoài. - đã hòa nhập và trở thành một bộ phận trong di sản văn hoá của Đông Nam Á. - là nhu cầu tự thân đồng thời cũng là động lực mạnh mẽ của không ít quốc gia Đông Nam Á. - Điều có thể thấy được là, quan hệ giữa các quốc gia Đông Nam Á với các nền văn minh lớn không bao giờ là dòng chảy đơn tuyến. - Nói cách khác, việc xác lập được các mối quan hệ mật thiết với các đế chế, trung tâm văn minh lớn đã tạo nên uy lực và vị thế cao, vững chắc cho các thể chế chính trị Đông Nam Á trong việc xử lý các mối quan hệ khu vực cũng như các vấn đề trong nước. - Trong lịch sử, vào thời cổ trung đại, nhiều quốc gia Đông Nam Á trong đó kể cả những Đế chế khu vực (Regional empires) như: Đại Việt, Champa, Phù Nam, Chân Lạp, Srivijaya, Majapahit, Ayutthaya. - Trong quá trình hình thành và phát triển, so với các xã hội khác ở phương Đông như Lưỡng Hà, Ấn Độ, Trung Quốc (nơi các nhà nước sơ khai đều được hình thành từ Thiên niên kỷ thứ IV-III TCN) thì về mặt thời gian các quốc gia Đông Nam Á đều ra đời tương đối muộn. - có thể coi là những dạng thức phát triển sớm của Đông Nam Á. - Sự ra đời của các vương quốc này, với những hoạt động kinh tế, văn hoá và ảnh hưởng chính trị của nó không chỉ có ý nghĩa hết sức quan trọng trong việc tạo dựng nền tảng cho sự hình, phát triển của nhiều quốc gia Đông Nam Á ở giai đoạn sau mà còn đặt những cơ sở thiết yếu cho sự hình thành đặc tính lịch sử và nguyên tắc căn bản trong quan hệ bang giao giữa các quốc gia trong khu vực nhiều thế kỷ sau đó. - có thể thấy trong tiến trình lịch sử Đông Nam Á, trừ một số trường hợp ngoại lệ, các quốc gia Đông Nam Á thường được hình thành trên những không gian tương đối nhỏ hẹp. - Do vậy, vì nhiều nguyên nhân tự nhiên cũng như xã hội, những tác động khách quan và chủ quan, các nhà nước sớm ở Đông Nam Á hầu hết là những nhà nước nhỏ. - Trong lịch sử, các thể chế chính trị Đông Nam Á luôn có tính di biến động cao và rất dễ bị tổn thương trước những tác động của điều kiện chính trị, xã hội trong nước, khu vực. - Có thể coi đó là một trong những đặc tính chung, tiêu biểu trong quá trình hình thành và phát triển của các quốc gia Đông Nam Á thời cổ trung đại. - Trên thực tế, trong rất nhiều trường hợp, chính sách hướng đại đó của một số quốc gia Đông Nam Á còn là biện pháp hữu hiệu nhất để tự bảo vệ mình. - Từ thế kỷ VII, Chân Lạp đã mở rộng ảnh hưởng của mình ra một vùng rộng lớn ở tây nam Đông Nam Á lục địa. - Cư dân Java nổi tiếng là những người đi biển giỏi, có kỹ thuật đóng thuyền đạt trình độ cao đồng thời cũng sớm thiết lập mối quan hệ với các quốc gia Đông Nam Á lục địa. - Phác dựng lại những diễn tiến lịch sử, diện mạo chính trị Đông Nam Á qua trường hợp một số quốc gia điển hình ở Đông Nam Á để từ đó thấy rõ: cho đến thế kỷ thứ X, do những hoàn cảnh và điều kiện lịch sử, xã hội khác biệt, ở Đông Nam Á đã sớm hình thành những nền văn hoá và một số vương quốc có tầm ảnh hưởng tương đối rộng lớn. - Cũng có thể thấy, ở Đông Nam Á, do cùng có chung một môi trường sống và nguồn gốc tộc người, lại được củng cố thêm bằng những yếu tố tâm linh, tôn giáo mà tính di biến động của các quốc gia và giữa các tiểu quốc trong cùng một vương quốc là rất cao. - Do vậy, cùng với đặc tính di biến động cao thì sự hình thành, phát triển của các quốc gia Đông Nam Á còn có vai trò rất quan trọng của tôn giáo. - Nhận thức về bản chất lịch sử của các nhà nước cổ Đông Nam Á, học giả nổi tiếng O.W.Wolters gọi đó là các mandala. - Theo quan điểm của chúng tôi, lý thuyết mandala là một trong những chìa khoá để nhận thức, khảo cứu về sự hình thành, phát triển của các vương quốc cổ Đông Nam Á cũng như vai trò và đặc tính của lịch sử, văn hoá của các quốc gia khu vực21.. - Tuy chịu ảnh hưởng sớm của văn minh và thể chế chính trị Trung Quốc, Ấn Độ nhưng thiết chế xã hội nông thôn Đông Nam Á có nhiều đặc tính hoàn toàn khác biệt với kiểu xã hội nông nghiệp cổ truyền Trung Hoa và Ấn Độ. - Thiết chế xã hội nông nghiệp cổ truyền Đông Nam Á tuy có phần chặt chẽ nhưng vẫn có những không gian thoáng mở cho các sinh hoạt mang tính cộng đồng, cho sự liên kết làng và mối liên hệ liên làng, siêu làng. - Trong công trình này, thông qua các kết quả nghiên cứu khảo cổ học cũng như liên ngành các tác giả cho rằng cư� dân Đông Nam Á là những ngư�ời bản địa, họ đã sớm có tiếng nói và truyền thống văn hoá riêng. - Từ sau Công nguyên mặc dù văn hoá Ấn Độ, Trung Quốc và Arập có những ảnh hư�ởng mạnh mẽ với văn hoá khu vực như�ng Đông Nam Á nhìn chung vẫn là những thực thể văn hoá, xã hội riêng biệt có bản sắc riêng và sáng tạo. - Hà Văn Tấn: Tiền sử học Đông Nam Á: Tri thức và khuynh h�ướng. - Trần Quốc V�ượng: Truyền thống văn hoá Việt Nam trong bối cảnh Đông Nam Á và Đông Á. - Lịch sử Đông Nam Á, Nxb. - trong: Đông Nam Á - Truyền thống và hiện tại, Vũ Dư�ơng Ninh (Cb. - Trong số các học giả phư�ơng Tây có thể coi Wilhemlm G.Solhem II là một trong những nhà khoa học luôn có những đánh giá về sự phát triển cao và tính tiên phong của văn hoá Đông Nam Á. - Vì vậy, theo ông Đông Nam Á đã có một cuộc Cách mạng nông nghiệp sớm nhất thế giới. - Khoảng 4.000 năm TCN, nghề luyện kim đã đư�ợc phát minh ở đâu đó trong khu vực Đông Nam Á. - Xem Nguyễn Văn Kim: Dấu ấn cổ sơ của các xã hội Đông Nam Á, Tạp chí Nghiên cứu Lịch sử, số tr.25-39.. - Nguyễn Văn Kim: Dấu ấn cổ sơ của các xã hội Đông Nam Á, Tạp chí Nghiên cứu Lịch sử, số tr.25-39.