- Đó là pháp lam Huế.. - Về mặt mỹ thuật, pháp lam Huế là những tác phẩm nghệ thuật được tạo dáng đa dạng, màu sắc rực rỡ, đề tài trang trí phong phú và sinh động. - Những món pháp lam gia dụng, đồ tế tự và những vật dụng bày biện, bài trí bằng pháp lam trong các cung điện, lăng tẩm ở Huế còn được coi là những cổ vật quý giá mà triều Nguyễn để lại cho hậu thế.. - Từ đầu thế kỷ XX đến nay, đã có nhiều học giả người Pháp và người Việt để tâm nghiên cứu về pháp lam Huế và đã công bố nhiều bài khảo cứu về loại hình vật liệu kiến trúc / kiểu thức trang trí / tác phẩm nghệ thuật / cổ vật độc đáo này.. - Những bài khảo cứu này đề cập tới nhiều vấn đề liên quan đến pháp lam Huế, như: nguồn gốc, xuất xứ tên gọi pháp lam Huế. - các loại hình pháp lam Huế. - thành phần thai cốt của pháp lam Huế. - nơi khai sinh ra kỹ nghệ chế tác pháp lam. - nguyên nhân thất truyền và quy trình phục chế pháp lam Huế. - gốc danh xưng pháp lam Huế 1 . - đặc điểm kỹ thuật và mỹ thuật của pháp lam. - việc phân biệt các loại hình pháp lam Huế. - Thậm chí, có ý kiến còn nghi ngờ: “Liệu pháp lam có thực sự được sản xuất ở Huế vào thời Nguyễn không, hay đó chỉ là những sản phẩm ngoại nhập?”.. - Về danh xưng pháp lam. - Người Trung Quốc có rất nhiều danh xưng để gọi tên loại sản phẩm bằng đồng tráng men mà người Huế gọi là pháp lam này:. - đặt tượng cục pháp lam”, trong đó các chữ Pháp lam tượng cục được các sử gia thời Nguyễn ghi là 琺 匠 局, có thể nhận định như sau:. - Khi sản phẩm này du nhập vào kinh đô Huế dưới thời Nguyễn, chúng được gọi là pháp lam (琺. - Nhiều người cho rằng việc nhà Nguyễn thay đổi tên gọi pháp lang thành pháp lam nhằm tránh trùng âm với những chữ quốc huý của Nguyễn triều:. - Trong bài Quanh các pháp lam Huế, suy nghĩ về màu sắc, Phạm Đăng Trí cho rằng do kỵ âm Lan (灡) trong tên của chúa Nguyễn Phúc Lan. - còn Trần Đình Sơn trong bài Ngắm pháp lang Bắc Kinh, nhớ về pháp lam Huế cho là do kỵ âm Lan (籣) trong tên của bà Tống Thị Lan, chính cung của vua Gia Long.. - Nhà Nguyễn đã rất linh hoạt khi sáng tạo danh xưng pháp lam (琺), đặc biệt là việc thêm bộ ngọc (玉) ở trước chữ lam (藍: màu xanh) để tạo thành chữ lam (ngọc lam l. - khiến danh xưng pháp lam của Huế vừa tiếp thu giá trị “tôn quý như ngọc” của tên gọi pháp lang. - Từ thấu minh pháp lang đến shipouyaki và từ hoạ pháp lang đến pháp lam Huế. - Nếu người Nhật lựa chọn kỹ nghệ chế tác đồ thấu minh pháp lang và phát triển thành kỹ nghệ chế tác đồ shipouyaki thì các vua triều Nguyễn ở Huế đã tiếp thu kỹ nghệ chế tác hoạ pháp lang để phát triển thành kỹ nghệ chế tác pháp lam Huế.. - Người ta mua pháp lam về làm đồ thờ tự hoặc để bày biện ở phòng khách. - (1827) đặt tượng cục pháp lam.. - Bọn Vũ Văn Mai, thợ vẽ ở Nội tạo, học được nghề làm đồ pháp lam. - Huế có lò chế tác pháp lam từ đó.. - Kỹ nghệ làm pháp lam vào thời Nguyễn tiếp thu trực tiếp từ kỹ nghệ chế tác hoạ pháp lang của vùng Quảng Đông, chứ không theo kỹ nghệ chế tác kháp ty pháp lang ở Bắc Kinh. - Các loại hình pháp lam Huế. - Dựa vào nguồn sử liệu của triều Nguyễn và các bài khảo cứu của các học giả người Pháp trên B.A.V.H, kết hợp với việc nghiên cứu nguồn cổ vật pháp lam hiện hữu trong các cung điện và bảo tàng ở Huế, có thể nhận thấy rằng: thời điểm khai sinh kỹ nghệ chế tác pháp lam ở Việt Nam là năm 1827. - Theo nhiều nguồn tư liệu, triều Nguyễn tổ chức chế tác pháp lam ở ba địa điểm: Pháp lam tượng cục đặt ở bên trong Thành Nội (Huế), Ái Tử (Quảng Trị) và Đồng Hới (Quảng Bình) 6. - Thời gian tồn tại và hoạt động của các xưởng chế tác pháp lam của triều Nguyễn, từ lúc khai sinh đến khi thoái trào và chấm dứt hoàn toàn chỉ trong hơn. - Tuỳ vào vị trí hiện hữu, kiểu dáng tạo hình và chức năng sử dụng, có thể phân chia pháp lam do triều Nguyễn chế tác thành hai loại:. - Pháp lam trang trí trên các công trình kiến trúc. - Đó là những mảng / khối pháp lam được sử dụng như một loại vật liệu để tạo hình những đồ án trang trí ngoài trời, gắn trên các công trình kiến trúc trong quần thể di tích kiến trúc thời Nguyễn ở Huế, gồm:. - Những bức tranh treo tường làm bằng pháp lam nguyên tấm, hoặc do nhiều mảnh pháp lam ghép lại mà thành. - Ngoài ra, các nghệ nhân thời Nguyễn còn chế tác pháp lam thành những chữ Hán riêng biệt rồi gắn lên nghi môn ở trước khu vực điện thờ vua Thiệu Trị. - Những chữ Hán này thường được phủ men màu vàng hoặc màu xanh lam, trong khi những chữ Hán có trên những bức hoành phi hay biển ngạch làm bằng một tấm pháp lam nguyên mảnh thì thường được phủ men màu đen.. - Các đồ án trang trí bằng pháp lam trên các công trình kiến trúc thường hợp thành từ những mảng / khối pháp lam có kích thước nhỏ hơn, được liên kết với nhau bằng các khung sắt hay các sợi dây đồng, tạo thành những đồ án trang trí theo những chủ đề nhất định. - Màu sắc của pháp lam trang trí ngoại thất thường rất rực rỡ, với các gam màu: đỏ, hồng, vàng chanh, xanh lam. - Việc bố trí các mảng / khối pháp lam trang trí trên các công trình kiến trúc tuỳ vào tầm vóc, quy mô và chức năng của các công trình kiến trúc đó, cũng như tuỳ thuộc hình dáng và kiểu thức trang trí thể hiện trên những mảng / khối pháp lam đó. - Chẳng hạn, chỉ trên bờ nóc các cung điện chính mới gắn các đồ án pháp lam hình rồng, phụng, mặt trời, hạt châu, bầu thái cực. - còn trên các cung điện nhỏ hoặc trên các nghi môn thì chỉ là những mảnh pháp lam hình đám mây ngũ sắc hay các con giao cách điệu. - Tương tự, chỉ có dải cổ diềm ở các ngôi điện lớn hoặc ở mặt tiền các công trình kiến trúc quan trọng mới gắn các mảng / khối pháp lam trang trí đề tài bát bửu, tứ quý. - Pháp lam là đồ gia dụng, đồ tế tự và đồ trang trí nội thất. - Đây là loại hình pháp lam được bảo quản nhiều nhất tại Bảo tàng Cổ vật Cung đình Huế. - Loại hình pháp lam này rất đa dạng và phong phú về cả dáng kiểu lẫn đề tài trang trí. - Ngoài ra, trong nhóm này còn có những hiện vật pháp lam là những cặp đào tiên, những quả lựu, quả phật thủ làm bằng kỹ thuật gò nổi trên một mặt phẳng, dùng để trang trí trên tường nhà, hoặc để gắn trên đầu các đôi câu đối treo trong các cung điện, lăng tẩm.. - Đề tài trang trí trên loại hình pháp lam này rất đa dạng, với các đồ án hoa lá, triền chi, tứ linh, bát bửu, sơn thuỷ, nhân vật. - Màu sắc dùng trong loại hình này rất phong phú, hội đủ tất cả các loại màu từ đơn sắc đến hoà sắc và có sự phân biệt trong cách sử dụng màu sắc giữa các nhóm pháp lam. - Loại hình pháp lam này chủ yếu được chế tác dưới ba triều vua Minh Mạng, Thiệu Trị và Tự Đức, nhưng những sản phẩm pháp lam được đánh giá cao nhất về thẩm mỹ và kỹ thuật là pháp lam của triều Thiệu Trị. - Vua Thiệu Trị chỉ trị vì bảy năm song triều đại của ông lại nổi tiếng về những sản phẩm đồ sứ ký kiểu và đồ pháp lam tuyệt hảo. - Những nét trang trí trên pháp lam triều Thiệu Trị rất sắc sảo, màu không bị nhoè và tạo được một cảm giác hài hoà, sống động. - Trong khi đó pháp lam triều Minh Mạng và triều Tự Đức lại thô và nước men thì ít mịn màng hơn.. - Đặc biệt, pháp lam triều Minh Mạng, ngoài dòng men ngũ sắc còn có dòng men xanh trắng, có kiểu dáng và phong cách trang trí giống y đồ sứ ký kiểu thời Nguyễn. - pháp lam triều Minh Mạng còn có những món đồ trang trí theo các đề tài phong cảnh sơn thuỷ, nhân vật, trong đó hình người ăn vận trang phục theo lối châu Âu.. - Có một dòng pháp lam ký kiểu thời Nguyễn. - Tuy nhiên, khi nghiên cứu và thưởng ngoạn pháp lam Huế, có một điều khiến nhiều người băn khoăn. - Đó là chất lượng kỹ thuật và trình độ mỹ thuật thể hiện trên các sản phẩm pháp lam Huế rất khác nhau, nhất là khi so sánh các sản phẩm pháp lam là những đồ án hình rồng, mây, nhật nguyệt, đao lửa… trang trí trên các đầu đao, cổ diềm, bờ nóc… các cung điện ở Huế với các món sản phẩm thuộc loại hình pháp lam trang trí nội thất, hay với các món pháp lam thuộc loại hình đồ gia dụng và đồ tế tự.. - Đặc biệt, có những nhóm pháp lam có cùng chức năng, cùng niên đại sản xuất và cùng đề tài trang trí, nhưng rất khác biệt về chất lượng men, chất liệu làm. - thai cốt, kỹ thuật và trình độ tạo hình, điển hình là khi so sánh các món pháp lam là đồ tế tự có hiệu đề Minh Mạng niên chế (明 命 年 製) với các món có hiệu đề Minh Mạng niên tạo (明 命 年 造). - khi viết về các món pháp lam trang trí trong lăng Kiên Thái Vương.. - Thực ra, đó là những món pháp lam ký kiểu.. - Những món pháp lam ký kiểu này có chất lượng kỹ thuật và mỹ thuật hoàn hảo, vượt trội so với những món pháp lam chế tạo trong nước.. - Sau một thời gian hoạt động, với sự chỉ dẫn của các chuyên gia người Quảng Đông, các xưởng chế tác pháp lam của triều Nguyễn vào các đời vua Thiệu Trị, Tự Đức đã đủ sức làm ra những sản phẩm tinh xảo, có thể đáp ứng nhu cầu của triều đình và hoàng gia. - Tuy nhiên, sau khi thực dân Pháp xâm lược Việt Nam, đất nước lâm vào tình thế khó khăn, triều đình rối ren, nên việc điều hành các hoạt động sản xuất trong nước bị ngưng trệ, nhiều quan xưởng bị đóng cửa, các chuyên gia Quảng Đông đã về nước, kỹ nghệ chế tác pháp lam theo đó mà sa sút hẳn.. - Sau khi vua Đồng Khánh lên ngôi (1885), triều đình đã tìm cách phục hồi kỹ nghệ chế tác pháp lam, nhưng do bị đình trệ lâu ngày, thợ thuyền xiêu tán, tình hình tài chính eo hẹp, nên dù rất cố gắng nhưng kỹ nghệ chế tác pháp lam của triều Nguyễn vẫn tiếp tục sa sút. - hiện diện của rất nhiều chậu pháp lam cực kỳ tinh xảo, dùng để trưng bày “cành vàng lá ngọc” do triều Đồng Khánh phục chế (cành làm bằng gỗ thếp vàng, lá làm bằng thuỷ tinh màu, để bù vào số cành vàng lá ngọc thật đã bị Pháp cướp) trong các cung điện, lăng tẩm ở Huế là những minh chứng.. - Những mẫu pháp lam ký kiểu này được gắn trên nghi môn bằng đồng trước lăng, ở cổng bửu thành và trên bức bình phong án ngữ trước mộ. - Sau hơn 120 năm tồn tại, phần lớn những mảng pháp lam này đã bị rơi rụng, mất mát và hư hỏng. - May mắn là Bảo tàng Cổ vật Cung đình Huế còn lưu giữ được một vài chiếc đĩa pháp lam, vốn là đồ trang trí ở lăng Kiên Thái Vương, nên có thể chứng thực nhận định của Gaide và Henry Peyssonneaux về việc triều Nguyễn ký kiểu đồ pháp lam vào triều Đồng Khánh.. - Như đã đề cập trên đây, việc triều đình Huế ký kiểu đồ pháp lam ở Quảng Đông đã xảy ra từ đời Minh Mạng, lúc kỹ nghệ chế tác pháp lam mới manh nha du nhập vào nước ta, chứ không phải đến triều Đồng Khánh mới có chuyện này.. - Theo tôi, đây là một trong những món pháp lam ký kiểu vào đầu triều Minh Mạng. - Chiếc hộp đựng cau trầu bằng pháp lam của Bảo tàng Cổ vật Cung đình Huế, hiệu đề Minh Mạng niên tạo (明 命 年 造), nên được nhiều người nghiên cứu ở Huế nhìn nhận là một món “pháp lam Huế”. - Chiếc chậu hoa loại nhỏ là chiếc chậu chưng cành vàng lá ngọc, đều thuộc sưu tập đồ pháp lam Huế của Bảo tàng Cổ vật Cung đình Huế. - Chiếc chậu pháp lam của Bảo tàng Mỹ thuật Rennes (Pháp) và chiếc chậu khác đang rao bán trong gallery đồ cổ Asiatica Georg L. - Do vậy, tôi cho rằng bộ chén trà và đĩa lót chén uống trà là pháp lam làm ở Huế, còn chiếc đĩa lót chén uống trà là pháp lam do triều Minh Mạng ký kiểu ở Trung Hoa.. - Hai hiện vật của Bảo tàng Cổ vật Cung đình Huế, đều là đồ pháp lam Huế chính thống, hiệu đề Minh Mạng niên chế (明 命 年 製). - Song song với việc chế tác pháp lam ở Huế, dưới các triều vua Minh Mạng và Đồng Khánh, tức là giai đoạn sơ kỳ và mạt kỳ của kỹ nghệ chế tác pháp lam Huế, ngoài việc chế tác pháp lam ở Huế, chủ yếu là sản xuất các tấm / mảng pháp lam trang trí ngoại thất và một số đồ pháp lam gia dụng đơn giản, triều Nguyễn còn đặt làm những sản phẩm pháp lam chất lượng cao ở Quảng Đông để phục vụ những nhu cầu quan trọng trong cung. - Những sản phẩm pháp lam này tuy làm ở Trung Hoa nhưng tuân thủ các yêu cầu về kiểu dáng, hoa văn, hoạ tiết. - do triều Nguyễn đặt hàng nên có thể gọi đó là đồ pháp lam ký kiểu của triều Nguyễn.. - Hiệu đề trên đồ pháp lam Huế chính thống thường viết theo lối chữ triện, dùng chữ. - niên chế”, còn hiệu đề trên đồ pháp lam ký kiểu thường viết theo lối chữ chân, dùng chữ. - “Émaux faits pour l’Annam” (Pháp lam làm cho Annam) trong bài khảo cứu đầy thú vị của họ, như một sự phân biệt giữa pháp lam Huế và pháp lam ký kiểu của triều Nguyễn.. - Lịch sử khai sinh, tồn tại, phát triển, suy thoái và thất truyền của pháp lam Huế kéo dài chỉ hơn 60 năm trong khi lịch sử tồn tại và phát triển của kỹ nghệ chế tác pháp lang Trung Hoa kéo dài hơn 700 năm, khởi nguyên từ thế kỷ XIII, khi vó ngựa viễn chinh của quân Mông Nguyên tràn vào Trung Nguyên, và đến nay vẫn rất hưng thịnh. - Vì thế, kỹ nghệ chế tác pháp lang của Trung Hoa, từ tạo dáng, chế men, pha màu, thủ pháp trang trí, kỹ thuật nung đốt… đều hơn hẳn pháp lam Huế của triều Nguyễn.. - Tuy nhiên, có một điều có thể khẳng định là triều Nguyễn đã ứng dụng kỹ nghệ pháp lam vào cuộc sống sáng tạo hơn người Trung Hoa. - Trong khi người Trung Quốc, người Nhật Bản, cũng như người phương Tây, chỉ coi pháp lang / shipouyaki / émail / painted enamels như một thứ chất liệu để sản xuất ra các vật dụng sinh hoạt, thờ tự hay những món đồ lưu niệm xinh xắn, thì các nghệ nhân pháp lam thời Nguyễn đã vận dụng pháp lam như một loại vật liệu kiến trúc trong công cuộc kiến thiết các cung điện lăng tẩm ở Huế. - Nhờ vậy mà trải hơn 200 năm tồn tại, các đồ án trang trí pháp lam trên các công trình kiến trúc ở Huế vẫn tươi nguyên màu sắc, khiến cho các di tích ở Huế bớt đi vẻ u buồn, trầm mặc, mà giữ nguyên nét son lộng lẫy giữa một cố đô rêu phong cổ kính. - Đây là một thành tựu của pháp lam Huế so với các loại hình pháp lang khác trên thế giới.. - Pháp lam Huế ra đời vào khoảng đầu thế kỷ XIX trong bối cảnh Việt Nam chưa tiếp xúc với những lý thuyết khoa học về màu sắc của phương Tây, thế nhưng các nghệ nhân chế tác pháp lam Huế đã đạt được một thành tựu to lớn về nghệ thuật sử dụng màu. - Pháp lam Huế chứa đựng những màu sắc tươi sáng, lộng lẫy, có cường độ mạnh nhưng vẫn quen mắt, như các hoà sắc điển hình thường hiện ra trong cuộc sống, thường được phản ánh. - Đó là nhận xét xác đáng nhất về pháp lam Huế, về những đóng góp của pháp lam Huế đối với nền nghệ thuật, đặc biệt là hội hoạ Việt Nam vào thế kỷ XIX.. - 1 Ngày Sở Văn hoá Thông tin Thành phố Hồ Chí Minh đã tổ chức một cuộc tọa đàm khoa học về danh xưng pháp lam. - Sau đó, Ban tổ chức cuộc tọa đàm đã kiến nghị không nên dùng danh xưng pháp lam mà thay bằng cụm từ đồ đồng tráng men để định danh loại hình chất liệu / cổ vật đặc biệt này.. - Văn kiện này cũng cho biết rằng ngoài xưởng chế tác pháp lam ở Huế, triều đình nhà Nguyễn còn mở xưởng pháp lam tại Ái Tử (Quảng Trị) và Đồng Hới (Quảng Bình) [1: 32].. - [2] Hoàng Thị Hương, Pháp lam thời Nguyễn ở quần thể di tích cố đô Huế, Luận văn Thạc sỹ Khoa học, Huế, 2005.. - [6] Phạm Đăng Trí, Quanh các pháp lam Huế, suy nghĩ về màu sắc, tạp chí Nghiên cứu nghệ thuật, số . - [10] Trần Đình Sơn, Ngắm pháp lang Bắc Kinh, nhớ về pháp lam Huế, Bảo tàng Mỹ thuật Cung đình Huế, tập IV, Trung tâm Bảo tồn Di tích Cố đô Huế xuất bản, 2005.. - [11] Trần Đức Anh Sơn, Nghệ thuật pháp lam Huế, tạp chí Thông tin Khoa học và Công nghệ, số 1, 1997.