- www.thuvienhoclieu.com www.thuvienhoclieu.com SỬ DỤNG SƠ ĐỒ TƯ DUY TRONG DẠY HỌC NGỮ VĂN Ở CẤP THCS. - Bản đồ tư duy là một công cụ hữu ích trong giảng dạy và học tập ở nhà trường phổ thông vì chúng giúp giáo viên và học sinh trong việc trình bày các ý tưởng, tóm tắt, hệ thống hóa kiến thức của một bài học, một chủ đề, một chương… một cách rõ ràng, mạch lạc, lôgic và đặc biệt là dễ phát triển ý tưởng. - Việc áp dụng bản đồ tư duy trong dạy học không đòi hỏi quá nhiều thời gian, không phải đầu tư nhiều kinh phí, vừa có thể sử dụng những phương tiện đơn giản như phấn màu, giấy bìa, mặt sau của tờ lịch… vừa có thể ứng dụng công nghệ thông tin để thiết kế. - Dạy học với bản đồ tư duy mang lại hiệu quả cao mà lại dễ dạy, dễ học thích hợp với điều kiện giáo dục ở nhiều vùng miền khác nhau. - Nó có vai trò rất quan trọng trong đời sống và trong sự phát triển tư duy của con người. - Đồng thời môn học này có tầm quan trọng trong việc giáo dục quan điểm, tư tưởng, tình cảm cho học sinh. - Qua việc tìm hiểu và vận dụng sơ đồ tư duy trong quá trình dạy học, tôi nhận thấy nó đã thật sự đem lại “luồng sinh khí mới” cho học sinh trong quá trình dạy học bộ môn Ngữ văn. - Bước đầu đã giảm bớt được tâm lý chán học Văn, khơi gợi trong học sinh tình yêu đối với môn học, đồng thời đem đến cho các em cái nhìn mới, cách tư duy mới, sự hưng phấn, lôi cuốn đối với môn học Ngữ văn. - Đó chính là lí do để tôi chọn đề tài “ Sử dụng sơ đồ tư duy trong dạy học Ngữ văn ở nhà trường THCS” để cùng trao đổi, chia sẻ kinh nghiệm với đồng nghiệp.. - Mục tiêu nghiên cứu: Qua đề tài nghiên cứu này bản thân tôi luôn mong muốn góp một ý kiến nhỏ vào việc sử dụng sơ đồ tư duy trong dạy học môn Ngữ văn THCS, với mong muốn phát huy tối đa tính ưu việt của việc sử dụng Bản đồ tư duy ở bộ môn mình giảng dạy.. - Đưa ra những kinh nghiệm, sáng kiến sử dụng Bản đồ tư duy trong dạy học môn Ngữ văn THCS. - Đối tượng nghiên cứu: Việc áp dụng sơ đồ tư duy vào dạy học Ngữ văn ở trường THCS Phan Đình Phùng, xã Quảng Hiệp, huyện CưM’gar, tỉnh Đăk Đắk năm học 2017-2018.. - Đề tài thực hiện nghiên cứu việc áp dụng bản đồ tư duy vào dạy học bộ môn Ngữ văn ở nhà trường THCS. - Phương pháp thu thập thông tin: Phương pháp này cho phép tôi nắm được kết quả học tập của học sinh trước và sau khi thực hiện đề tài để có thể khẳng định hiệu quả của đề tài nghiên cứu.. - Phương pháp so sánh, đối chiếu: Tôi tiến hành đối chiếu kết quả học tập của học sinh trước và sau khi nghiên cứu đề tài. - Nghị quyết trung ương 4 khóa VII đã xác định phải: ‘‘khuyến khích, tự học”, phải áp dụng những phương pháp giáo dục hiện đại để bồi dưỡng cho học sinh năng lực tư duy sáng tạo, năng lực giải quyết vấn đề. - Nghị quyết trung ương 2 khóa VII tiếp tục khẳng định: ‘‘phải đổi mới phương pháp giáo dục đào tạo, khắc phục lối truyền thụ một chiều, rèn luyện thành nếp tư duy sáng tạo cho người học...”.. - Trong đó có việc sử dụng Bản đồ tư duy. - Việc sử dụng sơ đồ tư duy thay thế cho những mô hình, sơ đồ, biểu đồ. - đã lạc hậu, lỗi thời để khái quát, cô đọng kiến thức cho học sinh là một sự tất yếu, bởi sơ đồ tư duy có rất nhiều điểm ưu việt hơn. - Do đó, việc ứng dụng bản đồ tư duy vào trong quá trình dạy học môn Ngữ văn không chỉ lôi cuốn sự hứng thú, làm “sống lại” niềm đam mê, yêu thích môn học ở các em học sinh . - Tuy nhiên, hiện nay việc đưa bản đồ tư duy vào ứng dụng trong quá trình dạy học đối với môn học Ngữ văn còn là vấn đề gặp không ít khó khăn, trở ngại đối với giáo viên, cụ thể như trong việc tổ chức, thiết kế các hoạt động dạy học với việc sử dụng bản đồ tư duy. - Hầu hết giáo viên mới chỉ dừng lại ở việc sử dụng sơ đồ tư duy để hệ thống hóa kiến thức sau mỗi bài học, hay mỗi bài ôn tập, tổng kết một phân môn, một mảng kiến thức nào đó mà thôi. - Họ chưa mạnh dạn đưa sơ đồ tư duy vào tất cả các khâu trong quá trình dạy học. - Họ chưa phát huy được tính phổ biến và đa năng của bản đồ tư duy. - Do đó, chưa phát huy một cách đầy đủ công dụng của bản đồ tư duy trong quá trình dạy học môn Ngữ văn. - Đặc biệt, trong quá trình giảng dạy tổng kết bài học, tiết ôn tập tôi luôn sử dụng bản đồ tư duy tổng hợp kiến thức nhằm khắc sâu kiến thức cho học sinh. - Bên cạnh những thành công đó chúng ta cần nhìn thẳng vào những hạn chế trong việc sử dụng bản đồ tư duy trong dạy học. - Nhìn chung các em vẫn còn lúng túng khi tự phác thảo bản đồ tư duy bài học, một số em vẫn ngại khó cũng như chưa xá định được đâu là nhánh chính đâu là nhánh phụ, chưa có kĩ năng tô màu các nhánh của bản đồ tư duy.. - Về phía giáo viên còn ngại khó trong việc sử dụng bản đồ tư duy trong dạy học hoặc sợ không đủ thời gian tiết dạy để tổng hợp kiến thức qua bản đồ tư duy. - Chính vì vậy, khi giáo viên mới nhận lớp phải mất nhiều thời gian cho học sinh làm quen.. - Là giáo viên giảng dạy bộ mô ngữ văn bản thân luôn sống giản dị, gần gũi với học sinh và luôn lắng nghe ý kiến của các em. - Là tổ trưởng chuyên môn và giáo viên đứng lớp qua nhiều năm kinh nghiệm và nghiên cứu giảng dạy, tôi đã giành nhiều thời gian và tâm huyết để nghiên cứu về chuyên môn tính hiệu quả của giờ lên lớp, đặc biệt sử dụng bản đồ tư duy trong dạy học.. - Bản thân là một giáo viên giảng dạy bộ môn Ngữ văn nên vẽ chưa đẹp, mềm mại cũng như tô màu, phân nhánh bản đồ tư duy.. - Hướng dẫn học sinh hệ thống hóa kiến thức qua Bản đồ tư duy nhưng không rập khuôn mà cần tùy theo ý tưởng của học sinh. - Sau những tiết dự giờ của đồng nghiệp tôi học tập và rút ra được kinh nghiệm làm thế nào để tăng hiệu quả dạy học khi sử dụng bản đồ tư duy. - Tuy nhiên khi nhìn vào thực trạng cho thấy bộ môn Ngữ văn học sinh ngày càng lười học. - Chính vì vậy bản thân người thầy cần sử dụng linh hoạt các phương pháp, kĩ thuật dạy học và sử dụng bản đồ tư duy cũng là một trong những phương pháp lôi cuốn sự thích thú của học sinh làm tăng hiệu quả dạy và học.. - Sử dụng Bản đồ tư duy trong dạy học Ngữ văn trong nhà trường THCS”, tôi đã áp dụng nhóm các giải pháp sau. - Giải pháp 1: Giáo viên sử dụng bản đồ tư duy để kiểm tra bài cũ hoặc kiểm tra 15 phút. - Giải pháp 2: Giáo viên sử dụng bản đồ tư duy để hỗ trợ quá trình dạy học. - Giải pháp 3: Học sinh học tập độc lập, sử dụng bản đồ tư duy để hỗ trợ học tập, phát triển tư duy lôgic. - Thực hiện song song hai nhóm giải pháp trên giúp tôi phát huy được vai trò của việc sử dụng bản đồ tư duy trong dạy học Ngữ văn tại nhà trường trong năm học 2017-2018.. - Khái niệm: Bản đồ tư duy ( BĐTD) là PPDH chú trọng đến cơ chế ghi nhớ, dạy cách học, cách tự học nhằm tìm tòi, đào sâu, mở rộng một ý tưởng, hệ thống hóa một chủ đề hay một mạch kiến thức,...bằng cách kết hợp việc sử dụng đồng thời hình ảnh, đường nét, màu sắc, chữ viết với sự tư duy tích cực. - Tuy cùng một chủ đề nhưng mỗi em có thể “thể hiện” nó dưới dạng bản đồ tư duy theo cách riêng của mình. - Do đó, việc lập bản đồ tư duy phát huy tối đa khả năng sáng tạo của mỗi người.. - Vai trò của bản đồ tư duy:. - Sự hình dung: Bản đồ tư duy (BĐTD) có rất nhiều hình ảnh để bạn hình dung về kiến thức cần nhớ. - Hơn nữa, việc BĐTD dùng rất nhiều màu sắc khiến giáo viên và học sinh phải vận dụng trí tưởng tượng sáng tạo đầy phong phú của mình. - Làm quen với bản đồ tư duy. - Đối với học sinh: Học sinh THCS Phan Đình Phùng được học môn Mĩ thuật nên các em có năng khiếu vẽ, vì vậy việc sử dụng sơ đồ tư duy trong học tập có nhiều thuận lợi. - Trên cơ sở từ khóa (hoặc hình ảnh trung tâm) ấy kết hợp với câu hỏi định hướng của giáo viên, học sinh sẽ nhớ lại kiến thức và định hình được cách vẽ BĐTD theo yêu cầu. - Ví dụ minh họa: Sau khi các em học xong bài “Các phương châm hội thoại”( Tiết 3,8 PPCT- Ngữ văn 9), trước khi tìm hiểu các kiến thức mở rộng có liên quan đến phương châm hội thoại ở tiết tiếp theo (Tiết 13 trong PPCT), giáo viên kiểm tra bài cũ bằng cách cho các em lập BĐTD để củng cố, hệ thống kiến thức đã học ở hai tiết học trước thông qua câu hỏi sau: Ta đã học qua những phương châm hội thoại nào? Em hãy lập bản đồ tư duy để hệ thống kiến thức về chúng? Sau đó, giáo viên ghi cụm từ khóa lên giữa bảng phụ “Phương châm hội thoại”, rồi gọi một em xung phong lên bảng vẽ. - Học sinh sẽ dễ dàng vẽ được BĐTD theo nội dung yêu cầu. - Sơ đồ minh họa - Kiểm tra 15 phút: Chúng ta cũng có thể dùng BĐTD trong các hình thức kiểm tra trên giấy một cách dễ dàng để tăng cường việc rèn luyện thói quen tư duy lô-gic, tư duy hệ thống cho học sinh thông qua các bài kiểm tra viết, nhằm phát triển năng lực tư duy sáng tạo cho các em. - Tuy nhiên, giáo viên cũng cần lưu ý rằng kiểm tra kiến thức cũ bằng phương pháp vẽ BĐTD chỉ là một hình thức kiểm tra nhằm việc giúp học sinh củng cố, hệ thống kiến thức có tính chất lý thuyết. - Dùng BĐTD để dạy bài mới: Giáo viên đưa ra một từ khoá để nêu kiến thức của bài mới rồi yêu cầu học sinh vẽ BĐTD bằng cách đặt câu hỏi, gợi ý cho các em để các em tìm ra các từ liên quan đến từ khoá đó và hoàn thiện BĐTD. - Qua BĐTD đó học sinh sẽ nắm được kiến thức bài học một cách dễ dàng.. - Bản đồ tư duy bài “Chiếu dời đô. - Giáo viên kết luận qua đó giúp các em tự chiếm lĩnh kiến thức một cách nhẹ nhàng, tự nhiên nhưng rất hiệu quả, đồng thời kích thích hứng thú học tập của học sinh.. - Bản đồ tư duy bài “ Ếch ngồi đáy giếng. - Sau mỗi bài học, giáo viên hướng dẫn, gợi ý để học sinh tự hệ thống kiến thức trọng tâm, kiến thức cần nhớ của bài học bằng cách vẽ BĐTD. - tiết 54,55- tuần 14 Ngữ văn 7), giáo viên tiến hành cho học sinh lập bản đồ tư duy hệ thống toàn bộ kiến thức liên quan đến bài học trong tiết học tăng buổi. - Các em vẽ sơ đồ tư duy vào bìa lịch cũ và đại diện nhóm trình bày trước lớp. - Bản đồ minh họa. - Bản đồ tư duy bài “ Tiếng gà trưa”- Ngữ văn 7- tập1. - Tiết 47- tuần 10- Ngữ văn 9 tập 1) học sinh có thể dễ dàng tổng hợp kiến thức về từ vựng tiếng Việt bằng BĐTD dựa vào tập BĐTD đã có. - Bản đồ tư duy bài “Tổng kết từ vựng”- Ngữ văn 9- tập 1. - Dù sử dụng để dạy bài mới hay củng cố bài học, học phụ đạo thì giáo viên cũng phải tuân thủ đúng quy trình: Hoạt động 1: Cho học sinh lập SĐTD theo nhóm hay cá nhân thông qua gợi ý của giáo viên. - Hoạt động 3: Học sinh thảo luận, bổ sung, chỉnh sửa để hoàn thiện SĐTD về kiến thức của bài học đó. - Giáo viên sẽ là người cố vấn, là trọng tài giúp học sinh hoàn chỉnh SĐTD, từ đó dẫn dắt đến kiến thức của bài học. - Hoạt động 4: Củng cố kiến thức bằng một SĐTD mà giáo viên đã chuẩn bị sẵn hoặc một SĐTD mà cả lớp đã tham gia chỉnh sửa hoàn chỉnh, cho học sinh lên trình bày, thuyết minh về kiến thức đó. - Nhóm giải pháp 3: Học sinh học tập độc lập, sử dụng BĐTD để hỗ trợ học tập, phát triển tư duy lôgic ( Hoạt động tự học của học sinh) Học sinh tự có thể sử dụng BĐTD để hỗ trợ việc tự học ở nhà: Tìm hiểu trước bài mới, củng cố, ôn tập kiến thức bằng cách vẽ BĐTD trên giấy, bìa… hoặc để tư duy một vấn đề mới. - qua đó phát triển khả năng tư duy lôgic, củng cố khắc sâu kiến thức, kĩ năng ghi chép.. - Tôi đã tìm hiểu, biết cách sử dụng BĐTĐ một cách hiệu quả trong hầu hết các khâu của quá trình lên lớp, từ việc kiểm tra bài cũ, dạy bài mới, củng cố kiến thức bài học, ôn tập, khái quát, hệ thống kiến thức các chương, phần....Học sinh tiếp thu bài, nắm kiến thức chắc chắn hơn, khoa học hơn, nhanh hơn. - Đa số các em học sinh khá, giỏi đã biết sử dụng BĐTD để ghi chép bài, tổng hợp kiến thức môn học. - Những học sinh trung bình đã biết dùng BĐTD để củng cố kiến thức bài học ở mức đơn giản. - Không những thế, nếu giáo viên biết tổ chức tốt cho học sinh sử dụng bản đồ tư duy trong dạy học nhóm thì nó sẽ giúp các em phát huy được tính sáng tạo, tối đa khả năng của mỗi em, đồng thời kết hợp sức mạnh của các cá nhân thành sức mạnh tập thể để có thể giải quyết được các vấn đề một cách hiệu quả. - Bản đồ tư duy tạo cho mỗi thành viên cơ hội được giao lưu học hỏi và phát triển chính mình một cách hoàn thiện hơn. - Sau khi thực hiện các giải pháp, biện pháp thực hiện và qua kết quả khảo nghiệm bằng phiếu trắc nghiệm đã cho thấy kết quả khả quan so với trước khi sử dụng Bản đồ tư duy trong dạy học môn Ngữ văn mình giảng dạy.. - Trước khi sử dụng Bản đồ tư duy. - Số học sinh. - Sau khi sử dụng Bản đồ tư duy. - Trên đây là những ý kiến, những biện pháp mà tôi đã áp dụng Bản đồ tư duy trong quá trình dạy học, tuy mang tính cá nhân, chắc chắn không thể tránh khỏi chủ quan và phiến diện một chiều. - Vì vậy, rất mong được sự lắng nghe và góp ý của đồng nghiệp để có cái nhìn toàn diện và sâu sắc hơn về việc Sử dụng Bản đồ tư duy trong dạy môn Ngữ văn THCS.. - Việc sử dụng BĐTD giúp giáo viên đổi mới phương pháp dạy học, giúp học sinh học tập tích cực đó chính là một trong những cách làm thiết thực triển khai nội dung dạy học có hiệu quả - nội dung quan trọng nhất trong năm nội dung của phong trào thi đua “Xây dựng Trường học thân thiện, học sinh tích cực” mà Bộ Giáo dục và Đào tạo phát động.. - Sử dụng thành thạo và hiệu quả Bản đồ Tư duy trong dạy học sẽ mang lại nhiều kết quả tốt và đáng khích lệ trong phương thức học tập của học sinh và phương pháp giảng dạy của giáo viên. - Học sinh sẽ học được phương pháp học tập, tăng tính chủ động, sáng tạo và phát triển tư duy. - Giáo viên sẽ tiết kiệm được thời gian, tăng sự linh hoạt trong bài giảng, và quan trọng nhất sẽ giúp học sinh nắm được kiến thức thông qua một “bản đồ” thể hiện các liên kết chặt chẽ của tri thức.. - Học sinh hiểu bài nhanh hơn, hiệu quả hơn. - Đối với môn Ngữ văn, học sinh rất hào hứng trong việc ứng dụng BĐTD để ghi chép bài nhanh, hiệu quả, đặc biệt là trong học tiếng Việt.. - Bản đồ tư duy là hình thức ghi chép sử dụng màu sắc, hình ảnh để mở rộng và đào sâu các ý tưởng. - BĐTD một công cụ tổ chức tư duy nền tảng, có thể miêu tả nó là một kĩ thuật hình họa với sự kết hợp giữa từ ngữ, hình ảnh, đường nét, màu sắc phù hợp với cấu trúc, hoạt động và chức năng của bộ não, giúp con người khai thác tiềm năng vô tận của bộ não.. - BĐTD giúp học sinh có được phương pháp học hiệu quả hơn: Việc rèn luyện phương pháp học tập cho HS không chỉ là một biện pháp nâng cao hiệu quả dạy học mà còn là mục tiêu dạy học. - Sử dụng thành thạo BĐTD trong dạy học sẽ gúp học sinh có được phương pháp học, tăng tính độc lập, chủ động, sáng tạo và phát triển tư duy.. - Đối với phụ huynh học sinh. - Trần Đình Châu, Đặng Thị Thu Thủy, Sử dụng bản đồ tư duy góp phần TCH HĐ học tập của HS, Tạp chí Khoa học giáo dục, số chuyên đề TBDH năm 2009. - Tony Buzan - Bản đồ Tư duy trong công việc – NXB Lao động – Xã hội.. - Hoàng Đức Huy - Sử dụng bản đồ tư duy để lập dàn ý Nghị luận xã hội. - Ảnh minh họa cấu tạo Bản đồ tư duy