- Theo một số nhà khảo cổ học Việt Nam, với văn Hoà Bình và Bắc Sơn nổi tiếng ở Việt Nam và Đông Nam Á (khoảng 10.000 năm cách ngày nay) các nhóm cư dân sống ở chân núi, dải đất ven sông bên cạnh hái lượm và săn bắt đã bắt đầu có những tri thức đầu tiên về trồng trọt. - Trên thực tế, tại các địa điểm văn hoá Hoà Bình đã phát hiện 22 loại bào tử và 40 loại phấn hoa, song không có bất cứ dấu vết nào của sự thuần dưỡng. - Ngoài ra còn có một số chứng cứ không trực tiếp về nông nghiệp mà các nhà nghiên cứu thường đưa ra. - Đó là ở những lớp trên của hang văn hoá Hoà Bình người ta tìm thấy rìu mài lưỡi, công cụ thường được xem là liên quan đến hoạt động phát quang rừng lấy đất trồng trọt. - Tuy vậy, theo Hoàng Xuân Chinh, địa tầng phía trên ở Xóm Trại bị xáo trộn giống như nhiều hang văn hoá Hoà Bình khác, do vậy gạo tìm thấy ở đây không thể xem là chứng cứ về thuần dưỡng lúa.. - Trên cơ sở tài liệu khảo cổ học ở Thái Lan và Việt Nam, trong tình trạng nghiên cứu hiện nay đại bộ phận các nhà nghiên cứu chấp nhận giả thiết của Ho Ping-ti 2 và của nhiều người khác cho rằng Đông Á gió mùa (cụ thể là Trung Hoa từ phía nam sông Dương Tử). - Vết tích thóc gạo trong các địa điểm khảo cổ học thời đại kim khí sớm Việt Nam. - Vết tích thóc gạo trong các địa điểm khảo cổ học (dựa theo bảng của Nguyễn Xuân Hiển, 1998, tr.28, bảng 1).. - Xuân Hiển 1981 10 Đồng Đậu Vĩnh Phúc trước. - 1950 Vết trấu trong đất nung Nguyễn Xuân Hiển và Nguyễn Việt 1980a 12 Gò Mun Phú Thọ BC Gạo cháy trong hố Hà Văn Tấn (Cb) 1999 13 Gò Miếu Ông Quảng Nam 200 BC Vết trấu trên mảnh. - Gạo cháy trong mộ chum và vết tích gạo trên đồ đựng bằng đồng. - 16 Thôn Tư Quảng Nam 100AD Gạo cháy trong tầng. - văn hoá Lâm Thị Mỹ Dung 2005. - Bên cạnh những vết tích này, trong một số địa điểm văn hoá tiền sơ sử như văn hoá Sa Huỳnh cũng thấy thông báo về việc tìm thấy dấu vết lúa gạo, nhưng không có số liệu cụ thể 4. - Trong số những phát hiện này, phát hiện quan trọng nhất là những hạt gạo cháy ở địa điểm Đồng Đậu.. - Địa điểm Đồng Đậu đã được khai quật trong ba mùa vào những năm . - Tầng văn hoá dày từ 2,6 đến 3,20m với một số hố đất đen đào vào sinh thổ 5 . - Khai quật năm 1966: Theo những người phụ trách khai quật, ở độ sâu 4m, lớp 4 (niên đại C BP), thuộc văn hoá Phùng Nguyên 6 , tại khu vực “bếp” 11, hố 2 ở độ sâu khoảng 4,9m tính từ bề mặt xuống đã phát hiện được nhiều vỏ trấu 7 . - Trong những báo cáo sau này có một niên đại C14 nữa 3050+/-80 BP và một số lượng lớn than và gạo cháy được tìm thấy ở độ sâu 3,4m. - Theo những người khai quật, mẫu được lấy từ lớp thuộc giai đoạn muộn của văn hoá Phùng Nguyên 8 . - Như vậy, địa tầng ở đây khá phức tạp và vì thế, chúng ta chưa có những chứng cứ đáng tin cậy về vết tích lúa gạo từ giai đoạn văn hoá Phùng Nguyên. - Những phân tích mẫu lúa gạo khai quật năm 1966 của Nguyễn Xuân Hiển 9 , cho thấy 91% trong tổng số mẫu có dạng tròn, 8% có dạng bầu và 1% có dạng dài. - Những hạt lúa Đồng Đậu là loại đã được thuần dưỡng.. - Mẫu lấy từ khai quật năm 1984 đã được Đào Thế Tuấn phân tích 10 , cho kết quả như sau:. - Mẫu lấy từ lớp văn hoá Đồng Đậu (tức lớp II từ 1,8 đến 1,4m ở hố II): 10 hạt dạng dài của loại lúa không phải là lúa nếp, một số hạt có dạng bầu dục dài kiểu lúa nếp nương.. - Gạo cháy ở Đồng Đậu (Nguồn Nguyễn Xuân Hiển 1996). - Qua phân tích những hạt gạo địa điểm Đồng Đậu và ở một số địa điểm khác, Nguyễn Xuân Hiển cho rằng lúa sớm thuần dưỡng ở Việt Nam thuộc dạng hạt tròn và bầu. - Tuy vậy, trong hầu như tất cả các nghiên cứu về văn hoá Phùng Nguyên hay. - các văn hoá Tiền Đông Sơn ở châu thổ Bắc Bộ, các nhà nghiên cứu đều thống nhất ý kiến về sự phát triển và vai trò quan trọng của nghề trồng củ, làm vườn và trồng lúa trong giai đoạn văn hoá này 12 . - Cũng cần lưu ý rằng, vết tích trực tiếp về lúa gạo trong các địa điểm văn hoá Phùng Nguyên sớm hầu như chưa thấy, dù những năm gần đây, việc thu thập toàn bộ tư liệu khai quật đã được chú trọng bằng cách rây khô hay rây nước. - Trong một nghiên cứu mới đây về thực vật ở châu thổ Bắc Bộ, qua phân tích mẫu bào tử phấn hoa từ các địa điểm thời đại kim khí như Đại Trạch, Đình Tràng, Thành Dền, Đồng Đậu, Đồng Vông, Bãi Mèn, tác giả Nguyễn Mai Hương đi tới kết luận ban đầu rằng, mật độ tập trung cao của Poacene với kích thước hạt lớn trong một số mẫu có nhiều khả năng liên quan tới trồng lúa và những hoạt động nông nghiệp 13. - Cuộc khai quật di tích Thành Dền (xã Tự Lập, huyện Mê Linh) lần thứ 7 và dấu tích liên quan đến trồng lúa nước giai đoạn văn hoá Đồng Đậu. - Tổng quan về kết quả khai quật. - Cuộc khai quật lần thứ 7 do Bảo tàng Hà Nội phối hợp với Trường Đại học Khoa học Xã hội &. - Nhân văn, ĐHQG Hà Nội tiến hành từ ngày 12 tháng 4 đến 15 tháng 6 năm 2010, diện tích khai quật 300m 2. - Kết quả khai quật khẳng định:. - Thành Dền là một trung tâm cư trú lớn của cư dân văn hoá Đồng Đậu (từ sớm đến muộn). - Phía trên có hiện vật văn hoá Gò Mun sớm, phía dưới có hiện vật văn hoá Phùng Nguyên muộn 14. - Hố đất đen - hố rác bếp. - Di vật gốm, đá, đồng thu được từ các hố khai quật minh chứng cho sự hình thành và phát triển của nhiều ngành thủ công như chế tác công cụ và đồ trang sức đá, nghề đúc đồng, nghề làm đồ gốm…. - Hiện vật trong các lớp này có đồ gốm, đá, đồng niên đại văn hoá Gò Mun và Đồng Đậu. - Từ khoảng lớp đào 5 (tính thứ tự từ trên xuống) tức ở độ sâu khoảng 80cm so với bề mặt hố ở cả 3 hố khai quật đều xuất hiện những khoảng đất thẫm màu thường có hình tròn - được xác định là bề mặt của loại hố đất đen (hố rác bếp), loại di tích thường gặp trong các địa điểm cư trú văn hoá Tiền Đông Sơn.. - Do hố 1 ở vị thế cao hơn, đất khô hơn, hai hố 2 và 3 đất ướt hơn, những người khai quật đã quyết định chọn đãi đất của một số hố đất đen ở hố 2, 3 (được xác định cụ thể là hố rác bếp có ký hiệu F (Feature. - Thành phần di vật đãi được từ đất của các hố rác bếp rất giống nhau, gồm:. - Vỏ hạt tìm thấy ở hố rác bếp 20 (F20, H2). - Thóc, vỏ trấu và gạo cháy + Mảnh gốm vỡ nhỏ + Than củi, than rơm. - Một số hiện vật đá nhỏ như hạt chuỗi, mảnh tách, mảnh tước công cụ đá + Xỉ đồng. - b) Nơi phát hiện thóc, vỏ trấu và gạo cháy. - Trong hai hố 2 và 3, tại các hố rác bếp số 3, 4 (hố 2) và các hố hố 3) đã tìm thấy hàng ngàn các hạt gạo cháy, khoảng trên 100 vỏ trấu, hạt thóc, thóc lép, thóc mẩy, thóc nẩy mầm, mọc rễ. - Tại hố rác bếp F 13 hố 3, 800 hạt gạo cháy còn khá nguyên đã được tìm thấy.. - Như vậy, ở cả 3 hố khai quật đều phát hiện được các dấu tích liên quan đến lúa gạo. - Trên một số mảnh gốm, đặc biệt là mảnh nồi nấu đồng, mảnh chân chạc, mảnh khuôn đúc đồng còn khá nhiều vết in của trấu, một số mảnh chân chạc trấu được trộn vào đất làm gốm với số lượng lớn nên rất khó xác định rõ ràng từng vết trấu in. - d) Hình thái của thóc, gạo cháy Thành Dền. - Việc nghiên cứu hình thái của những hạt gạo cháy và thóc chưa được tiến hành một cách chuyên sâu và hệ thống 15 . - Tuy vậy, quan sát bề mặt cho thấy kích cỡ và hình dáng của những hạt gạo cháy có ba loại: hạt dài (lớn, nhỏ), hạt bầu và hạt tròn (ngắn). - Một số hạt gạo cháy khá giống với gạo cháy đã tìm thấy ở di tích Đồng Đậu, đặc biệt là loại hạt tròn ngắn (giống với loại lúa nếp). - Tỷ lệ hạt gạo cháy dài, bầu và tròn cũng chưa được tính toán cụ thể trong từng hố rác bếp, tuy nhiên số liệu đo đếm ban đầu cho thấy ở hố rác bếp số 13 (F13, H.3), tỷ lệ hạt tròn, to chiếm đa số trong khi ở hố rác bếp số 20 và 22 (F20, H.3 và F22, H.3) số lượng hạt dài, to chiếm đa số.. - Gạo cháy và thóc ở Thành Dền. - Xét từ góc độ hình thái 16 , những hạt thóc Thành Dền thuộc loại đã được thuần dưỡng 17 và có nhiều khả năng thuộc một số giống lúa khác nhau. - Thóc tìm thấy trong hố rác bếp 20 (F20, H.3). - Thóc khảo cổ Thành Dền nảy mầm: tư liệu và vấn đề nghiên cứu. - Vấn đề thóc đãi từ hố rác bếp số 3 hố 2 (F3, H2) nảy mầm và thay đổi cách thu thập mẫu Từ ngày 3 đến 13 tháng 5, trong đám thóc đãi được từ đất của F3 trong quá trình ngâm nước để bảo quản có 11 hạt nảy mầm (sau đó những hạt này đã được gieo trồng ở Viện Di truyền Nông nghiệp Việt Nam), hiện còn 9 cây lúa phát triển. - Những hạt này được đãi bằng nước mương ngay cạnh các hố khai quật. - Nhân công đãi dưới sự chỉ đạo của cán bộ đoàn khai quật. - Từ sau thông tin 10 hạt thóc lấy từ hố rác bếp F3 thuộc tầng văn hoá Đồng Đậu ở Thành Dền nảy mầm (ngày đã có rất nhiều ý kiến lưu ý khả năng sai sót hay lầm lẫn ở hiện trường và ở quy trình thu thập mẫu. - Xem xét lại hiện trường, đoàn khai quật chưa tìm thấy những yếu tố như xáo trộn địa tầng, lỗ hang chuột, chim, mưa, gió…. - Bằng cách này, đoàn vẫn phát hiện một số hạt chắc nảy mầm, mọc rễ trong đất lấy từ F14 của hố 3 và F4 của hố 2.. - Đất do cán bộ khảo cổ cùng một số nhân công đào, lấy và đãi ngay tại chỗ (lợi dụng những hố nước nhỏ ngay dưới hố khai quật), một phần đất mang về đãi bằng nước giếng khoan. - Trong số những hạt này có 4 hạt nảy mầm.. - Ngày 11 đến 13-6, trong khi cắt 1m bờ khống chế của hố 3 làm cột địa tầng trưng bày cho Bảo tàng Hà Nội, đoàn khai quật đã phát hiện 1 hố rác bếp nhỏ (F22) và đãi đất của hố rác này, kết quả phát hiện 2 hạt thóc mẩy đưa về Viện Di truyền. - Ngoài ra khi xử lý nốt đất của hố rác bếp (F23) cũng ở gần hố rác bếp 22 đã phát hiện 1 hạt mẩy đưa về Viện Di truyền cùng cho nảy mầm và cùng trồng với 2 hạt của F22. - Số lượng hạt nảy mầm và cây lúa sinh trưởng từ những hạt thóc đãi từ đất tầng văn hoá Đồng Đậu của di tích Thành Dền cho tới nay là 18 hạt, bao gồm:. - Vỏ trấu, hạt thóc và gạo cháy cho thấy ở Thành Dền có cả lúa hạt dài và hạt bầu, có lẽ đã có nhiều giống lúa khác nhau? Dấu in vết vỏ trấu trên một số đồ gốm cũng cho thấy có nhiều dạng lúa khác nhau.. - Đây là địa điểm đầu tiên ở Việt Nam cung cấp một khối tài liệu lớn về thóc gạo, đặc biệt là số lượng vỏ trấu và số lượng hạt gạo cháy. - Những tư liệu này cần được nghiên cứu một cách nghiêm túc bằng những phương pháp liên ngành và chuyên ngành.. - Bên cạnh những hạt nảy mầm mọc thành cây, còn một số khác mọc mầm, mọc rễ và bị thối. - Tuy vậy, hiện tượng này không phải là hiện tượng đơn lẻ, nhất thời mà xuất hiện có hệ thống ở cả hai hố khai quật và trong suốt quá trình khai quật.. - Cần nghiên cứu bài bản và hệ thống những tàn tích thóc, gạo và thức ăn ở Thành Dền cũng như ở những địa điểm khảo cổ khác xây dựng chuyên ngành khảo cổ học nông nghiệp ở Việt Nam.. - Vấn đề lúa, thóc khảo cổ nảy mầm cần được xem là vấn đề khoa học cần được nghiên cứu lâu dài, bài bản với sự góp mặt của chuyên gia nông học cổ, nông học hiện đại, khảo cổ, môi trường… 19. - 1 Bài viết này dựa trên những tư liệu thu thập được tại lần khai quật thứ 7 di tích Thành Dền của Bảo tàng Hà Nội và Trường Đại học Khoa học Xã hội &. - Hà Văn Tấn (Chủ biên), Khảo cổ học Việt Nam, tập II, NXB Khoa học Xã hội, Hà Nội, 1999, tr.313.. - 4 Hà Văn Tấn (Chủ biên), Khảo cổ học Việt Nam, tập II, NXB Khoa học Xã hội, Hà Nội, 1999, tr.343.. - 5 Nguyen Xuan Hien, Rice remains from various archaeological sites in North and South Vietnam, In Klokke.M.J., and Thomas De Bruijn (editors), Southeast Asian Archaeology 1996, Proceedings of the 6th International Conference of the European Association of Southeast Asian Archaeologists, Leiden 2-6 September 1996, Hull, 1998, tr.30. - Hà Văn Tấn (Chủ biên), Khảo cổ học Việt Nam, tập II, NXB Khoa học Xã hội, Hà Nội, 1999, tr.104.. - 6 Hà Văn Tấn (Chủ biên), Khảo cổ học Việt Nam, tập II, sđd, tr.52.. - 7 Nguyen Xuan Hien, Rice remains from various archaeological sites in North and South Vietnam, In Klokke.M.J., and Thomas De Bruijn (editors), Southeast Asian Archaeology 1996, Proceedings of the 6th International Conference of the European Association of Southeast Asian Archaeologists, Leiden 2-6 September 1996, Hull, 1998, tr.30.. - 8 Hà Văn Tấn (Chủ biên), Khảo cổ học Việt Nam, sđd, tr.52.. - 9 Nguyen Xuan Hien: Rice remains from various archaeological sites in North and South Vietnam, In Klokke.M.J., and Thomas De Bruijn (editors), Southeast Asian Archaeology 1996, Proceedings of the 6th International Conference of the European Association of Southeast Asian Archaeologists, Leiden 2-6 September 1996, Hull, 1998, tr.30-33.. - 11 Nguyen Xuan Hien: Rice remains from various archaeological sites in North and South Vietnam, In Klokke.M.J., and Thomas De Bruijn (editors), Southeast Asian Archaeology 1996, Proceedings of the 6th International Conference of the European Association of Southeast Asian Archaeologists, Leiden 2-6 September 1996, Hull, 1998, tr.33-34. - 12 Chử Văn Tần, “Vấn đề nông nghiệp sớm ở Việt Nam và Đông Nam Á”, Khảo cổ học, số 3, 1998, tr.29-41. - Hán Văn Khẩn, Văn hoá Phùng Nguyên, NXB Đại học Quốc gia Hà Nội, 2005, tr.165-168…. - 15 Hiện nay ở Việt Nam gần như không có chuyên gia nghiên cứu về lúa cổ và lúa khảo cổ, chúng tôi đã bước đầu gửi một số mẫu sang Nhật Bản nhờ phân tích AMS và hình thái và đang chờ kết quả.. - 16 Theo các nhà nghiên cứu lúa cổ, lúa thuần dưỡng có một số đặc điểm: i. - 17 Dựa vào chứng cứ từ địa điểm Tianluoshan gần Hemudu Vịnh Hàng Châu, các nhà nghiên cứu tin rằng trồng và thuần dưỡng lúa từ cách đây 6500 năm. - 18 Gạo cháy Đồng Đậu theo Nguyễn Xuân Hiển mang nhiều đặc điểm của Nếp Cái hay lúa Sây. - Nguyen Xuan Hien: Rice remains from various archaeological sites in North and South Vietnam, In Klokke.M.J., and Thomas De Bruijn (editors), Southeast Asian Archaeology 1996, Proceedings of the 6th International Conference of the European Association of Southeast Asian Archaeologists, Leiden 2-6 September 1996, Hull, 1998, tr.33-34, bảng 3-4.. - Nghiên cứu những vết in vỏ trấu trên đồ gốm Ban Chiang (Thái Lan), Yen cũng cho rằng không có sự khác biệt lớn giữa hình thái lúa cổ và lúa cổ truyền (Douglas Yen, BanChiang Pottery and Rice, Expedition, Summer 1982, tr.51). - 19 Những vấn đề chính cần nghiên cứu trong hai trường hợp 1. - Trong các hố rác bếp này có vỏ trấu, thóc lép, thóc nảy mầm mọc rễ rồi chết, thóc nảy mầm sống, gạo cháy… về hình thái chúng có quan hệ họ hàng với nhau hay không?. - Cách thức và phương pháp nghiên cứu trong thời gian tới.