- ỨNG DỤNG PHÂN TÍCH ĐA TIÊU CHÍ HỖ TRỢ QUYẾT ĐỊNH TRONG SỬ DỤNG ÐẤT NÔNG NGHIỆP TẠI TỈNH BẠC LIÊU. - 1 Khoa Môi trường &. - 3 Học viên cao học Quản lý Đất đai, Khoa Môi trường &. - Bạc Liêu, bền vững, công cụ hỗ trợ quyết định, phân tích đa tiêu chí, sử dụng đất đai Keywords:. - Trong phát triển bền vững, việc sử dụng đất thường đòi hỏi sự thỏa hiệp giữa phát triển kinh tế và bảo vệ môi trường và công bằng xã hội. - Với những ý tưởng, giá trị và thái độ khác nhau giữa các bên liên quan tham gia, sử dụng đất chắc chắn phải tạo ra các cuộc xung đột. - Các cuộc xung đột trong sử dụng đất thể hiện giữa các loại sử dụng đất và mâu thuẫn giữa các bên liên quan. - Theo đó, việc sử dụng đất nhằm mục đích cải thiện các mô hình sử dụng đất đai, chuyển đổi cơ cấu sản xuất theo hướng bền vững, nghiên cứu được tiến hành. - sử dụng phần mềm hỗ trợ quyết định mDSS để đánh giá và đề xuất mô hình tối ưu. - Kết quả cho thấy chuyên tôm là mô hình được ưu tiên chọn lựa cao xét về tính phù hợp điều kiện tự nhiên. - Mô hình 2 vụ lúa nghiêng về môi trường, các mô hình còn lại nghiêng về. - Nghiên cứu và phát triển bền vững là mục tiêu quan trọng của các nước nông nghiệp, nhằm quản lý và sử dụng hiệu quả nguồn tài nguyên, giảm thiểu rủi ro và bảo vệ môi trường (Carte, 1989;. - Tình hình sử dụng đất đai thay đổi nhanh, phức tạp và mang tính tự phát do nông dân chạy theo sự biến động của thị trường. - Phần lớn nông dân phát triển sản xuất theo các mô hình canh tác có hiệu quả trước mắt, mặc dù chưa đảm bảo về vốn, kỹ thuật và đầu ra cho sản phẩm lâu dài, môi trường đất, nước bị xâm nhập mặn, ngập và đặc biệt trong điều kiện biến đổi khí hậu. - Trong thực tế, vấn đề quản lý và sử dụng đất đai có nhiều xu hướng khác nhau với các quan điểm và mục tiêu khác nhau về kinh tế, xã hội hoặc môi trường. - Do đó, vấn đề là làm sao cân bằng giữa các mục tiêu, thỏa mãn các lựa chọn các mô hình sử dụng đất đai phù hợp với điều kiện thực tế địa phương, sử dụng nguồn tài nguyên đất đai có hiệu quả, hợp lý và hướng tới phát triển nông nghiệp bền vững là vấn đề cấp thiết. - Để hỗ trợ có hiệu quả việc đưa ra quyết định hợp lý trong sử dụng đất đai cần áp dụng các công cụ của toán học và công nghệ thông tin (Nguyễn Khang, 2004. - Mục tiêu của nghiên cứu này nhằm ứng dụng phần mềm hỗ trợ ra quyết định sử dụng đất đai phục vụ chuyển đổi cơ cấu sản xuất nông nghiệp theo hướng đa tiêu chí là công cụ hữu hiệu giúp các nhà quản lý, hoạch định chính sách, chiến lược,…. - trong vấn đề lựa chọn mô hình theo hướng bền vững đáp ứng về kinh tế, xã hội và môi trường.. - Trong phạm vi các mô hình canh tác chính trên vùng sinh thái sản xuất nông nghiệp.. - Với tổng số 09 mô hình canh tác (3 vụ lúa, 2 vụ lúa, luân canh tôm - lúa, luân canh lúa - màu, chuyên canh màu, tôm quản canh cải tiến (QCCT) kết hợp cua cá, tôm thâm canh-bán thâm canh, tôm rừng, muối thủy sản), mỗi mô hình điều tra 30 phiếu. - tính về thực trạng điều kiện tự nhiên và kinh tế xã hội của nông dân cũng như hiện trạng sử dụng đất.. - Các công cụ PRA sử dụng như: phân tích hiệu quả, phân tích lịch sử và xu hướng, phân tích khó khăn và cơ hội, lịch thời vụ. - Sử dụng phương pháp thống kê mô tả quả phần mềm Excel để phân tích số liệu. - Sử dụng phần mềm hỗ trợ quyết định mDSS trong đánh giá lựa chọn sử dụng đất đai.. - Phần mềm hỗ trợ quyết định mDSS được sử dụng để đánh giá và đề xuất các loại hình sử dụng đất đai. - Pha Khái niệm - Xác định các yếu tố và vấn đề: Pha này cho thấy sự bắt đầu của tiến trình quyết định, luôn luôn cho phép xác định mô hình phù hợp và phân tích dữ liệu trong bối cảnh quyết định cụ thể.. - Pha Thiết kế - Xác định các tùy chọn và mô hình hóa: Các tùy chọn “có thể - đáp ứng” trong khung DPSIR – thì được xác định và các tiêu chí hữu dụng đối với giá trị hiệu suất của nó được xác định dựa trên các chỉ số cơ bản. - Các biến có liên quan trong việc tạo quyết định được tổ chức theo hình thức ma trận phân tích (Analysis Matrix, AM), có chứa các giá trị của các tiêu chí quyết định đối với các tùy chọn. - Trong pha kế tiếp, các giá trị của các chỉ số sẽ được so sánh thông qua việc chuẩn hóa và/hoặc áp dụng các hàm giá trị để thiết lập ma trận giá trị (Evaluation Matrix, EM).. - Bằng cách sử dụng kỹ thuật phân tích đa mục tiêu (Multi-Criteria Analysis, MCA), tất cả các tùy chọn được đánh giá, so sánh các đóng góp của chúng để giải quyết các tác động được quan sát được thể hiện thông qua các giá trị của các tiêu chí được lưu trữ trong EM.. - Hình 1: Thành phần và các bước thực hiện chính của Mdss Các tiêu chí được xác định và đánh giá của. - môi trường (mức độ gia tăng dịch bệnh, giảm đa dạng sinh học. - Phương pháp đánh giá/so sánh cặp dựa trên thang điểm ưu tiên (1-9), chuẩn hóa điểm đánh giá theo điều kiện kinh tế xã hội và môi trường được thực hiện theo phương pháp đánh giá đa tiêu chí của Sharifi (1996) cho từng kiểu sử dụng đất đai. - Phương pháp đánh giá đa tiêu chí (Belton, 2002) cho từng kiểu. - sử dụng đất đai được căn cứ dựa trên kết quả điều tra, phân tích các chỉ tiêu kinh tế xã hội và môi trường. - Dựa vào kết quả đầu ra của mô hình hỗ trợ quyết định, phân tích và đánh đánh giá kết quả đầu ra trong việc lựa chọn các mô hình thích nghi theo các thứ tự ưu tiên nguyên tắc quyết định SAW (SIMPLE ADDITIVE WEIGHTING) với tổng số điểm tính tổng trọng số tiêu chí theo công thức.. - tiêu chí. - 3.1 Sử dụng đất đai và cơ cấu mùa vụ của tỉnh Bạc Liêu. - Qua kết quả khảo sát hiện trạng sử dụng đất (2012) trên địa bàn tỉnh Bạc Liêu cho thấy có các kiểu sử dụng đất đai chính (Hình 3) như sau:. - Qua hiện trạng sử dụng đất đai (thống kê đất đai 1/1/2013) cho thấy đất sản xuất nông nghiệp chiếm tỷ lệ cao (90,99%) thể hiện qua các đặc trưng như: diện tích nuôi tôm tương đối lớn (46,25%) điều này cho thấy khả năng nhiễm mặn của vùng, diện tích lúa cũng khá cao (41%) và màu phát triển với diện tích nhỏ (<1. - Bên cạnh đó, có các kiểu sử dụng đất đai khác nhau bao gồm:. - Xác định các kiểu sử dụng đất chính. - Lựa chọn và thu thập số liệu các tiêu chí. - Kinh tế Xã hội Môi trường. - Phần mềm hỗ trợ quyết định (mDSS). - Thiết lập và mô hình hóa. - Kết quả phân tích đa tiêu chí. - Phân tích kết quả. - Hình 3: Các mô hình canh tác chính tại tỉnh Bạc Liêu 3.2 Các yếu tố kinh tế-xã hội-môi trường. - ảnh hưởng đến các kiểu sử dụng đất đai. - yếu tố kinh tế-xã hội-môi trường ảnh hưởng đến các kiểu sử dụng đất đai theo ý kiến của người dân sản xuất tại tỉnh Bạc Liêu. - Các giá trị của các tiêu chí được thể hiện như trong Bảng 1.. - Bảng 1: Giá trị và phân loại DPSIR* của các chỉ tiêu trong việc đánh giá mô hình. - Xã hội. - D Khả năng tự phát triển mô hình. - P Phù hợp quy hoạch sử dụng đất. - Môi trường. - Phần mềm hỗ trợ quyết định mDSS được sử dụng để đánh giá và đề xuất các mô hình sử dụng đất đai thích hợp cho tỉnh Bạc Liêu. - Lựa chọn ưu tiên các loại hình sử dụng đất đai thích hợp được dựa trên kiến thức chuyên gia gồm các nhà quản lý nông nghiệp địa phương, nông dân thực hiện các mô hình canh tác chính.. - Đáp ứng) thiết lập mô hình chuỗi DPSIR và các mối liên hệ giữa các yếu tố được thể hiện (Hình 4).. - Mô hình sau khi được thiết lập các giá trị của các chỉ tiêu (thể hiện ở Bảng 1) sẽ được nhập vào các giá trị vào ma trận phân tích (Analysis Matrix, AM) với các đơn vị khác nhau. - Các giá trị của các tiêu chí sẽ được gán trọng số tương ứng với mức độ quan trọng của chúng. - Các giá trị trọng số này sẽ được dùng để đánh giá và lựa chọn mô hình thay thế thích hợp.. - Hình 5: Giao diện chuẩn hóa số liệu trong mDSS 3.3.1 Kết quả của mô hình hóa cho việc tạo. - quyết định đa mục tiêu a. - Phân tích bền vững. - Các mô hình được đánh giá mức độ bền vững ở ba khía cạnh kinh tế, xã hội và môi trường (Hình 6). - Các mô hình đạt mức độ bền vững nhất khi các giá trị trọng số ở ba khía cạnh kinh tế, xã hội và môi trường sẽ cân bằng nhau, khi đó các thể hiện của các mô hình sẽ nằm giữa trọng tâm của tam giác bền vững. - Độ lớn của các vòng tròng thể hiện tổng giá trị của trọng số của mô hình đó.. - Theo kết quả phân tích (Hình 6) cho thấy: mô hình chuyên Tôm và chuyên Màu được xem là bền vững về kinh tế và xã hội. - Nếu mục tiêu là ưu tiên chọn các loại sử dụng đất đai mang lại hiệu quả môi trường, kết quả mô hình chọn là 2 Lúa cao hơn các mô hình còn lại. - Các mô hình khác có xu hướng nghiên về mặt bền vững xã hội.. - Xếp hạng ưu tiên của các mô hình. - Dựa vào tổng trọng số điểm của các mô hình đạt được, các mô hình sẽ được xếp hạng ưu tiên từ cao đến thấp. - Hình 7 thể hiện tổng trọng số điểm của các tiêu chí cho một mô hình và sự đóng góp trọng số điểm của mỗi tiêu chí ở mỗi mô hình. - Mỗi mô hình sẽ có những tiêu chí ảnh hưởng quan trọng khác nhau, ảnh hưởng đến việc lựa chọn mô hình sử dụng.. - Xếp hạng ưu tiên trong việc chọn lựa các mô hình thích hợp theo tổng trọng số điểm của các mô hình tại tỉnh Bạc Liêu như sau: chuyên canh tôm >. - Đối với các vùng mặn quanh năm thì các mô hình ưu tiên có thể xếp theo thứ tự: chuyên canh tôm >. - Đối với vùng nước lợ (mặn ở một số tháng trong năm) thứ tự ưu tiên các mô hình: luân canh lúa - tôm >. - Đối với vùng ngọt thứ tự ưu tiên của các mô hình: 3 vụ lúa >. - Hình 7: Biểu đồ xếp hạng các mô hình trong mDSS Bên cạnh đó, việc phân tích độ nhạy bằng. - việc so sánh cặp của các mô hình (các mô hình sẽ được lần lượt phân tích so sánh với mô hình còn lại ở tất cả các chỉ tiêu) giúp giải thích thêm kết quả của việc xếp hạng ưu tiên chọn lựa mô hình thích hợp nhất.. - Biểu đồ này sẽ được sắp từ các tiêu chí quan trọng nhất đến các tiêu chí thấp nhất. - Phần màu cam trên các thanh ngang của biểu đồ xuất hiện ở các tiêu chí mà khi thay đổi trọng số của các tiêu chí này có. - Nếu phần màu cam càng lớn, tương ứng với sự khác biệt càng lớn về xếp hạng khi thay đổi trọng số của các tiêu chí này. - Nếu trong các thanh không có phần màu cam, không tạo ra sự thay đổi vị trí xếp hạng khi thay đổi trọng số tương ứng của các tiêu chí này (Giupponi et al., 2010). - Tiêu chí về sự mặn hóa là tiêu chí quan trọng nhất trong các yếu tố khi chọn lựa mô hình ưu tiên nhất (khi thay đổi trọng số của tiêu chí này có thể làm thay đổi thứ tự xếp hạng ưu tiên của các lựa chọn mô hình).. - Điều này đồng nghĩa, việc xâm nhập mặn và độ mặn tăng lên ảnh hưởng rất nhiều đến việc chọn lựa mô hình sử dụng.. - Hình 8: Phân tích độ nhạy của các mô hình bằng so sánh cặp trong mDSS 4 KẾT LUẬN. - Các mô hình trong sản xuất thích hợp sẽ được người tạo quyết định lựa chọn dựa vào xếp hạng ưu tiên của các mô hình và tính bền vững về kinh tế, xã hội, môi trường của các mô hình và sự thích nghi về điều kiện tự nhiên. - Trong điều kiện tỉnh Bạc Liêu đã cho thấy 2 mô hình chuyên tôm và chuyên màu có hiệu quả tốt nhất, mô hình 2 lúa là mô hình có tính bền vững cao về mặt môi trường, trong khi các mô hình khác lại có hướng nghiêng về bền vững xã hội. - Yếu tố quan trọng nhất tác động làm thay đổi đến sử dụng đất là sự mặn hóa.. - Các thứ tự xếp hạng ưu tiên chọn lựa qua đánh giá đa tiêu chí: chuyên tôm >. - Mô hình mDSS có thể sử dụng trong việc hỗ trợ ra quyết định theo hướng đa mục tiêu, chọn ra các mô hình sử dụng phù hợp theo hướng bền vững với 3 tiêu chí lớn là kinh tế, xã hội và môi trường.. - Mô hình đã thể hiện mối quan hệ nhân quả chặt chẽ giữa các yếu tố, từ đó ra quyết định thỏa mãn các mục tiêu theo mong muốn, quản lý và sử dụng hiệu. - dụng đất của các cấp, đặc biệt là cấp lãnh đạo người có vai trò quyết định trong việc chọn lựa các yếu tố và trọng số điểm của các tiêu chí trong các tùy chọn sử dụng khác nhau.. - Phạm Thanh Vũ (2013), Chất lượng đất đai ảnh hưởng đến hiệu quả và tính bền vững. - các mô hình canh tác vùng ven biển Sóc Trăng và Bạc Liêu. - Roãn Ngọc Chiến (2001), Đánh giá đất đai cho việc sử dụng đất đai đa mục tiêu trong phát triển kinh tế - xã hội ở xã Trung Hiếu, huyện Vũng Liêm, tỉnh Vĩnh Long