Ngôn ngữ và nhà thơ

- Ngôn ngữ và nhà thơ Ngôn ngữ và nhà thơ.
- Đào Duy Hiệp Chất liệu của văn chương là ngôn từ.
- Mỗi nhà văn, nhà thơ đều lao động trên chất liệu đó.
- Bài viết thử bàn về bản chất của chất liệu và lao động sáng tạo của nhà thơ..
- Ngôn ngữ: Kinh Thánh kể về chuyện con cháu nhà Noé định xây một cái tháp để lên thăm lại Vườn Eden - nước Thiên đàng sung sướng ngày xưa.
- Thế là con người không còn thông cảm được với nhau và coi đó là sự trừng phạt của Chúa..
- Song, ngay cả tiếng Esperanto - ngôn ngữ nhân tạo do Zamenhof đã nghĩ ra vào năm 1887 cũng không cứu vãn được tình trạng "lộn xộn", "mất trật tự" đó.
- "Hiện tượng lẫn lộn tiếng nói diễn ra sau ý đồ xây dựng tháp Babel đánh dấu việc đa dạng hóa ngôn ngữ và do đó, truyền thống nguyên thủy cũng trở nên đa dạng.
- Đó là hệ quả của việc tâm trí con người trở nên tối tăm, khiến cho ngôn ngữ đã chuyển dần từ thống nhất thành đa dạng: đây có lẽ là một quá trình tiến hóa bình thường, chứ không chỉ là sự trừng phạt của Chúa Trời.
- Mallarmé đã viết: "Các ngôn ngữ đều không hoàn chỉnh vì là có nhiều, mà không có một ngôn ngữ tuyệt đỉnh..."[1]..
- Trong Tạp chí Người đưa tin, Unesco, số 2/1994, Peter Muhlhausler đã cho rằng: bảo tồn sự đa dạng về ngôn ngữ cũng là cách bảo tồn sự đa dạng về cách thức tri nhận thế giới.
- Người sử dụng ngôn ngữ nào thì có cách tri nhận thế giới theo ngôn ngữ đó: tiếng xứ Wales đã không phân biệt giữa xanh da trời với xanh lá cây và chỉ gọi gọn là glas "vì trong thực tế họ đã không chú ý tới sự khác nhau đó"..
- Đó là tính chất võ đoán (chủ quan) của ngôn ngữ: cùng một sự vật, hiện tượng lại được gọi khác nhau.
- Câu nói của Hugo: "Có từ như một ánh nhìn, có từ như một nụ cười"[2] là nói đến ngôn ngữ của đồng bào ông mà một người ngoại quốc dẫu rất giỏi tiếng Pháp cũng chưa chắc có được cảm thức đó.
- Ngôn ngữ - "cái sản phẩm xã hội lưu giữ trong óc mỗi người" của mỗi cộng đồng là một "con bài bắt buộc" để các thế hệ sau cứ thế mà sử dụng.
- và là "sự chấp nhận trong một tập thể", là "một cái gì người ta phải chịu chứ không phải là một quy tắc tự nguyện" [3].
- Xin lưu ý: các nhà ngôn ngữ học trên thế giới đều thống nhất: "Ngôn ngữ là một hệ thống tín hiệu, khẩu ngữ, võ đoán dùng trong các hoạt động giao tiếp của con người" [4].
- Theo đó, "ngôn ngữ" được hiểu là "lời nói" mà không phải là "chữ viết"..
- Từ đây, để tránh lầm lẫn giữa "lời" và "chữ", trong bài viết tôi sẽ thống nhất cách dùng: ngôn ngữ (language - lời nói, tiếng).
- ngôn từ (language verbal - chữ viết)..
- Nhà thơ: từ ngôn ngữ đến ngôn từ thơ.
- Nhà thơ sẽ tính sao trước "con bài bắt buộc" đó? Con đường dẫn đến bài thơ như thế nào? Bài thơ được làm bằng gì? Chúng ta đã quá quen với việc đọc bài thơ bằng văn bản chữ.
- Nhưng có bài thơ chỉ thấy chữ mà không có thơ.
- và ngược lại, có bài thơ "không có chữ" hay ta quên mất chữ mà lại rất thơ đã khiến ta phải đặt lại vấn đề sáng tạo thơ..
- Bi kịch thứ nhất của nhà thơ: vật chất hóa "tiếng lòng".
- Mọi bài thơ về tình yêu đều chỉ gói gọn trong một câu: "Anh yêu em" (Jacobson).
- Nhưng không bài nào giống bài nào do "tiếng lòng" của riêng mỗi nhà thơ trước đối tượng yêu.
- Nói "tiếng lòng" là bao gồm nhiều thứ, trong đó, "tức cảnh sinh tình" là một động lực: một cơn gió thu se lạnh, một tiếng còi tàu, một sớm mùa đông, một ánh mắt, một nụ cười thoáng gặp, một bài hát xưa cũ.
- Đã có nhiều "Mùa thu" đi vào trong thơ, nhưng "ngữ pháp" của "tiếng lòng" mỗi nhà thơ không giống nhau nên ta đã có những bài thơ thu khác nhau..
- Song giữa việc xúc động của "tiếng lòng" với việc "vật chất hóa" nó ra trên trang giấy là hai chuyện khác nhau.
- Sắp xếp "tiếng lòng" như thế nào cho hay, cho du dương hay có vần điệu để có được "cái thú được nghe lời mình nói" là một việc làm nhọc lòng, nhưng tự nguyện..
- Thơ là tự giác.
- Không ai bắt nhà thơ ngồi vào bàn gửi gắm tâm sự của mình.
- "Tiếng lòng" giống như những sợi tơ lóng lánh sẽ theo ngòi bút chảy xuống trang giấy "bện" thành các con chữ.
- Ngôn từ thơ "photo" lại "tiếng lòng" của nhà thơ..
- Ai đã sáng tác đều đã có những lúc chập chờn, mộng mị giữa "tiếng lòng" xôn xao với con chữ như lửa với gió: cả hai đều không cầm nắm được.
- Nhà thơ phải làm mới ngôn từ để không bị sáo, rỗng, mòn.
- Giờ đây nhà thơ sẽ rất ít dùng "tình xuân", "chiều mộng", "cõi đời", "xuân hồng", "giọt lệ", "giọt châu", "nét thu", "mắt nhung.
- Vấn đề thời gian đã nằm ngay trong ngôn ngữ.
- Nhà thơ phải vượt lên thời gian để lao động thơ..
- Bi kịch thứ hai của nhà thơ: lao động ngôn từ.
- Nhà thơ phải tạo ra từ ngôn ngữ chung một thứ "phương ngữ" mang dấu ấn, "thương hiệu" riêng.
- Thơ vốn được coi là "một ngôn ngữ bí mật", nhà thơ lao động trên sự bí mật đó.
- Cái "ngu dại" của nhà thơ chính là ở công việc lao động khổ sai này: anh ta đã không chịu "ăn sẵn" tiếng nói đã tiếp thu từ các thế hệ trước, mà lại đi tìm cách biểu đạt khác, võ đoán về cùng một vấn đề..
- Ngôn ngữ được "nâng cấp" trở thành ngôn từ thơ..
- Nhà thơ "nhặt" tiếng nói thông tục, hằng ngày đặt cạnh nhau: nhìn nắng anh ta không sợ nhức đầu hay đen da mà lại thấy là "nắng thủy tinh", "vàng bay trong nắng", "đất thêu nắng", "nắng tưới", tôi còn thấy ở Đà Lạt có "nắng lạnh.
- nhìn buổi chiều nhà thơ thấy "chiều lỡ thì", "chiều mồ côi".
- nhìn mưa, nhà thơ thấy "mưa ái phi", "mưa sành sứ", "mưa hoa nhài.
- Khi lựa chọn những nắng, chiều, sương, mưa để kết hợp với các từ khác thì bỗng nhiên tính võ đoán - "con bài bắt buộc" của ngôn ngữ - bị phá vỡ, bị rơi vào thế tùy tiện, không còn nét nghĩa "nhất thành bất biến" nguyên trạng nữa.
- Nhà thơ là người viết đè một ngôn từ khác lên tiếng nói sẵn có của cộng đồng: cái bóng mờ ở hậu cảnh là bản ngữ - ngôn ngữ giao tiếp hằng ngày, nôm na.
- Anh ta phải lao động cật lực mới mong có được ngôn từ mới cho thơ trong những kết hợp "siêu hình" giữa các từ ngữ.
- Chỉ có người lao động khổ sai với nó mới hưởng thụ được hết vị ngọt ngào và cay đắng mà nó đem lại.
- "Chơi với từ không phải là một lạc thú vớ vẩn, mà là cả một hội hè của trí tuệ, bởi vì có ngôn ngữ mới, ta có những tri thức mới"[6]..
- Bài thơ: Khó gọi đích danh: Thơ là gì? Nhưng tham vọng của con người lại là đi tìm cái không thể nắm bắt được đó.
- "Thơ là sự phân vân giữa âm và nghĩa" (P.Valéry).
- "Thơ là ngôn ngữ trong chức năng thẩm mỹ của nó" (Jacobson).
- làm thơ là "gán ý nghĩa và nhiệt tình cho những vật vô tri vô giác và là một đặc tính của nhi đồng" (Vico).
- "Làm thơ là nói để được cái thú nghe lời mình nói.
- Yêu thơ là yêu những lời nói đẹp".
- "Thơ là ngôn ngữ tự lấy mình làm cứu cánh.
- Chính định nghĩa của Sartre đã tôn vinh nhà thơ - người sánh vai với Chúa sáng tạo ra ngôn ngữ..
- Mỗi bài thơ hay đều đề nghị một định nghĩa.
- Vẻ đẹp của thơ là tự trị, không chia sẻ.
- Nếu coi mỗi bài thơ là một từ vựng (vocabulaire.
- cái biểu đạt để định danh cái được biểu đạt thì tính cách võ đoán của mỗi "từ vựng-thơ" đó là tùy thuộc vào "tiếng lòng" (chủ quan) của nhà thơ.
- Có bao nhiêu nhà thơ thì có bấy bài thơ về tình yêu, chiến tranh, tổ quốc, mùa thu, lòng yêu nước.
- bấy nhiêu sự võ đoán phong phú, đa dạng như trên 2500 ngôn ngữ trên hành tinh này..
- Mỗi bài thơ hay là một định nghĩa cho thơ..
- "Ngữ pháp-tiếng lòng" cùng với văn hóa của nhà thơ làm nên "giọng" hay "phong cách" (style) riêng.
- Đến lượt mình, vốn văn hóa, sự trải nghiệm tác động trở lại cấu trúc "tiếng lòng" của nhà thơ như con đường của "chữ" với người "quân tử" bên trên.
- Các nhà thơ lớn trên thế giới đều là những con người của "giọng" độc đáo trên cái nền văn hóa sâu sắc, đa diện..
- Nhà thơ "nói chí" của mình bằng tuyệt tác thơ.
- Mỗi tuyệt tác thơ là một niềm trân trọng tiếng nói dân tộc.
- Cùng một đề tài, chẳng hạn yêu nước, mỗi nhà thơ có cách diễn đạt khác nhau.
- Cùng về người con gái Sông Hương: ở Lời kĩ nữ nhà thơ nhập vào hồn cô gái để than thở: "Em sợ lắm.
- còn ở Tiếng hát sông Hương nhà thơ đối thoại cùng nàng rồi hứa hẹn: "Ngày mai.
- Và thơ hay mỗi ngày, bất kể ở đâu, đều đang được các nhà thơ nỗ lực đổi thay qua lao động sáng tạo.
- Từ đó, mà ngôn ngữ và hồn dân tộc hiện ra..
- Bài thơ được làm bằng lời.
- Qua "tiếng lòng" của nhà thơ ngôn ngữ được cấu trúc lại để tạo thành ngôn từ mới, đẹp, sâu xa và triết lý..
- Mục từ Ngôn ngữ..
- [2] Dẫn theo Nguyễn Phan Cảnh, "Ngôn ngữ thơ", Nxb.
- [3] Ferdinand de Saussure, "Giáo trình ngôn ngữ học đại cương", Nxb.
- [4] Lưu Thuận Thanh, "Các trường phái ngôn ngữ học phương Tây", Nxb.
- Lao động - Trường Đại học ngoại ngữ Hà Nội, 2004, Đào Hà Ninh dịch, tr.7..
- [7] Các nhà thơ sẽ bỏ qua cho người viết vì đã không ghi tên tác giả sau các trích dẫn thơ trong bài viết này