- PHỤC TRANG TRUYỀN THỐNG Ở LÀNG CỔ ĐƯỜNG LÂM:. - Phan Hải Linh * Làng c ổ Đường Lâm nằm trên vùng gò đồi phía tây thành phố Sơn Tây, Hà N ội. - Đây vốn là khu vực làng Mía, thu ộc lưu vực sông Hồng, từ xưa đã phát tri ển nghề trồng lúa nước, trồng mía, trồng dâu, nuôi t ằm dệt vải… Đường Lâm ngày nay g ồm 9 làng, trong đó 5 làng Mông Phụ, Cam Th ịnh, Đông Sàng, Đoài Giáp và Cam Lâm còn lưu lại nhiều công trình kiến trúc, tôn giáo có giá tr ị và các phong tục sinh ho ạt truyền thống của làng nông nghiệp đồng bằng Bắc bộ. - Năm 2005, Đường Lâm tr ở thành làng cổ đầu tiên ở Việt Nam được x ếp hạng Di sản văn hoá Quốc gia. - kh ảo sát, tọa đàm về trang phục của cư dân làng cổ Đường Lâm. - Ph ục trang truyền thống ở Đường Lâm có thể chia thành hai lo ại là trang phục (như y ếm, áo cánh, váy, quần chân què, áo t ứ thân, năm thân, áo the…) và ph ụ trang (từ khăn. - Hình 1: Phục trang lao động truyền thống của phụ nữ (Bà Hoàng Thị Bột, 88t,x.Giữa,. - Hình 2: Sơ đồ và kích thước yếm cổ xây. - Y ếm : Là trang ph ục truyền thống phổ biến của phụ nữ. - Người phụ nữ xưa thường tự cắt may yếm. - Các c ụ bà trên 70 tuổi ở Đường Lâm hi ện nay đều mặc yếm và có th ể hướng dẫn tường tận về cách may y ếm.. - Theo l ời kể của các cụ bà Phan Th ị Dân (80 tuổi, xóm S ải, thôn Mông Phụ),. - Yếm cổ tròn còn gọi là yếm cổ xây (Hình 2) 3 . - Phụ nữ có gia đình, người có tuổi hay mặc yếm cổ xây. - Áo cánh: Là lo ại áo phổ biến của người dân lao động. - Áo cánh được may bằng vải thô, ph ổ biến là các màu trắng, nâu hoặc đen. - Người Đường Lâm thường may áo ở chợ Mía ho ặc mua vải về tự cắt may.. - Hình 4: Sơ đồ và kích thước áo cánh cổ tròn Hình 3: Sơ đồ và kích thước yếm cổ xẻ. - Phụ nữ có con thường mặc áo cổ thìa, th ắt bằng dây lưng, không cài cúc để tiện cho con bú.. - Qu ần: Là lo ại trang phục lao động phổ biến. - Người Đường Lâm trước đây thường mài củ nâu lấy nước đem nhúng vải mộc vào nhuộm.. - được nhuộm bằng phương pháp này gọi là “vải chít bùn”.. - Theo ông Ki ều Văn Quỳnh (85 tuổi, xóm Giữa, Cam Lâm), bà Hà Thị Vin (71 tu ổi, xóm Hậu, Mông Phụ), thì trước năm 1945 phụ nữ vùng Đường Lâm chủ yếu mặc váy 4 b ức hay váy 5 bức 5 , nam gi ới đóng khố hay mặc quần. - Sau đó phụ nữ cũng bỏ váy m ặc quần cho tiện. - Quần không cắt theo từng ống và ghép ở giữa mà ghép lệch nên được gọi là “quần chân què”. - Những chi ếc quần chân què còn lại ở Đường Lâm hi ện nay đều là loại sau này đã may c ạp để lồng dải rút. - Người Đường Lâm có câu. - Áo t ứ thân, áo năm thân : Là lo ại áo truy ền thống của phụ nữ. - Hình 5: Sơ đồ và kích thước quần chân què. - Hi ện nay ở Đường Lâm chỉ còn một vài cụ già giữ được áo tứ thân (Hình 6). - Do hạn chế của khổ vải truy ền thống nên mỗi vạt được ghép bằng hai mảnh vải, gọi là hai thân. - Đây là những yếu tố đặc trưng trong trang phục cư dân phương Nam trước khi có ảnh hưởng văn hoá phương Bắc. - Tay áo nối như áo cánh.. - Theo nhà nghiên c ứu Trịnh Bách, áo năm thân xuất hiện muộn, khoảng thế kỉ XVIII, v ới tên gọi ban đầu là “áo dài Kinh”. - Các cụ già trên 70 tuổi ở Đường Lâm đều có áo dài năm thân để mặc vào các dịp lễ hội.. - Áo năm thân có cấu trúc gần với áo dài ngày nay, nhưng kích thước rộng. - Quanh cổ có lớp lót gọi là lá sen, bản r ộng khoảng 5cm. - Áo mớ của phụ nữ g ồm nhiều lớp áo tứ thân. - hay năm thân được may bằng các chất liệu nhẹ như vải lụa, chồi, lĩnh, nhiễu. - Hiện nay ở Đường Lâm có rất ít cụ già còn gi ữ áo mớ.. - Theo bà Phan Th ị Bét (88 tuổi, xóm Sải, Mông Phụ), ông Nguyễn Văn Lưu (83 tu ổi, xóm Giang, Mông Phụ) cô dâu ngày xưa thường mặc ngoài yếm trắng hai ba lớp áo m ớ, nên gọi là mớ hai, mớ ba. - Áo the: Là áo năm thân của nam giới mặc trong dịp lễ hội. - Cổ áo the cao khoảng 1,5-2cm, quanh cổ có lớp lót lá sen như áo năm thân. - Hình 7: Sơ đồ và kích thước áo năm thân. - Khăn đội đầu: Khăn là phụ trang không thể thiếu cùng với trang phục. - Các cụ bà ở Đường Lâm đều có khăn vấn (gồm khăn độn, dây buộc, ghim và khăn quấn) và khăn vuông, còn các c ụ ông khi đi lễ không quên đội khăn xếp hay khăn lượt.. - Các cô gái trẻ thường để thừa m ột lọn tóc thả bên làm duyên, gọi là tóc đuôi gà.. - Khăn xếp của các cụ ông làm bằng vải thâm hoặc lụa, tơ tằm hay nhiễu hoa, màu đen. - Các cụ ông xưa thường búi tó và đội khăn lượt hoặc khăn xếp khi ra đường hoặc dự lễ hội.. - Khăn dải yếm, ruột tượng: Các c ụ bà ở Đường Lâm khi mặc áo dài năm thân thường không cài cúc mà thắt ở lưng bằng khăn dải yếm hay ruột tượng. - Răng đen và tục ăn trầu: Đến Đường. - Lâm ngày nay v ẫn còn có thể gặp nhiều cụ già khoảng 70 tuổi nhuộm răng đen. - Các c ụ ông trên 70 tuổi không nhuộm răng nhưng vẫn ăn trầu. - T ục nhuộm răng đen vốn phổ biến ở miền Bắc và miền Trung Việt Nam từ thời c ổ đại. - Nhiều người cho rằng tục nhuộm răng đen ở nước ta có quan hệ mật thiết với t ục ăn trầu. - Tuy nhiên không thể đồng nhất việc ăn trầu với nhuộm răng đen 9 . - Trên cơ s ở phỏng vấn các cụ Hà Thị Vin (71 tuổi, xóm Hậu, Mông Phụ), Nguyễn Thị Dần (80 tu ổi, xóm Sải, Mông Phụ), Trương Thị Nồng (84 tuổi, xóm Sải, Cam Thịnh), có thể hình dung v ề tục nhuộm răng đen ở vùng này như sau: Trước kia, các cô gái khoảng 12-13 tu ổi đều nhuộm răng đen. - Nhuộm răng được tiến hành theo 4 bước. - Bước hai là nhuộm răng đỏ, kéo dài khoảng 10 ngày.. - Bước này còn được gọi là đánh bóng răng. - Sau khoảng 1 tháng nhuộm như vậy sẽ được hàm răng đen láy.. - Vi ệc ăn trầu giúp cho hàm răng đen càng trở nên đen bóng. - Ở Đường Lâm hiện nay còn tr ồng nhiều trầu nhưng rất ít cau. - Các cụ bà thường dự trữ cau bằng cách bổ nhỏ và phơi khô. - Khi ăn, các cụ cắt lá tr ầu làm ba, quệt vôi lên rồi kẹp vào một miếng cau bổ ba hay bổ tư, thêm miếng rễ đắng (vỏ) bằng đầu ngón tay cho vào miệng nhai dập. - Vào dịp lễ hội, các cô gái Đường Lâm vẫn tỉa lá trầu thành hình cánh phượng để têm mời khách.. - Trên đây là những nét chính về phục trang truyền thống đang được bảo tồn tại làng c ổ Đường Lâm. - Những nét văn hoá này tuy không đập vào mắt du khách như các di s ản kiến trúc, tôn giáo, nhưng là những giá trị văn hoá không thể thiếu của một làng nông nghi ệp Việt Nam truyền thống và đang bị mai một nhanh chóng. - Trước nguy cơ đó, ngày nhóm công tác của Cục di sản đã kết hợp với trường Đại học nữ Showa, Nh ật Bản, tổ chức workshop giới thiệu kết quả nghiên cứu bước đầu về phục trang truy ền thống cho dân làng Đường Lâm. - Tiếp đó, ngày một cuộc triển lãm nh ỏ đã được tổ chức tại nhà thờ họ Phan, làng Mông Phụ, giới thiệu cho dân làng và đại diện UNESCO, đại diện các cơ quan nghiên cứu của Việt Nam và Nhật Bản về nh ững phục trang truyền thống đang được lưu giữ ở Đường Lâm. - Trên cơ sở các hoạt động trên, chúng tôi nhận thấy, để bảo tồn phục trang truyền thống ở Đường Lâm, cần tích c ực tiến hành các hoạt động sau:. - Tuyên truy ền để người dân có ý thức giữ gìn, không vứt, đốt bỏ, chôn trang ph ục theo các cụ già hay mua bán trang phục cổ. - Ti ếp tục nghiên cứu một cách tổng thể về trang phục cổ: đo vẽ, tìm hiểu về chất li ệu vải, cách dệt, nhuộm, cắt may, cách sử dụng… đối với từng loại trang phục.. - Nghiên c ứu so sánh với trang phục của các dân tộc hay các nước.. - Lập phòng trưng bày ho ặc bảo tàng trưng bày trang phục cổ trong làng.. - T ạo điều kiện để các nghệ nhân địa phương có khả năng lưu truyền kĩ thuật dệt, nhu ộm và may trang phục cổ.. - T ổ chức trưng bày về phục trang truyền thống của nông thôn tại các bảo tàng như Bảo tàng Dân tộc học để tuyên truyền, nâng cao ý thức bảo tồn phục trang truyền th ống. - Phát huy giá tr ị và kết quả nghiên cứu về phục trang cổ của nông dân trong việc s ử dụng vào các hình thức sân khấu, phim lịch sử, hoạt hình lịch sử…. - 1 Trong ph ục trang truyền thống còn mảng phục trang sử dụng trong các nghi lễ tôn giáo, trang phục biểu diễn trong l ễ hội, nhưng không nằm trong phạm vi của bài viết này.. - 2 Kh ổ vải truyền thống khoảng 30-40cm. - 3 Trường Đại học nữ Showa: “Báo cáo điều tra làng Đường Lâm tỉnh Hà Tây”, số 11/2006, tr.155. - 5 Váy may b ằng 4 vuông vải, dài quá đầy gối gọi là váy 4 bức. - Váy may bằng 5 vuông vải, dài đến gót gọi là váy 5 b ức. - Hai loại váy này hiện nay không còn ở Đường Lâm nên chúng tôi không trình bày kĩ trong bài viết này.. - 8 Người Trung Quốc xưa có câu: “Nhân đạo giả dĩ hữu vi tôn”, không chỉ nói về việc người biết đạo phải coi tr ọng bên phải, mà còn ảnh hưởng đến cấu trúc trang phục lấy vạt phải phủ lên vạt trái.. - 9 Chúng tôi đã công bố nghiên cứu về tục nhuộm răng đen ở Việt Nam trong bài “Tục nhuộm răng đen – so sánh Vi ệt Nam và Nhật Bản”, Tạp chí Dân tộc học, số 102 năm 1999, tr