- Khai quật Khu di tích Trung tâm Hoàng thành Thăng Long. - giá trị cơ bản nhất của khu di tích: Đó là việc lưu giữ một hệ thống dấu tích kiến trúc phong phú, đa dạng và phát triển liên tục suốt hơn 1000 năm. - Dưới đây chúng tôi sẽ giới thiệu tổng quát về các dấu tích kiến trúc qua các thời kỳ lịch sử:. - Di tích kiến trúc. - Kiến trúc thời Đại La đều là các công trình có bộ khung chịu lực bằng gỗ, mái lợp ngói màu xám. - Đặc điểm quan trọng và đáng lưu ý nhất của kiến trúc thời kỳ này là nhà dài, có nhiều gian, kết cấu bộ khung gồm 2 hoặc 3 hàng cột. - hay "kiến trúc cột âm".. - Các cột âm trong kiến trúc thời Đại La có nhiều kích cỡ khác nhau. - Phát hiện quan trọng này có ý nghĩa lớn trong việc nghiên cứu lịch sử kiến trúc gỗ truyền thống ở Việt Nam, cũng như lịch sử kiến trúc gỗ truyền thống trong khu vực Đông Nam Á và Đông Bắc Á đương thời. - Tại di tích Ăngko (Campuchia, thế kỷ XII - XIV), các nhà khảo cổ học Pháp cũng tìm thấy những công trình kiến trúc gỗ chôn cột tương tự nằm sâu dưới tầng đất của các đền thờ được xây dựng hoàn toàn bằng đá.. - Trong số nền móng kiến trúc nói trên, tại khu vực Tây Nam đã tìm thấy gần như nguyên vẹn mặt bằng một công trình kiến trúc hình chữ T có mặt nền được lát. - Bằng chứng hiếm hoi này minh chứng rằng, nền của các công trình kiến trúc thời Đại La đều được xây dựng rất công phu.. - Sự phong phú, đa dạng các loại ngói tìm được tại đây cho thấy, mái của các công trình kiến trúc gỗ thời Đại La đều phổ biến được lợp bằng loại ngói âm dương. - Đặc điểm quan trọng cần lưu ý là các loại vật liệu kiến trúc của thời kỳ này chủ yếu là được làm bằng loại đất màu xám đen, hoa văn được tạo bằng khuôn in và có độ nung khá cao. - Các công trình kiến trúc trong Hoàng cung Nara (Nhật Bản, thế kỷ VIII), Silla (Hàn Quốc, thế kỷ VII - IX) rất phổ biến loại ngói này.. - Di tích cống nước. - Những cống nước này chủ yếu được xây dựng bằng gạch màu xám. - Đáng lưu ý nữa là, lần đầu tiên đã tìm thấy một hệ thống cống nước lớn được xây dựng theo kỹ thuật kè cừ bằng gỗ, phản ánh trình độ xây dựng rất cao và cách ứng xử môi trường rất linh hoạt.. - Di tích giếng nước. - Các giếng nước này đều thuộc loại giếng tròn, được xây dựng rất sâu và kiên cố bằng các loại gạch, ngói xám. - Kỹ thuật xây dựng cơ bản theo kỹ thuật truyền thống Trung Hoa.. - Tóm lại, bằng chứng của khảo cổ học tại khu di tích 18 Hoàng Diệu cho thấy rõ các công trình kiến trúc thời Đại La từng được xây dựng quy mô, kiên cố và có lịch sử phát triển liên tục trong suốt gần 2 thế kỷ.. - Việc tìm thấy quần thể di tích kiến trúc thời Đại La nằm dưới tầng văn hoá thời Lý không những góp phần xác định rõ thành Thăng Long được xây dựng đúng vị trí của toà thành Đại La cũ, trên cơ tầng văn hoá của lỵ sở An Nam đô hộ phủ thời thuộc Đường và Kinh phủ thời Đinh - Tiền Lê mà còn khẳng định lịch sử phát triển liên tục không hề đứt đoạn của vùng đất Thăng Long - Hà Nội trong suốt hơn 1000 năm lịch sử.. - Trong cùng độ sâu của tầng văn hoá Đại La, 13 dấu tích nền móng của các công trình kiến trúc gỗ thời Đinh - Tiền Lê lần đầu tiên cũng được tìm thấy đã chứng thực những ghi chép của sử cũ về lỵ sở lớn của nhà Đinh (thường được sử gọi là Kinh phủ) ở vùng Hà Nội khi Việt Nam đã hoàn toàn độc lập.. - Mặc dù các công trình kiến trúc thời Đinh - Tiền Lê có quy mô nhỏ, cũng đều thuộc. - "kiến trúc cột âm", nhưng về cấu trúc mặt bằng và kỹ thuật xây dựng nó có nhiều đặc điểm rất độc đáo, khác hẳn với kiến trúc thời Đại La như:. - Mặt bằng kiến trúc Đinh - Tiền Lê gồm có 2 loại: hình vuông (quy mô nhỏ) và hình chữ nhật (quy mô lớn hơn). - Mặt bằng kiến trúc hình vuông dường như chưa tìm thấy ở thời Đại La, nhưng lại khá phổ biến ở thời Đinh - Tiền Lê. - Đặc điểm quan trọng và đáng lưu ý hơn là trong mặt bằng của kiến trúc thời này có loại có hệ thống móng trụ ở hai đầu hồi được đặt lệch chéo so với hàng cột trong lòng nhà khoảng 15 - 25 o . - Mặt bằng xây dựng này hoàn toàn khác biệt so với kiến trúc thời Đại La nói trên, nhưng lại có những điểm khá giống với kiến trúc gỗ ở Nhật Bản thời Nara. - Bản vẽ mặt bằng hiện trạng kiến trúc thời Đinh - Tiền Lê. - Đây là kỹ thuật phổ biến, mang đặc trưng rất riêng biệt của kiến trúc thời Đinh - Tiền Lê. - Tại khu vực khai quật phía Tây Nam, các nhà khảo cổ cũng đã tìm thấy nhiều loại ngói âm dương và loại ngói úp nóc trang trí tượng uyên ương hay quầng sáng được làm từ đất sét màu đỏ, tương tự như di tích Cố đô Hoa Lư, cho thấy các kiến trúc gỗ thời Đinh - Tiền Lê ở Thăng Long cũng đều được lợp ngói và trang trí khá cầu kỳ.. - Có thể nói, việc phát hiện hàng loạt dấu tích nền móng kiến trúc thời Đinh - Tiền Lê trong cùng tầng văn hoá thời Đại La là hình ảnh phản chiếu về sự tiếp nối lịch sử cũng như sự phát triển và biến đổi rõ nét trong quy hoạch đô thị, kỹ thuật xây dựng công trình trong khu di sản, từ thế kỷ VIII - X.. - Quy hoạch kiến trúc. - Để đánh giá khoa học về quy hoạch mặt bằng kiến trúc thời Lý nói riêng, của quần thể dấu tích kiến trúc trong khu di tích khảo cổ học Hoàng thành Thăng Long tại 18 Hoàng Diệu nói chung, từ năm Viện Khảo cổ học đã hợp tác với các chuyên gia Nhật Bản tiến hành công tác đưa hệ lưới toạ độ quốc gia vào khu di tích theo quy chuẩn quốc tế, gọi là lưới toạ độ Hoàng thành Thăng Long. - Trên cơ sở lưới toạ độ, các di tích kiến trúc trong khu di tích đã được nghiên cứu đánh giá về phương vị nhằm tìm hiểu về quy hoạch mặt bằng không gian kiến trúc.. - Khu di tích đã tìm thấy một quần thể phong phú, đa dạng các loại hình nền móng công trình kiến trúc gỗ thời Lý nằm phân bố theo chiều dọc (Bắc - Nam) hoặc chiều ngang (Đông - Tây), được thiết kế xây dựng trong một phạm vi rộng, với quy mô lớn và mang tính kiên cố. - kiến trúc đó đều có sự thống nhất rất cao về phương vị, nó luôn luôn nằm song song hoặc trùng khớp với phương vị của lưới toạ độ Hoàng thành Thăng Long, chính xác Bắc lệch Đông khoảng 4 hoặc 5 o . - Các công trình kiến trúc Lý từng được quy hoạch rất bài bản, quy chuẩn trước khi xây dựng. - Đây là một trong những thành tựu khoa học quan trọng nhất của Vương triều Lý trong việc quy hoạch xây dựng Kinh thành Thăng Long.. - Loại hình và quy mô kiến trúc. - Mặt bằng kiến trúc thời Lý rất đa dạng, gồm mặt bằng hình chữ nhật, hình vuông, hình lục giác và bát giác. - Trong đó, mặt bằng kiến trúc hình chữ nhật là loại hình phổ biến và đa dạng nhất. - Kết quả nghiên cứu mới nhất gần đây qua việc hệ thống hoá và phân định mặt bằng cho thấy về hình thái và kết cấu kiến trúc loại này gồm có: kiến trúc hành lang 3 hành cột, kiến trúc nhà dài có 2, 3, 4 hoặc 6 hàng cột, kiến trúc quy mô lớn có 7 hàng cột, ngoài ra còn có các loại kiến trúc cổng với quy mô to nhỏ, khác nhau. - Ngoài các loại hình kiến trúc này, trong khu di tích, các nhà khảo cổ còn tìm thấy loại hình kiến trúc rất đặc biệt có 4 cột kép, móng trụ lớn và dài hình chữ nhật. - Hình dáng mặt bằng của kiến trúc này gần vuông, quy mô tuy nhỏ nhưng kết cấu vững chắc cho thấy có nhiều tầng mái. - Điều đáng nói hơn là trong số nền móng các kiến trúc nói đến ở đây, xung quanh nhiều công trình được xây dựng hệ thống đường cống nước hoặc đường đi hay những giếng nước, phản ánh trình độ kỹ thuật xây dựng, cách xử lý môi trường và chức năng của những công trình đó có sự liên quan đến đời sống sinh hoạt hàng ngày.. - Số đo bước gian kiến trúc gỗ thời Lý có chiều rộng phổ biến là 5,7m, kiến trúc lớn thì bước gian rộng hơn 6,0m. - Phát hiện gần đây tại khu vực tây nam đã tìm thấy 09 di tích kiến trúc kết cấu hai hàng cột có bước gian rộng trung bình từ 6,0m đến 7,5m. - Đặc điểm cần lưu ý ở đây là kích thước của kiến trúc đều rất chuẩn mực, tất cả các số đo chiều dài, chiều rộng lòng nhà, bước gian, khoảng cách cột.... - Một phát hiện mới quan trọng đối với nhận thức kiến trúc Thăng Long thời Lý: Đó là phát hiện hệ thống móng tường bao. - Phát hiện này cho thấy rằng, xung quanh các công trình kiến trúc thường được kép kín bởi hệ thống hành lang hoặc tường bao quanh khuôn viên. - Khu vực phía đông nam của bức tường này đã tìm thấy tổ hợp công trình kiến trúc có quy mô rất lớn, gồm một kiến trúc hành lang dài có 3 hàng cột, diện tích xuất. - Mặt bằng một khuôn viên kiến trúc ở khu vực phía tây nam (khu vực bên trong chưa khai quật). - lộ 831m 2 , một công trình kiến trúc lớn có kết cấu 7 hàng cột, đã xuất lộ trong diện tích 570m 2 . - Theo tính toán của chúng tôi thì công trình kiến trúc này khả năng có 11 gian và diện tích công trình khoảng trên 2.300m 2 . - Dựa vào sự kiên cố và quy mô lớn của hệ thống móng trụ, kiến trúc này được xác định là có nhiều tầng mái.. - Kỹ thuật xây dựng nền móng. - Việc nghiên cứu nhận diện mặt bằng, quy mô và cấu trúc của các di tích kiến trúc cung điện, lầu gác thời Lý trong khu di tích Hoàng thành Thăng Long chủ yếu dựa vào dấu tích của các móng nền kiến trúc và móng trụ. - Do yêu cầu cao trong xây dựng các công trình kiến trúc gỗ có quy mô to lớn, với bộ khung gỗ và bộ mái lợp bằng các loại ngói có trọng tải lớn nằm trên nền đất phù sa sông Hồng cổ có sức chịu lực yếu, nên thời Lý đã sáng tạo và hoàn chỉnh kỹ thuật xây dựng hệ thống móng nền và móng trụ có kết cấu rất vững chắc.. - Kỹ thuật xây dựng nền móng kiến trúc thời Lý được thực hiện theo quy trình sau:. - Đáng lưu ý hơn là tại khu di tích Hoàng thành Thăng Long còn tìm thấy những công trình kiến trúc gỗ kết hợp nhuần nhuyễn hai truyền thống kỹ thuật “cột âm” và “cột dương”. - Những công trình kiến trúc này đều chủ yếu nằm ở khu vực phía bắc, khu vực liên quan đến sinh hoạt của Hoàng gia. - Việc xây dựng cột âm xung quanh hệ thống cột dương được các nhà khảo cổ học Việt Nam và Nhật Bản đánh giá là hiện tượng đặc biệt, vì thông thường như ở Nara - Nhật Bản, các công trình kiến trúc thường được xây dựng theo một kỹ thuật thống nhất, cụ thể nếu là kiến trúc cột âm thì hoàn toàn là cột âm không có cột dương và ngược lại.. - Cũng giống như kiến trúc cung điện thời Minh - Thanh ở Cố Cung (Bắc Kinh, Trung Quốc), cung điện Changdeokgung (Seoul, Hàn Quốc) hay Nara - Nhật Bản, các công trình kiến trúc gỗ "cột dương". - Ở Thăng Long thời Lý có một số loại tảng khác nhau trong đó có loại có những đặc trưng rất riêng, xung quanh các chân tảng đều chạm nổi tạo văn cánh sen với đường nét tinh tế, mềm mại, phản ánh mỹ thuật trong trang trí kiến trúc Lý rất cầu kỳ.. - Ngói lợp kiến trúc thời Lý chủ yếu là ngói âm dương và ngói mũi sen.. - Có lẽ, vẻ đẹp, sự hoành tráng và tính độc đáo của các công trình kiến trúc thời Lý được nhận thấy rõ ràng nhất qua các loại hình vật liệu trên mái các cung điện đương thời.. - Như vậy, qua đôi dòng phân tích nêu trên cho thấy, khu di tích Hoàng thành Thăng Long tại 18 Hoàng Diệu đã phát hiện được một quần thể gồm nhiều loại hình di tích kiến trúc cung điện, lầu gác thời Lý được bố trí thành nhiều tầng nhiều lớp, với các toà ngang dãy dọc rất quy chuẩn, khoa học và bộ mái được trang trí rất cầu kỳ, đẹp đẽ. - Đây là những bằng chứng sinh động phản chiếu trình độ khoa học cao của Vương triều Lý trong quy hoạch đô thị, kỹ thuật xây dựng và nghệ thuật trang trí kiến trúc.. - Sự xuất hiện kỹ thuật gia cố móng trụ sỏi có quy mô lớn và kiên cố, cùng những bước tiến trong quy hoạch mặt bằng với sự quy chuẩn về phương vị, về thước đo hay việc sáng chế ra những loại ngói và phù điêu trang trí trên mái cung điện mang sắc thái độc đáo, riêng biệt của kiến trúc Việt Nam đã phản ánh sự cống hiến quan trọng của nghệ thuật kiến trúc Lý trong lịch sử nghệ thuật kiến trúc Việt Nam.. - Những nghiên cứu phân tích của các nhà khảo cổ học Việt Nam năm 2009 đã đưa ra nhận xét quan trọng rằng: Giai đoạn đầu triều đại Trần (thế kỷ XIII) về cơ bản được kế thừa và tái sử dụng phần lớn các công trình kiến trúc Lý. - 20 di tích được phát hiện trong khu khai quật, bao gồm: 07 di tích nền móng kiến trúc, 09 dấu tích móng tường bao, 02 giếng nước và 02 cống nước chủ yếu được xây dựng vào giai đoạn quy hoạch mới.. - Và, mặc dù đã bị san bạt rất nhiều khi nhà Lê quy hoạch xây dựng Kinh thành Thăng Long vào đầu thế kỷ XV, nhưng những phần còn lại cho thấy, thời Trần đã xây dựng nhiều công trình kiến trúc có quy mô to lớn và về kỹ thuật, nghệ thuật trang trí kiến trúc cung điện cơ bản có sự kế thừa xuất sắc truyền thống văn hoá Lý. - Đáng lưu ý là thời kỳ này xây dựng rất nhiều hệ thống tường bao kiên cố bằng gạch bao bọc khuôn viên các cung điện. - trình ở phía đông bắc khu di tích là hình mẫu cho biết rõ quy mô và tính sáng tạo trong xây dựng kiến trúc thời Trần. - Xung quanh phần nền của kiến trúc này được bó gạch theo lối cuốn vòm kiểu hoa chanh rất kiên cố và độc đáo. - Bên trong là hệ thống móng trụ sỏi kê tảng đá dựng cột gỗ có bước gian và quy mô lớn, kiên cố như kiến trúc thời Lý.. - Nét độc đáo của kiến trúc thời Trần còn thể hiện rõ qua kỹ thuật xây dựng các đường viền gạch xếp hình hoa chanh bên dưới chân các bức tường hay bó xung quanh nền các cung điện lớn. - Hệ thống đường cống cũng được quy hoạch xây dựng rất khoa học, công phu. - Chiếc giếng nước xây gạch xếp chéo hình xương cá phản ánh trình độ kỹ thuật xây dựng rất độc đáo của thời kỳ này.. - Mặc dù chỉ còn lại những dấu vết, nhưng đó là những bằng chứng cho thấy kiến trúc Lê cũng có quy mô kiên cố và to lớn. - Bằng chứng là việc nhà Lê sơ cho xây dựng nhiều giếng nước cắt phá vào nền móng kiến trúc thời Lý, Trần và toàn bộ nền móng các công trình kiến trúc đều được tôn cao hơn rất nhiều so với thời Lý, Trần. - Tuy nhiên, về phương vị thì nó cơ bản vẫn Bắc lệch Đông khoảng 5 - 6 o , tương tự như phương vị kiến trúc Lý, Trần.. - Sự chuyển biến cơ bản về nghệ thuật kiến trúc thời Lê được nhận biết rõ ràng nhất qua hệ thống vật liệu kiến trúc khai quật được tại khu di tích. - thể nhận xét đây là loại ngói duy nhất chỉ có ở Thăng Long, phản ánh tính độc đáo, sự sáng tạo trong nghệ thuật trang trí kiến trúc Hoàng cung Thăng Long đương thời.. - Qua thời Mạc, thời Lê Trung hưng, do hoàn cảnh lịch sử đặc biệt của nó cho nên các dấu tích kiến trúc chưa được tìm thấy nhiều. - Tuy nhiên dấu tích kiến trúc chủ yếu phần nhiều là một số loại hình vật liệu xây dựng như đá chạm rồng, các khối đất nung hình hộp và các loại ngói chạm rồng, hoa lá … Như vậy, cho đến thế kỷ XVIII, các kiến trúc trong Hoàng thành Thăng Long vẫn tiếp tục tồn tại và giữ nguyên vẻ độc đáo ngay cả lúc nhà Lê đã suy tàn.. - Tóm lại Kinh đô Thăng Long qua các thời Lý, Trần, Lê đều được quy hoạch xây dựng bài bản, khoa học và mang tính thống nhất cao. - Kỹ thuật xây dựng cũng đạt trình độ rất cao qua cách xây dựng các móng trụ nhằm xây dựng những công trình kiến trúc có quy mô to lớn, trọng lượng rất lớn trong điều kiện xây dựng ở vùng đồng bằng châu thổ sông Hồng vốn có nền đất yếu.. - Không những thế, mỗi công trình kiến trúc còn được trang trí rất đẹp, cầu kỳ. - Có thể nói, nghệ thuật điêu khắc trang trí đã làm cho mỗi công trình kiến trúc của Thăng Long trở thành một công trình nghệ thuật hoành tráng và mang tính kỹ thuật rất cao.. - Qua nghiên cứu nghệ thuật kiến trúc (móng nền, móng trụ, mặt bằng, kỹ thuật xây dựng, mỹ thuật trang trí…) còn thấy được sức sáng tạo lớn của các nghệ nhân Việt Nam:. - Thời Đại La, đó là các kỹ thuật xây dựng cột âm có kích thước lớn, các hình mẫu trang trí mang đậm yếu tố bản địa. - Thời Đại La là sự tiếp thu sáng tạo kỹ thuật xây dựng cột âm và việc tìm đến các loại vật liệu mới, trang trí bộc lộ rõ cá tính Việt Nam. - Kiến trúc thời Lý là sự đa dạng mặt bằng, đa dạng kỹ thuật xây dựng móng trụ, ngói mũi sen (các hình tượng lá đề, các hình mẫu hoa văn) hoàn toàn là sáng tạo riêng có của Việt Nam trên cơ sở tiếp thu tinh hoa văn hoá bên ngoài. - Kiến trúc thời Trần về cơ bản tiếp tục truyền thống thời Lý, nhưng lại tạo ra nét đặc sắc riêng của thời mình như sự phổ biến của kiểu trang trí hoa chanh bao quanh nền kiến trúc, tường bao…. - Thời Lê, thời kỳ ảnh hưởng Nho giáo tăng lên, do đó kiến trúc cũng chịu ảnh hưởng ở phần ngói lợp và một số bộ phận trang trí, nhưng mặt khác các truyền thống bản địa vẫn được duy trì mạnh mẽ như kỹ thuật làm móng trụ, các loại ngói mũi sen đa dạng hơn, các khối trang trí tận nóc mái và đặc biệt loại ngói rồng theo kiểu liên hoàn là một đỉnh cao sáng tạo trong nghệ thuật kiến trúc thời Lê.. - Dấu tích kiến trúc Thăng Long hơn 1000 năm qua, đó là giá trị cơ bản, là yếu tố quyết định làm nên giá trị nổi bật toàn cầu của khu di sản Trung tâm Hoàng thành Thăng Long.