- Nói lý luận văn học đương đại Việt Nam là nói nền lý luận. - Văn học đã trải qua hơn hai mươi năm đổi mới kể từ năm 1986 đến nay. - Thật ra cũng không phải chỉ vì do đổi mới tư duy, mà còn phải kể đến bối cảnh hoà bình, chứ trong chiến tranh, lý luận văn học dù có muốn hội nhập rộng rãi cũng khó thực hiện. - Chứng cớ gián tiếp là lý luận văn học cách mạng ở Việt Nam vốn theo chủ nghĩa Mác - Lênin, nhưng trước năm 1975, giới nghiên cứu nước nhà cũng chưa hề có được bất cứ chuyên khảo nào giới thiệu một cách hệ thống tư tưởng văn nghệ của các tác gia kinh điển. - Vào cuối những năm 50, đầu những năm 60 thế kỷ XX, Nhà xuất bản Sự thật đành phải tập hợp và công bố những bài nghiên cứu dài hơi của Jean Fréville về lý luận văn nghệ của Marx, Engels, Lénine, vốn là những bài tổng quan kèm trong những tuyển tập Karl Marx, Friedrich Engels sur la littérature et l’art. - Mác, Ănghen, Lênin và một số vấn đề lý luận văn nghệ của Hà Minh Đức (NXB Sự thật, Hà Nội, 1982). - Cụ thể trên vấn đề này là phải từ đường lối văn nghệ của Đảng nói riêng hay từ lý luận văn nghệ Mác – Lênin nói chung, mở rộng ra đến di sản và thành tựu về lý luận văn học nghệ thuật của dân tộc và nhân loại. - Cho nên nói lý luận văn học đương đại Việt Nam trên con đường hội nhập với thế giới không phải là một chiều độc hành mà là song hành với việc trở về với di sản của dân tộc. - Quả vậy, hơn hai mươi năm qua, thì lần đầu tiên đã xuất hiện công trình về di sản lý luận văn học cổ điển của dân tộc như Góp phần xác lập hệ thống quan niệm văn học trung đại Việt Nam của Phương Lựu (NXB Giáo dục, Hà Nội, 1997). - Còn về thời hiện đại, có thể kể đến Lý luận phê bình văn học Việt Nam ba mươi năm đầu thế kỷ XX của Trần Mạnh Tiến (NXB Văn hoá thông tin, Hà Nội, 2002). - Lý luận phê bình văn học Việt Nam từ đầu thế kỷ XX đến 1945 do Nguyễn Ngọc Thiện chủ biên (NXB Khoa học Xã hội, Hà Nội, 2005). - Nhìn lại nửa thế kỷ lý luận hiện thực xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam của Phương Lựu (NXB Giáo dục, Hà Nội, 1999). - Riêng Lý luận phê bình văn học Việt Nam thế kỷ XX của Trần Đình Sử, tuy chỉ là một chương trong Văn học Việt Nam thế kỷ XX (NXB Giáo dục, Hà Nội, 2004), nhưng khá dài, với hơn 100 trang khổ lớn, và lần đầu tiên đã đề cập đến vấn đề này xuyên suốt cả thế kỷ. - Ngoài ra, không thể quên nhắc đến hàng chục luận án tiến sỹ, thạc sỹ viết về cả giai đoạn như lý luận phê bình văn học thời kỳ về các nhà lý luận phê bình từ cổ chí kim như Lê Quý Đôn, Hoài Thanh, Đặng Thai Mai, Xuân Diệu, Lương Đức Thiệp, Nguyễn Xuân Huy, kể cả ở các đô thị miền Nam thời chống Mỹ, mặc dù với những khuynh hướng khác nhau như về Vũ Hạnh, Nguyễn Văn Trung v.v… Qua đây không khó thấy là, muốn viết cho sát đúng về lý luận văn học Việt Nam thời trung đại, người viết không thể không nắm chắc lý luận văn học cổ điển Trung Hoa, cũng như viết về lý luận văn học nước nhà thế kỷ XX, không thể không hiểu biết về lý luận văn học hiện đại phương Tây và Nga - Xô viết như sẽ thấy những dẫn chứng ở sau. - Cho nên vấn đề hội nhập với thế giới được trình bày cụ thể tiếp theo dưới đây, thật ra là một nhu cầu nội tại của lý luận văn học dân tộc ngay ở việc tự phát hiện di sản và thành tựu của chính mình.. - Sự hội nhập với thế giới hơn hai mươi năm qua của lý luận văn học đương đại Việt Nam, thật ra, cũng không hề có chuyện quay lưng lại với các “đối tác truyền thống”. - Như về lý luận văn học Xô viết, trước đây chỉ thiên về những thành tựu có tính chất chính thống, nhưng sau này rất chú ý đến những thành tựu lý luận đột xuất vốn không được coi trọng lắm mà ngày nay đã trở thành di sản quý báu không những của Nga, mà còn của cả thế giới. - Kể về Bakhtin, thì có Lý luận và thi pháp tiểu thuyết do Phạm Vĩnh Cư dịch (Trường viết văn Nguyễn Du, Hà Nội, 1992). - Những vấn đề về thi pháp Dostoevsky do Trần Đình Sử, Lại Nguyên Ân, Vương Trí Nhàn dịch (NXB Giáo dục, Hà Nội, 1993). - Không những dịch mà còn có những công trình nghiên cứu như Trường phái hình thức Nga của Huỳnh Như Phương (NXB Đại học Quốc gia TP. - Về lý luận văn học Trung Quốc thời cải cách thì có Phê bình văn học Trung Quốc đương đại do Trần Minh Sơn dịch (NXB Khoa học Xã hội, Hà Nội, 2004). - Nói rộng ra về tư tưởng văn nghệ mác- xít, thì tuy vẫn kiên trì mỹ học Mác – Lênin, nhưng cởi mở hơn, không như trước, là hoàn toàn phủ nhận những quan niệm của Lukacs, Garaudy, Fischer, Lefèbvre, v.v… cho là “chủ nghĩa xét lại”, mà thực chất đó là “chủ nghĩa Mác phương Tây”(Western marxism), tuy không theo chủ nghĩa Lênin, nhưng vẫn mang tính chất mác-xít với nhiều nội dung khả thủ như đã thấy qua Tư tưởng văn hoá văn nghệ của chủ nghĩa Mác phương Tây của Phương Lựu (NXB Thế giới, Hà Nội, 2007).. - Hội nhập với thế giới không phải chỉ là với những thành tựu hiện đại, mà còn với di sản quá khứ, không phải với phương Tây, mà với cả phương Đông vốn có nhiều gắn bó với lý luận văn học truyền thống Việt Nam. - Về mặt nghiên cứu, thì cũng như các vấn đề khác, ít nhiều cũng có những bài viết, nhưng ở đây chỉ kể những chuyên khảo như Tinh hoa lý luận văn học cổ điển Trung Quốc của Phương Lựu (NXB Giáo dục, Hà Nội, 1989). - Không thể không nói là còn quá ít, khi chỉ mới liên tưởng với trước thời Đổi mới, mà lý luận văn học cổ điển phương Tây cũng đã được dịch và giới thiệu từ Aristote, qua Diderot, Lessing, đến Hégel và Sernysevsky. - Thật ra, lý luận văn học cổ điển Trung Hoa, Ấn Độ không phải chỉ thiết thân với giới lý luận phương Đông, mà nó đã trở thành một trong hai thành tựu lý luận quan trọng của cả thế giới, bên cạnh lý luận văn học hiện đại phương Tây. - Vì một lẽ giản đơn là nơi đây đã hàm chứa hai trong ba chiếc nôi lớn của văn minh nhân loại, di sản lý luận văn học ở đây, do đó là vô cùng lâu đời, phong phú và liền mạch chứ không đứt đoạn bởi thời Trung cổ như ở phương Tây. - Điều lý thú hơn là do lối tư duy trực cảm tổng hợp, nó đã nêu ra những vấn đề về mỹ học và lý luận nghệ thuật, mà sau này lý luận hiện đại phương Tây mới ra sức chứng giải. - Hay chủ nghĩa hình thức Nga có nêu ra khái niệm ”lạ hoá” (estrangement), thật ra là rất tương đồng với khái niệm “Vakrokti” (sự biểu đạt uốn lượn) của Kuntala, nhà thi học thế kỷ XII của Ấn Độ, v.v….. - Nói dịch thuật và giới thiệu lý luận văn học cổ điển phương Đông còn ít không hề dẫn đến cái lôgic cho rằng việc dịch thuật, giới thiệu lý luận văn học. - Bởi vì, trước đây, trong một thời gian dài, lý luận văn học hiện đại phương Tây thường bị quy là duy tâm, phản động. - Và bởi vì nó vốn hàm chứa rất nhiều trường phái, cho nên lại có thể cung cấp nhiều ‘’yếu tố hợp lý” cho nền lý luận của chúng ta. - Ở đây tôi chỉ xin tạm phân loại một cách tương đối như sau: Trước hết là việc dịch thuật, như bản dịch của Nguyên Ngọc riêng về công trình Văn học là gì? của J. - Nhưng hiểu cho hết cũng không phải dễ, cho nên phải kết hợp giữa tư liệu dịch với việc giới thiệu phân tích, đánh giá sơ bộ trên từng trường phái. - Tập đại thành về mặt này là công trình Lý luận phê bình văn học thế giới thế kỷ XX do Lộc Phương Thuỷ chủ biên (NXB Giáo dục, Hà Nội trang, khổ lớn), nhưng cũng chỉ mới tiếp cận được một số trường phái là Phê bình mới, Chủ nghĩa cấu trúc và Ký hiệu học, Chủ nghĩa hậu hiện đại, Phân tâm học, Hiện tượng luận. - Trong lúc đó, lý luận văn học hiện đại vô cùng phong phú, phức tạp, chỉ mới tập trung giới thiệu được năm ba trường phái. - Về mặt khách quan, ít nhiều cũng dễ làm cho người ta ngộ nhận nền lý luận thế kỷ XX của phương Tây, thậm chí của thế giới, chủ yếu chỉ có thế. - Hơn nữa, giữa các trường phái với nhau lại có những mối liên hệ chằng chịt giao thoa hoặc đối lập, chưa biết cái này thì cũng không hiểu đúng cái kia. - Cho nên cần phải có cái nhìn toàn cảnh, nhất là trong nhà trường, miễn là phải nêu cho được mọi điều thiết yếu với sự phân tích đánh giá bước đầu, như chúng tôi đã nỗ lực thực hiện qua công trình Lý luận phê bình văn học phương Tây thế kỷ XX (NXB Văn học, Hà Nội, 2001).. - Hội nhập đã đành không phải là trong thế bị động, mà cũng không phải là câu chuyện “thời thượng”. - nhất của nó là để phát triển cả ngành nghiên cứu văn học của chúng ta như đã quán triệt trong công trình Nghiên cứu văn học – lý luận và ứng dụng của Nguyễn Văn Dân (NXB Khoa học Xã hội, Hà Nội, 1998). - Nhưng cũng có thể nói thêm không phải chỉ ứng dụng vào việc nghiên cứu văn học nước nhà, mà cả với văn học nước ngoài nữa, bởi vì một khi chúng ta đã nắm được phương diện lý luận thì càng lý giải được thấu đáo hơn về nhà văn và tác phẩm của chính họ. - Nhưng việc vận dụng lý luận nước ngoài vào văn học trong nước cũng bao gồm tất cả các mặt sáng tác, nghiên cứu, phê bình, lý luận. - Không thể quên sáng tác, bởi vì không hiếm nhà văn chúng ta do phần lớn không nắm được ngoại ngữ phải đua nhau tìm đọc những sách báo dịch thuật hoặc giới thiệu mỹ học của chủ nghĩa hiện sinh, phân tâm học, v.v… Các nghiên cứu, phê bình đều gắn với những tác phẩm cụ thể, nên có thể thấy hiện tượng vận dụng lý thuyết của một trường phái lý luận nhất định để triển khai vấn đề. - Về Văn học so sánh, thì ngoài Từ Văn học so sánh đến Thi học so sánh (NXB Văn hoá, Hà Nội, 2002), chúng tôi có sự vận dụng cụ thể trong công trình Văn hoá, văn học Trung Quốc cùng một số liên hệ ở Việt Nam (NXB Hà Nội, 1996). - Và có thể kể công trình tập thể Văn học so sánh, lý luận và ứng dụng do Lưu Văn Bổng chủ biên (NXB Khoa học Xã hội, Hà Nội, 2000). - Thật ra thi pháp học của tác giả này không hẳn là của một trường phái xác định, mà là đa nguyên về mặt nguồn gốc. - Nó có thể khởi đầu bằng lý luận thi pháp trong phần tinh hoa của lý luận văn học Xôviết (tác giả có tham gia dịch Những vấn đề thi pháp của Dostoevsky của Bakhtin), nhưng về sau ngày càng thu lượm được những khía cạnh thi pháp học trong các trường phái khác như Thi pháp Cấu trúc - Ký hiệu học, Thi pháp lịch sử, Chủ nghĩa hình thức Nga, Phê bình mới, Phân tâm học, Hiện tượng học v.v. - như có nhắc đến trong công trình có tính chất lý luận chung là Dẫn luận thi pháp học (NXB Giáo dục, Hà Nội, 1996). - Nó có thể và đã triển khai sự vận dụng vào việc nghiên cứu văn học nước nhà đến trên cả ba cấp độ: cấp độ tác phẩm: Thi pháp Truyện Kiều (NXB Giáo dục, Hà Nội, 2001). - cấp độ một giai đoạn văn học sử: Mấy vấn đề thi pháp văn học trung đại Việt Nam (NXB Giáo dục, Hà Nội, 1999). - Tuy là ở ba cấp độ vận dụng, nhưng ở mỗi cấp độ lại vẫn còn chứa đựng thêm những khía cạnh lý luận tương ứng.. - Gắn bó với những vấn đề trên, nhưng hội nhập với lý luận thế giới chủ yếu nhất là nhằm phát triển, đổi mới lý luận văn học nước nhà. - Song lý luận văn học cũng có hai bình diện lịch sử và lý thuyết. - Về mặt lịch sử, thì những công trình từ Góp phần xác lập hệ thống quan niệm văn học trung đại Việt Nam đến Nhìn lại nửa thế kỷ lý luận hiện thực xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam đều không thể hoàn thành được nếu. - không nắm vững được ở mức độ tối cần thiết lý luận văn học cổ điển Trung Hoa và lý luận văn học Xô viết từ hai mặt tinh hoa và hạn chế của chúng. - Ở cấp độ yếu tố tức là những khái niệm, phạm trù, vấn đề, thì việc hội nhập với lý luận văn học thế giới để phát triển, đổi mới, có thể và đã thực hiện ở dạng chuyên đề và cơ bản về mặt kiến thức. - Ở dạng chuyên đề, có thể kể đến Tiếp nhận văn học của Phương Lựu (NXB Giáo dục, Hà Nội, 1997), nhất là công trình Tác phẩm như là quá trình của Trương Đăng Dung (NXB Khoa học Xã hội, Hà Nội, 2004). - Thật ra bất kỳ khái niệm hay vấn đề cụ thể gì của lý luận văn học cũng đều cần có những dạng chuyên đề như thế này, nhưng phải chờ đợi cho đầy đủ thì gần như vô hạn. - Vả chăng trong lý luận văn học, khái niệm, phạm trù là vi mô, nhưng trong vi mô có vĩ mô. - Chúng tôi muốn nói tuy là ở những vấn đề, khái niệm, phạm trù cụ thể, nhưng cũng không khơi nguồn ở một trường phái duy nhất, mà vẫn nên là ở nhiều trường phái, nhiều khuynh hướng, miễn là vốn có những khía cạnh tương ứng. - Một trong những biểu hiện về cải tiến và nâng cao của giáo trình Lý luận văn học mấy mươi năm qua là dần dần đi sâu hơn vào hai chủ thể sáng tác và tiếp nhận (nhà văn và bạn đọc) mà ở đây chỉ xin lướt qua một vài khía cạnh.. - Về bạn đọc với tư cách là chủ thể tiếp nhận, thì tất nhiên có khai thác nhiều ở Mỹ học tiếp nhận của trường phái Konstanz, nhưng còn có cả ở Phê bình theo. - Ingarden, Giải thích học văn học của Gadamer, Xã hội học văn học của R. - Escarpit, kể cả ý kiến của các nhà văn và nhà lý luận phương Đông, trong đó có Việt Nam ta như Lưu Hiệp, Kim Thánh Thán, Nguyễn Hành, Tố Như, v.v… Qua đây, mới có thể triển khai đầy đủ những vấn đề như vấn đề bạn đọc không đơn thuần chỉ là bạn đọc thực tế với chức năng “cộng đồng sáng tạo” vẫn mang tính chất xã hội học, mà còn là ”bạn đọc tiềm ẩn” (implied reader) nằm ngay trong cấu trúc văn bản nghệ thuật, thuộc phạm trù mỹ học. - Còn việc hội nhập để phát triển lý luận văn học ở cấp độ hệ thống, thì phải nói thực rằng chúng ta chưa làm được gì nhiều. - Mà xây dựng hệ thống lý luận văn học cũng với nhiều mô hình và định hướng cơ bản: Bản thể luận hay nhận thức luận? Văn học chức năng hay văn chương thuần tuý? Hình thái ý thức hay nghệ thuật ngôn từ? Hướng về ngôn ngữ và thể loại hay sang hẳn văn hoá? Xem ra đây còn là câu chuyện dài dài mà cũng không phải của riêng ai.. - Như thế, trải qua mấy mươi năm, và trong sự dẫn lược của một báo cáo ngắn không tránh khỏi còn nhiều thiếu sót, chúng ta cũng đã thấy thành tựu hội nhập để phát triển nền lý luận văn học nước nhà quả là không nhỏ, nếu liên tưởng thêm đến tỷ lệ người trực tiếp tham gia đáng lẽ phải lớn hơn gấp bội. - Song song với sự “tự hội nhập” với di sản dân tộc, con đường hội nhập mạnh mẽ với tinh hoa thế giới để tiến tới xây dựng cho được một hệ thông lý luận văn học dân tộc - hiện đại sẽ còn phải thu nạp biết bao nhiêu tâm huyết và trí tuệ. - Nói đến lý luận văn học thế giới là phải nắm cho được Đông Tây kim cổ như đã nói ở trên.. - Chỉ nói riêng về lý luận văn học hiện đại phương Tây, cũng phải tìm hiểu cho toàn diện đến vài ba chục trường phái cơ bản thuộc nhiều loại hình khác nhau. - Tránh lối xuất phát từ sự dị ứng nào đó với tình hình trong nước, rồi tìm cho được sự đối lập từ một số trường phái nào đó ở phương Tây, để thổi phồng bơm to xem đó hầu như là toàn bộ lý luận phương Tây, thì thật là phiến diện! Thật ra thế kỷ XX ở phương. - Tây đâu chỉ có loại hình lý thuyết “tiếp cận nội tại” từ văn bản như Chủ nghĩa hình thức Nga, Phê bình mới, Chủ nghĩa cấu trúc, mà còn có loại hình tiếp cận từ tâm lý học như Chủ nghĩa trực giác, Tâm phân học, Phân tâm học, Mỹ học Gestalt, v.v…;. - loại hình tiếp cận từ sự tiếp nhận của bạn đọc như Giải thích học, Mỹ học tiếp nhận, Phê bình theo phản ứng của bạn đọc v.v…, và loại hình tiếp cận từ xã hội như Xã hội học văn học, Chủ nghĩa cấu trúc “sinh thành”, v.v. - Đó là chưa kể những trường phái khác như Văn học so sánh, Mỹ học phân tích, v.v. - Mặt khác, lý luận văn học phương Tây thế kỷ XX, từ vi mô đến vĩ mô đâu có đứng yên một chỗ. - Rồi Chủ nghĩa cấu trúc hầu như đã diễn biến trọn vẹn thành mặt đối lập của nó là Chủ nghĩa giải cấu trúc. - Mà ngay toàn bộ nền lý luận hiện đại đã chuyển biến thành lý luận hậu hiện đại, thậm chí gần đây người ta đã nói đến lý luận “Sau hậu hiện đại” (Beyond postmodernism). - Hiếm ai có thể nắm vững nội dung của mọi trường phái cùng tất cả sự diễn biến như vậy, mà chỉ có thể nghiên cứu sâu vào một số điểm thôi. - Nhiều trường phái như thế, cho nên sự xuất hiện và tồn tại của một trường phái đều nằm trong thế đối lập với trường phái khác. - Diễn biến dồn dập như vậy, cho nên không phải không có chuyện tự đối lập trong ngay một trường phái. - Nếu chúng ta nhẹ dạ tụng ca bất cứ một trường phái nào thì sẽ bị mua cười ngay ở phương Tây. - Marx và Engels có nêu ra một trường hợp phản diện: “Văn học xã hội chủ nghĩa và cộng sản chủ nghĩa của nước Pháp sinh ra dưới áp lực của một giai cấp tư sản thống trị, là biểu hiện văn chương của sự phản kháng chống lại nền thống trị ấy, nó được đưa vào nước Đức giữa lúc giai cấp tư sản đang bắt đầu đấu tranh chống chế độ phong kiến. - Các nhà triết học, các triết gia nửa mùa và những kẻ tài hoa ở Đức hăm hở đổ xô vào thứ văn học ấy, nhưng có điều họ quên rằng, văn học ở Pháp nhập khẩu vào nước Đức, nhưng những điều kiện sinh hoạt của nước Pháp lại không đồng thời được đưa vào nước Đức.. - Đối với những điều kiện sinh hoạt Đức, văn học Pháp ấy đã mất hết ý nghĩa thực tiễn trực tiếp và chỉ còn mang một tính chất thuần tuý văn chương mà thôi”. - Còn thí dụ về mặt chính diện mà lại trực tiếp hơn thì có thể tìm được bài học ngay từ ông cha chúng ta