- không gian tiểu thuyết Pháp hiện đại. - Thế kỷ XX với những khát khao mãnh liệt cách tân nghệ thuật tiểu thuyết đã xuất hiện nhiều toan tính đổi mới kỹ thuật không gian tiểu thuyết. - Môi trường hiện thực nơi con người tồn tại là đối tượng trung tâm của tiểu thuyết và qua tài năng của Le Clézio đã trở thành không gian nghệ thuật phản ánh những vấn đề bức thiết của nhân loại. - Cấu trúc các cuộc hành trình phản ánh thế giới quan của người nghệ sỹ đòi hỏi các kỹ thuật xử lí không gian phù hợp. - Quan niệm không gian tiểu thuyết. - Truyện Nỗi sợ hãi của Maupassant mở đầu bằng những chỉ dẫn về không gian và thời gian: “Mùa đông năm ngoái, trong một khu rừng ở phía Đông Bắc nước Pháp”. - Đề cao vai trò quan trọng của không gian với tư cách là một trong những thành tố cấu tạo tiểu thuyết, Pierre - Louis Ray đặt câu hỏi: “Tiểu thuyết có phải là một nghệ thuật của không gian?” [1] khác với quan niệm thông thường: “Tiểu thuyết là một nghệ thuật của thời gian. - Thực tế, không gian và thời gian không thể tách rời. - Không gian luôn đặt trong mối quan hệ với thời gian và nó không những xuất hiện ở những trang đầu tiên, mà tiếp tục hiện diện trong suốt chiều dài của tiểu thuyết. - Xử lí không gian tiểu thuyết không còn được xem như việc cung cấp một cách giản đơn các chỉ dẫn về địa điểm, mà nó phải tạo dựng nên một hệ thống ở bên trong tác phẩm. - Trước tiên, phương thức xử lí không gian nhằm phản ánh trung thực một không gian ngoài tác phẩm mà nó muốn thể hiện. - Như vậy, nghiên cứu không gian tiểu thuyết gắn liền với việc xem xét hiệu quả phản ánh. - Nghiên cứu không gian trong tiểu thuyết vừa quan trọng vừa phức tạp, bởi vì nó liên quan đến mọi cấp độ của văn bản. - Khi khẳng định phương thức nghiên cứu không gian tiểu thuyết, Madeleine Borgomano đã đưa ra nhận xét về bản chất không gian: “Không gian tiểu thuyết giống như một hệ thống của những mối quan hệ: tất cả những thành tố xây dựng nên không gian đều phụ thuộc lẫn nhau và chức năng của nó là sáng tạo nên ý nghĩa. - Cần phải truy tìm cái gì tổ chức không gian và mang lại cho nó một ý nghĩa. - không gian không bao giờ trung tính và vô nghĩa” [2]. - Phương thức xử lí không gian của các nhà văn rất đa dạng và phong phú. - Trước tiên tác giả lựa chọn, định vị hành động và nhân vật trong một khoảng không gian thực, hoặc hình ảnh của hiện thực giống như trong những tác phẩm của Émile Zola và các nhà chủ nghĩa tự nhiên và chủ nghĩa hiện thực. - Faulkner, xuất phát từ một địa điểm có thực ở miền Nam nước Mỹ, trước đại chiến thế giới lần thứ II, đã tạo dựng loại không gian huyền bí trong rất nhiều tác phẩm của mình. - J.P Goldenstein, tác giả cuốn sách Để đọc tiểu thuyết đã dành hẳn một chương để giới thiệu những loại không gian tiểu thuyết cơ bản, phân tích ý nghĩa và chức năng của không gian. - Mỗi một tiểu thuyết chứa đựng những không gian chuyên biệt, mang lại cho tác phẩm sắc thái rất riêng của nó. - Như vậy tính không gian được trình bày với những cấp độ rộng mở khác nhau và xuất hiện nhiều loại không gian với những chức năng khác nhau trong tiểu thuyết. - Ngay cả trong trường hợp khi hành động của tiểu thuyết xảy ra trong một không gian giới hạn, khép kín, chúng ta vẫn có thể tiếp cận với một sự rộng mở thông qua loại không gian tưởng tượng. - “Ở đây” không phải chỉ có liên quan một cách vật chất với hiện thực của không gian tiểu thuyết, nơi đó diễn ra sự tồn tại của “một sinh thể bằng giấy”. - Từ hoàn cảnh đó xuất hiện “một loại không gian trần thuật (espace rapporté. - Đó là không gian khép kín. - Trong dòng hồi ức, Paris tẻ ngắt gắn liền với người vợ và những đứa con tạo nên không gian tù hãm. - Trong giấc mơ về tương lai, Rome ngời sáng gắn liền với người tình tuyệt vời tạo nên “nơi khác” kỳ ảo lung linh - không gian tưởng tượng-không gian biểu tượng. - Con tàu tiếp tục băng qua những miền đất khác nhau, những nhà ga đánh dấu mốc cuộc hành trình, mở rộng không gian thực. - Như vậy, trong một tiểu thuyết mà trục chính là chuyến tàu hỏa từ Paris đến Rome, nhân vật ngồi trong góc một khoang tàu, qua sự dịch chuyển, qua giấc mơ, nhà văn xử lý một cách độc đáo các loại không gian: không gian khép kín/mở. - không gian thực/tưởng tượng. - Cho dù là loại không gian gì đi chăng nữa, thì nó phải được đặt trên cơ sở của những kỹ thuật xây dựng không gian nhằm thực hiện những chức năng chuẩn xác của nó. - Việc thể hiện một không gian tiểu thuyết hoàn toàn tùy thuộc vào những biện pháp miêu tả do nhà văn lựa chọn: một cái toàn cảnh theo chiều ngang hoặc chiều dọc. - Tất cả những hình thức tổ chức đều trao cho không gian một chức năng xác định. - Các kỹ thuật miêu tả không gian từ tiểu thuyết truyền thống đến tiểu thuyết hiện đại thế kỷ XX Sự lựa chọn, liều lượng và cách phân chia các thành tố miêu tả thay đổi tuỳ theo quan niệm mỹ học của từng tác gia tiểu thuyết ở các giai đoạn khác nhau. - Có hai khuynh hướng nổi bật xử lí không gian tiểu thuyết. - Theo khuynh hướng thứ nhất, thể hiện không gian không chiếm vị trí quan trọng trong tác phẩm. - Đối lập với khuynh hướng trên là loại tiểu thuyết trao cho không gian tiểu thuyết vai trò đặc biệt quan trọng. - Tác gia hiện thực vĩ đại Balzac còn sử dụng thủ pháp liệt kê trong kỹ thuật miêu tả các không gian cụ thể: khu phố, ngôi nhà, cái vườn, phòng ăn, phòng ngủ… Tác giả tập hợp tất cả các chi tiết nhỏ nhất nhằm tạo nên những “bản kiểm kê”của các hiện trạng địa điểm. - Những chân dung độc đáo luôn gắn liền niềm khát khao chiếm giữ những đồ vật tiêu biểu của không gian tồn tại. - Bên cạnh sự miêu tả chi tiết và kéo dài chậm rãi, Balzac còn đa dạng hóa các kiểu miêu tả không gian tuỳ theo trạng thái tâm hồn của nhân vật và những thời khắc của câu chuyện: những loại miêu tả chia nhỏ (morcelée), biến ảo (modulée), hoặc điểm xuyết ( parsemée) [5].. - Cách tổ chức miêu tả từ ngoài vào trong, hệ thống đồ vật của các nhân vật đã gợi lên không gian ngột ngạt, tù hãm, dự báo quá trình phát triển hành động tiểu thuyết. - Sự miêu tả vô cùng tỉ mỉ, chi tiết không gian làm chậm nhịp điệu tự sự và không gây hứng thú cho người đọc ở thế kỷ XX.. - Họ áp dụng những thủ pháp miêu tả không gian hội họa, tái tạo những hiệu quả của các mảng sáng và tối trong sân khấu. - Các kỹ thuật miêu tả không gian tiếp tục là đối tượng nghiên cứu của các chuyên khảo lí luận. - Sự cảm nhận không gian của người kể chuyện có khuynh hướng miêu tả không gian, khi nhà văn nhấn mạnh các hiệu quả đối lập và những thủ pháp sử dụng màu sắc [7].. - Nhà nghiên cứu Raimond nhấn mạnh cái nhìn toàn cảnh không gian trong tiểu thuyết của Proust. - Malraux xử lí không gian tiểu thuyết theo kỹ thuật điện ảnh, nhà văn không cố gắng mô phỏng hiện thực mà sử dụng hiện thực như một sân khấu nơi diễn ra những sự kiện trọng đại. - Trong tác phẩm Hy vọng, hành động không diễn ra trong một không gian duy nhất, mà xảy ra trên toàn bộ đất nước Tây Ban Nha: Madrid, Barcelone, Malaga,Tolède, Badajoz, Medellin… Sự chia nhỏ cảnh quan ở mức độ cực đoan. - Không gian được thể hiện như bối cảnh sân khấu nên hoàn toàn mang tính ước lệ. - Những khoảng không gian được miêu tả trong các tiểu thuyết của ông rất ngắn gọn, cô đọng và hàm súc. - miêu tả thì đối lập lại, bởi vì nó bị chậm lại ở những đồ vật và con người được coi như ở đồng thời gian và miêu tả xem xét chính quá trình đó giống như buổi biểu diễn dường như buộc dòng thời gian dừng lại và góp phần trải rộng câu chuyện trong không gian. - Các nhà phê bình và nghiên cứu quan tâm đặc biệt đến những kỹ thuật miêu tả không gian trong các tiểu thuyết. - Alain - Robbe Grillet cho rằng sự cách tân kỹ thuật điểm nhìn là nguyên nhân gây nên sự rối loạn cấu trúc tự sự, biến đổi không gian miêu tả: “Tại đây không gian phá hủy thời gian và thời gian phá hoại ngầm không gian. - Những cách tân táo bạo về điểm nhìn đã làm biến đổi miêu tả không gian và thời gian tiểu thuyết truyền thống. - Không gian có thể lớn lên hoặc thu nhỏ, trải rộng hoặc “uốn” theo cảm nhận chủ quan của người kể chuyện. - Trong tiểu thuyết Ghen của Alain- Robbe Grillet, không gian được quan sát bởi một người ngồi sau tấm mành. - Anh ta dành sự chú ý đặc biệt tới từng chi tiết nhỏ của khoảng không gian bao quanh ngôi nhà: từ bóng cột nhà, khoảng sân, mảnh vườn đến phong cảnh vườn chuối. - Trong tiểu thuyết Biến Đổi khoảng không gian bị giới hạn trong một phòng nhỏ của toa tàu với ánh sáng xanh mờ ảo của ngọn đèn lắc lư trên trần toa, không khí oi bức ngột ngạt. - Với giấc mơ, khoảng không gian vụt rộng mở, hình ảnh người hiệp sĩ ẩn hiện trong rừng Fontainebleau đã biến không gian thực thành không gian huyền bí. - Các chuyến đi gây nên hiệu quả đặc biệt trong việc xử lí không gian, nó vừa gắn bó sự phát triển của cốt truyện, đồng thời mở rộng khoảng không gian của tiểu thuyết. - Tác giả sử dụng hai loại không gian: không gian bên ngoài (espace externe) và không gian bên trong (espace interne). - Paris với tư cách là khoảng không gian bên ngoài hiện lên qua con mắt của nhân vật chính. - Không gian được nhìn qua con mắt của nhân vật, trong trạng thái nửa ngủ nửa mơ, trong trí tưởng tượng bay bổng, hướng về khoảng không gian bên trong. - Trong tác phẩm Biến Đổi, không gian đã được xử lí trên nhiều bình diện: không gian đóng (espace fermé. - không gian mở (espace ouvert) qua giấc mơ, qua hành trình tưởng tượng. - Cùng với Robbe-Grillet, Butor đã nhấn mạnh mặt khách quan của miêu tả, nó thể hiện khoảng không gian thực, mặt khác cái không gian thực ấy lại tồn tại trong cảm nhận của nhân vật chính. - Chính vì vậy, không thể tránh sự hoài nghi, khó hiểu trong việc thể hiện không gian. - Miêu tả ngày càng thay thế quá trình tự sự, góp phần huỷ bỏ thời gian, đảo lộn không gian chuẩn mực của tiểu thuyết. - Các nhà nghiên cứu dành mối quan tâm cho nghệ thuật miêu tả không gian tiểu thuyết. - Bourneuf và Ouellet đưa ra nhận định về kỹ thuật miêu tả: “Tác giả tiểu thuyết giống như họa sĩ hoặc nghệ sĩ nhiếp ảnh, đầu tiên phải chọn một khoảng không gian mà họ đóng khung và định vị ở một khoảng cách nhất định: đó là phong cảnh rộng bát ngát trong trường hợp của Chateaubriand, một góc của một tòa nhà cao tầng trong trường hợp của Robbe-Grillet” [10].. - Cái nhìn của người kể chuyện và cuộc hành trình của nó sẽ gợi lên toàn bộ các khoảng không đã được lựa chọn: “Những sự dịch chuyển của cái nhìn đưa vào trong miêu tả một yếu tố rất năng động nó cho phép “một độ lưu chuyển”, khám phá không gian theo nhiều hướng. - Paul Claval đã đưa ra một thí dụ sinh động về những kỹ thuật được áp dụng trong miêu tả không gian: “Ánh sáng dội xuống toàn bộ không gian là một trong những chìa khóa của cảm nhận và dựa trên cảm nhận, tác giả tiểu thuyết thường xuyên làm chậm lại như sự cảm nhận, đóng góp to lớn vào hiệu quả không gian, nó đưa không gian thâm nhập vào tự sự. - Từ đầu thế kỷ XIX, các nhà văn thử chỉ ra không gian vốn như những nhân vật nhìn thấy. - Không gian đạt đến một hướng, bởi vì tiểu thuyết Mới đã đoạn tuyệt với quyền tối cao của tự sự, chú trọng miêu tả, nhưng đó là loại miêu tả đồng thời là hành động được phát hiện và trở thành thành phần của truyện kể. - Theo Micheline Tison-Braun, tính phức tạp của không gian miêu tả thực chất xuất phát từ bản chất đa nghĩa của không gian nghệ thuật. - Tính phức tạp của không gian phản ánh những trạng thái tinh thần của người nghệ sĩ trong cách tiếp cận với hiện thực và thế giới. - Jean marie gustave Le Clézio và vấn đề không gian tiểu thuyết [14]. - Môi trường hiện thực nơi con người tồn tại là đối tượng trung tâm của tiểu thuyết và qua tài năng của nhà văn trở thành những không gian nghệ thuật phản ánh những vấn đề bức thiết của nhân loại. - Tính phức tạp của không gian phản ánh những quan niệm thẩm mĩ của nhà văn trong cách tiếp cận với hiện thực và thế giới. - Chính vì vậy, chúng tôi nhận thấy rất cần thiết phải xem xét thế giới quan của nhà văn, khi khảo sát những không gian tiểu thuyết trong các tác phẩm của Le Clézio. - Không gian và hành trình chạy trốn Trong thời kỳ sáng tác từ 1969 đến 1975 của Le Clézio, tất cả các khuynh hướng dù bị pha trộn, nhưng đều có một nét chung là: mưu toan chạy trốn bằng các chuyến viễn du trong không gian thực hoặc trong thế giới tưởng tượng. - Những chặng đường gợi lên sự vận động của cuộc chạy trốn và được chủ thể bộc lộ nguyện vọng một cách trực tiếp: “Tôi muốn chạy trốn trong thời gian, trong không gian. - (CCT, Tr.108) Như vậy có sự phân ly giữa chủ thể cuộc chạy trốn với không gian. - Sự rối loạn của cuộc hành trình có nguồn gốc từ sự bất an luôn ngự trị trong nội tâm của nhân vật và anh ta muốn thay thế nó bằng những phát hiện cái mới lạ của những chuyến viễn du liên miên trong những không gian địa lý khác nhau. - Đó cũng là tên gọi mà nhiều nhà phê bình khác đặt cho chuyến đi không ngừng và ở mọi hướng trong không gian của Hogan. - Các nhân vật dịch chuyển, tiến hành những cuộc hành trình đã tạo nên nét đặc trưng cho không gian tiểu thuyết. - Những cuộc hành trình diễn ra trong một không gian rộng lớn từ châu Âu, châu Phi, châu Á đến châu Mỹ, quay trở về điểm xuất ban đầu, đan chéo nhau trong không gian. - Mục tiêu của những cuộc hành trình đó đã tạo nên những không gian được hình thành trên những cực đối lập: không gian cội nguồn và phi cội nguồn gắn liền với những hình ảnh ánh sáng và bóng tối. - địa ngục và thiên đường, không gian tự do và giam hãm. - Phân tích những yếu tố cấu tạo nên các không gian trong cuộc hành trình, từ đó xác định giá trị, chức năng của những không gian luôn được đặt trong những mối quan hệ với những thành tố kiến tạo khác của tiểu thuyết. - Kết luận Không gian với tư cách là một yếu tố cấu thành của tiểu thuyết được các nhà văn quan tâm và là một mảnh đất màu mỡ để thử nghiệm những kỹ thuật độc đáo và đa dạng. - Trong suốt chiều dài phát triển từ thời kỳ vàng son thế kỷ XIX của tiểu thuyết hiện thực cho đến cuối thế kỷ XX, không gian càng ngày càng chiếm vị trí quan trọng trong tác phẩm văn học. - Các tác gia hiện thực chủ nghĩa trao cho không gian tiểu thuyết vai trò đặc biệt: không gian đặt trong mối quan hệ khăng khít không những với nhân vật mà cả với thời gian. - Từ đây, miêu tả không gian luôn chi phối và tác động đến cấu trúc tự sự của tác phẩm. - Miêu tả không gian cho phép định vị nhân vật trong một khung cảnh, tưởng tượng cuộc sống của nó ở giữa đồ vật bao quanh. - Thể kỷ XX với những khát khao mãnh liệt cách tân nghệ thuật tiểu thuyết đã xuất hiện nhiều toan tính đổi mới kỹ thuật không gian tiểu thuyết. - Những cách tân táo bạo về điểm nhìn đã làm biến đổi miêu tả không gian và thời gian tiểu thuyết truyền thống.. - Môi trường hiện thực nơi con người tồn tại là đối tượng trung tâm của tiểu thuyết và qua tài năng của nhà văn trở thành không gian nghệ thuật phản ánh những vấn đề bức thiết của nhân loại. - Cấu trúc các cuộc hành trình phản ánh thế giới quan của người nghệ sỹ và đòi hỏi các kỹ thuật xử lí không gian phù hợp