- Trục chính tâm. - Sử học Việt Nam có một khái niệm đặc biệt là trục chính tâm hoàng thành 1 . - PGS Lê Văn Lan kết luận là có một trục chính tâm của các công trình kiến trúc cung đình ở trong Hoàng thành Thăng Long thời Lý 2 . - PGS Tống Trung Tín cho rằng khu vực quanh di tích điện Kính Thiên, Đoan Môn là trung tâm của Hoàng thành Thăng Long thời Lý - Trần - Lê theo kết quả khai quật của cửa Bắc Môn năm 1999 và Đoan Môn năm 2000 3 . - Chính vì vậy, chúng tôi có thể đoán là trục tuyến từ trung tâm Kính Thiên đến trung tâm Cột Cờ là một trục chính tâm của toà thành Thăng Long thời Lý - Trần. - Nhưng theo phân tích bản đồ vệ tinh, chúng tôi có thể phân biệt sự tồn tại của những trục chính tâm đô thị trong các thời kỳ như sau:. - Trục chính tâm thời nhà Lý - Trần;. - Trục chính tâm thời nhà Lê;. - Trục chính tâm nhà Nguyễn;. - Trục chính tâm của thời Pháp.. - Trục tự nhiên hay trục chính tâm sông Hồng. - Khu vực phố cổ là khu vực cao nhất trong nội thành Hà Nội. - Nhưng có nhiều vi địa hình đa dạng trong đất phố cổ theo ảnh hưởng khi bị lũ lụt vào khu vực này.. - Vi địa hình phố cổ được chia ra thành 3 khu vực đất cao, ở độ cao khoảng trên 9 đến 10m so với mặt nước biển và 4 khu vực đất trũng phân bố giữa các khu đất cao 6. - Khu vực đất cao ga Long Biên (khu vực chợ Đồng Xuân) 2. - Khu vực đất cao Lãn Ông. - Khu vực đất cao Hàng Gai 4. - Khu vực đất trũng Trúc Bạch 5. - Khu vực đất trũng Tạ Hiền 6. - Khu vực đất trũng Hàng Da. - Khu vực đất trũng phía đông Bờ Hồ (phố Đinh Tiên Hoàng) 2.3. - Các con đường vuông góc với trục sông Hồng Hà. - Ba khu vực đất cao đều là đê tự nhiên nhỏ được hình thành do bồi đắp phù sa của sông Hồng. - Vì các khu vực đất cao phân bố đi vuông góc với trục sông Hồng. - Cho nên các đường thông qua khu vực đất cao cũng đi vuông góc với trục lòng sông Hồng. - Giác độ của các đường không thống nhất chính xác như trục chính tâm Hoàng thành Thăng Long.. - Phố Hàng Khoai (63 0 7) và phố Cao Thắng (60 0 ) là đường trung tâm trên khu vực đất cao của chợ Đồng Xuân. - Trục đường Hàng Khoai quy định trục chính tâm kiến trúc chợ Đồng Xuân (67 0 8) và phố Cầu Đông (66 0 2), bờ phía nam của khu vực đất cao chợ Đồng Xuân.. - Phố Nguyễn Siêu (75 0 5) là con đường đi của khu vực đất trũng dưới khu vực đất cao chợ Đồng Xuân, ven sông Tô Lịch cổ.. - Phố Hàng Buồm (72 0 8) thông qua khu vực đất cao phố Lãn Ông.. - Phố Hàng Gai/ Hàng Bông (61 0 8) đi trên khu vực đất cao phố Hàng Gai.. - Những đường được xây để liên kết giữa các khu vực đất cao. - Các đường theo trục chính tâm sông Hồng trong phố cổ như sau:. - Hàng Cân/Đồng Xuân/Hàng Đường/Hàng Ngang/Hàng Đào là liên kết giữa 3 khu vực đất cao: khu vực đất cao ga Long Biên, Lãn Ông và Hàng Gai.. - Nguyễn Thiệp/Nguyễn Thiện Thuật là đường trung ương trên khu vực đất cao ga Long Biên.. - Thanh Hà (150 0 8) là liên kết giữa khu vực đất cao chợ Đồng Xuân và Hà Khẩu sông Tô Lịch cổ, nay là Chợ Gạo.. - Tường Thành liên kết giữa phố Cửa Đông và khu vực đất cao phố Hàng Gai.. - Bảo Khánh được xây ngang vuông góc với khu vực đất cao phố Hàng Gai.. - Các đường phố có giác độ 60 0 đến 76 0 và 150 0 đến 165 0 là tuyến cơ bản của cấu trúc vuông (grid) tự nhiên của phố cổ hay là Hà Nội cũ (có thể gọi là trục sông Hồng). - Tất cả trục chính tâm được hình thành trên cơ sở trục sông Hồng.. - Trục chính tâm đời Lý - Trần 3.1. - Theo tài liệu di tích Đoan Môn mà GS Shibayama đã cung cấp cho tôi, trục đường (hay là tường) dưới Đoan Môn của thời Lý - Trần có giác độ trục chính tâm là 5 0 9 trên bản đồ Google Earth.. - Năm 2008, GS Inoue Kazuto 9 đã phát biểu giác độ trục chính tâm của các di tích Hoàng thành Thăng Long theo kết quả điều tra 18 Hoàng Diệu là 5 0. - Theo kết quả trắc lượng di tích Lý - Trần, chúng tôi có thể suy luận là trục chính tâm Hoàng thành đời Lý - Trần là khoảng 5 0 đến 6 0. - Trục chính tâm đời Lê. - Trục chính tâm trong Hoàng thành Đông Đô.. - Theo Google Earth có giác độ 6 0 1 giữa hai địa điểm này. - Giác độ này giống như trục đời Lý - Trần hay khác nhau thì tôi chưa rõ vì tài liệu tham khảo quá ít.. - Chỉ có một con đường có giác độ chính xác trong khu vực phố cổ là phố Hàng Da và Hàng Điếu. - Giác độ từ giao điểm của phố Hàng Điếu với phố Bát Đàn đến giao điểm của phố Hàng Da với Hàng Bông là 6 0 1 phù hợp với trục chính tâm Hoàng thành nhà Lê.. - Phố Hàng Gà/Hàng Cót liên tục với Hàng Điếu. - Giác độ của hai đường là 2 0 3 có quan hệ ít với trục thời nhà Lê. - Nhưng trục của đường Lò Rèn/Hàng Cá có giác độ 96 0 3 vuông góc hoàn toàn với trục thời nhà Lê. - Hơn nữa phố Hàng Vải/Lãn Ông có 96 0 1, cũng vuông góc với trục thời nhà Lê. - Khu vực Hàng Vải/Lãn Ông và Hàng Buồm đã được xây dựng trong thời nhà Lý - Trần và là trung tâm thương nghiệp trong Kẻ Chợ đời Lê. - Cho nên, tôi nghĩ rằng trục phố Hàng Điếu và Hàng Gà/Hàng Cót nguyên là tường phía đông của Đông Đô nhà Lê.. - Phố Hàng Vải/Lãn Ông phải được xây dựng để liên lạc giữa phố Hàng Buồm và phố Cửa Đông của Hoàng thành nhà Lê, có lẽ đây là thời nhà Lý - Trần.. - Trục chính tâm của toà thành Thăng Long đời Nguyễn. - Theo nền toà thành Hà Nội đời nhà Nguyễn, trục chính tâm đời nhà Nguyễn khoảng 11 0 đến 12 0. - Phố Lý Nam Đế nguyên là nền móng bức tường phía đông của toà thành Hà Nội có giác độ 11 0 2.. - Đường Hùng Vương nguyên là nền móng bức tường phía tây của toà thành Hà Nội có giác độ 11 0 32.. - Đường Phùng Hưng nguyên là dãy hào chạy sát bức tường toà thành Hà Nội có giác độ 11 0 4.. - Đường Phan Đình Phùng nguyên là dãy hào chạy sát bức tường phía bắc của toà thành có giác độ 101 0 73, vuông góc với trục chính tâm đời Nguyễn.. - Đường Trần Phú nguyên là mặt bức tường phía nam toà thành có giác độ 101 o 4 vuông góc với trục chính tâm đời nhà Nguyễn.. - Những đường trong toà thành Hà Nội được xây theo trục này, ví dụ:. - Những đường trong toà thành Hà Nội được xây vuông góc với trục này như sau:. - Phần lớn các con đường theo trục toà thành đời nhà Nguyễn được tập trung trong khu vực tòa thành 10. - Ngoài bức tường toà thành Hà Nội, chỉ có 3 con đường trong khu vực phố cổ có giác độ của trục đời Nguyễn như sau:. - Có lẽ các con đường trong khu vực này đã được phát triển để bán các hàng Trung Quốc trong đời nhà Nguyễn. - Phố Cửa Đông nguyên là một con đường chính từ chính Đông Môn của toà thành đời Nguyễn, có giác độ 101 0 47. - Ngoài toà thành, tức là từ phố Lý Nam Đế đến phố Hàng Gà, phố Cửa Đông chỉ dài khoảng 214m.. - Phố Hàng Phèn chạy liên tục từ cuối phố Cửa Đông đến phố Thuốc Bắc. - Đường này có giác độ 98 0 18, gần với trục thời nhà Lê và song song với phố Hàng Vải và phố Lãn Ông. - Phố Hàng Bút có giác độ 101 0 30.. - Hàng Nón có giác độ 100 0 27 và chạy song song với phố Hàng Phèn và phố Hàng Bút. - Hàng Nón có lẽ có giác độ vuông góc với trục tuyến của Hàng Điếu tức là trục thời nhà Lê.. - Chính vì vậy, trục đời nhà Nguyễn tập trung vào khu vực phố Cửa Đông và giữa phố Bát Sứ/Hàng Đồng và Hàng Thiếc/Thuốc Bắc. - Các phố mới có lẽ được xây trên khu vực đất này theo trục chính tâm đời nhà Nguyễn.. - Trục chính tâm thời Pháp. - Cho nên giác độ của đường này là 165 0 14, hoàn toàn theo trục sông Hồng.. - Từ cuối phố Tràng Thi đến trung tâm Nhà hát lớn có giác độ 107 0 27. - Giác độ này rất là đặc biệt, không có mối quan hệ với giác độ trục chính tâm của các thời trước. - Cho nên khu vực bờ hồ Hoàn Kiếm đã có nhiều kiến trúc có quan hệ đến nhà Trịnh như Vũ Miếu trên đảo Ngọc Sơn và nhà Ngư Long lâu. - Giác độ của đường này là 107 0 , được gọi là trục chính tâm của nhà Trịnh.. - Năm 1886, Pháp xây một con đường trung tâm tên là Boulevard Gambetta, nay là đường Trần Hưng Đạo, từ Bệnh viện Lanessan, nay là Bệnh viện Quân y 108 ở cuối phía nam khu Nhượng địa, có giác độ 107 0 43 song song với phố Tràng Thi/Hàng Khay/Tràng Tiền đến đường Route Mandarin, nay là đường Lê Duẩn. - Trục Pháp vốn là trục đời nhà Trịnh, có ý nghĩa liên lạc giữa cửa của khu vực chính trị và quân sự tức là citadelle/toà thành Pháp và cảng sông Hồng tức là cửa ra ngoại giới. - Phố Nguyễn Thái Học kế thừa trục này và tiếp tục đến đường Kim Mã, Cầu Giấy và nối giữa khu vực phía tây và Thủ đô Hà Nội.. - Khái niệm kế hoạch phát triển đô thị trong lịch sử Hà Nội có 2 loại: Một là sự phát triển nới rộng theo tình trạng phóng xạ dọc ven các đường lớn như Quốc lộ số 5, Yên Phụ/Âu Cơ/An Dương Vương, Kim Mã/Cầu Giấy, Nguyễn Chí Thanh/Trần Duy Hưng/Láng Hòa Lạc/, Láng Hạ/Lê Văn Lương, Nguyễn Lương Bằng/Tây Sơn/ Nguyễn Trãi, Quốc lộ số 1, Huế/Bạch Mai, Lò Đúc/Kim Ngưu/Tam Trinh… Các khu vực này mới phát triển sau những năm 60, đặc biệt sau thời kỳ Đổi mới.. - Hai là sự phát triển theo kiểu trục chính tâm hay là kiểu cấu trúc vuông (grid). - Trục chính tâm trong lịch sử Hà Nội có nhiều loại. - Khu vực phía đông phố cổ được xây dựng theo trục tự nhiên.. - Phía tây phố cổ còn có những dấu vết như ở phố Hàng Điếu và phố Lãn Ông trong khu vực Đông Môn của bức tường phía đông đời nhà Lê.. - Trục đời Nguyễn là khoảng 11 0 , những con đường có trục tuyến này phân bố giữa phố Phùng Hưng và phố Thuốc Bắc, đặc biệt tập trung vào khu vực phố Cửa Đông.. - 1 Lê Văn Lan, “Vị trí, quy mô và vấn đề “Trục chính tâm” của các công trình kiến trúc cung đình trong Hoàng thành Thăng Long thời Lý qua tài liệu văn bản”, Khảo cổ học . - 2 Lê Văn Lan, “Vị trí, quy mô và vấn đề “Trục chính tâm” của các công trình kiến trúc cung đình trong Hoàng thành Thăng Long thời Lý qua tài liệu văn bản”, bđd, 2004, tr.43.. - 10 Trong khu vực toà thành, đường Hoàng Diệu có giác độ đặc biệt là 7 0 4 vì được thiết kế theo trục chính tâm Hoàng thành đời Lê. - Đường Nguyễn Tri Phương có giác độ 9 0 23 có cao độ trung gian giữa trục đời Lê và đời Nguyễn.. - 11 Phố Hàng Thiếc có 8 0 67 có quan hệ đến phố Hàng Điếu dưới ảnh hưởng của trục đời Lê. - 12 Một phần phố Quán Sứ và phố Hàng Da từ có 11 0 9 từ điểm N E đến điểm N đến E có 11 0 83 theo trục toà thành đời Nguyễn. - Phía tây từ toà thành, đường Liễu Giai đi song song với trục chính tâm nhà Nguyễn