- Giống như những dòng nham thạch đang cuộn chảy dưới lòng sâu của bề mặt xã hội, tái định lại một kết cấu mới cho sự phát triển xã hội, sự biến đổi của cơ cấu xã hội cũng đang được coi là một dạng thức cách mạng. - Viện Khoa học Xã hội Việt Nam.. - Tái cấu trúc cơ cấu xã hội chính là việc xây nền, đắp móng cho một mô hình phát triển bền vững trong một thế giới đầy những biến động. - Bởi vậy nghiên cứu những biến đổi của cơ cấu xã hội, những quy luật của sự giải thể và tái tạo các cơ cấu xã hội khách quan là cơ sở khoa học để con người mở rộng các hoạt động tự giác và sáng tạo trong việc xây dựng những nền tảng vật chất và tinh thần cơ bản cho chính xã hội mà mình đang sống. - Trên bình diện nhận thức khoa học, nghiên cứu cơ cấu xã hội là một trong những nghiên cứu mang tính lý luận và phương pháp luận cho toàn bộ những nghiên cứu về xã hội.. - Nhận thức đúng đắn về cơ cấu xã hội cho ta cơ sở khoa học khách quan để nhận biết toàn bộ sự kiện và hiện tượng xã hội, các chiều cạnh tương tác và quan hệ giữa chúng với nhau trong tổng thể xã hội. - Nghiên cứu về cơ cấu xã hội cũng là điều kiện cần thiết để các nhà chiến lược và hoạch định chính sách có được những luận cứ khoa học cần thiết trong quá trình xây dựng các phương thức và giải pháp phát triển xã hội, hướng tới tương lai.. - Hướng tới việc tiếp cận hệ thống trong phân tích cơ cấu xã hội ở Việt Nam Bất kỳ một nghiên cứu cơ cấu nào cũng phải được bắt đầu từ nghiên cứu hệ thống. - Điều này cũng hoàn toàn đúng với việc phân tích xã hội học cơ cấu xã hội ở Việt nam.. - Quan điểm hệ thống trong nghiên cứu cơ cấu xã hội cho phép chúng ta có thể tiếp cận các sự kiện và hiện tượng xã hội, nhận thức được bản chất của chúng ở hai mặt cơ bản sau đây.. - Thứ nhất, nhìn được toàn diện cơ cấu xã hội, các bộ phận cấu thành giữa chúng, các chiều cạnh của sự tương tác xã hội làm hình thành bộ mặt tổng thể của cơ cấu xã hội mà không bỏ sót một chi tiết nào.. - Thứ hai, có thể đi sâu vào những chi tiết, nhìn nhận đúng đắn được bộ mặt thực sự của các bộ phận cấu thành của cơ cấu xã hội mà vẫn không tách rời khỏi toàn bộ hệ thống xã hội. - Chính từ cách tiếp cận hệ thống về cơ cấu xã hội mà chúng ta có thể phát hiện được những quy luật cơ bản nhất của sự vận hành của xã hội, coi đó như là một quá trình phát triển lịch sử - tự nhiên. - Bất cứ một hệ thống cơ cấu nào, trong đó có cơ cấu xã hội cũng bao hàm trong nó ba khía cạnh cơ bản nhất, hoặc còn gọi là ba chiều của cơ cấu. - Comte là “chiều tĩnh học xã hội” hoặc theo quan điểm của Talcott Parsons và học trò của ông là “chiều cơ cấu chức năng”. - Thứ hai là chiều cơ cấu về thời gian, nói theo quan điểm của A.Comte là “chiều động học xã hội”, hoặc theo quan điểm của các nhà cơ cấu chức năng luận là “chiều lịch đại của cơ cấu xã hội”. - Các chiều cạnh nói trên của cơ cấu xã hội bao giờ cũng tồn tại trong mối quan hệ tương tác, gắn bó biện chứng với các chiều cạnh khác, vừa là điều kiện tồn tại vừa là kết quả tồn tại của các chiều khác. - Trên thực tế, mặc dù liên kết gắn bó chặt chẽ với nhau nhưng mỗi chiều cạnh của cơ cấu xã hội nói trên lại tồn tại tương đối độc lập, do bản thân chúng lại đặc trưng cho hệ thống trên một khía cạnh nào đó. - Khi phân tích cơ cấu xã hội ở chiều cạnh cơ cấu chức năng, tức là chiều cơ cấu xã hội về mặt không gian, chúng ta có thể nhìn thấy sự tồn tại của các mối quan hệ và tương tác lẫn nhau giữa các phân hệ cơ cấu trong một cơ cấu tổng thể.. - Chúng duy trì mối quan hệ tương tác với cơ cấu tổng thể trên cơ sở duy trì vị trí vai trò và chức năng của mình trong cơ cấu tổng thể xã hội. - Chính sự tương tác giữa chúng với nhau đã tạo nên bộ mặt đa dạng và phức tạp của cơ cấu xã hội tổng thể. - Vậy để phân chia các phân hệ cơ cấu của cơ cấu xã hội như xã hội Việt Nam, chúng ta phải xác định rõ được các dạng thức hoạt động cơ bản nhất của xã hội như thế nào. - Mỗi dạng thức hoạt động cơ bản được nói đến ở trên lại tương ứng với một phân hệ cơ cấu của xã hội. - Với lát cắt mang tính dân số học, chúng ta lại có thể phân tích cơ cấu xã hội dựa trên đặc trưng của các nhóm cư dân khác nhau về lứa tuổi, về giới hoặc về nguồn gốc dân tộc, tôn giáo, các nhóm cư dân nông thôn và đô thị…. - Tóm lại, cách phân tích cơ cấu xã hội theo chiều ngang, chiều không gian sẽ cho chúng. - Bên cạnh chiều phân tích cơ cấu chức năng, chúng ta cũng cần phân tích chiều lịch đại của cơ cấu xã hội. - Chiều lịch đại của cơ cấu xã hội là biểu hiện những biến đổi của cơ cấu xã hội về mặt thời gian. - Nó là một mặt cắt của cơ cấu xã hội theo chiều dọc, nói lên mối liên hệ, tương tác, có tính nhân quả của cơ cấu xã hội theo trình tự khách quan của lịch sử. - Chiều cạnh lịch đại của cơ cấu xã hội được đặc trưng bởi trạng thái vận động và biến đổi liên tục theo các quy luật của sự phát triển.. - Trong phép biện chứng duy vật, những nghiên cứu về chiều lịch đại của cơ cấu xã hội được đặt nền móng bởi “nguyên lý về sự phát triển” và các quy luật cơ bản của phép biện chứng. - Các biến đổi của cơ cấu xã hội về mặt thời gian tạo thành nội dung của khái niệm giai đoạn trong cơ cấu xã hội. - Có thể coi mỗi giai đoạn là một bậc thang trong sự phát triển của cơ cấu xã hội, là đơn vị đo lường tính kết nối và liên tục của cơ cấu xã hội. - Ở mỗi giai đoạn, cơ cấu xã hội lại có những biểu hiện đặc thù, nó vừa là hệ quả, là sản phẩm của cơ cấu xã hội trong giai đoạn trước, vừa là tiền đề cho cơ cấu xã hội ở giai đoạn sau.. - Với nguyên tắc trên, các giai đoạn của sự phát triển cơ cấu xã hội chỉ có thể tách rời nhau một cách tương đối. - Vì vậy, trong khoa học xã hội học, người ta còn gọi cơ cấu xã hội theo chiều lịch đại là cơ cấu xã hội của các kỳ, thời kỳ, thời đại, giai đoạn…, gắn liền với hoạt động liên tục, kế tiếp nhau của các thế hệ con người khác nhau.. - Trong trường hợp này, nghiên cứu về cơ cấu xã hội ở Việt Nam theo chiều lịch đại của nó đòi hỏi nhà nghiên cứu không chỉ vận dụng hướng tiếp cận xã hội học như khi nghiên cứu chiều cơ cấu - chức năng mà còn phải vận dụng cả phương pháp sử học. - chí quan trọng để phân kỳ lịch sử các cơ cấu xã hội lại không thể chỉ được phân tích ở chiều lịch đại của cơ cấu xã hội, mà còn phải ở cả sự tương tác của chúng với những đặc trưng của chiều cơ cấu - chức năng tương ứng với giai đoạn đó.. - Những vấn đề phân giải và tái tạo cơ cấu xã hội trong xã hội Việt Nam hiện đại. - Sự phát triển theo hướng công nghiệp hoá và hiện đại hoá về thực chất sẽ là một quá trình biến đổi mà trong đó cơ cấu xã hội sẽ bị rung chuyển tận gốc rễ.. - Những cơ sở xã hội cũ sẽ bị thay thế bởi một cơ sở xã hội mới. - Có thể nói công nghiệp hoá và hiện đại hoá ở Việt Nam sẽ là một cuộc cách mạng về cơ cấu xã hội, một quá trình phân giải và tái tạo cơ cấu xã hội liên tục, hướng tới sự hoàn thiện.. - Tiếp cận một cách trực tiếp những biến đổi cơ cấu xã hội sẽ giúp chúng ta có cơ sở khoa học để xây dựng những giải pháp đúng đắn để xác lập một cơ sở xã hội mới cho sự phát triển bền vững.. - Việc nghiên cứu cơ cấu xã hội của xã hội Việt Nam hiện nay đòi hỏi chúng ta phải xem xét lại cơ cấu xã hội Việt Nam một cách hệ thống và toàn diện trên hai khía cạnh. - Thứ nhất, phân tích, làm rõ một cơ cấu xã hội mang nặng những nét truyền thống đang giải thể, mà kéo theo nó là một loạt những hệ quả kinh tế chính trị, xã hội và văn hoá. - Thứ hai, phân tích, phát hiện và dự báo về một sự tái tạo cơ cấu xã hội mới trên cơ sở những định hướng phát triển của quá trình công nghiệp hoá và hiện đại hoá. - Trong trường hợp này, nhà nghiên cứu cần phải đưa ra được những kịch bản khác nhau về sự phát triển của cơ cấu xã hội tương ứng với những chiến lược phát triển sẽ được vận dụng trong thực tiễn.. - Nói chung là sử học chưa đi sâu phân tích và làm rõ được cơ cấu của xã hội Việt Nam truyền thống.. - Điều này cũng hoàn toàn đúng với việc phân tích cơ cấu xã hội của xã hội Việt Nam truyền thống và được phản ánh rõ trong các cuộc tranh luận về xã hội Việt Nam truyền thống, chế độ sở hữu ruộng đất, những đặc trưng của các mối quan hệ giai cấp và đặc biệt là phương thức sản xuất của người Việt truyền thống. - Phân tích về sự giải thể và tái tạo cấu trúc xã hội của xã hội Việt Nam trong giai đoạn hiện nay, chúng ta không thể không đề cập tới những vấn đề này.. - Theo chúng tôi, cũng giống như tất cả những nghiên cứu về cơ cấu xã hội khác, chúng ta cần phải phân tích cơ cấu xã hội của xã hội Việt Nam truyền thống trước hết ở các mối quan hệ trong lao động sản xuất của người Việt mà cơ sở của nó là sự sở hữu tư liệu sản xuất quan trọng nhất - sở hữu ruộng đất.. - Có lẽ không ở đâu cái đặc trưng của cơ cấu xã hội mà đã được Mác gọi là. - Theo ông, chính “công điền, công thổ” đã khiến cho giai cấp địa chủ trong cơ cấu xã hội trở nên nhỏ bé, yếu ớt. - Chính điều này đã tạo nên một cơ cấu xã hội rất đặc biệt gồm có ba bộ phận cơ bản sau đây:. - Thực tế lịch sử cũng đã cho thấy, người Việt Nam đã duy trì cơ cấu xã hội cơ bản trên trong suốt quá trình phát triển của mình. - Trong tác phẩm nổi tiếng : Người nông dân Việt Nam ở châu thổ Bắc Kỳ, học giả người Pháp Piere Gourou đã phân tích khá sâu sắc cơ cấu xã hội Việt Nam trong thời kỳ Pháp thuộc và tỏ ra hết sức ngạc nhiên về sức sống của các cộng đồng làng xã. - Như vậy, có thể nói, cơ cấu cơ bản của xã hội Việt Nam trước đây là cơ cấu xã hội mà trong đó hoạt động của các cộng đồng làng xã là nền tảng cơ bản. - Bởi vậy nếu xem xét bề sâu của tồn tại xã hội trong xã hội Việt Nam trước đây, chúng ta có thể thấy cơ cấu xã hội gắn liền với sản xuất nông nghiệp, dựa trên nền tảng của chế độ ”công điền, công thổ”, với việc tự quản cao của các cộng đồng làng xã, đã tồn tại một cách khá vững chắc. - Từ những phân tích khái quát về cơ cấu xã hội của xã hội Việt Nam truyền thống mà rất cần đến những sự trao đổi tiếp theo nữa ở trên, chúng ta cũng có thể xem xét thực trạng của cơ cấu xã hội nước ta hiện nay và dự báo những kịch bản sẽ xảy ra đối với cơ cấu xã hội Việt Nam trong tương lai.. - Không còn nghi ngờ gì nữa, cách mạng xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam mà chúng ta tiến hành trong nhiều năm qua về thực chất chính là cuộc cách mạng về cơ cấu xã hội. - Cơ cấu xã hội gắn liền với các cộng đồng làng xã sẽ bị lay động tận gốc rễ.. - Trong cuộc cách mạng về cơ cấu xã hội này, bên cạnh tính tất yếu phải giải thể, cơ cấu xã hội truyền thống sẽ là sự tái tạo lại một cơ cấu xã hội mới. - Có thể nói, quá trình tái cơ cấu xã hội của xã hội Việt Nam hiện đại cần phải được hiểu như là một quá trình vận hành liên tục, sự chuyển đổi của từng bộ phận cấu thành, từng nhóm dân cư xã hội, các giai tầng xã hội vào một bộ khung kết cấu mới phù hợp với những nhu cầu phát triển mới. - Rõ ràng là sự chuyển động mạnh mẽ trong cơ cấu của xã hội Việt Nam hiện nay đã diễn ra trước hết là ở cơ cấu lao động và kinh tế. - Cơ cấu dân số biến đổi cùng với sự phát triển kinh tế xã hội cũng khiến cho cơ cấu gia đình, vị thế vai trò của gia đình trong sự phát triển xã hội cũng có nhiều thay đổi. - Trong điều kiện những biến đổi của cơ cấu xã hội đang diễn ra mạnh mẽ hiện nay, với tư cách là những nhà nghiên cứu, chúng ta cũng cần phải làm rõ được những mặt cơ bản sau đây:. - Trước hết, chúng ta cần phải nghiên cứu và xác định được rõ hơn hiện trạng những chuyển động không ngừng của cơ cấu xã hội Việt Nam hiện nay, làm rõ được quá trình giải thể của cơ cấu truyền thống để bước vào cơ cấu xã hội hiện đại. - Bên cạnh đó, chúng ta cũng phải vạch rõ những nhân tố tác động tới sự chuyển động của các bộ phận cấu thành của cơ cấu xã hội nói trên, đo lường được cường độ và xu hướng vận hành của những nhân tố này.. - Kinh tế thị trường, với những quy luật vận hành của nó chắc chắn sẽ là một trong những nhân tố tác động mạnh mẽ tới cơ cấu xã hội truyền thống, phá vỡ các quan hệ cộng đồng làng xã gắn liền với xã hội nông nghiệp. - tác động của nó ra sao, hệ quả của nó tới đâu cả về những mặt tích cực lẫn tiêu cực đối với sự tái tạo cơ cấu xã hội mới là cả một câu hỏi lớn cần có lời giải đáp.. - Chúng ta cũng cần phải làm rõ được là, trong sự chuyển động khách quan của cơ cấu xã hội theo hướng tích cực và tiến bộ thì vai trò của các chủ thể xã hội sẽ như thế nào, chẳng hạn như vai trò của Nhà nước, vai trò của các tổ chức chính trị xã hội, của các cộng đồng xã hội và gia đình. - Trên cơ sở những hiểu biết về vai trò của các nhân tố chủ thể này, chúng ta cũng cần phải đưa ra được những nội dung và phương thức hợp lý nhằm phát huy tính chủ động của chúng đối với sự tái tạo cơ cấu xã hội mới. - Chỉ có như vậy chúng ta mới không phải là những kẻ thụ động và mù quáng, mà là những chủ thể sáng tạo, có thể lập trình một cách chính xác và khoa học con đường hướng tới những đổi thay tất yếu của cơ cấu xã hội.. - Trong khi cố gắng thực hiện sự “khách quan” này, các nhà nghiên cứu cũng thường chỉ nhìn thấy ở cơ cấu xã hội sự xếp đặt và đan kết vào nhau của các sự kiện xã hội, cố gắng đo lường chúng như là những bộ phận của một cỗ máy khuôn cứng đang vận hành. - Thực ra, không ai có thể phủ nhận được một thực tế là cơ cấu xã hội không chỉ là một bộ khung cơ bản quy định những hoạt động của con người trong quá trình họ sống bên nhau mà còn là hệ quả của chính những hoạt động này. - Nó mang ý thức của mình thông qua các quan niệm, nhận thức, thói quen, ý thức khoa học mà hoạt động và tác động tới mọi sự vận hành của hệ thống xã hội, ghi dấu ấn của mình trên mọi sản phẩm vật chất và tinh thần của xã hội, trong đó có cơ cấu xã hội.. - Các quá trình xác lập, giải thể và tái cấu trúc các mô hình cơ cấu xã hội không thể diễn ra ở đâu khác ngoài hệ thống tư duy và hành động của các chủ thể con nguời. - Trong quá trình làm nên lịch sử của mình, con người cũng làm nên các dạng thức khác nhau của cơ cấu xã hội mà mình sinh sống. - Mọi sự phủ nhận vai trò của con người trong sự xác lập, giải thể và tái cấu trúc các cơ cấu xã hội đều là không có cơ sở khoa học.. - Xã hội càng phát triển bao nhiêu thì con người càng có khả năng chủ động bấy nhiêu trong việc xác định cơ cấu xã hội mà mình đã, đang và sẽ sống.. - Chúng ta đều biết, hoạt động sống của con người thông qua các mô hình tư duy, các dạng thức khác nhau của hành động xã hội, các hành vi của mỗi cá nhân riêng lẻ, xuất phát từ những lợi ích và nhu cầu đã khiến cho cơ cấu xã hội không vận hành như một hệ thống tĩnh mà luôn luôn biến đổi. - Nếu vận động và biến đổi là phương thức tồn tại của cơ cấu xã hội thì nghiên cứu về cơ cấu xã hội cũng phải là sự nghiên cứu những nguyên tắc cũng như hiện trạng của sự biến đổi này, tức là phải đo lường chúng từ chính hoạt động của con người và xã hội.. - Về mặt phương pháp luận, khi nhận thức đúng đắn về cơ cấu xã hội trên bình diện chủ thể của cơ cấu này, chúng ta có thể thấy rõ được vị thế và vai trò của con người Việt Nam trong sự vận động biến đổi của cơ cấu xã hội ở những mặt sau đây:. - Những điều kiện và nhân tố khách quan tác động tới việc con người tạo lập cách thức mà họ liên kết với nhau thành xã hội, mà cụ thể ở đây là cơ cấu xã hội.. - Phương thức mà con người liên kết với nhau trong cơ cấu xã hội các nhóm xã hội, các thiết chế xã hội. - Những mối quan hệ tương tác trong cơ cấu xã hội thông qua hoạt động, nhận thức và hành vi của chủ thể con người xuất phát từ những lợi ích và nhu cầu của chính họ.. - Vai trò của con người trong quản lý, điều hành sự vận động, biến đổi và phát triển của cơ cấu xã hội. - chính sách, pháp luật, các chuẩn mực xã hội. - Các cơ chế kiểm soát của con người đối với sự ổn định và phát triển của cơ cấu xã hội.. - Ở nước ta, việc nhận thức rõ vị trí, vai trò của các nhân tố chủ thể trong quá trình phân giải và tái tạo cơ cấu xã hội sẽ cho chúng ta cơ sở khoa học để hoạch định các chính sách nhằm phát huy tính chủ động sáng tạo của nhân tố này trong sự xác lập cơ cấu xã hội. - Chúng ta đều biết, mọi hoạt động của con người, mặc dù đều ít nhiều tác động tới việc hình thành và phát triển của cơ cấu xã hội nhưng hệ quả từ những hoạt động này tới cơ cấu xã hội thì lại rất khác nhau. - Có thể coi các hoạt động tổ chức, điều hành và quản lý xã hội là nhân tố trực tiếp, quan trọng làm hình thành các hình thức khác nhau của cơ cấu xã hội. - Có thể trước sau gì con người cũng sẽ đạt tới việc xác lập một cơ cấu xã hội lý tưởng, tiến bộ, phù hợp với nhận thức và trình độ khách quan của xã hội, nhưng do những hạn chế của lịch sử, bản thân hoạt động của họ không phải lúc nào và giai đoạn nào cũng là hợp lý.. - Tuy nhiên, việc xác lập cơ cấu xã hội đó lại bị lệ thuộc vào rất nhiều điều kiện khách quan và chủ quan. - Một cơ cấu xã hội tiến bộ không thể tồn tại trên nền tảng của một lực lượng sản xuất chậm phát triển, một cơ sở vật chất lạc hậu, một nền kinh tế thấp kém.. - Trên thực tế, con người thường phải trả giá cho những hành động của mình do việc xác lập các mối quan hệ xã hội và cơ cấu xã hội không phù hợp với những điều kiện thực tế cho phép. - Bài học về việc xây dựng cơ cấu xã hội của giai đoạn bao cấp trước đây đã cho thấy rõ điều đó. - Từ những quan điểm trên, chúng ta có thể khẳng định rằng, do hệ thống cơ cấu xã hội chỉ có thể vận động, biến đổi, phát triển thông qua hoạt động của con người mà chúng ta hoàn toàn có thể tác động tới nhận thức và hành vi của con người để làm thay đổi cơ cấu xã hội. - Vấn đề là ở chỗ cần phải đo lường, phân tích một cách khách quan, khoa học để chúng ta có thể tìm ra được những nội dung nào và phương thức tác động ra sao đối với các chủ thể xã hội trong quá trình xác lập và hoàn thiện cơ cấu xã hội.. - Về phương diện những tác động trực tiếp, chúng ta có thể thông qua các chủ trương, đường lối, chính sách và bộ máy điều hành và quản lý của Nhà nước mà can thiệp trực tiếp vào cách xếp đặt hệ thống tổ chức, hoàn thiện các cơ chế làm biến đổi cơ cấu xã hội. - Về mặt những tác động gián tiếp, chúng ta có thể tác động tới các chủ thể xã hội thông qua hệ thống truyền thông, giáo dục, xác lập các giá trị và chuẩn mực xã hội, từ đó điều tiết các hành vi xã hội và cá nhân, thông qua hành vi xã hội và cá nhân con người mà làm biến đổi cơ cấu xã hội