Yếu tố tự sự trong trường ca trữ tình hiện đại

- Yếu tố tự sự trong trường ca trữ tình hiện đại Yếu tố tự sự trong trường ca trữ tình hiện đại.
- Diêu Lan Phương Trường ca là một thể loại xuất hiện sớm trong văn học thế giới.
- Với tư cách là một thể loại mang đậm chất sử thi, gắn liền với tinh thần dân tộc, trường ca có một ý nghĩa rất đặc biệt.
- Ở Việt Nam, trường ca với tư cách là một thể loại văn viết, văn bác học chỉ thực sự phát triển trong nền văn học hiện đại.
- Nghĩa là khi nhìn thấy chữ "trường ca", chúng ta đã ít nhiều qui định nên những khả năng, chờ đón một dạng thức cho quá trình đọc hiểu.
- Hơn nữa nếu soi chiếu những chiều kích mà lí thuyết nghiên cứu thể loại đưa ra như: chiều kích lịch sử, chiều kích xã hội, chiều kích cấu trúc thẩm mỹ thì những tác phẩm với tên gọi trường ca hoàn toàn có thể được chấp nhận.
- Có thể nói, trường ca hiện đại Việt Nam đã đi từ cấu trúc tự sự đến trữ tình, diễn biến thể loại khá phức tạp, nhưng như Bakhtin viết: "vô số các thể loại thành văn là phái sinh".
- Trường ca cổ điển, sử thi cổ điển đa phần thuộc loại hình tự sự.
- Trường ca hiện đại Việt Nam, cũng như một số nước khác (như Nga, Pháp, Chile.
- khởi đầu thường là tự sự nhưng khi đạt đến độ chín muồi hoàn chỉnh nó lại mang dáng dấp trữ tình.
- là trường ca hoặc trường ca hiện đại.
- Ở bài viết này chúng tôi muốn đề cập đến một số đặc điểm trong cấu trúc thẩm mỹ của trường ca trữ tình - là dạng phổ biến hơn trường ca tự sự trong văn học hiện đại.
- Vậy tự sự trong trường ca trữ tình có đặc điểm gì, từ đây có thể phân biệt được nó với các dạng trữ tình hay tự sự văn xuôi được không.
- Đầu tiên, có lẽ cần phải trả lời được câu hỏi: như thế nào là trường ca trữ tình (mà không phải là tự sự)..
- Nếu soi chiếu theo những tiêu chí này thì trường ca hiện đại hiếm có một văn bản nào có được mô hình tự sự hoàn chỉnh.
- Trường ca tự sự, có lẽ, phổ biến hơn trong các giai đoạn trước[iii].
- Tuy nhiên, theo chúng tôi, khi xem xét cụ thể thì rộng rãi có thể xếp những trường ca như trên (có cốt truyện, có nhân vật, có nhân vật trần thuật, chủ yếu được viết bằng giọng điệu khách quan) là trường ca tự sự - và nó nằm ngoài phạm vi khảo sát của chúng tôi..
- Tác phẩm trữ tình thể hiện tâm trạng, dó đó nó thường không có cốt truyện, hoặc cốt truyện đơn giản.
- Tuy nhiên các sự kiện, chi tiết vẫn đóng một vai trò quan trọng, đặc biệt với thể loại trường ca - loại tác phẩm có dung lượng lớn, thì kể cả kết cấu theo phương thức trữ tình vẫn không thể tách rời các yếu tố tự sự, các sự kiện, chi tiết, nhân vật.
- Các trường ca hiện đại được viết ra trong một xã hội đã phát triển ở mức độ cao, nhận thức của con người về thế giới và chính bản thân mình gần như đã thấu suốt.
- Cũng chính cảm xúc cụ thể, tức thời, mãnh liệt đã khiến cho trường ca ngày nay không còn giữ cái qui mô đồ sộ hàng nghìn câu, nghìn trang như trước.
- Chính qui mô nhỏ hơn, cảm xúc tức thời hơn, kì vọng thể hiện được những chiêm nghiệm cá nhân đã làm cho trường ca hiện đại nghiêng nhiều sang khuynh hướng trữ tình.
- Đây cũng chính là cái làm cho trường ca hiện đại trở thành một thể loại độc lập với một hình thức chặt chẽ, nhuần nhuyễn, có ảnh hưởng lớn đến sự phát triển của thể loại và thơ ca nói chung.
- Đối với sự phát triển của riêng nó, có lẽ sự gia tăng chất trữ tình đã làm tăng thêm chất suy tưởng, đồng thời phá vỡ cấu trúc tự sự vốn có (Cho nên tìm hiểu các yếu tố tự sự rồi để thấy được sự phá vỡ nó cũng có thể là một mục đích).
- Trường ca hiện đại có sự xuất hiện của cái tôi tác giả nhưng khác với thơ trữ tình nói chung, đó là cái tôi nhằm nhận thức sứ mệnh của mình trong dòng lịch sử.
- Mặt khác, chữ Tôi trong trường ca chủ yếu là nhà thơ nhằm nhận thức mình, đồng hóa mình vào số phận của lịch sử.
- Và bởi vì tác phẩm trường ca không nhằm mục đích bộc lộ tâm trạng, tự biểu hiện chủ thể, tìm sự đồng cảm ở người khác.
- nên nó có cấu trúc khác với thơ trữ tình bình thường.
- Thơ trữ tình trước hết phản ánh một trạng thái tâm trạng, mà một trạng thái tâm trạng thì không thể kéo dài.
- Hơn nữa, những yếu tố trên tồn tại đan xen và qui định lẫn nhau khiến cho cấu trúc thẩm mỹ của trường ca có nhiều thay đổi.
- Tuy nhiên, như chúng tôi đã nói, với thể loại trường ca, dù thế nào nó vẫn khó tách rời các yếu tố tự sự, thậm chí một số tác phẩm có cấu trúc bề ngoài là trữ tình, bên trong là tự sự, đương nhiên tự sự trong trường ca trữ tình sẽ không tuyệt đối như các thể loại khác nhưng nó có thể là điểm để nhận biết cũng như để phân biệt với các thể loại khác..
- Có thể nói kết cấu đa chiều kích được thể hiện trên mọi phương diện của trường ca trữ tình.
- Nó thể hiện đậm đặc trong sự đan xen giữa trữ tình và tự sự, chủ quan và khách quan, sự kiện và cảm xúc, hệ thống và ngẫu hứng, trần thuật và chiêm nghiệm....
- Với trường ca trữ tình, dĩ nhiên cốt truyện - hay yếu tố truyện - không phải là điều bắt buộc và thường là đơn giản.
- Tuy vậy, để duy trì một cảm hứng dài hơi hầu như trường ca nào cũng xây dựng trên một cái sườn chung phục vụ cho một chủ đề.
- với thể loại này, kết cấu của nó khá linh động..
- Trước hết truyện trong trường ca trữ tình có thể gọi là những câu chuyện phân mảnh, trong câu chuyện lớn là những câu chuyện nhỏ.
- Các tầng lớp cấu trúc của trường ca thường được xây dựng theo phép xen kẽ, có thể mượn mô hình mà Phương Lựu đã đưa ra trong bài viết Bút kí về Tự sự học[v] như sau:.
- Mô hình này là một cấu trúc mở có thể khá thoải mái trong việc lồng ghép các câu chuyện nhỏ, nó cũng khá hiện đại (truyện lồng trong truyện là một kết cấu mới của tự sự hiện đại) và đậm chất tự sự.
- Đối với một số trường ca trữ tình hiện đại Việt Nam có yếu tố truyện, mô hình này có thể được xây dựng trên cả hai chiều dọc và ngang.
- Chẳng hạn như trường ca "Đường tới thành phố" của Hữu Thỉnh có thể sắp xếp theo những mô hình như sau:.
- Không chỉ các trường ca có thể phân tách cốt truyện như trên, những trường ca có chất trữ tình đậm đặc, chẳng hạn như "Những người đi tới biển" (Thanh Thảo) cũng có thể dễ dàng nhận thấy tính chất đa chiều, xen kẽ trong cấu trúc kể.
- chưa kể đến những đoạn trữ tình xen kẽ mà hầu như tất cả các trường ca trữ tình đều có..
- Có thể nói, dù bề ngoài là trữ tình nhưng những trường ca được viết trước thời kì đổi mới chủ yếu vẫn có nhiều sự kiện, nhiều số phận cuộc đời.
- Nhưng đây là xu hướng có ưu thế, có thể tạo nên chỗ đứng cho thể loại trường ca phát triển và được đón nhận trong tương lai.
- Đó là xu hướng trường ca ngày càng mang tính chất chiêm nghiệm hơn, các sự kiện cụ thể giảm thiểu để nhường chỗ cho những chủ đề liên hoàn.
- Chẳng hạn như cùng một tác giả nhưng "Trường ca Biển" (được sáng tác năm 1994) của Hữu Thỉnh đã rất khác với "Đường tới thành phố" (được sáng tác xong năm 1978) của ông.
- Sự phân mảnh trong cốt truyện của trường ca đôi khi không còn là sự phân mảnh của sự kiện mà là những mảnh ghép của hiện thực - từng bộ phận của một bức tranh, một hình tượng lớn.
- Những trường ca như "Trầm tích" của Hoàng Trần Cương, "Vỡ ra mưa ấm" của Lê Vĩnh Tài.
- Chỉ nhìn vào các đề mục chúng ta cũng dễ dàng nhận thấy cấu trúc Dàn hàng ngang của trường ca.
- Tính truyện hiện diện rất mờ nhạt trong trường ca này, có những câu mang tính chất dẫn chuyện như "Em mới về em có nhận ra không" đặt đầu các chương, có lúc đặt ngẫu nhiên nhưng dường như đó chỉ là cái cớ cho những câu thơ huyền diệu và mê muội, cho cảm hứng lớn về Tây Nguyên được tuôn trào.
- Cái mê đắm nồng nhiệt của cảm xúc, cái tinh tế của từ ngữ và hình ảnh làm cho những phiến đoạn, những câu đơn lẻ dường như chẳng ăn nhập gì trở thành một hệ thống hấp dẫn và lôi cuốn, đồng thời cũng không kém phần bi tráng so với các trường ca viết trong giai đoạn chiến tranh chống Mỹ.
- Với trường ca này thì sự kiện không còn là sợi dây nối kết nữa mà chính là tư tưởng, là cảm xúc, là những trường hợp tưởng chừng độc lập.
- Bên cạnh những trường ca suy tưởng như trên vẫn xuất hiện những trường ca mang yếu tố truyện, chẳng hạn như "Ngày đang mở sáng" (Trần Anh Thái), "Ru xanh áo lính" (Tô Nhuần).
- Trường ca khác với tự sự văn xuôi, nó không hoàn toàn là khách quan, nên dấu ấn chủ thể của nó khá rõ trong tác phẩm.
- Nhưng chúng tôi thì tôn trọng cá tính sáng tạo của từng tác giả và luôn xem trường ca không chỉ là nghệ thuật ngôn từ mà còn là kí ức của một dân tộc..
- Trong trường ca trữ tình, ngoài yếu tố truyện thì điểm nhìn và nhân vật trần thuật cũng là điểm cần bàn đến.
- Trước hết, đã là trữ tình thì điểm nhìn thường là từ chủ thể sáng tạo, và đương nhiên có nhân vật trữ tình để bộc lộ tư tưởng, cảm xúc.
- Nhưng khác với thơ trữ tình bình thường, nhân vật trữ tình trong trường ca xuất hiện với tư cách là chứng nhân lịch sử, là một cách đồng hóa mình vào số phận cộng đồng.
- hơn nữa, với trường ca, tác giả có thể không nhất thiết phải chọn điểm đứng ở ngôi thứ nhất như thơ trữ tình (tuy nhiên điều này ít xảy ra trong trường ca trữ tình Việt Nam, xuất hiện nhiều hơn ở những trường ca tự sự), và nhân vật trữ tình đồng thời cũng là người phát ngôn, người kết nối các sự kiện, các phiến đoạn, người kể lại những gì mà mình đã chiêm nghiệm, chứng kiến.
- Vấn đề điểm nhìn trong trường ca trữ tình nhìn qua thì dường như đơn giản nhưng thực ra lại khá phức tạp.
- Chẳng hạn như trường ca "Những người đi tới biển" (Thanh Thảo) người kể đã hóa thân vào những vai như sau: Tôi, chúng tôi, con (nói với mẹ), chúng con, anh (nói với em), ta.
- Trong trường ca "Đường tới thành phố" (Hữu Thỉnh) ngoài những vai như: tôi, chúng tôi, chúng ta, con, anh.
- Ở trường ca này còn có dạng nhân vật trữ tình nhập vai như ở những đoạn "Đất ru" trong chương 3.
- Trường ca "Con đường của những vì sao" (Nguyễn Trọng Tạo) lại tồn tại song song hai loại nhân vật: trữ tình và trần thuật gần như độc lập.
- Nhân vật trần thuật ngôi thứ ba dấu mặt xuất hiện để kể lại mối tình của hai nhân vật Mùa và La, còn nhân vật trữ tình thường xuất hiện ở dạng nhập vai vào Nắng, vào Gió, vào Máu, vào Cây.
- Có lẽ ở trường ca này tác giả muốn bày tỏ tình cảm một cách khách quan, hướng đến tinh thần chung mà không muốn bày tỏ cái Tôi của mình.
- Mặt khác, đây là trường ca viết chủ yếu để ca ngợi các cô gái ngã ba Đồng Lộc (đối tượng cụ thể) vì thế tác giả là người đứng ngoài, không tham gia vào các sự kiện..
- trường ca viết ra không phải chỉ để kể chuyện mình mà là để kể chuyện người khác, cho nên người kể trong trường ca thường biến đổi chứ không nhất quán từ đầu đến cuối.
- Nhìn chung thì chủ thể trần thuật của trường ca có nhiều cấp bậc:.
- Điều này làm cho dung lượng phản ánh của trường ca được mở rộng hơn so với thơ bình thường..
- +Trong trường ca chủ thể trần thuật và chủ thể trữ tình thường lồng ghép trong nhau.
- Sự xen kẽ này vốn được qui định bởi cấu trúc của trường ca hiện đại, thể hiện tính đa chiều kích của trường ca..
- Đối với văn bản văn học thì đây là vấn đề vị thế của tác giả, của nhân vật trữ tình"[ix].
- Với trường ca, quyền năng của tác giả, của nhân vật trữ tình ít nhiều có khác với thơ trữ tình bình thường và tự sự nghệ thuật.
- Tác giả trường ca, với vai trò là nhân vật trần thuật toàn năng nhưng lại không hoàn toàn có đặc quyền sáng tạo nên tất cả, đặc biệt với những trường ca có đề tài gắn với lịch sử dân tộc - mà điều này là phổ biến.
- Thể loại trường ca thì cái nhìn của chủ thể không thể đi chệch với cái nhìn của lịch sử, không thể đối lập với ý thức dân tộc.
- Hơn nữa, tác giả trường ca, với vai trò là nhân vật trữ tình thì quyền bộc lộ cảm xúc riêng tư của họ hạn chế hơn rất nhiều so với thơ bình thường (đương nhiên là một hình thái ý thức xã hội, cái 'quyền' này sẽ không bao giờ là tuyệt đối).
- Đây là một đặc trưng của thể loại chứ không phải là hạn chế.
- Vì thế, có thể nói, nếu xét trên phương diện văn hóa thì quan hệ "điểm nhìn - văn bản" hay "người sáng tạo - sản phẩm sáng tạo" trong trường ca là sự đồng nhất trọn vẹn.
- Một trong những yếu tố tự sự luôn hiện diện trong trường ca trữ tình đó là kết cấu theo kiểu chương đoạn.
- Từ những trường ca của giai đoạn chống Mỹ gắn với sự kiện như Những người đi tới biển (Thanh Thảo), Đường tới thành phố (Hữu Thỉnh), Trường ca sư đoàn (Nguyễn Đức Mậu.
- đến các trường ca đậm đặc chất trữ tình suy tưởng sau này như Trầm tích (Hoàng Trần Cương), Vỡ ra mưa ấm (Lê Vĩnh Tài), Thơ thời gian (Đỗ Quyên) đều vẫn giữ nguyên kiểu sắp xếp này.
- Hình thức chương đoạn là hình thức của tiểu thuyết, nhưng khác với tiểu thuyết, chương đoạn trong trường ca trữ tình lại luôn tiềm ẩn những ngẫu hứng[x].
- Trong Trường ca sư đoàn những đoạn in nghiêng và được viết theo thể lục bát hoặc thể 7 chữ đều là những đoạn ngẫu hứng, là những trữ tình ngoại đề.
- Nhìn chung, những ngẫu hứng của trường ca viết về chiến tranh chống Mỹ đều là những ngẫu hứng cả về hình thức và nội dung.
- Các nhà thơ thường sử dụng các thể thơ khác hệ thống (thể thơ chính của trường ca là thơ tự do.
- Các trường ca sau này, cái ngẫu hứng không rõ ràng và có chủ ý về mặt hình thức như vậy.
- Chẳng hạn như đọc trường ca của Đỗ Quyên[xi] chúng ta có thể thấy đầy rẫy những lát cắt, những rẽ ngang rẽ ngửa, những cảm xúc có khi là bốc đồng của tác giả.
- Đọc trường ca của Lê Vĩnh Tài thì các chương đoạn đều không có đề mục, chỉ đánh số thứ tự (điều này khác hẳn các trường ca được nêu trên - tên các đề mục nhỏ to rất đầy đủ) Điều này cho thấy cảm thức thời đại đã xâm nhập khá sâu sắc vào thể loại vốn được xem là "cao cả", là có "khoảng cách sử thi" so với cuộc sống.
- Trường ca là một thể loại có dung lượng lớn, đương nhiên không thể tách rời kiểu kết cấu chương đoạn, cái làm cho nó khác tự sự văn xuôi, một phần, chính là ở những ngẫu hứng trong cảm xúc.
- Bàn về tự sự trong trường ca trữ tình, có thể còn có nhiều khía cạnh như Nhân vật, giọng điệu, cú pháp, thời gian nghệ thuật.
- Trong bài viết này chúng tôi chỉ mới nêu ra một số yếu tố tác động trực tiếp lên cấu trúc thẩm mỹ của thể loại và hơn nữa, có tham gia trực tiếp trong tiến trình vận động phát triển của trường ca..
- [iii] Thực ra, trường ca hiện đại, trong ý thức, nó không phải cùng một loại hình với trường ca cổ điển.
- nhưng do các điều kiện lịch sử tạo nên, nó đã tiếp thu tinh thần của trường ca cổ điển, cho nên cũng có thể cho đó là sự vận động để phù hợp với thời gian lịch sử của thể loại.
- Theo Đỗ Lai Thúy thì trường ca là cuộc hôn phối kỳ thú giữa tự sự và trữ tình trong một thời đại sử thi (hóa), và Bài ca chim Chơ rao của Thu Bồn còn mang nặng tính tự sự, kể chuyện.
- Cũng có thể có nhận xét tương tự với các tác phẩm trên..
- Hơn nữa, cái khác giữa trường ca và tiểu thuyết là: cái ngẫu hứng của trường ca thường là chủ quan, vẫn được viết theo phong cách nghệ thuật (có thể là văn vần hoặc văn xuôi).
- cái ngẫu hứng của tiểu thuyết là ngẫu hứng xác định, có sắp xếp, và Liên văn bản thường là những chương đoạn được viết bằng thể loại khác, phong cách khác (ví dụ như phong cách báo chí trong Paris 11 tháng 8 của Thuận)..
- [xi] Đỗ Quyên có các trường ca như : Thơ thời gian, Buồn muộn cùng thế kỉ