- SỰ THAY ĐỔI QUAN NIỆM VỀ CON NGƯỜI QUA HÌNH TƯỢNG NGƯỜI LÍNH. - TRONG MỘT SỐ TIỂU THUYẾT VIỆT NAM ĐẦU THỜI KỲ ĐỔI MỚI. - LUẬN VĂN THẠC SĨ Chuyên ngành: Lí luận văn học. - Hà Nội – 2015. - Luận văn Thạc sĩ chuyên ngành: Lí luận văn học Mã số: 60220120. - Con người luôn là đề tài không vơi cạn của văn học và đích đến của văn học luôn hướng tới con người. - Hình tượng con người trong văn học thể hiện quan niệm nhân sinh của tác giả, quan niệm về văn hóa, về cuộc đời, về các quy luật vĩnh cửu của cuộc sống. - Hình tượng con người tập trung mọi giá trị tư tưởng cũng như nghệ thuật văn học. - Tuy nhiên, cũng giống như sự biến thiên không ngừng của các chuẩn mực mỹ học trong lịch sử, quan niệm về con người trong văn học cũng thay đổi theo từng thời kỳ, thời đại. - Mỗi thời đại có một quan niệm về con người lý tưởng riêng, cách hiểu và đánh giá con người riêng biệt, và khi một biến cố lịch sử đủ lớn làm biến chuyển tư tưởng thì quan niệm đó cũng không còn vững chãi nữa, mà lung lay và bị thay thế. - Tìm hiểu sự thay đổi trong quan niệm về con người trong văn học qua các thời kỳ của một dân tộc có thể giúp cắt nghĩa được những biến chuyển trong quan niệm nhân sinh của dân tộc đó, phân tích sự thể hiện quan niệm con người không chỉ ở nội dung mà cả đặc trưng nghệ thuật, nâng cao mức độ đánh giá quan niệm con người trong văn học cả về chiều rộng và chiều sâu. - Bên cạnh đó, khi đi sâu vào khai thác các khía cạnh trong việc thể hiện quan niệm về con người cho sẽ thấy sự phong phú, tiến. - Quan niệm về con người của mỗi dân tộc qua từng thời kỳ đều thể hiện qua một hình tượng nhân vật văn học cụ thể, tiêu biểu. - Với văn học Việt Nam, một nền văn học đã trải qua những năm tháng đấu tranh dựng nước và giữ nước, những năm tháng mà mưa bom, bão lửa trải rộng trên mọi vùng miền, hình tượng người lính trở thành một hình tượng tiêu biểu, điển hình, quy tụ những phẩm chất của thời đại và cũng thể hiện được những đặc điểm trong quan niệm của dân tộc về con người, nhất là trong và sau khi chiến tranh vừa kết thúc. - Bước ra từ chiến tranh, vẫn xuất hiện trong văn học với cây súng trên vai, nhưng sau năm 1975, nhất là từ mốc đổi mới văn học năm 1986, sự thể hiện hình tượng người lính đã có nhiều thay đổi, chuyển biến. - Những thay đổi, chuyển biến này cho thấy ở tầm khái quát hơn sự chuyển biến về quan niệm con người, vì đây là hình tượng xuyên suốt cả một thời kỳ chiến đấu và duy trì tới thời kỳ đổi mới. - Nhìn người lính ở các khía cạnh mới, các hoàn cảnh mới, đặt người lính vào những vai trò mới, đánh giá lại cả những huy hoàng và những mất mát của họ, văn học Việt Nam thời kỳ đổi mới đã nhìn lại, đánh giá lại và thay đổi quan niệm một chiều về con người.. - Trong các thể loại văn học, tiểu thuyết là thể loại có sự linh hoạt và những ưu điểm nổi trội trong việc khắc họa cái nhìn cuộc sống so với các thể loại khác.. - Nếu như truyện ngắn chỉ đem tới cái nhìn về con người trong khoảnh khắc, trong một lát cắt, thì tiểu thuyết đem tới cái nhìn xuyên suốt mọi số phận, mọi cuộc đời, đưa con người vào một thế giới đa chiều rộng lớn, soi chiếu con người ở mọi góc nhìn, để thấy được cả những khoảng tối âm u nhất. - Tìm hiểu sự thay đổi quan niệm về con người qua các tiểu thuyết tiêu biểu của một thời kỳ sẽ đem tới cái nhìn khái quát hơn các thể loại khác, cũng như có thể đánh giá một cách cụ thể và sâu sắc hơn sự thay đổi ấy ở các khía cạnh khác nhau, các bước thăng. - trầm cũng như so sánh được sự thay đổi ấy giữa các nhân vật một cách phong phú và đa dạng hơn. - Tiểu thuyết là bức tranh cuộc sống hiện thực và đầy đặn nhất, đến với tiểu thuyết là đến với cuộc sống được khắc họa theo cả chiều rộng và chiều sâu.. - Văn học Việt Nam thời kỳ đổi mới (lấy mốc năm 1986) được giảng dạy một cách phổ biến trong chương trình Ngữ văn tại các trường Trung học phổ thông, cao đẳng và đại học. - Sự đổi mới thể hiện qua nhiều khía cạnh, nhiều vấn đề, trong đó sự đổi mới, thay đổi trong quan niệm về con người được quan tâm và nghiên cứu sâu rộng. - Do vậy, đề tài Sự thay đổi quan niệm về con người qua hình tượng người lính trong một số tiểu thuyết Việt Nam đầu thời kỳ đổi mới hy vọng sẽ đóng vai trò là một tài liệu tham khảo nêu lên những kiến giải tổng quát, những phân tích ở mức độ cụ thể về sự thay đổi trong quan niệm con người, giúp ích cho quá trình học tập cũng như nghiên cứu của học sinh, sinh viên.. - Từ những lý do trên đây, người viết chọn nghiên cứu đề tài Sự thay đổi quan niệm về con người qua hình tượng người lính trong một số tiểu thuyết Việt Nam đầu thời kỳ đổi mới.. - Sau chiến thắng mùa xuân năm 1975, lịch sử Việt Nam đã mở sang một trang hoàn toàn mới. - Sự thay đổi về kinh tế, xã hội đã dẫn tới sự thay đổi về tư tưởng, văn hóa, đòi hỏi văn học phải đáp ứng kịp thời và phù hợp. - Trong hoàn cảnh đó, văn học không còn có thể khoác mãi chiếc áo ca ngợi hào hùng, chất sử thi lãng mạn dần khiến bức tranh văn chương nhàm chán và đơn điệu.. - Độc giả khẩn thiết mong chờ và đón nhận một nền văn học nhìn vào hiện thực, gắn với đời sống và đa chiều, đa mầu hơn, nhà văn phải có ngòi bút thế sự, ngòi. - bút biết đào sâu, biết khám phá mọi mặt của tâm hồn con người. - Sự thay đổi của văn học thể hiện rõ rệt nhất ở sự thay đổi trong quan niệm về con người – đặc biệt là qua một hình tượng đã xuyên suốt cả giai đoạn lịch sử đau thương trước đó – người lính cụ Hồ. - Hàng loạt các tiểu thuyết ra đời, nhất là sau năm 1986, gây tiếng vang lớn khi nhìn lại cuộc chiến, nhìn lại quá khứ, khi đặt người lính vào hòa bình cũng như soi chiếu những góc khuất trong chiến tranh. - Sự chuyển mình của văn học trong quan niệm về con người trở thành một đề tài được bàn luận sôi nổi qua các công trình nghiên cứu, các bài viết, các chuyên đề cũng như được giảng dạy và phân tích trong các chương trình phổ thông và đại học.. - Trong “Một vài suy nghĩ về con người trong văn xuôi thời kỳ đổi mới” in ở Tạp chí văn học số 9/2001, Tôn Phương Lan đã so sánh sự thể hiện con người trong các tác phẩm văn học thời kỳ đổi mới với văn học giai đoạn trước đó (trước năm 1975) và khẳng định những đặc điểm mới và nổi bật trong sự thể hiện con người. - Tác giả đánh giá con người đang được thông hiểu và nhìn nhận từ nhiều phía để được hiện lên như những gì vốn có.. - Tác giả Nguyễn Văn Long trong nhiều bài viết đã khẳng định sự thay đổi của văn học Việt Nam thời kỳ đổi mới thể hiện rõ rệt qua sự đổi mới về quan niệm con người. - Trong bài “Về cách tiếp cận để đánh giá văn học Việt Nam sau Cách mạng tháng Tám”, Nguyễn Văn Long đã nhận định những thay đổi to lớn của đời sống xã hội sau năm 1975, nhất là sau Đại hội Đảng năm 1986 đã dẫn tới sự thay đổi các thang chuẩn quan trọng khi nhìn nhận các giá trị cuộc sống. - Con người thay vì một chiều như trước đây đã được mô tả trong “tất cả tính đa dạng, đa chiều của nó”. - Trong một số bài viết khác, ông đã đề cập đến sự đa dạng của văn học thời kỳ đổi mới về đề tài, thể loại, các phong cách và khuynh hướng thẩm mỹ,… Ông cũng khái quát lên các đặc điểm quan trọng của văn xuôi thời kỳ đổi mới và khẳng định văn xuôi đã “mở rộng quan niệm về hiện thực đi liền với đổi mới quan niệm nghệ thuật về con người”. - cuốn sách Văn học Việt Nam hiện đại tập II do Nhà xuất bản Văn học phát hành, cùng với nhiều tác giả khác, tác giả Nguyễn Văn Long đã tổng hợp những nét diện mạo chung cũng như những đổi mới về cả tư tưởng và nghệ thuật của văn xuôi sau 1975 so với trước. - Cuốn sách này đóng vai trò là một tài liệu học tập, nghiên cứu của sinh viên về văn học Việt Nam hiện đại.. - Giáo sư Trần Đình Sử trong một số tham luận, bài viết thì khẳng định văn xuôi Việt Nam sau 1975 có nhiều đổi mới và cách tân để phù hợp với những yêu cầu đổi mới của thời đại. - Ông gọi sự đổi mới này là “một sự bùng nổ về ý thức cá tính nhằm lập lại thế cân bằng giữa ý thức cá nhân và ý thức cộng đồng. - Sự tiến bộ của văn học là một quá trình không ngừng làm giàu mãi lên những phẩm chất mới, không ngừng khơi sâu, mở rộng thêm quan niệm về con người và hiện thực.”. - Giáo sư Phan Cự Đệ trong các công trình có tính chất nghiên cứu tổng hợp như Tiểu thuyết Việt Nam hiện đại hay các bài viết trên các báo như “Tiểu thuyết Việt Nam những năm đầu thời kỳ đổi mới” đã đưa tới cái nhìn khái quát, đánh giá sự thay đổi trong cách thể hiện nhân vật của tiểu thuyết sau 1986 trên cả bình diện nội dung và nghệ thuật. - Đặc biệt, tác giả đi sâu vào phân tích các tiểu thuyết tiêu biểu như Nỗi buồn chiến tranh, Ăn mày dĩ vãng, Thời xa vắng,… để cho thấy sự cách tân mới mẻ được thể hiện cụ thể trong các tiểu thuyết này.. - Trong tham luận “Phác họa con người thời đại và nhân vật trong văn xuôi Việt Nam hiện đại” tại Hội thảo khoa học Con người Việt Nam hôm nay và trách nhiệm của văn học nghệ thuật, do Liên hiệp các Hội Văn học nghệ thuật Việt Nam tổ chức tại Hà Nội, ngày PGS.TS Nguyễn Ngọc Thiện đã phác họa hình ảnh con người thời đại qua các nhân vật văn xuôi Việt Nam thế kỷ XX.. - “văn học vị nghệ thuật” hay “văn học vị nhân sinh” thì nhân vật giai đoạn 1945-. - Bên cạnh đó, PGS.TS Nguyễn Ngọc Thiện ở nửa cuối tham luận cũng tập trung vào khái quát đặc điểm thể hiện hình ảnh con người qua các nhân vật công, nông, binh, trí thức mới và doanh nhân trong văn xuôi thời kỳ đổi mới. - Phần này cho thấy những đánh giá về khuynh hướng đi sâu tìm tòi, thể hiện hình ảnh con người chân thực và gần với đời sống.. - Trong hội thảo 50 năm Văn học Việt Nam sau cách mạng Tháng Tám do khoa Ngữ Văn - Đại học Sư phạm, khoa Ngữ Văn - Đại học Tổng hợp cùng với trường viết văn Nguyễn Du và tạp chí Văn nghệ Quân đội phối hợp tổ chức tại Hà Nội ngày 3-6-1995 đã có 44 báo cáo, tham luận của các nhà văn, nhà phê bình, nhà nghiên cứu văn học có tên tuổi như: Chu Lai, Xuân Thiều, Đinh Xuân Dũng, Lã Nguyên, Nguyễn Văn Long, Vương Trí Nhàn… Các tham luận này trình bày nhiều vấn đề về văn học Việt Nam thời kỳ đổi mới, khá nhiều tham luận tập trung nghiên cứu các tiểu thuyết chiến tranh hay các tiểu thuyết viết về người lính như tham luận “Mấy suy nghĩ về mảng văn học chiến tranh cách mạng” của tác giả Xuân Thiều. - Phần lớn các tham luận đều có chung nhận định về sự thay đổi trong việc thể hiện hình tượng cũng như khắc họa số phận người chiến sĩ, qua đó thể hiện được sự thay đổi trong các thang chuẩn đánh giá con người. - Tác giả Nguyễn Thị Kim Tiến trong bài viết “Con người trong tiểu thuyết thời hậu chiến viết về chiến tranh” đã nhận định: “Việc đổi mới quan niệm về con người là yếu tố căn bản quyết định xu hướng dân chủ hóa của văn học, giúp cho văn học vừa linh hoạt biến hóa hơn về hình thức lại vừa chân thực hơn trong nội dung khái quát đời sống.” [50, tr. - Trong bài viết này, tác giả đã khảo sát một số tiểu thuyết tiêu biểu của thời kỳ đổi mới để làm rõ hai khía cạnh khắc họa con. - người: con người dưới góc độ bi kịch cá nhân và con người dưới góc độ bản năng tự nhiên. - Tác giả cũng kết luận rằng tất cả những thay đổi trong việc khắc họa nhân vật của tiểu thuyết sau đổi mới, cụ thể là tiểu thuyết chiến tranh bắt nguồn từ sự thay đổi trong quan niệm cuộc sống và con người.. - Tác giả Bùi Việt Thắng trong bài viết “Mấy suy nghĩ xung quanh vấn đề xây dựng nhân vật người chiến sĩ trong tiểu thuyết viết về chiến tranh đăng trên Tạp chí Văn nghệ quân đội đã nhận xét: “Trong xây dựng nhân vật người chiến sĩ, tiểu thuyết sau 1975 đã có hướng đi sâu vào miêu tả quá trình tâm lý nhằm cá thể hóa nhân vật” [38, tr.121-122]. - Đây là một bài viết khái quát về những đặc điểm của việc thể hiện hình tượng người chiến sĩ sau năm 1975 trong tiểu thuyết, đặc biệt tập trung vào tiểu thuyết thời kỳ đổi mới.. - “Văn xuôi gần đây và quan niệm về con người” in trên Tạp chí văn học số 6 (1991), tác giả Bùi Việt Thắng đánh giá những thay đổi trong quan niệm con người cũng như nêu lên các đặc điểm cơ bản trong quan niệm về con người của văn học sau đổi mới. - Đặc biệt, trong bài viết này, tác giả phân tích Nỗi buồn chiến tranh trong vai trò một tiểu thuyết tiêu biểu thể hiện rõ rệt quan niệm con người dám nhìn lại, dám vượt lên và tranh đấu với quá khứ với hình tượng nhân vật Kiên. - Ngoài ra còn các bài báo của Đinh Thị Huyền, Nguyễn Tiến Đức đăng trên website báo Văn nghệ quân đội và Viện văn học như “Chân dung tinh thần người lính qua một số tiểu thuyết hậu chiến”, “Nhân vật của tiểu thuyết hậu chiến” (Đinh Thị Huyền), “Cái nhìn mới về người lính và sự thay đổi quan niệm về đề tài của tiểu thuyết Việt Nam sau 1975” (Nguyễn Tiến Đức)…. - Vũ Tuấn Anh trong “Đổi mới văn học vì sự phát triển” in trên Tạp chí văn học đã khẳng định: “Đổi mới văn học khởi đầu từ 1986 là sự tự ý thức của văn học. - trên một chặng đường mới của lịch sử, cố gắng khám phá cái thế giới bí ẩn, khuất lấp đầy bất trắc và bất thường bên trong mỗi con người, bên trong bản thể con người.” [1, tr.14].. - Ngoài ra, còn khá nhiều các bài viết riêng lẻ in trong sách, đăng trên báo bàn về sự cách tân, thay đổi của tiểu thuyết viết về chiến tranh sau 1975, trong đó có đề cập tới hình ảnh người lính nói riêng và con người nói chung như bài viết “Tiểu thuyết về chiến tranh viết sau năm 1975” đăng trên Tạp chí Văn học số 5/1980,. - “Một cách nhìn về đổi mới tiểu thuyết chiến tranh” đăng trên website của Viện Văn học (PGS. - “Tiểu thuyết về đề tài chiến tranh sau năm 1975 và những thành tựu nghệ thuật bị bỏ lỡ” (TS Nguyễn Phượng), “Ý thức cách tân trong tiểu thuyết Việt Nam sau 1975” (PGS. - TS Nguyễn Bích Thu) in trong Văn học Việt Nam sau 1975 – Những vấn đề nghiên cứu và giảng dạy.. - Vấn đề quan niệm con người trong văn xuôi thời kỳ đổi mới là một đề tài khá quen thuộc của các luận văn, luận án văn học qua các đề tài khái quát như đề tài chiến tranh, đề tài số phận con người, hay rộng hơn là quan niệm về con người.. - Trong luận án Con người trong tiểu thuyết Việt Nam thời kỳ đổi mới, Nguyễn Thị Kim Tiến đã khái quát những cách tân, đổi mới của tiểu thuyết Việt Nam thời kỳ đổi mới trong việc thể hiện con người. - Cụ thể hơn, ở chương 2: Hình tượng con người trong tiểu thuyết thời kỳ đổi mới, tác giả đã phân chia sự thể hiện ấy qua các hình tượng như con người dưới góc nhìn bản chất xã hội, con người dưới góc nhìn loại hình văn học,… Tác giả đã soi chiếu nhân vật người lính trong nhiều chiều không gian, nhiều hoàn cảnh, cả thế giới tâm linh để thấy sự phức tạp, phong phú cũng như sự méo mó, bi kịch của tính cách và số phận.. - Trong luận án Tiểu thuyết về chiến tranh trong văn học Việt Nam sau 1975 – Những khuynh hướng và sự đổi mới nghệ thuật, tác giả Nguyễn Thị Thanh đã xác định những khuynh hướng chính của tiểu thuyết có đề tài chiến tranh sau. - Vũ Tuấn Anh (1995), “Đổi mới văn học vì sự phát triển”, Tạp chí Văn học (4), tr. - Ngô Thảo – Lại Nguyên Ân (1995), Nhà văn Việt Nam: Chân dung tự họa, Nxb Văn học, Hà Nội.. - Ngô Vĩnh Bình (1990), “Đồng hiện – Một thủ pháp nghệ thuật có hiệu quả trong tiểu thuyết Chim én bay”, Báo Văn nghệ (51), tr.6.. - Nguyễn Thị Bình (2003), “Một vài nhận xét về quan niệm hiện thực trong văn xuôi nước ta từ sau 1975”, Tạp chí Văn học (4), tr.21-25. - Phan Cự Đệ (2000), Tiểu thuyết Việt Nam hiện đại, Nxb Giáo dục, Hà Nội.. - Phan Cự Đệ (2001), “Tiểu thuyết Việt Nam những năm đầu thời đổi mới”, Tạp chí Văn nghệ Quân đội, tháng 3, tr99-107.. - Nguyễn Thị Ngọc Diệp, Quan niệm nghệ thuật về con người trong tiểu thuyết chiến tranh sau 1975, Luận văn thạc sỹ Ngữ văn, Đại học Sư phạm Hà Nội.. - Nguyễn Tiến Đức, “Cái nhìn mới về người lính và sự thay đổi quan niệm về đề tài tiểu thuyết Việt Nam sau 1975”, http://vannghequandoi.com.vn 17. - Nguyễn Hương Giang (2001), “Người lính sau hòa bình trong tiểu thuyết. - chiến tranh thời kỳ đổi mới”, Tạp chí Văn nghệ Quân đội (4), tr. - Thị Đặng Hà (2014), Thế giới nghệ thuật tiểu thuyết Nguyễn Trí Huân, Luận văn thạc sỹ Ngôn ngữ và Văn hóa Việt Nam, Đại học Sư phạm 2.. - Đào Duy Hiệp (2008), Phê bình văn học từ lý thuyết đến hiện đại, Nxb Giáo dục, Hà Nội.. - Hoàng Mạnh Hùng (2004), Tiểu thuyết sử thi Việt Nam Luận án tiến sĩ Ngữ Văn, Đại học Sư phạm Hà Nội.. - Đinh Thị Huyền, “Chân dung người lính qua một số tiểu thuyết hậu chiến”, http://vannghequandoi.com.vn. - Đinh Thị Huyền, “Nhân vật của tiểu thuyết hậu chiến”, http://vienvanhoc.org.vn. - Tôn Phương Lan (2001), “Một vài suy nghĩ về con người trong văn xuôi thời kỳ đổi mới”, Tạp chí văn học (9), tr43-48.. - Nguyễn Văn Long (2003), Tiếp cận và đánh giá văn học Việt nam sau cách mạng tháng Tám, NXB Giáo dục, Hà Nội.. - Nguyễn Văn Long (2005), Chuyên đề “Đổi mới của văn học Việt Nam từ sau năm 1975 (Nhìn trên những nét lớn. - Đại học Sư phạm Hà Nội.. - Nguyễn Văn Long (2006), Văn học Việt Nam hiện đại, tập II, Nxb Văn học, Hà Nội.. - Nguyên Ngọc Cần phát huy đầy đủ chức năng xã hội của văn học nghệ thuật”, Báo Văn Nghệ (44), tr2-3,7.. - Bùi Việt Thắng Mấy suy nghĩ xung quanh vấn đề xây dựng nhân vật người chiến sĩ trong tiểu thuyết viết về chiến tranh . - Bùi Việt Thắng Chuyên đề Tiểu thuyết đương đại Việt Nam, Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn, Hà Nội.. - Nguyễn Thị Thanh (2012), Tiểu thuyết chiến tranh trong văn học Việt Nam sau 1975, Luận án tiến sĩ Văn học Việt Nam, Đại học Sư phạm Hà Nội.. - Nguyễn Thị Thanh Kiểu kết cấu đồng hiện trong một số tiểu thuyết sau 1975 về đề tài chiến tranh”, Tạp chí Khoa học, (16).. - Nguyễn Ngọc Thiện (2014), “Phác họa con người thời đại và nhân vật trong văn xuôi Việt Nam hiện đại”, Hội thảo khoa học Con người Việt Nam hôm nay và trách nhiệm của văn học nghệ thuật, Liên hiệp các Hội Văn học nghệ thuật Việt Nam, Hà Nội. - Nguyễn Thị Kim Tiến (2012), Con người trong tiểu thuyết Việt Nam thời kỳ đổi mới, Luận án tiến sĩ Lý luận văn học, Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn.. - Phạm Thị Trang (2010), Đặc điểm tiểu thuyết Nguyễn Trí Huân, Luận văn thạc sỹ Ngữ văn, Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn.